Formalisme - KABK

In verband met hedendaagse kunst wordt veel gesproken over 'autonome kunst', maar daarmee wordt niet
altijd hetzelfde bedoeld als wat de formalist ermee bedoelt. Met 'autonome kunst' worden vaak kunstwerken
aangeduid, die alleen omwille van zichzelf zijn gemaakt, en niet in opdracht. De formalist interpreteert de
term autonoom strikter en letterlijker. Voor de formalist is een kunstenaar iemand die werken maakt, die
zichzelf uitsluitend op grond van hun eigen vorm kunnen rechtvaardigen, zonder beroep te hoeven doen op
extrinsieke factoren.
Wortels
Hoewel het formalisme in de afgelopen eeuw gebloeid heeft als nooit tevoren, en voor de
ontwikkeling van de moderne kunst van groot belang is geweest, zijn er al wortels van het
formalisme te vinden in de Oudheid. Zo werden in het oude Griekenland debatten gevoerd
over de beoordeling van kunst op grond van louter formele criteria. De nauwkeurige
toepassing van allerlei maat- en proportiesystemen in de Griekse bouw- en beeldhouwkunst,
en de vele regels die men opstelde voor de vorm van gedichten of toneelstukken hangt
hiermee samen. Ook in de Middeleeuwen en de Renaissance zijn vele voorbeelden aan te
treffen waarbij schoonheid wordt toegeschreven aan formele zaken. Denk daarbij aan
allerlei regels voor 'harmonieus kleurgebruik' en maatvoering op grond van wiskundige
wetmatigheden.
Wat zijn 'loutere vormen'?
De formalist ziet loutere vormen als het wezen van de kunst, en beperkt kunstbeschouwing
tot het analyseren van formele aspecten van kunstwerken. Maar wat moeten we nou eigenlijk
precies verstaan onder de 'loutere vorm' van een kunstwerk? Een systematisch antwoord op
de vraag wat formele eigenschappen van een kunstwerk zijn, is gegeven door de Zwitserse
kunsthistoricus Heinrich Wölflinn (1864-1945). Hij bedacht een systeem dat als doel had om
kunstwerken uit alle tijden en landen met elkaar te kunnen vergelijken. Hij vond dat dit
alleen kon wanneer men zich richtte op de analyse van formele eigenschappen - een methode
die hij 'morfologie' noemde. Wölflinns morfologie analyseert kunstwerken met behulp van
tegengestelde begrippenparen, zoals:
lineair - picturaal
tonaal - coloristisch
vlakheid - diepte
gesloten vorm - open vorm
veelheid - eenheid
helderheid - vaagheid
De hierboven opgesomde begrippenparen zijn uiteraard vooral van toepassing op de
beeldende kunst, maar men kan ook morfologische begrippenparen bedenken voor muziek,
literatuur, theater - kortom, alle kunstdisciplines.
- 4 -