Spelen in de wereld van Autisme - Wetenschappelijk Tijdschrift ...

FORUM
Hij houdt de speelgoed tijger in zijn linker hand en de speelgoed
koe in zijn rechter hand. Zijn handen gaan om de beurt op en neer
alsof hij de twee dieren bedenkelijk weegt. Hij haalt adem en zegt:
“Voor mijn diagnose was ik zoals die tijger. Vechtend om in de wereld
overeind te blijven. Nu ik de diagnose heb, ben ik meer een koe. Nu
mag ik het wat rustiger aandoen.”
Dit is een voorbeeld uit de echtparengroep
‘Samen Sterk’. Dit groepstherapeutisch aanbod is voor
stellen waarvan één van de twee partners een vorm
van autisme heeft. De stellen leren in de therapie de
verschillen en overeenkomsten tussen hun manier van
informatieverwerking te begrijpen en de verschillen te
hanteren in de communicatie. (Polman e.a. 2006) Bij deze
echtparengroep wordt gebruik gemaakt van (psycho-)
dramatherapie. Mensen die van de therapie weten,
denken bij (psycho-)dramatherapie vaak aan: spelen,
interactie, expressie, gevoel. Bij deze eerste associatie lijken
deze kernwoorden niet te passen bij beperkingen van
mensen met een autismespectrumstoornis. Het zijn juist
begrippen waar mensen met autisme mee worstelen in
het dagelijks leven. Veel professionals zijn van mening dat
deze therapievorm niet passend is voor deze doelgroep.
Echter, een overtuigende meerderheid van de deelnemers
met autisme geven aan dat zij (psycho-)dramatherapie
juist als heel geschikt ervaren. Deze bijdrage laat zien op
welke manier deze therapie aansluiting vindt bij volwassen
mensen met autisme.
Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Spelen in de wereld van Autisme
De toepasbaarheid van (psycho-)dramatherapie bij volwassen mensen
met autisme.
Tekst: Rik Koot
(Psycho-)dramatherapie
De term (psycho-)dramatherapie is een samenvoeging
van twee therapievormen: psychodrama en dramatherapie. De
twee therapieën kennen een belangrijke overeenkomst. De
spelmatige en ervaringsgerichte werkwijze streeft er naar
cliënten een bewuste verbinding te laten maken tussen het
denken, het voelen en het handelen. De Engelse professor
Renee Emunah (1994) verwoordt een adequate definitie
van dramatherapie: “Drama therapy is the intentional en
systematic use of drama/theatre processes to achieve psychological
growth and change. The tools are derived from theatre, the goals are
rooted in psychotherapy”.
Psychodrama, waarvan Jacob Levi Moreno de
grondlegger is, is ouder in zijn bestaan met een meer
eenduidige werkwijze, in tegenstelling tot dramatherapie.
Een psychodramaspel bestaat uit drie delen: de warmingup;
het vinden van een gezamenlijk thema (central
concern) en het kiezen van een protagonist. Enactment
en de sharing; het delen van herkenning door de andere
groepsleden bij het gespeelde spel van de protagonist.
In de fase van enactment onderzoekt een deelnemer (de
protagonist van het spel) een thema vanuit een eigen casus.
Andere deelnemers maken deel uit van het spel middels
de rol van een tegenspeler (antagonist). De (psycho-)
dramatherapeut begeleidt het spel als regisseur en past
verschillende technieken toe om het spel richting te geven,
zoals het toepassen van dubbels, terzijdes en rolwissels.
109

110
(Psycho-)dramatherapie en autisme
In een bijeenkomst over emoties, merkt een man op dat hij niet goed
in staat is de stemming en emoties van zijn vrouw te lezen, maar dat
hij dat bij het kijken van een film wel goed kan. Hij zegt dit nadat
hij getuige is geweest van een gespeelde scène. Hij voegt er zacht aan
toe dat hij dit niet normaal vindt.
Deze opmerking wordt wel eens vaker aangekaart door
mensen met autisme. Het is illustratief voor de werking
van medium drama. Binnen (psycho-)dramatherapie is het
mogelijk om de waarnemingsprikkels te structureren en te
regisseren. Net als dat bij een film waarbij het beeldscherm
het focuspunt is, is de spelvloer een focuspunt binnen
(psycho-)dramatherapie. Alle beelden in een film hebben
een functie. Ze laten zien en horen wat het publiek
moet weten om het verhaal te volgen. Hetzelfde kan
worden bereikt bij het medium drama. Een (pyscho-)
dramatherapeut kan cliënten regisseren in hoe zij het
spel vormgeven. Het vormgeven van het spel helpt bij het
vinden van nieuwe betekenis voor concepten en gedrag
(Smeijsters, 2000).
Hij staat in de scène van zijn vrouw. Hij heeft net de rol van zijn
vrouw gespeeld. Hij kijkt wat bedenkelijk voor zich uit. De therapeut
komt naast hem staan en vraagt hem wat hij nu denkt. Hij
glimlacht een beetje en zegt:“Net dacht ik nog dat mijn vrouw aan
het treuzelen was. Ik was boos op haar dat ze mij zo lang achterliet
met de drukke kinderen buiten de winkel. Terwijl ze wist dat ik al vol
zat”. “En wat vind je nu van de situatie?”, vraagt de therapeut. “Nu
begin ik te snappen dat zij ook niet zomaar weg kon komen uit de
winkel en dat zij ook gespannen moet zijn.” “Waarom denk je dat?”
Hij lacht nu meer: “Nou gewoon. Ik heb het net zelf meegemaakt!”
Dit vignet is een voorbeeld van een psychodrama dat
binnen de echtparengroep regelmatig uitgevoerd wordt.
Een echtpaar wordt gevraagd een situatie te gebruiken
waarin zij een conflict hadden en waarvan ze beiden de
situatie nog goed kunnen herinneren. Vervolgens worden
zij, in tegenstelling tot een klassiek psychodrama dat
doorgaans met één protagonist werkt, beiden protagonist
in het spel. Beide partners zetten hun beleving van de
situatie in een scène neer en onderzoeken de scènes. De
partners worden naar aanleiding van nieuwe inzichten
door het spel ook gevraagd alternatief gedrag te spelen.
Hierbij wordt gebruik gemaakt van een aantal van de
negen kernprocessen van dramatherapie zoals Jones (2000)
die geformuleerd heeft.
Dramatische projectie: het echtpaar gebruikt het spel om de
innerlijke belevingswereld in spel tot expressie te brengen.
In het voorbeeld projecteren beide partners hun eigen
beleving in het maken van een scène. Hierdoor is het
mogelijk de situatie te onderzoeken omdat de beleving nu
Spelen in de wereld van Autisme
buiten in de ruimte zich afspeelt. Het voordeel van spel
is dat de acties in het spel niet definitief zijn. Ze kunnen
bewerkt worden en hernomen worden in een volgend spel.
Iemand met autisme kan eigen concepten over de situatie
en het eigen gedrag verdiepen.
Empathie en distantie: in de werkvorm vindt er
afwisselende dynamiek plaats tussen in de scène stappen,
en de situatie ondergaan, empathie. En, uit de scène
stappen en er naar kijken om vanuit distantie een helder
overzicht te krijgen over wat er gebeurd met betrekking tot
interactie, oorzaak en gevolg.
Personificatie en identificatie: Het spel of een rol
representeert een specifiek psychologisch aspect van
de protagonist. Het uitspelen van de rol maakt dat het
aspect tijdelijk een deel van de speler is omdat hij de rol
ervaart. Zoals de rolwissel in het vignet waarbij de man
ging beleven in welke positie zijn vrouw verkeerde. Dit
geldt niet alleen voor protagonist, maar ook voor andere
groepsleden, antagonisten, die participeren in het spel.
Belichaming: bij (psycho-)dramatherapie is het lichaam van
de cliënt het materiaal om het spel vorm te geven, met alle
waarnemingssensaties die daar bij horen. Deze sensaties
kunnen worden gekoppeld aan betekenisvolle aspecten
van het denken, voelen en handelen. Bovendien speelt
een cliënt ook nog een rol. De rol structureert voor een
belangrijk deel ook hoe het lichaam wordt ingezet bij het
spel. Het spelen van een hulpvaardige burger is anders dan
de rol van een asociale burger. Het belichamen van rollen
helpt mensen met autisme gedragsalternatieven te ervaren.
Hetgeen aansluit op het denkproces van mensen met
autisme die in het dagelijks leven in hun hoofd scenario’s
afgaan om zich te bewegen binnen sociale situaties.
Spel: de ontwikkelingspsychologie heeft aangetoond
dat spelen een essentieel onderdeel is van de sociaalemotionele
ontwikkeling van kinderen, die tot in de
late volwassenheid van invloed is. Mensen met autisme
hebben vaak een achterstand opgelopen in deze sociale
ontwikkeling. Ze hebben mogelijk andere betekenissen
gekoppeld aan het spel of zijn juist geïsoleerd geweest.
Spelen vraagt namelijk een sociale afstemming tussen jezelf
en anderen met wie je speelt. Zichzelf staande houden in
sociale situaties kost moeite voor mensen met autisme. En
gaat niet zelden gepaard met onzekerheden en spanning.
Het gestructureerde spel binnen (psycho-)dramatherapie
kan ontspanning en plezier geven omdat het de veiligheid
biedt om vrij en consequentieloos met gedrag te
experimenteren.

Verbinding tussen spel en werkelijkheid: het spel in
(psycho-)dramatherapie kan zowel een representatie zijn
van een situatie uit de realiteit, fictief of zelfs symbolisch
zijn. Wat de vorm ook is, er bestaat altijd een relatie met de
psychologische realiteit van de cliënt. Het is van essentieel
belang dat een (psycho-)dramatherapeut voor mensen met
autisme de verbinding kan maken tussen de betekenis van
spelervaring met betrekking tot het dagelijkse leven. Alleen
dan wordt de kans vergroot dat mensen met autisme, die
informatie gefragmenteerd waarnemen en gefragmenteerd
opslaan in concepten, nieuwe ontdekkingen langzaam gaan
internaliseren.
Tot slot
Er is een kritische kanttekening te plaatsen in dit inkijkje
in de (psycho-)dramatherapie. Er is geen empirisch
onderzoek gedaan naar de precieze werking van (psycho-)
dramatherapie bij deze doelgroep. Verschillende variabelen
zullen onderzocht moeten worden. Dit artikel biedt een
eerste min of meer onderbouwde verklaring over de
invloed van het medium op basis van praktijkervaring en
deskundigheid. Verdere wetenschappelijke bewijsvoering
over deze behandelingsvorm is noodzakelijk.
In de echtparengroep wordt regelmatig over concepten
gesproken. We maken van alles in het leven een concept
in ons hoofd. Hopelijk levert dit artikel een bijdrage voor
een enigszins nieuw concept: (psycho-)dramatherapie
bij volwassen mensen met een autismespectrumstoornis
werkt.
Mededeling van de redactie
Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Literatuur
Arendsen Hein, M. (2004) Psychodrama en transactionele
analyse; inzicht door transacties. Houten: Bohn Stafleu Van
Loghum.
Emunah, R. (1994) Acting For Real. London, UK: Psychology
Press.
Jones, P. (2000) Drama as Therapy; theatre as living. Brunner-
Routledge, East Sussex and Philadelphia.
Polman, M., Starre, M. van de, Holland, D., Lieshout, E.
van, Bindels, E, Meijden, J. van der, Spek, A., Vries,
D., Stevelmans, I., Betz, C., Jans, B. & Koot, R. (2006).
Samen Sterk, cursusmap voor echtparen waarvan één van
beide partner een diagnose in het Autisme Spectrum heeft.
Eindhoven: Geestelijke Gezondheidszorg Eindhoven.
Smeijsters, H. (2000). Handboek Creatieve Therapie. Bussum:
uitgeverij Coutinho.
Auteur
Rik Koot is van oorsprong vaktherapeut dramatherapie.
Daarnaast heeft hij zich de afgelopen jaren door opleiding
gespecialiseerd in psychodrama. Rik is werkzaam als
preventiemedewerker bij ‘Binnen’ en als vaktherapeut in
het behandelingsaanbod ‘Samen Sterk’ van het Centrum
Autisme Volwassen. Beide centra zijn onderdeel van het
concern GGzE, en beide centra zijn verantwoordelijk voor
het ontwikkelen van het aanbod ‘Samen Sterk’. Mocht u
naar aanleiding van het artikel contact op willen nemen
met hem, dan bent u van harte welkom. E-mail: r.koot@
zorgvoorjehoofd.nl
Als gezegd op pagina 79 zal het WTA volgend jaar vier keer uitkomen. Dit betekent dat de prijzen van het WTA
komend jaar iets stijgen. Onderstaand de vastgestelde prijzen 2012
Abonnement WTA van lid @ 40,50
Abonnement WTA overig @ 58,00
Abonnement WTA student @ 40,00
Abonnement buitenland @ 74,00
111

Bijlage bij artikel Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Dit artikel is verschenen in het Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme | Theorie en praktijk.
Het tijdschrift is online te vinden op www.wta.nu.
Over het Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Het Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme is een uitgave van de NVA, de Nederlandse
Vereniging voor Autisme. De website van de NVA is www.autisme.nl.
Het blad verschijnt 3 keer per jaar. Het verschijnt onder de verantwoordelijkheid van een
onafhankelijke redactie.
Contact
U kunt ons per mail bereiken op: redactie@wetenschappelijktijdschriftautisme.nl
De overige contactgegevens vindt u op onze website.
Deze pagina is aan de PDF toegevoegd in 2013.