Dr. René Moelker en Drs. Jos van Schilt - Nederlandse Officieren ...

o pi n i e
Herfsttij van het
elitegevoel
Vijfendertig jaar geleden verkende René Moelker als
vijftienjarige de uitgaansstad Breda. De eerste schreden
naar de kroeg werden gezet. De ‘Parel van het Zuiden’
bleek, toen en nu nog steeds, goed vertoeven, al
werd ook snel duidelijk dat er duidelijke ‘no go areas’
waren. Café ‘De Groene Sael’ kwam hij niet binnen
omdat hij niet ‘disco’ was. Kleding en haardracht (en
ook huidskleur!) bepaalden of je ergens wel of niet
binnen kon komen. Er waren ook uitgaansgelegenheden
waar Moelker en zijn vrienden absoluut niet heen
wilden, en dat waren kroegen zoals ‘De Suyckerkist’
en ‘Cafe Bar Spinola.’ Daar kwamen cadetten van
de Koninklijke Militaire Academie en meisjes van de
verpleegstersopleiding. De eersten stereotypeerden
zij als ‘arrogant.’ De meisjes vonden zij een beetje
‘dommig.’ Toentertijd vonden Bredase jongeren in het
algemeen dat de cadetten elitaire ‘corpsballen’ waren, en
omgekeerd vonden de cadetten wellicht dat de Bredase
jeugd hoofdzakelijk uit linkse rakkers of hippies bestond.
Iedere keer kwam de Koninklijke Militaire Academie
ook in opspraak, wat de beeldvorming alleen maar leek
te bevestigen. Zo meldde op 14 september 1981 het
Bredase dagblad De Stem dat er ‘tijdens de co-tijd tien
cadetten in het ziekenhuis waren opgenomen van wie
er een “half dood” zou zijn’ (Groen en Klinkert , 2003:
435). De cadetten en de leiding van het instituut wisten
eerder al dat de groentijd met zijn tijd mee moest. De
Cadettenalmanak van 1970/1971 stelt: ‘waarschijnlijk kan
niemand van ons een feuttijd zoals die nu plaats vindt,
compleet met lichamelijke inspanning, excessen, grove
scheldwoorden en een vaak verregaand onbeschoft
gedrag aan tafel, op enigerlei wijze verdedigen tegenover
buitenstaanders, zeker nu in de maatschappij steeds meer
de nadruk wordt gelegd op het centraal stellen van de
mens’ (ibid: 435). Incidenten bij Defensie halen steevast
de media, toen maar zeker ook nog tegenwoordig, en
ook nu breekt men zich na elk incident het hoofd over de
vraag hoe het volgende incident voorkomen kan worden.
Aan de ene kant heeft Rens van der Hoek (2007) al
eerder aangetoond dat de introductieperiode in de loop
van vijftig jaar meer gereguleerd en meer geciviliseerd is.
Daar staat aan de andere kant tegenover dat de publieke
opinie gevoeliger is geworden voor incidenten, ook
wanneer die incidenten een stuk ‘onschuldiger’ zijn dan
die uit het verleden. Men moet cadetten en adelborsten
immers een veilige leef-, studeer- en werkomgeving
kunnen bieden, en incidenten hebben daarin geen plaats!
Bovendien komen incidenten nooit incidenteel voor,
want er zijn altijd structurele en culturele aspecten aan
incidenten te onderkennen en dientengevolge is er ook
altijd ruimte voor verbetering.
Een van die (meer culturele) aspecten betreft het gevoel
dat men zich boven de rest van de bevolking verheven
voelt en daarom wordt in dit artikel onderzocht in
hoeverre het elitegevoel nog een rol speelt in de
beleving van cadetten. Jos van Schilt en René Moelker,
beide Bredanaars en beide werkzaam in het onderwijs,
de een verbonden aan een VWO-school, de ander al
weer geruime tijd docent aan de Nederlandse Defensie
Academie, vroegen zich af in hoeverre de beeldvorming
met betrekking tot het elitegevoel correct is geweest,
zowel vroeger als nu. Hebben de cadetten uit het
verleden zich het ‘neusje van de zalm’, de ‘bloem der
natie’ of de elite van de Nederlandse samenleving
gevonden en, indien deze vraag bevestigend beantwoord
kan worden, in hoeverre is dat elitair zelfbeeld vandaag
de dag nog steeds aanwezig?
De vraag hangt samen met vragen die betrekking
hebben op de relatieve geslotenheid van militaire
vormingsinstituten. In het elitegevoel van een groep
ligt, zoals gezegd, de vraag besloten of men zich boven
de rest van de bevolking verheven voelt. Een dergelijk
gevoel komt niet uit de lucht vallen en wordt in de regel
gekweekt binnen elitescholen zoals Engelse kostscholen
en militaire academies. Daarom is het ook relevant om
naar socialisatieaspecten te kijken zoals het corpsleven
en rites de passage, oftewel ontgroeningen. De vraag
naar de aan- dan wel afwezigheid van het elitegevoel
is dan ook een indicator voor de geslotenheid van het
militaire opleidingsinstituut, oftewel een indicator voor
de vraag of de Koninklijke Militaire Academie nog steeds
een totale institutie (Goffman, 1961) is.
Het onderzoek Herfsttij van het Elitegevoel, waarop
Jos van Schilt binnenkort aan de Universiteit van Tilburg
zal promoveren, valt uiteen in twee delen. Allereerst
zijn interviews met oud cadetten afgenomen. Die oud
cadetten studeerden in vijf verschillende periodes aan
de Koninklijke Militaire Academie. Ten tweede is in 2007
een survey onder cadetten en adelborsten afgenomen om
zodoende uitspraken over de aan- dan wel afwezigheid
Drs. Jos VAN SCHILT en dr. René MOELKER
Dr. René Moelker
is als Universitair
Hoofddocent Krijgsmacht
en Omgeving verbonden
aan de Nederlandse
Defensieacademie. Drs.
Jos van Schilt is docent
geschiedenis aan het Onze
Lieve Vrouwe Lyceum te
Breda en verdedigt deze
zomer zijn proefschrift
Herfsttij van het Elitegevoel
aan de Universiteit Tilburg.
Carré 5 - 2011 pagina 15

Carré 5 - 2011 pagina 16
van het elitegevoel statistisch te kunnen onderbouwen.
Dit artikel volgt deze tweedeling in het onderzoek en
biedt bij wijze van voorproefje een samenvatting van
de bevindingen.
Het elitegevoel na WOII
In totaal zijn 32 diepte-interviews afgenomen met
oud cadetten afkomstig uit de opleidingscohorten
48-50; 54-56; 68-70; 78-80; 96-99. Geselecteerd
zijn respondenten die de opleiding afgemaakt en zij
die de opleiding voortijdig beëindigd hebben. Vanaf
de jaren tachtig zijn vrouwen toegetreden tot het
Cadettencorps. Deze vrouwen zijn ook geïnterviewd.
Door de antwoorden van de oud cadetten uit de
verschillende cohorten met elkaar te vergelijken kon
inzicht gewonnen worden in de wijze waarop het
elitegevoel van oud cadetten over de tijd veranderd is.
De zes geïnterviewden uit het cohort 48-50 hebben
de heroprichting van de Koninklijke Militaire Academie
meegemaakt en waren geboren tussen 1930-1932. Het
was een wederopbouwperiode in dubbele betekenis
omdat de gouverneur Puffius niet alleen een instituut
moest heroprichten maar ook een terugkeer naar
bepaalde waarden en normen voorstond. De gouverneur
vond bijvoorbeeld voetbal duidelijk een ‘proletensport’
en toen hij een wedstrijd aanschouwde ‘zag hij halfnaakte
cadetten rondrennen met ontblote bovenlijven …
vervolgens maakte hij rechtsomkeer.’ Dezelfde
respondent stelde ‘hij bracht ons stijl bij’. Voetbal werd
verbannen. Een maand lang ontgroening hoorde bij het
vormingsproces: ‘natkeren werd door de ouderejaars
’s nachts gedaan. Dit hield in dat ze een emmer water
omkeerden over een slapende nuldejaars. De reden
hiervoor kon bijvoorbeeld brutaal gedrag van nuldejaars
tegen ouderejaars zijn.’ Het nafeuten kon soms maanden
duren. Daarna werd de ‘noticol’, een nuldejaars, als lid
van het corps geïnaugureerd. Deze rites de passage
hadden als doel ‘het afbreken van de persoon om vanuit
een braakliggend terrein de zaak te gaan opbouwen.’ Op
de vraag of een officier deel uitmaakte van de ‘crème-dela-crème’
van de samenleving bestond consensus; ‘toen
wel, maar later minder.’ Een ander omschrijft zichzelf
als volgt: ‘Ik was een gentleman eerste klas, absoluut’.
In het cohort 54-56 valt een grotere spreiding in de
sociale afkomst op. De herkomst is steeds meer een
afspiegeling van de samenleving in plaats van een selectie
uit de midden- en hogere klassen. De cadetten vonden
het Cadettencorps, cadettenbataljon, de groepband,
discipline en de ontgroening het meest vormend:
‘groepsvorming, alles samen doen, dat is er bij ons
wel ingehengst’, merkt een van de cadetten op! De
ontgroening werd ‘ervaren als rot, heel rottig, vervelend
om te ondergaan’, maar ‘ik heb van de ontgroening
geleerd wat ze je bij de commando’s ook leren: je
kunt meer aan dan je denkt, je bent sterker dan je
zelf denkt. Als je denkt dat je niet meer kunt, dan kun
je altijd nog honderd meter lopen. Je leert ook echt
grenzen stellen en consequenties hiervan te accepteren.’
In dit cohort ziet men al dat de veranderingen in
het zelfbeeld aangekondigd worden, want ‘als je een
bataljon commandeert met 800 miljoen aan materiaal
en je vergelijkt dat met iemand in de burgersector die
directeur is van 600 man, dan is het salaris van een
officier een schijntje.’ Men is zich dus bewust van een
zekere statusincongruentie. Maar etiquette en vorm
blijven belangrijk. Zo worden mensen nog aangesproken
ten aanzien van het feit dat iemand op een zeer warme
dag in overhemd naar huis fietst, want dat is niet
zoals een officier betaamt. Sommigen vinden dat het
officiersberoep eerder te vergelijken is met andere
leidinggevenden zoals een brandweercommandant
of politiecommissaris. Men voelt zich lang niet meer
elitair maar ‘wel bovengemiddeld in vergelijking met de
rest van de samenleving.’ Toch wordt nog wel melding
gemaakt van het lidmaatschap van Rotary of de omgang
met politici en ambassadeurs.
De roerige jaren zestig, cohort 68-70, geven qua
waarden en normen wel een aardverschuiving te zien.
‘sociale en geestelijke groei’, ‘bijbrengen van kennis,
kunde, vakmanschap en leiderschap’, worden als
vormingsdoelen genoemd. In het curriculum kwam
meer aandacht voor gedragswetenschap. De geest van
de jaren zestig is bij dit cohort duidelijk aangeslagen.
Country Joe McDonalds anti-Vietnam lied ‘Feel-Like-I’m-
Fixin’-To-Die Rag’ was populair onder het marcheren.
Discussies over haar en baardgroei hebben tot wijziging
van de interne etiquetteregels uit het ‘blauwe boekje’
aanleiding gegeven. Cadetten kwamen ook op voor een
eigen mening ‘Ik was niet altijd even conformistisch … ik
zocht ook altijd wel de grenzen … op correctiegebied.’
In de ontgroening mist men het gebrek aan opvang en
het niet informeren naar iemands welbevinden. Een
feuttijd van een maand, ‘dat was niet misselijk. In een
maand tijd alle normen en waarden heel snel leren. Als
je dat niet deed, dan viel je heel snel buiten de boot.’
Kritische geluiden werden door deze generatie eerder
en vaker onder woorden gebracht. Men vond dat er te
veel nadruk lag op de militaire kant van de opleiding en te
weinig aandacht was voor een goede wetenschappelijke
opleiding. De praktijk van het aanvoeren van een
peloton was tijdens de opleiding niet voldoende aan
bod gekomen. De officier wordt primair gezien als een
leidinggevende die zich verantwoordelijk voelt en die
een voorbeeldfunctie uitdraagt. De cadetten waren
zich bewust van de geringe populariteit van militairen:
‘De dienstplichtigen hadden niet zoveel ontzag voor
strepen en sterren hoor … je werd gewoon met de nek
aangekeken’ als je met de trein reisde. Maar een ander
vond wel degelijk dat een officier verheven was boven
de bevolking: ‘Als je in mijn tijd in Breda liep, dan moest
een burger voor jou van de stoep af. Wij liepen gewoon
door’ … ‘Als officieren onderling met elkaar omgaan,
dan was het heel duidelijk als je geen KMA-officier was.
Je had het dan veel moeilijker in de krijgsmacht … KMAofficieren
behoorden tot een kaste.’ Hiermee doelde de
respondent op het onderscheid dat gemaakt werd tussen
officieren van de Koninklijke Militaire Academie en hen
die langs andere wegen tot officier aangesteld werden.
In de jaren tachtig werden vrouwen toegelaten tot de
officiersopleiding en die waren over hun tijd in opleiding
in het algemeen positief. Maar over de ontgroening was
een van de vrouwelijke oud cadetten ‘niet onverdeeld
enthousiast.’ ‘Ik merk dat ik tot vandaag de dag nog
naweeën van bepaalde zaken heb … ik werd wel heel erg

geïndoctrineerd.’ De ontgroening was teruggebracht tot
een week maar toch hebben vrouwelijke respondenten
deze als ‘vreselijk’ ervaren. Enkele positieve punten
van de ontgroening zijn het snel leren kennen van veel
mensen, het snel aanleren van de omgangsvormen en
groepsvorming. Samenvattend: ‘achteraf wel heel leuk,
maar op een manier zoals een slachtoffer achteraf
de zin van [het slachtofferschap] kan inzien.’ De oud
cadetten zijn kritisch ten opzichte van de functie van
het Cadettencorps dat te veel als een keurslijf ervaren
werd. Wat betreft het elitegevoel stelt een van de
geïnterviewden ‘als ik daar op terugkijk en ik ben daar
heel eerlijk over, je bent wel iets meer dan een doorsnee
mens.’ Een ander zegt ‘ze [de cadetten] keken neer op de
burgersamenleving’. Maar deze uitspraken worden ook
gerelativeerd. Twee geïnterviewden vinden niet echt dat
de cadetten zich meer voelden dan zijn leeftijdsgenoten.
Er is binnen dit cohort sprake van een toenemende
diversiteit aan meningen als het gaat om de vraag of er
nog steeds sprake is van een elitegevoel.
Oud cadetten uit het laatste cohort (96-99) moesten wel
even wennen aan de overgang naar het internaatsysteem,
en ook bestonden er ambivalente gevoelens jegens
de ontgroeningperiode: ‘er waren best wel leuke
momenten’; ‘een zwarte periode die voor mij achteraf
heel goed is geweest.’ De scherpe randjes van de
ontgroening, zoals het natkeren, het beperken van
de nachtrust en het schelden, zijn er dan al lang af.
Er bestaat een draaiboek, een mentorensysteem en
voor wat betreft het welzijns- en gezondheidsaspect
houdt men nauwlettend de vinger aan de pols. Het
vernederingsaspect dat nog steeds deel uitmaakt van
de ontgroening, moet tot inzicht leiden en je moet het
te leren punt dan snel eigen maken ‘omdat mensen je
echt vernederen, ze breken je eerst af en daarna begint
de opbouw. Als je dat door hebt, dan gaat er een lichtje
bij je branden.’ Een officier moet het voorbeeld geven
qua leiderschap en het vermijden van roekeloos gedrag.
Een van de respondenten geeft toe zich indertijd meer
te voelen dan een Bredase student. Volgens deze cadet
wordt dit beeld ook geconstrueerd door de Bredase
studenten zelf die de cadetten als arrogant beschouwen.
De cadetten gaan zich er dan naar gedragen. ‘Wij waren
door de selectie heen gekomen en daarom voelden wij
ons bijzonder of anders.’ Een andere oud cadet geeft
ook duidelijk aan dat de internaatsformule mensen
tijdelijk een ego-boost geeft en daarmee relativeert
deze het elitegevoel ook: ‘Dat [gevoel] wordt denk ik
met name binnen de KMA met zijn allen gecreëerd. Wie
maakt ons wat. We dachten echt dat we God waren.’
Dit gevoel ontstaat ook doordat men zich altijd in een
groep bevindt, ook tijdens het uitgaan. Een derde cadet
relativeert het elitegevoel nog verder ‘…voor de meeste
jongeren ben ik gewoon een sukkel in een groen pak
en dat daar toevallig sterren op zitten zegt ze helemaal
niets.’ Het elitegevoel is volgens sommigen tijd- en
plaatsgebonden: ‘Eenmaal op de KMA, werd hij daar pas
arrogant gemaakt.’ Het elitegevoel lijkt snel te verwaaien
wanneer men zich buiten het terrein van de Koninklijke
Militaire Academie begeeft, niet meer de backup van de
groep heeft en men daardoor met beide voeten op de
grond landt.
Het elitegevoel in het heden
Op basis van kwalitatieve gegevens lijkt het elitegevoel
in het heden minder hecht verankerd. Voor de jaren
2006 en 2007 was het mogelijk om de vraagstelling door
middel van een enquête te onderzoeken, waardoor de
aan- of afwezigheid van het elitegevoel ook statistisch
kon worden bestudeerd. 357 cadetten en adelborsten
hebben de vragenlijst ingevuld. 87 procent daarvan was
van het mannelijke geslacht. 73 procent maakte deel
uit van de landmacht, 10 procent van de zeemacht,
16 procent van de luchtmacht en 1 procent was
marechaussee. 57 procent was lid van een wapen.
43 procent van een dienstvak. 51 procent van de
respondenten volgde de studie Krijgswetenschappen,
31 procent studeerde Militaire Bedrijfswetenschappen
en 18 procent van de cursisten studeerde Techniek.
Dit onderzoek was ontworpen om inzicht te verwerven
in het veranderend elitegevoel van cadetten en
adelborsten. Daarom zijn instrumenten ontwikkeld die
dit gevoel uitsplitsen in individueel en collectief zelfbeeld.
De andere variabelen in het model (‘collectieve deugden’,
‘individuele deugden’, ‘socialisatie’ en ‘antecedenten’)
dragen bij aan de verklaring van variaties in het
elitegevoel. Onder cadetten en de adelborsten leeft
een breed scala aan opvattingen met betrekking tot die
aspecten die wij normalerwijze kenmerkend achten
voor een totale institutie. Cadetten en adelborsten
waarderen de bijdrage die deze kenmerken hebben
aan de persoonsvorming maar zijn ook kritisch en de
meningen zijn verdeeld over de noodzakelijkheid van
het een en ander.
Het elitegevoel valt, zoals gezegd, uiteen in het
collectieve en het individuele zelfbeeld. Door een
somscore te berekenen over verschillende items (vragen
uit de enquête) konden twee schalen geconstrueerd
worden voor het individuele zelfbeeld en één voor het
collectieve zelfbeeld. Binnen de schaal ‘persoonlijke
trots’ zijn elf uitspraken voorgelegd zoals ‘Ik vind mijzelf
er goed uit zien’ (69 procent mee eens) en ‘Ik vind mijzelf
sympathiek’ (78 procent mee eens). Voorbeelden van de
vier items uit de schaal ‘uitdragen trots’ zijn ‘Ik ben er
trots op dat ik een cadet ben’ (89 procent mee eens) en
‘Ook aan mensen buiten de defensieorganisatie laat ik
duidelijk blijken dat ik er trots op ben een cadet te zijn’
(80 procent mee eens). De schaal ‘collectief zelfbeeld’
bevat acht items. Voor beelden zijn ‘Een aankomend
officier heeft een voorbeeldfunctie in de samenleving’
(89 procent mee eens) en ‘Een officier behoort tot de
“crème-de-la-crème” van de samenleving’ (32 procent
mee eens).
Collectieve deugden werden gemeten door te
vragen hoe belangrijk men ‘loyaliteit’, ‘moed’, ‘eer’,
‘opofferingsgezindheid’ en ‘vaderlandsliefde’ vindt.
De schaal kwam vervolgens weer tot stand door de
antwoorden op deze vragen te sommeren. Opvallend
is dat loyaliteit, moed, eer en opofferingsgezindheid
geenszins afgedaan hebben (respectievelijke percentages
mee eens zijn 92, 77, 63, 61), maar dat daarentegen
aan vaderlandsliefde in de perceptie van cadetten en
adelborsten minder belang wordt gehecht (46 procent
mee eens).
Individuele deugden werden geïndiceerd door
Carré 5 - 2011 pagina 17

Figuur 1: model waarin
‘collectief zelfbeeld’ verklaard
wordt door ‘individueel
zelfbeeld’, ‘collectieve
deugden’, ‘individuele
deugden’, ‘socialisatie’ en
‘antecedenten’.
Carré 5 - 2011 pagina 18
‘eerlijkheid’, ‘verantwoordelijkheid’, ‘gehoorzaamheid’,
‘discipline’ en ‘doorzettingsvermogen’. De percentages
mee eens zijn opvallend genoeg hoger dan de percentages
voor de items voor ‘collectieve deugden’, wat tot de
conclusie leidt dat individualisme onder de cadetten en
adelborsten sterker beleefd wordt dan collectivisme.
De percentages zijn respectievelijk 88, 98, 91, 97, 97.
Het cluster ‘socialisatievariabelen’ bestaat uit drie
subschalen die ieder weer gebaseerd zijn op somscores
van verschillende items. De schaal ‘socialisatieproces CC
(Cadettencorps)’ is samengesteld uit 12 items, waaronder
de vraag of men het er mee eens is dat het Corps een
essentiële rol speelt in zijn of haar persoonsvorming.
Daar is 56 procent van de respondenten het mee eens.
19 procent is het niet met deze stelling eens, en de
rest antwoordt neutraal. De ontgroening is volgens 78
procent geen achterhaald middel om saamhorigheid te
creëren. Slechts 11 procent is het ermee eens dat de
ontgroening een achterhaald middel is. De stelling ‘Ik
beschouw de ontgroening als een noodzakelijk middel
om later als een goed cadet en officier te kunnen
functioneren’ wordt door 40 procent onderschreven,
terwijl 36 procent het niet met deze stelling eens is. De
tweede subschaal uit het cluster ‘socialisatievariabelen’
heeft betrekking op de vraag of men moeite heeft met
het accepteren van correcties door mede aspirantofficieren.
79 procent van de respondent vindt het
geen probleem om correcties me betrekking tot het
gedrag te accepteren. Een zelfde percentage accepteert
correcties met betrekking tot de kleding. De derde
subschaal bestond uit de stelling in welke mate een
ouderejaars een voorbeeldfunctie heeft ten opzichte van
jongerejaars. 85 procent vindt dat ouderejaars inderdaad
het voorbeeld moeten geven.
De antecedenten betreffen de variabelen ‘geslacht’,
‘wapen of dienstvak’, ‘krijgswetenschappen versus de
rest’, ‘landmacht versus de rest’, ‘opleidingsjaar’, ‘geloof’
(48 procent is gelovig), ‘vader is beroepsmilitair’ (36
procent), ‘opleiding vader’ (56 procent is hoog opgeleid),
‘geloof vader’ (59 procent is gelovig).
Getracht is de vraag naar het elitegevoel te
beantwoorden door de bovenstaande variabelen onder
te brengen binnen een stelsel van regressievergelijkingen
(pad-analyse) met collectief en individueel zelfbeeld
als afhankelijke variabelen. In figuur 1 zijn alleen de
significante paden aangegeven. Het effect van sommige
variabelen blijkt uit deze figuur te lopen over andere
variabelen, zo loopt het effect van ‘landmacht versus
de rest’ op ‘individueel zelfbeeld’ via de variabele
‘moeite met correcties’. In zijn totaliteit heeft het hier
gepresenteerde model een grote voorspellende waarde.
45 procent van de variatie in de afhankelijke variabele
‘collectief zelfbeeld’ kan voorspeld worden door de
variabelen binnen dit model. De verklaarde variantie
voor ‘uitdragen trots’ bedraagt 36 procent. ‘trots
persoonlijk’ kan voor 14 procent verklaard worden.
Conclusie: het meerduidige effect van
socialisatievariabelen
De interviews met oud cadetten uit de cohorten vanaf
de heroprichting van de Koninklijke Militaire Academie
tot aan het einde van de vorige eeuw maakten al duidelijk
dat het elitegevoel onder cadetten aan het eroderen is.
Men beschouwt zichzelf al lang niet meer als de crèmede-la-crème
van de samenleving. Het gevoel tot de
elite te horen kan hooguit tijdelijk opgeroepen worden
door groeps- en omgevingseffecten, dat wil zeggen
dat cadetten zich door groepsprocessen (socialisatie,
corpsleven) en groepsgedrag (samen stappen) tijdens
de studieperiode aan de Koninklijke Academie wel
degelijk anders voelen dan de civiele studenten in het

Bredase uitgaansleven, maar dat wil tegenwoordig niet
per se zeggen dat zij zich meer voelen. Restanten van
elitegevoel, voor zover aanwezig, verwaaien ook snel
nadat men de opleiding verruilt voor operationele
functies en men in de privésituatie weer midden in de
samenleving woont en recreëert. Er is sprake van een
herfsttij van het elitegevoel.
De statistische analyse maakt duidelijk dat het
elitegevoel (of wat daar van over is) in belangrijke mate
voorspeld kan worden door de socialisatievariabelen.
Dat zijn de meest krachtige voorspellers die zich
binnen de analyse niet laten wegdrukken door andere
variabelen. Dat is opmerkelijk en zowel theoretisch
als beleidsrelevant, want hoewel het elitegevoel
geërodeerd is, kan het effect van vorming – want
socialisatieprocessen zijn vormingsprocessen – op het
elitegevoel niet ontkend worden. Geconcludeerd kan
worden dat vormingsprocessen langs de lijnen van de
internaatsformule nog steeds resten van een totale
institutie in zich bergen, terwijl tegelijkertijd de openheid
van de militaire academie nog nooit zo groot was als
tegenwoordig.
De effecten van vorming zijn echter meerduidig, want
de socialisatieprocessen hebben ook een krachtig en
positief effect op de individuele en collectieve deugden
die binnen de krijgsmacht nagestreefd worden. De
krijgsmacht en de samenleving wensen officieren
die gedisciplineerd zijn, die integer zijn, die loyaal en
moedig zijn, kortom die beschikken over individuele en
collectieve deugden. De socialisatievariabelen hebben
voorspellende waarde ten aanzien van het belang dat
cadetten aan deze deugden hechten, en daarmee blijken
vormingsprocessen wel degelijk relevant. Tegelijkertijd,
en dat wordt hier bedoeld met het begrip ‘meerduidig
effect’, beïnvloeden socialisatievariabelen zowel het
individueel als collectieve zelfbeeld. Vanuit de militaire
professie en vanuit de samenleving lijkt het niet wenselijk
wanneer aspirant-officieren een geëxalteerd zelfbeeld
ontwikkelen, want wie zich meer voelt dan een ander
is ook eerder geneigd de ander te behandelen als
een minderwaardige. Maar zoals gezegd, het gaat
om restanten van het elitegevoel en ook blijkt dit
gevoel te verwaaien op het moment dat de invloed van
het internaat zich niet meer doet gelden. Het is aan
beleidmakers en politiek om uit te maken welke balans
in de meerduidige effecten acceptabel is, want met
plausibiliteit zijn bepaalde ‘incidenten’, die zich in het
verleden hebben voorgedaan, op de internaatsformule
en meer specifiek de socialisatieprocessen binnen dit
internaat te herleiden.
Subconclusies uit de analyse wijzen op de mogelijke
aanwezigheid van enclaves van het elitegevoel. Deze
aanwezigheid wordt afgeleid uit de significante effecten
die uitgaan van de variabelen ‘krijgswetenschappen
versus de rest’, ‘landmacht versus de rest’, ‘vader is
beroepsmilitair’ en ‘geloof vader’. Meestal loopt het
effect van deze variabelen via de socialisatievariabelen en
– een waarschuwing met betrekking tot de interpretatie
is op zijn plaats – hoewel significant gaat het hier om
zwakke effecten. De resultaten suggereren dat aspirantofficieren
die voor de studierichting krijgswetenschappen
kiezen, bij de landmacht geplaatst zijn, wiens vader
beroepsmilitair en gelovig is, via de hogere scores op de
socialisatievariabelen, hoger zullen scoren op de schalen
die indicatief zijn voor het elitegevoel. Zij staan via de
‘causale’ paden in het pad-model ook sterker achter de
individuele en collectieve deugden. Ergo, deze aspirant
officieren vormen waarschijnlijk eerder enclaves van
elitegevoel dan aspirant-officieren met een andere
achtergrond.
Bij het gewicht van de hier gepresenteerde analyse
moeten minstens twee kanttekeningen geplaatst
worden. Het artikel is niet meer dan een populairwetenschappelijke
samenvatting van het proefschrift
geschreven door Jos van Schilt. Voor beleidsdoeleinden
strekt lezing van dit proefschrift tot aanbeveling. Dit
artikel biedt wel, door middel van het concept van het
meerduidige effect, een handreiking voor wat betreft de
interpretatie van de bevindingen, maar het is te weinig
specifiek om er beleid op te formuleren.
Een tweede kanttekening betreft de sterkten en
zwakten van het onderzoek zelf. De sterkte van het
onderzoek is dat, op een fundament van kwalitatieve
onderzoeksbevindingen (interviews oud cadetten), voor
het eerst een statistische verkenning van het elitegevoel
is ondernomen. De zwakte van het onderzoek is dat
civiele studenten niet in de steekproef zijn opgenomen.
Tot aanbeveling strekt uiteraard om dat elitegevoel
onder civiele studenten ook te onderzoeken zodat
de vergelijking met aspirant officieren kan worden
gemaakt. Civiele studentencorpsen zullen ongetwijfeld
ook kweekvijvers voor elitegevoel zijn. Zodoende blaast
het proefschrift van Van Schilt nieuw leven in de traditie
van het eliteonderzoek binnen Nederland.
Is de vraag van Moelker en Van Schilt uit de inleiding
van dit artikel nu adequaat beantwoord? Zij zelf vinden
uiteraard van wel. De beeldvorming vanuit de Bredase
bevolking lijkt vandaag de dag inadequaat. Wanneer
de auteurs zich ooit nog in het Bredase uitgaansleven
begeven, zullen zij op de vraag of cadetten en adelborsten
nog elitair zijn relativerend antwoorden ‘ach, … dat valt
tegenwoordig reuze mee!’
Literatuur
Goffman, Ervin. (1961). The characteristics of total institutions, in:
A. Etzioni, Complex Organizations. A sociological reader, p314-
315, (New York)
Hoek, Rens van der (2007). Civilisatie van de Introductieperiode.
Breda: Nederlandse Defensie Academie (scriptie).
Groen, Petra & Klinkert, Wim (2003). Studeren in uniform. 175 jaar
Koninklijke Militaire Academie. Den Haag: SDU Uitgevers
Schilt, Jos (2011). Herfsttij van het militair elitegevoel. Tilburg:
Universiteit van Tilburg (nog te verschijnen).
Carré 5 - 2011 pagina 19