Formalisme - KABK

Gemeenschappelijke gewaarwording door significante vorm
Bell en Fry verbonden daar nog een redenering aan: kunstwerken hebben het vermogen ons
te ontroeren en in vervoering te brengen. Dit geldt vreemd genoeg evenzeer voor een
sculptuur van Michelangelo als voor een Oceanisch masker, en net zo goed voor een
schilderij van Manet als voor een prehistorische grotschildering. Er moet dus iets
gemeenschappelijks zitten in al die uitingen, dat de artistieke gewaarwording opwekt. Dat
gemeenschappelijke is de 'significante vorm'.
De significante vorm is van alle tijden en plaatsen. Hij kan door alle mensen ervaren worden.
Significante vorm openbaart zich vooral daar, waar een complexe vorm wordt teruggebracht
tot een enkelvoudig, krachtig beeld - zoals in de Post-Impressionistische schilderijen, maar
ook in de abstraherende kunst van het Archaïsche Griekenland of de beelden of Paaseiland.
Het gaat daarom volgens Bell en Fry in de kunst niet om natuurgetrouwe nabootsing of
zelfexpressie, maar om het tot stand brengen en ervaren van een 'significante vorm'.
Het Onzegbare
Maar hoe komt het dat de 'significante vorm' zo'n bijzondere werking heeft? Volgens Bell
en Fry is de 'significante vorm' verbonden met een bijzondere laag in ons bewustzijn. De
significante vorm drukt het 'onzegbare' uit, en openbaart ons mystieke gewaarwordingen.
Hij brengt ons in contact met het bovennatuurlijke, het geestelijke, het goddelijke
desnoods - hetgeen ook verklaart waarom wij significantie kunnen ervaren in totaal
uiteenlopende kunstuitingen.
Met dit laatste - een beroep op mystiek - voorzien Bell en Fry hun formalisme van een
metafysische verklaring. Hanslick moest ons die verklaring schuldig blijven, Bell en Fry
lossen het aldus op.
Kritiek
Er zitten, ondanks de aantrekkelijkheid van het begrip 'significante vorm', nogal wat haken
en ogen aan de denkbeelden van Bell en Fry.
Allereerst is er door critici opgemerkt dat zij in hun verklaring van de 'significante vorm'
een cirkelredenering toepasten: kunst is een bijzondere, tijdloze gewaarwording; deze
wordt veroorzaakt door een 'significante vorm'. Die significante vorm is eigenlijk de
gewaarwording van het onzegbare. Het onzegbare is een bijzondere, tijdloze gewaarwording
- waarmee de cirkel rond is - en eigenlijk niets verklaard.
Daarnaast is juist de metafysica van Bell en Fry een steen des aanstoots geweest. Door het
bovennatuurlijke of onzegbare te introduceren ondergraven zij namelijk hun eigen
formalisme: enerzijds claimen zij dat slechts de vorm van een kunstwerk essentieel is,
anderzijds koppelen zij aan die vorm toch weer het extrinsieke gegeven van een
bovennatuurlijke wereld. En zo'n bovennatuurlijke wereld is speculatief van aard, dat wil
zeggen: onbewijsbaar.
Betekenis van Bell en Fry
Ondanks alle filosofische kritiek die er op hun formalisme mogelijk is, oefenden Bell en Fry
in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog aanmerkelijke invloed uit op de ontwikkeling van
de moderne kunst, door hun concept van 'significante vorm'. Vele kunstenaars zagen hun
drang tot abstractie theoretisch gelegitimeerd door Bell en Fry. Bell en Fry hebben
bovendien in belangrijke mate bijgedragen aan de belangstelling van Europese kunstenaars
- 7 -