Formalisme - KABK

3. Het formalisme van Eduard Hanslick
Muziek: geen mimesis en geen expressie
Eén van de wegbereiders van het moderne formalisme was
de 19e eeuwse muziektheoreticus Eduard Hanslick.
Kern van zijn denkbeelden is, dat van alle kunsten de
instrumentale muziek de meest autonome is.
Hanslick baseerde die opvatting op drie intrigerende
observaties. Hij stelde ten eerste, dat muziek niets hoeft
na te bootsen om toch onze verbeelding te prikkelen; ten
tweede, dat wij niet hoeven te weten wat een componist
precies voor gevoel heeft willen uitdrukken om toch
ontroerd te raken; en tenslotte, dat die verbeelding en
ontroering nooit eenduidig zijn, maar verschillen van
luisteraar tot luisteraar.
Eduard Hanslick
Hanslick concludeerde daaruit, dat het vermogen van muziek om onze verbeelding te
stimuleren en ons te ontroeren, wel moet liggen in de aard van de muzikale vormen zelf. Het
zijn de muzikale vormen, die de inhoud veroorzaken. En derhalve is het niet zo, dat
extrinsieke zaken de essentie van een muziekstuk kunnen zijn. Het is de autonome vorm van
een muziekstuk zelf, die volgens Hanslick de gevoelsmatige of mimetische inhoud oproept.
Tegen programmatische muziek
Hanslick schreef zijn gedachten over de autonomie van muziek in zijn boek 'Vom
Musikalisch-Schönen' in 1854. Dat was in een tijd, waarin de muziekwereld werd
gedomineerd door de Duitse componist Richard Wagner en zijn bewonderaars. Wagner staat
bekend om zijn streven naar 'programmatische' muziek, dat wil zeggen muziek die is bedoeld
om grote begrippen en gevoelens uit- en af te beelden, binnen de context van een
'Gesomtkunstwerk' van theater, literatuur, architectuur, ritueel en muziek. Muziek dient bij
Wagner om theatrale handelingen dramatisch te versterken, en omgekeerd dramatiseert de
theatrale handeling de muziek.
Hanslick ontkende niet dat muziek een dergelijke illustratieve functie kan vervullen, maar
stelde dat dit niet behoort tot het onherleidbare wezen van de muziek.
Kritiek op Hanslick
De drie observaties van Hanslick lijken alleszins juist te zijn, maar er is natuurlijk wel
kritiek mogelijk op zijn conclusies. Zo is het voor ons moeilijk te aanvaarden dat alleen
instrumentale muziek volslagen autonoom is, en dat muziek eigenlijk als de moeder aller
kunsten zou moeten worden beschouwd. De ontwikkeling van de kunsten in de 20ste eeuw
heeft laten zien, dat eigenlijk alle kunstdisciplines kunnen worden beoefend en beschouwd
vanuit een formalistisch uitgangspunt. Want, zoals we bij de bespreking van Wölflinns
morfologie al hebben opgemerkt: ieder kunstwerk kent zijn eigen vormentaal, die
samenhangt met het gebruikte medium. Een gedicht, bijvoorbeeld, wordt opgebouwd uit
woorden, die volgens een specifieke grammatica worden gerangschikt. Tal van dichters, zoals
- 5 -