Tijdschrift Gezondheid en Politiek jaargang 1991 nr 4

trachtten te geven. Op deze manier mengt de
auteur verschillende typen historische discussies
met elkaar tot een kleurrijk geheel, zonder
dat het in een bonte kermis ontaardt. Het stelt
hem bovendien in staat om onderscheid te maken
tussen de hygiënistische modellen van de
meer centralistische planners aan het einde
van de achttiende eeuwen die in het liberalere
klimaat van het midden van de negentiende
eeuw. Diverse kwesties van hygiënistische
programmatuur lijken ook voor de lezer van
1991 nog actueel. De wisselende houding van
geneeskundigen en hun beroepsorganisatie, de
Nederlandse Maatschappij ter Bevordering
van de Geneeskunst, ten aanzien van staatsbemoeienis
bijvoorbeeld is als thema door het
hele boek vervlochten. Heel origineel is
Houwaarts benadering van de relatie tussen
hygiënisten en staat. In tegenstelling tot vroegere
auteurs benadrukt hij hoe deze interactie
ondanks, of misschien wel dankzij, alle voetangels
en klemmen mede de vorm van sociaal
geneeskundige theorieën en openbare gezondheidszorg
heeft bepaald.
GEFRUSTREERDE VERHOUDINGEN
Zorgvuldig geeft Houwaart reliëf aan de verlangens,
vragen en beperkingen van het hygiënistisch
streven binnen de politieke context
van het midden van de vorige eeuw. In het eerste
hoofdstuk geeft hij een gedetailleerde beschrijving
van de gefrustreerde verhoudingen
tussen een naar centralisme tenderende structuur
van geneeskundig staatsbestuur en de decentraal
functionerende particularistische gezondheidszorg
van het begin van de vorige
eeuw. Houwaart stemt in met eerdere auteurs,
die de gemeenten van onverschilligheid ten
aanzien van de openbare gezondheidszorg betichtten.
Maar hij benadrukt dat het gebrek aan
daadkracht bij de toenmalige plaatselijke
Commissies voor Geneeskundig Toevoorzigt
ook te wijten was hun gebrek aan sanctiemiddelen.
In het tweede hoofdstuk staat centraal
hoe de hygiënisten voortkwamen uit een algemenere
beweging van artsen, die net als velen
in de periode van nationale opleving na 1840
de malaise wilden ontstijgen. Door zich nationaal
te organiseren trachtte men het pleit voor
een nieuwe geneeskundige orde te beslechten.
Verbeterde wetgeving zou het geneeskundig
staatsbestuur anders moeten regelen, het medisch
onderwijs moeten hervormen en een
eind moeten maken aan de moordende concurrentiestrijd
met talloze als 'kwakzalvers' betitelde
practici. Houwaart situeert de hervormers
vooral in de liberale hoek, maar maakt
ook daarbinnen onderscheid. In zijn bespreking
van het werk van de staatscommissies
van 1841 en 1848 die moesten adviseren omtrent
geneeskundig-wettelijke aanpassingen,
treden bijvoorbeeld allerlei strijdige opinies
binnen de geneeskundige hervormersgroep
klaar aan den dag.
In het derde hoofdstuk worden de Nederlandse
hygiënisten geplaatst in relatie tot de bewegingen
van hygiënische signatuur in Frankrijk,
Duitsland en Engeland. Hier wijdt Houwaart
30 TGP JULI 1991
enige paragrafen aan de positivistische wetenschapsopvattingen
uit het midden van de
negentiende eeuwen aan de relatie tussen beschavingsopvattingen
en ziektentheorieën. In
hoofdstuk vier staat de uitdaging centraal die
de diverse cholera-epidemieën, die over Europa
raasden, aan etiologische theorieën en aan
vormen van openbare gezondheidszorg boden.
Het succes van de bodemtheorie van de Duitse
geleerde von Pettenkofer in Nederland brengt
Houwaart overtuigend in verband met het 10kalistisch-sanitaire
karakter van deze theorie.
Ook de microbiologische theorieën die in de
jaren daarop hoogtij vieren, komen uitgebreid
aan de orde. De omvorming van cholera tot
een 'collectief probleem' en de functie van de
epidemie als een katalysator voor hygiënische
organisatie worden helder besproken.
Op pakkende wijze analyseert Houwaart vervolgens
de 'verwetenschappelijking' van de
hygiëne aan de hand van de statistiek. De verbanden
tussen maatschappelijke omstandigheden
en ziekten zouden numeriek weergegeven
moeten worden. Terecht wijst Houwaart erop
hoe onder invloed van een meer lokalistische
opvatting van ziekten, de hygiënistische opvatting
van sociale welstand veranderde.
TOUWTREKKEN
In zijn genuanceerde beschrijving van het getouwtrek
tussen medici en politici, dat voorafging
aan het tot stand komen van de geneeskundige
wetten van Thorbecke van 1865,
toont Houwaart zich op zijn sterkst. Opnieuw
legt hij grote nadruk op de verschillende opvattingen
die ook onder liberalen heersten
over de mate van interventie door de staat of
de medische stand. Het voorlaatste hoofdstuk
gaat uitgebreid in op de posities die hygiënisten
na het aanvaarden van de wetten van 1865
binnen het geneeskundig staatstoezicht bekleedden.
Met Ali Cohens Handboek der
openbare gezondheidsleer (1872) als leidraad
bespreekt Houwaart vervolgens het wisselend
succes van de hygiënistische activiteiten op
het gebied van drinkwater, afvalverwerking,
huisvesting en arbeid. Hij besluit met een korte
beschouwing over de normen en waarden
die aan de hygiënistische beweging ten grondslag
hebben gelegen.
Bij dit indrukwekkende boekwerk wil ik ook
enige punten van kritiek plaatsen. Dat bij het
toenemend ingrijpen van staat en medische
stand in het openbare leven de reacties van de
bevolking maar één pagina krijgen toebedeeld,
betreurt de auteur gelukkig zelf ook. Door
nauw te focussen op een specifieke groep artsen
blijft het af en toe duister hoe andere artsen
op dezelfde problemen reageerden, en hoe
'speciaal' de hygiënisten in hun visies en methodieken
waren. Misschien is dat iets om in
de tweede editie uitgebreider aandacht aan te
schenken.
In het vuur van zijn betoog heeft Houwaart
bovendien de neiging af en toe de zaken wat te
antithetisch te stellen. Dat is met name storend
waar hij wetenschappelijke opvattingen als
theoretisch onverenigbaar tegenover elkaar
plaatst. Hij stelt bijvoorbeeld dat het verklaren
van het ontstaan van ziekte met fysisch-chemische
modellen geen ruimte zou laten voor biologische
denkbeelden over ziekteverwekkers
die van buiten komen, zoals bacteriën of
schimmels (p. 101-102). Ook als de auteur
zich waagt aan vergelijkingen met hygiënisme
in andere Europese landen, blijkt hij de meer
traditioneel vertolkte opvattingen te klakkeloos
over te nemen, en te weinig vertrouwd te
zijn met meer recente nuanceringen. Zo gaat
hij op p. 4 uit van een te grote graad van
staatsinterventie in het Engelse hygiënisch bestel.
De Londense dissertatie van Dorothy
Watkins over medical officers of health zou
deze visie hebben kunnen helpen ondergraven.
Ook bij zijn bespreking van cholera mis ik met
het oog op verdere nuancering de publikaties
van bijvoorbeeld Margaret Peiling en Roger
Cooter in de bibliografie. Met deze opmerkingen
wil ik geen afbreuk doen aan een overigens
goed gedocumenteerde studie. Aan de
hand van de groep Nederlandse hygiënisten
demonstreert Houwaart op heldere wijze welke
belangrijke rol artsen speelden in het creëren
van sociale orde. Het boek is daarom alleen
al een must voor iedereen die belangstelling
heeft voor Nederlandse sociale geschiedenis.
G. van Heteren
universitair docente medische geschiedenis
Instituut voor Geschiedenis der Geneeskunde,
Nijmegen.