Het kiezen van een kindvolgsysteem - Toetswijzer

Het kiezen van
een kindvolgsysteem
stichting Partoer
Instituut voor zorg en welzijn

Het kiezen
van een
kindvolgsysteem
Colofon
‘Het kiezen van
een kindvolgsysteem’
is een uitgave van
stichting Partoer
Postbus 298
8901 BB Leeuwarden
Telefoon: (058) 234 85 00
Fax: (058) 234 85 01
E-mail: info@partoer.nl
www.partoer.nl
Tekst:
Bianca Bijlsma, Drachten
Illustraties:
Anne Rottiné, Dokkum
Eindredactie en vormgeving:
Groot Haar & Orth, Leeuwarden
Druk:
CSL, Leeuwarden
ISBN
90-77280-01-4
Leeuwarden, januari 2003
© stichting Partoer

Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1 Wat is een kindvolgsysteem?
1.1 Inleiding
1.2 Het volgen van kinderen
1.3 Doelen voor het beoordelen van de ontwikkeling
1.4 Specifieke kenmerken van kinderopvang
1.4.1 De rol van de opvoeding in de kinderopvang
1.4.2 Kenmerken van de leef- en speelsituatie
1.4.3 Te onderscheiden opvangfasen
1.4.4 Professionaliseren: systematisch werken
1.5 Beoordelen van het functioneren
1.6 De werkwijze: wel praktisch en uitvoerbaar graag!
1.7 Een kader voor het kindvolgsysteem
Hoofdstuk 2 Van observeren tot samenwerken
2.1 Inleiding
2.2 De ontwikkeling van kinderen
2.3 Taken voor het volgen van kinderen in kindercentra
2.3.1 Het cyclisch handelen
2.3.2 Observeren, toetsen, documenteren en registreren
2.3.3 Interne overdracht van informatie
2.3.4 Onderkennen en signaleren
2.3.5 Adviseren, verwijzen en samenwerken
2.4 Enkele praktische voorbeelden van samenwerking
2.4.1 Kinderopvang en jeugdgezondheidszorg
2.4.2 De doorgaande lijn naar het basisonderwijs
2.4.3 Toeleiding naar het speciaal onderwijs en de zorg
2.4.4 Integratie in de kinderopvang
2.4.5 De gemeentelijke regie
Hoofdstuk 3 Hulpmiddelen voor observeren en registreren
3.1 Inleiding
3.2 Aandachtspunten voor het gebruik van hulpmiddelen
3.3 Veel gebruikte hulpmiddelen in kindvolgsystemen
3.4 Enkele methoden voor het volgen van kinderen
3.4.1 Raamwerk kindvolgsysteem Friesland
3.4.2 KOR, Kind Observatie en Registratie
3.4.3 Het CITO Peutervolgsysteem
3.4.4 Volgen in het Piramideprogramma
3.4.5 Kijk! Peuters
3.4.6 KOST
3.4.7 De werkwijze in het Portageprogramma
3.4.8 Een spelend streefsysteem:
de onderbouwing van adaptief onderwijs
3.4.9 Het Instrument Welbevinden
2
7
7
7
8
10
16
17
17
21
21
21
23
29
33
33
33
35
40

Hoofdstuk 4 Afstemming met ouders
4.1 Inleiding
4.2 Ouders en beroepsopvoeders: samenwerkingspartners
4.3 Aandachtspunten voor gesprekken met ouders
4.4 Vormen van oudercontact
4.4.1 De afstemming met de ouders
4.4.2 Multimedia en communicatie
Hoofdstuk 5 Het kiezen van een kindvolgsysteem
5.1 Inleiding
5.2 Een pas op de plaats
5.3 De ontwikkel- of planningsfase
5.3.1 Waarom wil je kinderen volgen?
5.3.2 Wie wil je volgen?
5.3.3 Wat wil je volgen?
5.3.4 Wat is de gewenste vormgeving
van het observatiesysteem?
5.3.5 Hoe moet de samenwerking met ouders er uit zien?
5.3.6 Een lijst met kwaliteitseisen
5.4 De experimenteerperiode
5.5 De implementatie
5.6 Evalueren
Overzicht hulpmiddelen voor het volgen
van kinderen in de kinderopvang
Geraadpleegde literatuur
Afkortingen
47
47
47
48
48
51
51
51
52
58
59
59
61
77
80
3 Het kiezen van een kindvolgsysteem

voorwoord
Met deze uitgave biedt stichting Partoer overheden en voorzieningen voor kinderopvang ondersteuning bij het kiezen
van een systeem voor het volgen van kinderen in de voorschoolse periode. Adviseurs van Partoer, ontwikkelingsinstituut
en steunfunctie-organisatie voor zorg en welzijn in Fryslân, kregen in hun werkpraktijk te maken met de behoefte aan informatie
bij de besluitvorming over kindvolgsystemen.
Het ‘Kader kindvolgsysteem’ dat in 1995 ten behoeve van het project ‘Delen van zorg’ van de Stichting Kindercentra
Friesland was ontwikkeld voldeed niet meer. Bij de veelheid aan uitgegeven kindvolgsystemen bleek bovendien geen
naslagwerk beschikbaar te zijn dat behulpzaam is bij het kiezen van een voor gemeenten en kindercentra passend
systeem. Partoer wil daarin met deze uitgave voorzien. ‘Het kiezen van een kindvolgsysteem’ geeft een theoretisch kader
ter ondersteuning bij de keuze van een volgsysteem en bij het verbeteren van de wijze van het volgen van kinderen.
Deze uitgave is bedoeld voor functionarissen die zich bezighouden met inhoudelijk pedagogisch beleid en integraal
jeugdbeleid bij organisaties voor zorg en welzijn, onderwijsorganisaties en overheden. De uitgave is ook geschikt als
oriënterend materiaal voor hogere pedagogische opleidingen, zoals Sociaal Pedagogisch Hoger onderwijs, opleidingen
leraar basisonderwijs en kaderopleidingen pedagogiek.
Deze uitgave werd mogelijk door de medewerking van vele mensen. Onze dank daarvoor. In het bijzonder bedanken
we Betty Vervoort van K2, Brabants Kenniscentrum Jeugd en Partoer-adviseur Frances Visser voor hun opbouwende
kritieken en de deelnemers van de workshops ‘kindvolgsystemen’ en de medewerkers van kdv Speelwerk in Wolvega voor
hun reacties op de concepten. Auteurs, uitgevers en wetenschappers bedanken we voor de gerichte theoretische
en praktische ondersteuning en voor de medewerking om delen van hun observatielijsten op te nemen.
Speciale dank is verschuldigd aan de heer H. Nakken van de afdeling Orthopedagogiek aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Op inspirerende wijze motiveerde en stimuleerde hij de ontwikkeling van een onderbouwde visie op het volgen van
kinderen in de kinderopvang.
Wij hopen dat ‘Het kiezen van een volgsysteem’ antwoorden geeft op vragen over keuze en gebruik van
kindvolgsystemen en wensen u daarbij veel leesplezier toe.
stichting Partoer,
Bianca Bijlsma-Smoorenburg, adviseur.
Leeuwarden, januari 2003.
5
Het kiezen van een kindvolgsysteem

inleiding
Hoe gaat het met mijn kind op het kinderdagverblijf?
Kampt mijn kind met gezondheidsproblemen?
Hoe is de verstandelijke ontwikkeling van mijn kind?
Een kindvolgsysteem geeft antwoord op dit soort vragen.
Met een volgsysteem is het mogelijk om het functioneren
van kinderen in de kinderopvang gericht te beoordelen.
Het is geen ‘vrijblijvende’ werkwijze, maar een systematische
en controleerbare manier van kijken naar kinderen dat onderdeel is
van de dagelijkse opvangpraktijk. De volgmethodiek levert
waardevolle informatie op voor ouders, de jeugdgezondheidszorg
en voor de instellingen voor kinderopvang zelf.
Deze publicatie gaat in op de meer theoretische aspecten
van het volgen van kinderen en het nut van een kindvolgsysteem
daarbij. Maar er is ook veel aandacht voor de praktijk.
Welke kindvolgsystemen zijn er zoal en waar moet ik bij het kiezen
van een systeem op letten?
In hoofdstuk 1 komt de rol van een kindvolgsysteem in
de kinderopvang aan de orde. Waarom is de beoordeling van
kinderen eigenlijk belangrijk? Aan welke kenmerken moet een
volgsysteem voldoen?
Hoofdstuk 2 gaat in op de functie van een kindvolgsysteem
in een samenhangend aanbod van voorzieningen binnen en buiten
de kinderopvang.
Hoofdstuk 3 zet de meest voorkomende hulpmiddelen voor
het observeren en registreren op een rij. Een aantal beschikbare
kindvolgsystemen passeert de revue.
Hoofdstuk 4 gaat in op de afstemming met de ouders.
Welke aandachtspunten zijn voor oudergesprekken van belang
en hoe is de afstemming met ouders geregeld?
Hoofdstuk 5 zoomt in op een aantal relevante vragen bij de keuze
van een kindvolgsysteem.
In de bijlage ten slotte staat een handzaam overzicht van veel gebruikte
instrumenten voor het volgen van kinderen in de
kinderopvang.
6

hoofdstuk 1
Wat is een kindvolgsysteem?
1.1 Inleiding
Het begrip kindvolgsysteem is in 1993
gekozen als aanduiding voor de werkwijze
die in organisaties voor kinderopvang
wordt gevolgd voor het gericht beoordelen
van het functioneren van de kinderen.
Er zijn verschillende redenen om gerichter
naar het gedrag of de
ontwikkeling van kinderen te kijken.
Ouders volgen de ontwikkeling van
kinderen om later leuke momenten uit het
leven met het kind te kunnen delen. De
jeugdgezondheidszorg1 screent de jeugdigen
op gezondheidsrisico’s en
de basisschool wil ook weten hoe hun
kinderen presteren in vergelijking met kinderen
uit andere scholen. In dit hoofdstuk
komt aan de orde wat de rol van een
kindvolgsysteem in de kinderopvang
kan zijn. Welke doelen
dient het beoordelen van
kinderen?
Welke kerntaken hebben
voorzieningen in de
sector kinderopvang?
Het hoofdstuk sluit af met een overzicht
van de specifieke kenmerken van een
kindvolgsysteem in de kinderopvang.
1.2 Het volgen van
kinderen
Het begrip ‘volgen’ is een vertaling van het
Engelse woord ‘assessment’. Deze term
wordt in de sociale wetenschappen wel
gebruikt in plaats van de term ‘diagnostiek’ 2 .
De reden is dat bij het gebruik van
diagnostiek te vanzelfsprekend een
relatie wordt gelegd met het vaststellen
van een stoornis of ziekte. Terecht worden
kritische kanttekeningen gezet bij het
problematiseren van de ontwikkeling en
opvoeding van kinderen. Immers, 80%
van de kinderen ontwikkelt zich zonder
problemen. De term ‘volgen’ drukt beter uit
dat gedurende een langere periode naar de
ontwikkeling van een kind wordt gekeken.
Er kunnen redenen zijn om gerichter naar
kinderen te kijken. Een reden kan
zijn dat ouders willen weten
waar hun kind zoal in een
kindercentrum mee bezig is.
Een andere reden is preventie
van problemen. Landelijk is
afgesproken dat alle kinderen na de
geboorte een hielprik krijgen om op
tijd te kunnen ontdekken of een kind
lijdt aan Phenylketonurie (PKU).
Dit is een stofwisselingsziekte die een
verstandelijke handicap tot gevolg kan
hebben als het kind niet tijdig een dieet
krijgt. Nog een andere reden om een kind te
volgen is om in de gaten te houden of het
kind wel goed mee komt in het schoolprogramma.
In het onderwijs is al langer
ervaring opgedaan met volgsystemen.
Het leerlingvolgsysteem van het CITO is daarvan
een voorbeeld.
Door op regelmatige momenten in
het jaar te kijken hoe de leerling presteert,
ontdekt de leerkracht wat de sterke en wat
de zwakke vaardigheidsgebieden zijn.
Daardoor kan op tijd extra aandacht aan de
leerling worden besteed om zo de sterke
kanten uit te buiten of de zwakke kanten bij
te spijkeren. CITO gaat nog verder.
De prestaties van de leerlingen kunnen ook
per school worden vergeleken. Het geeft
een indruk hoe goed de ene school het doet
en welke minder goede resultaten de andere
school bereikt.
De pretenties van een volgmethodiek kunnen
geïnteresseerden ook op het verkeerde been
zetten. Een goede school kan veel kinderen
met leerbeperkingen of een ontwikkelingsachterstand
aantrekken, waardoor de schoolscores
dalen. Een minder goede school kan
het geluk hebben veel intelligente kinderen
van erg betrokken en stimulerende ouders
binnen haar muren te krijgen.
In deze situatie wordt een beperkt stukje
informatie uit het leerlingvolgsysteem naar
buiten gebracht. Het gaat om het
percentage leerlingen dat hoog en laag
scoort op vaardigheidsgebieden. Wanneer
ouders bij schoolkeuze alleen op deze
informatie zouden afgaan, zouden ze voor
hun kind wel eens een verkeerde beslissing
kunnen nemen. Andere informatie uit hetzelfde
leerlingvolgsysteem zou kunnen laten
zien hoe goed deze leerlingen – gezien hun
mogelijkheden - op deze school zijn vooruitgegaan.
1 Consultatiebureau, ouder en kindzorg.
2 Rispens, J., E. Carlier en P. Schoorl, red. (1990),
Diagnostiek in de hulpverlening; methodische
aspecten. Swets en Zeitlinger, Amsterdam.
7 Het kiezen van een kindvolgsysteem

wat is een kindvolgsysteem?
In de hulpverlening is het de gewoonte om
voor ieder kind een handelingsplan te maken.
Eerst wordt vastgesteld welke vaardigheden
het kind bezit. Vervolgens wordt afgesproken
welke ontwikkeling wenselijk is en hoe de
hulpverleners en ouders de gewenste
vaardigheden kunnen stimuleren.
De inspanningen van de opvoeders en de
reacties van het kind hierop worden gevolgd.
Na een bepaalde periode wordt onderzocht
of het kind zich ook werkelijk in de beoogde
richting heeft ontwikkeld. Waar nodig wordt
de aanpak bijgesteld.
Afstemmen met ouders, voorkomen van
schade in de ontwikkeling, het bieden van
passend onderwijs op goed niveau en het
gericht bijsturen van een zorgwekkende
ontwikkeling bij het kind zijn goede redenen
om informatie over kinderen te verzamelen,
te registreren en te beoordelen.
Zodra dit systematisch gebeurt kunnen we
spreken van ‘een systeem’. In het werken
met een kindvolgsysteem zijn daarom altijd
de volgende stappen te ontdekken:
In paragraaf 1.4.4 wordt het belang van systematisch
werken verder uitgewerkt.
1.3 Doelen voor het
beoordelen van de
ontwikkeling
Figuur 1.1 Stappen in het werken met een kindvolgsysteem
kijken en registreren
Er zijn drie hoofddoelen te onderscheide voor
het verzamelen van informatie over het
gedrag en de ontwikkeling van kinderen:
1. het ondersteunen van het pedagogischdidactisch
handelen;
2. het vaststellen van speciale behoeften van
kinderen en
3. het beïnvloeden van beleidsbeslissingen.
Beroepsopvoeders kijken en luisteren tijdens
het uitvoeren van hun werk voortdurend naar
de kinderen. Zij gebruiken deze informatie
voor het kiezen van activiteiten, om goed aan
te sluiten bij de behoeften van individuele kinderen
en om te beoordelen of het kind in het
programma ‘goed gedijt’. Een vragenlijst of
observatielijst kan helpen om deze
informatie beter te structureren. Ook is het
daardoor mogelijk om gerichter met collega’s
te overleggen over de aanpak van een kind of
groep kinderen.
evalueren=interpreteren=beoordelen/plannen activiteit
uitvoeren activiteit/kijken en registreren
evalueren
8
Een andere reden om kinderen te
observeren is na te gaan of er speciale
behoeften zijn bij kinderen omdat ze
beperkingen of ontwikkelingsstoornissen
hebben. De jeugdgezondheidszorg screent
alle kinderen op een aantal risico’s via het
consultatiebureau. Niet alle beperkingen en
stoornissen komen daar aan het licht. Iedere
beroepsopvoeder heeft wel ervaringen met
kinderen die niet goed meekomen of om
andere redenen ‘opvallen’ in de groep.
Als de ontwikkeling van het kind daardoor
belemmerd kan worden is het noodzakelijk
nader onderzoek te doen. Meestal worden
daar speciaal opgeleide deskundigen voor
ingeschakeld. Bijvoorbeeld medici, logopedisten,
orthopedagogen of psychologen.
De eerste jaren in de ontwikkeling van een
kind zijn heel erg belangrijk. Bekijken we de
levensloop van een jong kind dan is een
aantal momenten te herkennen waarop
belangrijke beslissingen genomen worden.
Deze momenten zijn weergegeven in figuur
1.2. Allereerst moeten kinderen met risico’s
zo snel mogelijk herkend worden. Kinderen
die extra hulp nodig hebben moeten
die hulp ook kunnen krijgen. Dat kan
betekenen dat deze kinderen vaker een
peuterspeelzaal moeten bezoeken, een
speciaal educatieprogramma of individuele
zorg nodig hebben. Om deze beslissingen
te kunnen nemen is informatie over de
ontwikkeling van het kind nodig. Daarnaast
kan het gebeuren dat een kind in een voorziening
is geplaatst, maar dat blijkt dat het
daar niet (meer) van profiteert. Overplaatsing
naar een andere voorziening zou beter zijn.
Ook voor het nemen van die beslissingen is
informatie nodig.
Er zijn veel methoden en hulpmiddelen voor
het observeren en stimuleren van jonge
kinderen beschikbaar. Het komt nog regelmatig
voor dat de presentatie van een
methode of observatielijst leidt tot weerstand
bij de uitvoerende opvoeders. Deze weerstand
ontstaat meestal als het gekozen
materiaal onvoldoende aansluit bij de cultuur
in de organisatie en de mogelijkheden van
de beroepskrachten. Ook kan het zijn dat

opvoeders angst hebben mee te moeten
werken aan een beslissing die vergaande
gevolgen voor het kind heeft. Bij peuterleidsters
bestaat soms de indruk dat
informatie over het functioneren in de peuterspeelzaal
dat was bedoeld om het pedagogisch
handelen te ondersteunen, de
peuter in het basisonderwijs jarenlang
negatief zal achtervolgen. Deze angst is niet
onterecht. Informatie over een kind moet
altijd worden beoordeeld vanuit de context
waarvoor dit is verzameld. Het oordeel is niet
vanzelfsprekend geldig voor een andere
omgeving. Een peuter die niet lekker mee-
Doelgroep
Alle kinderen
Opvoeders
met vragen
of problemen
Kinderen
die zich
voorspoedig
lijken te ontwikkelen
Kinderen
met risico’s
in kind en/of
omgeving,
die optimale
ontwikkeling
kunnen
belemmeren.
1 Kov = alle vormen van kinderopvang,
zoals kinderdagverblijf, peuterspeelzaal of gastgezin
2 En andere door Inspectie/Commissiekwaliteit
goedgekeurde VVE-programma’s
komt in een peuterspeelzaal, kan het op de
basisschool misschien prima doen. In een
aantal situaties juist dankzij de informatie uit
de peuterspeelzaal en een kleuterjuf die
daardoor goed met de kleuter weet om te
gaan.
Hulpmiddelen, zoals observatielijsten, vragenlijsten
en registratiesystemen zijn ontwikkeld
vanuit een bepaalde visie en voor situaties
met een specifieke informatiebehoeften.
De registratiemethode van het educatieve
programma Kaleidoscoop is niet geschikt
voor gebruik in alle voorschoolse kinder-
Risico’s
Risico’s die educatie
(nog) niet belemmeren.
Risico’s die zonder
interventie optimale
ontwikkeling
belemmeren;
educatie is wel in
kinderopvang of
onderwijsprogramma
mogelijk.
Problemen die educatie
in kov 1 of onderwijs
belemmeren.
Aanpak
Naast algemene
voorlichting is geen
individuele aanpak nodig
ter bestrijding risico’s
omgeving.
Gezinsgerichte aanpak
op gebied van psychoeducatie
en/of
praktische hulp
ter ondersteuning
ontwikkeling kind
geïndiceerd.
9
centra. Een methode die is ontwikkeld voor
het basisonderwijs is niet vanzelfsprekend
geschikt voor een voorziening met
verstandelijk of meervoudig gehandicapte
kinderen. Een methode voor de peuterspeelzaal
hoeft niet geschikt te zijn voor de
informatiebehoeften in het basisonderwijs.
Figuur 1.2 Van preventie tot interventie
VVE 0-6 jarigen
Trajecten/activiteiten
0-4
gewoon centrum kinderopvang
(kdv of psz)
4+
Gewoon basisonderwijs
Intensivering
participatie in centrumgericht
programma:
- Kdv; psz + ; bso
- VVE: Piramide;
Kaleidoscoop;
Startblokken 2
Trajecten in SBO
Trajecten in REC
Educatieve programma’s via
zorg, KDC; MKD
Voorlichtingsavonden
en cursussen over
opvoedings-thema’s
Op-stap; instap;
Averroes Families First;
Opvangfunctie van
kindercentra;
logeerhuizen, etc.
Het kiezen van een kindvolgsysteem

wat is een kindvolgsysteem?
1.4 Specifieke
kenmerken van
kinderopvang
In deze paragraaf zullen enkele specifieke
kenmerken van voorzieningen in de sector
kinderopvang worden besproken. De kernfuncties
van deze voorzieningen bepalen
welke informatie nodig is om beroepsopvoeders
in staat te stellen hun werk goed
te doen. De visie op de rol die kinderopvang
speelt in de opvoeding van jeugdigen speelt
ook een rol bij de keuzen die gemaakt
worden voor de inhoud en vorm van het kindvolgsysteem.
De gedeelde opvoedingsverantwoordelijkheid
tussen ouders en beroepsopvoeders is in de
kinderopvang een belangrijk gegeven.
Uiteraard wordt bij het uitwerken van deze
opvoedingsverantwoordelijkheid bij het
omgaan met kindgegevens ook rekening
gehouden met de eisen die de samenleving
op korte en langere termijn aan haar
jeugdigen zal stellen. Op deze onderdelen
wordt elders dieper in gegaan.
1.4.1 De rol van
opvoeding in de
kinderopvang
Ouders zijn als eerste aanspreekbaar op de
opvoeding van hun kinderen. Door middel
van opvoeden bereiden ouders hun kinderen
voor op een zelfstandig bestaan in een
gekozen gemeenschap. Dit opvoedingsperspectief
kan op lange termijn gekozen
worden: bijvoorbeeld een zelfstandig bestaan
in dezelfde woonplaats en binnen hetzelfde
religieuze en/of culturele netwerk als de
opvoeders.
Dit zijn meestal onbewuste verwachtingen
die op lange termijn spelen. De meeste
ouders zullen de bewuste mijlpalen iets
dichterbij zoeken: ’s nachts doorslapen,
de eerste glimlach, het eerste stapje, leren
praten, voldoende vaardig om naar de peuterspeelzaal
te kunnen gaan of voldoende
vaardig om naar de gewone basisschool te
gaan. Ouders die gebruik maken van een
voorziening voor kinderopvang, delegeren
gedurende hun afwezigheid een deel van
hun opvoeding aan beroepsopvoeders.
De omgeving van de opvangvoorziening
beïnvloedt de jeugdigen meer of minder in
de richting van de verwachtingen die ouders
over de ontwikkeling van hun kinderen
hebben. Daarnaast beïnvloedt de thuissituatie
het gedrag dat het kind in de opvangsituatie
laat zien. Beroepsopvoeders in de kinderopvang
zullen dus met ouders moeten samenwerken
om de beïnvloeding van
het kind in de gewenste richting te sturen.
Hiervoor is het nodig om van elkaar te weten
welke invloed in deze ontwikkelingsfase op
de jeugdigen wenselijk wordt gevonden en
wie welke bijdrage daaraan levert. Er moeten
afspraken worden gemaakt voor de concrete
omgang met het kind in de voorziening en
op vaste momenten zal moeten worden
nagegaan of de opvang nog naar wens
verloopt.
Kerntaken
In de sector kinderopvang zijn verschillende
voorzieningen te onderscheiden. Op dit
moment zijn dat peuterspeelzalen, kinderdagverblijven,
gastouders, voorzieningen voor
buitenschoolse opvang en tieneropvang.
We beperken ons hier tot de centrumvoorzieningen
die zich richten op kinderen in
de leeftijd van 0 tot 12 à 13 jaar. Alhoewel
een aantal principes van kindvolgsystemen in
de kinderopvang ook kunnen worden toegepast
voor gastouders, is er toch een aantal
belangrijke verschillen tussen de opvoeding
in gastgezinnen en kindercentra. Het grootste
verschil is dat gastouders naast ‘gastkinderen’
in de thuissituatie ook hun eigen
kinderen opvoeden.
De kernopdracht van peuterspeelzalen is het
creëren van optimale ontwikkelingskansen
voor alle kinderen in de leeftijd van 2 tot 4
jaar door het aanbieden van veelzijdige en
passende speelmogelijkheden. De speelzalen
duiden deze kernopdracht met twee trefwoorden
aan: spelen en ontmoeten.
Kinderdagverblijven hebben als kernopdracht
dat kinderen van 0 tot 4 jaar er moeten
kunnen verblijven op tijden dat de ouders
hiervoor wegens werk of om andere redenen
niet beschikbaar zijn.
10
Het doel van de dagopvang is het bieden
van opvang. Bij opvang denken we aan
het bieden van onderdak en opvoeding.
Kinderen moeten er in principe vijf hele
dagen van een week kunnen verblijven.
Dan is de ontwikkelingsstimulering van het
kind voor een belangrijk deel van zijn tijd
afhankelijk van het contact met beroepsopvoeders
en de omgeving van het kindercentrum.
De opvoeding wordt voor een belangrijk deel
‘gedelegeerd’ naar deze beroepskrachten.
Voor ouders en kind is het dan van belang
dat die opvoeding zodanig wordt uitgevoerd,
dat de ontwikkeling van het kind tijdens het
verblijf optimaal in de gewenste richting
wordt gestimuleerd. Afstemming tussen
ouders en beroepskrachten is daarvoor
essentieel.
De buitenschoolse opvangvoorzieningen
(BSO) hebben als opdracht jeugdigen in de
leeftijd van 4 tot 12 à 13 jaar op te vangen
gedurende de tijd dat hun ouders niet
beschikbaar zijn en de kinderen niet de basisschool
bezoeken. Kinderen die de BSO
bezoeken hebben vooral behoefte aan het
invullen van hun ‘vrije tijd’. Buiten vakantieperioden
hebben zij op school al de nodige
inspanning en aandacht moeten leveren.
In schooltijd bepaalt het schoolprogramma
voor een belangrijk deel hun bezigheden.
In de vrije tijd wordt tijdens de opvang vooral
ruimte gevraagd voor een eigen invulling van
hun tijd.
Het is belangrijk de opvoeding in kindercentra
te laten aansluiten bij de mogelijkheden en
behoeften van jeugdigen. Hoe jonger en
afhankelijker het kind is, hoe meer het accent
ligt op verzorgende en koesterende
handelingen. Opvoeden impliceert in deze
visie dus verzorging.
De opvoeding in kindercentra werkt ook toe
naar mijlpalen. Mijlpalen kunnen zijn: het zelfstandig
drinken uit een beker, de plaatsing in
de peutergroep, maar ook zodanig functioneren
in de groep dat plaatsing op een gewone
basisschool mogelijk is. Dit laatste lijkt
vanzelfsprekend, maar is het allerminst.
Bij een klein percentage kinderen kan tijdens
de opvang duidelijk worden dat een meer

gerichte en individueler beïnvloeding voor de
beoogde ontwikkeling nodig is. Vanuit een
goede samenwerking tussen ouders,
beroepsopvoeders en hulpverleners zal dan
het best passende traject voor het kind
gekozen moeten worden. Deze multidisciplinaire
zoektocht overstijgt de reikwijdte
van het kindvolgsysteem. We zullen in het
tweede hoofdstuk aandacht besteden aan de
wijze waarop deze samenwerking vorm kan
krijgen en de rol die het kindvolgsysteem
daarbij kan spelen.
De opvoeding in voorzieningen voor kinderopvang
is gericht op het ‘gewone’ opvoeden.
De wijze waarop kind en omgeving op elkaar
reageren levert in deze situatie geen ernstige
problemen op en is geen belemmering voor
de ontwikkeling van het kind. De opvoedingsomgeving
wordt gekenmerkt door ‘spontaniteit
en vrije tijd’. Dit in tegenstelling tot een
orthopedagogische omgeving (hulpverlening)
of het onderwijs. In een orthopedagogische
omgeving wordt heel gericht naar een hulpverleningsdoel
toegewerkt. Daartoe wordt zo
nodig veel aandacht besteed aan aangepaste
omgangsvormen en een aangepaste
materiële omgeving. In de onderwijsleersituatie
staan de jaarleerdoelen van
nader omschreven vaardigheidsgebieden
voor het kind centraal.
Deze verschillen in accenten betekenen
echter geenszins dat kinderen in de
kinderopvang niets intentioneel aangeboden
zouden krijgen! De invloed die volwassenen
op kinderen uitoefenen zijn te plaatsen op
een schaal met twee uiteinden: nature en
nurture. Deze oude tegenstelling duidt op het
meer (nurture) en minder (nature) gericht
beïnvloeden van het waarnemen en denken
van kinderen door volwassenen. Het verschil
is ook uit te leggen met de woorden:
instructie (nurture) en ondersteuning (nature).
Verschillen in houding zijn meestal terug
te voeren op verschillen in visie op de
ontwikkeling en opvoeding van kinderen.
In de dagelijkse praktijk komen beide invloeden
tegelijkertijd in de gewone opvoeding
van iedere opvoeder voor. De ene
opvoeder zal vaker instrueren en het kind
bewust in specifieke ervaringssituaties
brengen, en de ander zal zich liever zoveel
mogelijk terughoudend en ondersteunend
opstellen.
De kern van de opvoeding in voorzieningen
voor kinderopvang zouden we willen
omschrijven als:
het bieden van een veilige en stimulerende
omgeving, waarin het kind ondersteund door
de met ouders/verzorgers afgesproken
beïnvloeding zijn of haar mogelijkheden in
de gewenste richting kan ontwikkelen.
Het volgen van kinderen zal daarom vooral
gericht zijn op het ondersteunen van dit
pedagogisch-didactisch handelen van de
beroepskrachten en de afstemming daarover
met ouders.
Behoeften kind
Kind is uniek
- cultuurverschillen
- taalverschillen
- verschillen in mogelijkheden om
in een groep te functioneren
- verschil in (levens-)ervaringen
kind 1
zorgafspraken
11
1.4.2 Kenmerken van de
leef- en speelsituatie
Het kindvolgsysteem volgt niet alleen de
kinderen. Kindgedrag ontstaat vanuit de
wisselwerking tussen kind en omgeving.
Een kindvolgsysteem dat alleen het kindgedrag
in beeld brengt, doet het kind te kort.
Het kindvolgsysteem besteedt daarom ook
aandacht aan invloeden vanuit het pedagogisch
beleid, de ruimte waarin het kind verblijft,
groepskenmerken en de relatie
tussen kind en (beroeps-)opvoeder.
Figuur 1.3 Relatie tussen kind en
opvoeder
Kenmerken aanbod
groep/gastgezin
Verzameling persoontjes
of groepskenmerken
- leefgroep; speelgroep;
gastgezin of leergroep;
- opvoedingshandelen beroepsopvoeders
- accomodatie
- activiteiten
kinderen groep
groep 1
werkplan
Het kiezen van een kindvolgsysteem

wat is een kindvolgsysteem?
De opvoedingsomgeving wordt gekenmerkt
door vrije tijd en spontaniteit. De behoefte
van jonge kinderen om de wereld zelf te
ontdekken wordt erg serieus genomen.
Juist door de motivatie en belangstelling
van het jonge kind de ruimte te geven, lijkt
het optreden van exploratief, vasthoudend
en flexibel gedrag gestimuleerd te worden.
Hierdoor wordt de kans op succes in
verschillende situaties groter3 .
De ontwikkeling van het kind wordt sterk
beïnvloed door de culturele omgeving4 .
De kinderen verblijven in een groep, die
wordt beschouwd als speel- of leefgemeenschap.
Het samen spelen en samen leven
krijgt veel nadruk. De opvoeding is gericht
op de ontwikkeling van het kind als persoon
én als goed lid van de groep.
In een kindercentrum wordt de sfeer in
een groep voor een deel bepaald door de
kinderen die hier deel van uitmaken. Bestaat
de groep uit veel temperamentvolle
kinderen, dan zullen de kinderen andere
ervaringen opdoen, dan wanneer de groep
bestaat uit veel gelijkgestemde en rustige
kinderen. De behoeften van de geplaatste
kinderen beïnvloeden ook de draagkracht en
initiatieven van de beroepsopvoeders. In een
temperamentvolle groep zullen zij minder
geneigd zijn nog een druk kind op te nemen.
De beroepsopvoeders zullen zich al snel uitgedaagd
voelen tot het realiseren van een
aanpak die meer rust in de groep brengt.
Niet iedere groep is gelijk. Er zijn een aantal
kenmerkende verschillen tussen een gezin,
een schoolklas en een kindercentrum,
namelijk: de spreiding van de leeftijd van de
kinderen, de groepspatronen, het aantal
kinderen waar de beroepskrachten mee te
maken krijgen en het doel van de pedagogische
handelingen. Een gezin is meestal
een hechte groep van personen
die verwanten van elkaar
zijn. De leeftijden van
de kinderen
verschillen.
Een gemiddeld gezin kent één of twee
ouders en twee of drie kinderen. De omgang
met het kind is meestal gericht op het
functioneren binnen het gezinsgebeuren en
het overdragen van waarden en normen.
De kinderen die in een kindercentrum verblijven,
zijn meestal niet met elkaar verwant.
Er zijn in verhouding minder volwassenen.
Daardoor is er minder tijd voor individueel
contact tussen opvoeder en kind. Er zijn
meer kinderen van ongeveer dezelfde leeftijd.
Dit levert meer potentiële speelgenootjes op.
Tegelijkertijd is de belasting van verzorgende
taken in de jonge leeftijdsgroep voor de volwassenen
ook groter.
In een kinderdagverblijf varieert de plaatsing
van kinderen tussen 1 dagdeel en 10 dagdelen
per week, afhankelijk van de behoefte
van de ouders. Er wordt gewerkt met teams.
De beroepskrachten moeten meer kinderen
leren kennen. Er is geen sprake van een
vaste groep, maar eerder van per dagdeel
wisselende groepspatronen (‘subsystemen’).
Per dagdeel kunnen daardoor de
omgangspatronen
tussen de kinderen en
daarmee het pedagogisch
klimaat
verschillen.
Het is moeilijker
te achterhalen
welke situatie,
welke
omgevingsfactoren
precies het
gedrag van de
kinderen beïnvloedt.
Het
gedrag van het kind
kan er per dagdeel
anders uitzien,
waardoor de visie
12
van twee beroepskrachten op hetzelfde kind
ook kan verschillen.
Er kan in een kinderdagverblijf niet altijd
gesproken worden van een ‘groep’. Dit in
tegenstelling tot een schoolklas.Wanneer de
wisseling van kinderen in een groepsruimte
erg groot is, kan niet altijd meer gesproken
worden van een ‘groep’. In een positieve
groep ervaren de leden gezamenlijkheid,
streven de leden gezamenlijke doelen na,
heeft ieder lid een eigen positieve plek en
krijgt ieder groepslid ruimte voor individuele
ontwikkeling.
3 Riksen-Walraven, M., in A. Harpman en
L.Tavecchio, red. (1996), Opvoeding als
evenwichtskunst. Stichting Het Kind
in de buurt Nederland, Groningen.
4 Harris, J. (1999), Het misverstand
opvoeding. Uitgeverij Contact Amsterdam.

Van een ‘groep’ is volgens Van Duinen
(1984) in de kinderopvang sprake als aan
een aantal voorwaarden wordt voldaan:
• De groepsleden kennen elkaar. Niet
alleen bij naam, maar ze kennen ook
elkaars eigenschappen.
• Er is weinig of geen subgroepsvorming.
• De groepsleden ervaren een wij-gevoel.
• Aanwezigheid in de groep biedt veiligheid.
De veiligheid hoeft niet van de
beroepsopvoeders te komen.
• De onafhankelijkheid van volwassenen
wordt gestimuleerd.
• Elkaar helpen, troosten, etcetera wordt
bevorderd.
• Afzijdig zijn komt weinig voor.
Zijn deze kenmerken niet aanwezig, dan is
volgens haar eerder sprake van een massa,
dat wil zeggen een verzameling op zichzelf
gerichte persoontjes in dezelfde groepsruimte.
Kinderen en beroepsopvoeders
kennen elkaar in deze situatie minder goed.
Het gedrag van de kinderen is minder voorspelbaar.
De veiligheid moet vooral vanuit
de beroepsopvoeders , de gekozen
programmastructuur en door beroepsopvoeders
gehanteerde regels komen.
In een schoolklas komen dagelijks dezelfde
kinderen van ongeveer dezelfde leeftijd en
in ongeveer dezelfde ontwikkelingsfase.
Alle kinderen zijn gericht op hetzelfde doel:
leren. De leerkracht leert de kinderen in
deze samenstelling en met haar specifieke
omgangspatronen goed kennen. De ‘groep’
gaat in dezelfde samenstelling vaak over
naar het volgende leerjaar.
Ook in peuterspeelzalen zijn de groepen
redelijk stabiel. De meeste kinderen komen
en gaan op dezelfde tijden. Er wordt meestal
gewerkt met vaste groepen, zodat
dezelfde kinderen op dezelfde dagdelen
de speelzaal bezoeken. Alleen verhuizingen,
het vertrek naar de basisschool, nieuwe
plaatsingen en ziekte veroorzaken
wijzigingen in de groepssamenstelling.
Meestal is er een vaste betaalde beroepskracht
op de groep, ondersteund door een
tweede volwassene. Dit kan een ouder zijn,
een vrijwilliger of een betaalde kracht.
De kinderen in voorzieningen voor kinderopvang
kunnen variëren in leeftijd van 0 tot
4 jaar, van 2 tot 4 jaar of van 4 tot 12 jaar.
De ontwikkelingsfase van deze kinderen
verschilt en daarmee hun belangstelling,
hun behoefte aan contact met andere
kinderen en volwassenen. De beroepskrachten
moeten inspelen op veel
verschillen tussen kinderen. De beroepskrachten
zijn daardoor genoodzaakt
in hun activiteitenplanning erg te
differentiëren.
Dat betekent het verwerken van informatie
uit een zeer dynamische situatie. Een
situatie met grote verscheidenheid aan
individuele activiteiten, activiteiten in subgroepjes
en activiteiten in de grote groep,
aangestuurd door wisselende opvoeders.
Door de spreiding van aandacht die dit van
de beroepskrachten vraagt, zal weinig
ruimte en tijd overblijven om ‘op afstand’
kinderen rustig te gaan observeren.
Veel informatie over de kinderen zal al
pratend, spelend en werkend met de
kinderen in de hoofden van de beroepskrachten
moeten worden opgeslagen.
Deze beeldvorming is situatiespecifiek.
Het is moeilijker voor de individuele opvoeder
om hieruit voor ieder kind waarmee
wordt gewerkt een ‘ontwikkelingslijn’ te
halen. De hulpmiddelen van een kindvolgsysteem
zullen rekening moeten houden
met deze situatie en het liefst een
praktische werkwijze moeten bieden om
de belangrijke dagelijkse ervaringen met
kinderen in de verschillende situaties te
registreren. Daarnaast zullen er vormen van
overleg moeten zijn om beroepsopvoeders
in staat te stellen afspraken te maken over
het verzamelen van de informatie die nodig
is, om informatie uit specifieke situaties in
goede samenwerking te verbinden tot een
betrouwbaar beeld over het functioneren
van het kind in de speel- of leefsituatie.
Hoe meer er sprake is van een ‘massa’
kinderen, hoe meer eisen moeten worden
gesteld aan een goed georganiseerde en
duidelijk gestructureerde informatieoverdracht
tussen de beroepsopvoeders.
13
1.4.3 Te onderscheiden
opvangfasen
Hoe het kind zich in de opvangsituatie voelt,
zal afhangen van verschillende factoren.
Is het kind juist geplaatst? Passen de aard
en de mogelijkheden van dit kind bij de
sfeer in de leefgroep? Hoe lang komt dit
kind al naar deze groep? Met deze
verschillende omstandigheden zal tijdens
de evaluatie rekening gehouden moeten
worden. Voor beslissingen over plaatsing,
de speciale aandacht tijdens de gewenningsperiode
en overplaatsing is specifieke
informatie nodig. Al in 1993 is daarom
gezocht naar te onderscheiden en herkenbare
stappen in de dienstverlening;
momenten in het primaire proces die een
specifiek karakter dragen en daardoor ook
een eigen inhoud voor de informatie uitwisseling
legitimeren.
Vanuit opvoedkundig perspectief is gekozen
voor de volgende indeling:
• aanmelden en kennismaken;
• plaatsing;
• gewenning;
• opvang en
• afscheid (stopzetting opvang,
overplaatsing, overgang naar
BSO/schoolsituatie).
Aanmelden en kennismaken
De kennismakingsfase duurt vanaf het
moment dat ouders (en kind ) informatie
vragen tot en met de aanmeldingsprocedure
in de organisatie. Doel van de
kennismaking is het verkennen van elkaars
mogelijkheden en beperkingen, zodat kan
worden besloten of een wederzijdse relatie
wordt aangegaan. Ouders, kind en kindercentrum
of gastgezin wisselen informatie
uit om na te gaan of het kind een geschikte
opvangsituatie kan worden geboden en of
ouders en beroepsopvoeders voldoende
vertrouwen in elkaar hebben om de opvoeding
met elkaar te kunnen delen. Ouders
geven aan wat het kind volgens hen nodig
heeft en wat zij belangrijk vinden in de
Het kiezen van een kindvolgsysteem

wat is een kindvolgsysteem?
omgang met hun kind. Het kindercentrum of
het gastgezin krijgt feitelijke informatie over
het kind en het gezin. De ouders worden
geïnformeerd over het pedagogisch handelen
en andere dienstverleningsvoorwaarden.
Wederzijdse verwachtingen over de samenwerking
worden uitgesproken. Deze fase
wordt beëindigd met de beslissing of een
kind in principe de gewenste opvang kan
worden geboden.
Plaatsing
De plaatsingsperiode betreft de besluitvormingsprocedure
rond het plaatsen van
het kind in de opvangsituatie, bijvoorbeeld de
babygroep, de peutergroep, of juist een
verticale groep, of de definitieve keuze voor
een gastgezin. Doel van de plaatsingsprocedure
is het vinden van de best passende
opvangsituatie voor het kind dat is aangemeld
of wordt overgeplaatst. De specifieke
behoeften van de ouders en kind worden
daartoe gelegd naast de mogelijkheden
binnen de leefgroepen en gastgezin(nen).
De fase wordt afgesloten met de beslissing
in welke groep het kind vanaf welke datum
wordt geplaatst. Meestal is dat een plaatsing
met een proefperiode.
Theoretisch kan er een aanzienlijke periode
zitten tussen het aanmelden van een kind en
de werkelijke plaatsing in de opvangsituatie.
Dit kan komen doordat er een lange wachtlijst
gehanteerd wordt, of doordat er geen
plaats is in de groep waar het kind het best
in past. In de praktijk kunnen de perioden
kennismaken en plaatsing elkaar ook voor
een deel overlappen.
Gewenningsperiode
De gewenningsperiode is bedoeld om het
kind aan de leefgroep/beroepsopvoeders en
de leefgroep/beroepsopvoeders aan het kind
te laten wennen. Het betreft een periode van
wederzijdse aanpassing. Daarnaast is de
gewenningsperiode tegelijkertijd de proefperiode.
Onderzocht wordt of de beoogde
plaatsing ook op langere termijn een succesvolle
plaatsing kan zijn.
Als het kind voor het eerst naar de kinderopvang
gaat betekent dat ook een belangrijke
verandering voor de ouders. De opvoeding
zal met anderen gedeeld moeten worden.
De ouders moeten ondervinden dat het kind
met een gerust hart aan de beroepsopvoeders
kan worden toevertrouwd. Steeds
meer ouders maken gebruik van kinderopvang.
Toch wordt dit maatschappelijk nog
niet altijd als een vanzelfsprekende keuze
aanvaard. Schuldgevoelens kunnen
gemakkelijk ontstaan en zijn een belangrijke
risicofactor gebleken voor het ontstaan van
ontwikkelings- en opvoedingsproblemen in
de kinderopvang. Daarom is ook aandacht
nodig voor het aanpassingsproces van de
ouders zelf. De gewenningsperiode begint bij
het eerste verblijf in de nieuwe opvangsituatie
en eindigt op het moment dat
ouders, beroepsopvoeders en eventueel
kind, menen dat ieder zich voldoende aan
de nieuwe situatie heeft kunnen aanpassen.
De gewenningsperiode eindigt ook als
besloten wordt voortzetting van deze plaatsing
voor het kind en/of de groep ongewenst
is. In de laatste situatie ontstaat er een
nieuwe (over)plaatsingsfase of een afscheidsfase.
In de regel wordt voorhet wennen een
periode van 2 à 3 maanden
aangehouden. We zien in de praktijk dat
binnen de gewenningsperiode nog een overgangsfase
wordt onderscheiden. Hiermee
wordt een periode van meestal circa 6
weken bedoeld waarin actief aandacht wordt
besteed aan (het wennen aan) de nieuwe
opvangsituatie. Aan ouders kan worden
gevraagd een aantal dagdelen samen met
het kind aanwezig te zijn.
De aanwezigheid van de ouders wordt dan
volgens een schema afgebouwd.
Aan de hand van hulpmiddelen, zoals
het plaatsingsformulier of een lijstje met
individuele zorgafspraken kan door de
beroepsopvoeders worden geobserveerd of
het kind een tevreden indruk maakt en hoe
het kind in de leefgroep functioneert.
De bevindingen worden op afgesproken
momenten met de ouders uitgewisseld.
In ieder geval wordt deze fase afgesloten
met een kindbespreking en een formeel
oudergesprek. Individuele zorgafspraken
worden dan geëvalueerd, en zo nodig bijgesteld.
Deze afspraken worden meestal
opgenomen in een kinddossier.
14
Opvang
Nadat de gewenningsperiode formeel is afgesloten
gaat een periode in met een zekere
routine, welke voor beroepsopvoeders,
ouders en kind ook herkenbaar is. Beroepsopvoeders,
ouders en kinderen zijn meer
met elkaar vertrouwd geraakt.
De afstemming tussen ouders en beroepsopvoeders
heeft een bepaalde vorm
gekregen.
Doel van de informatie-uitwisseling tussen
beroepsopvoeders en ouders is in ieder geval
na te gaan of de opvang blijft aansluiten bij
de (ontwikkelings)behoeften van het kind en
de opvoedingswensen van de ouders.
De kindgegevens worden meestal bewaard
in het kinddossier. Hiervoor is de wet
Bescherming Persoonsgegevens van
toepassing. Veel kindercentra hebben een
privacyreglement opgesteld, waarin staat
beschreven op welke wijze de organisatie
met deze gegevens omgaat.
In deze fase is voortdurend
aandacht voor informatieuitwisseling
tussen
beroepsopvoeders en met
de ouders over de leefgroep
en de wijze waarop het kind
in de groep functioneert.
In de opvangsituatie wordt
daartoe meestal ook gebruik
gemaakt van hulpmiddelen
voor het observeren en
registreren van kindgedrag en
groepsgegevens. Met behulp
van de dagelijkse haal- en brengmomenten
en via geplande
formele oudergesprekken
wordt de opvang aangepast
aan de ontwikkelingen van het
kind en de afspraken met de
ouders. De uitwisseling tussen
ouders en beroepskrachten is in
de praktijk intensiever bij de opvang
van jonge kinderen dan bij oudere
kinderen die de buitenschoolse
opvang bezoeken.
Het kiezen van een kindvolgsysteem

Afscheid
Kinderopvang is een tijdelijke vervangende
opvoedingssituatie. Er komt dan ook een
moment, waarop de ouder en het kind
afscheid moeten nemen van de beroepsopvoeders
en de groep. Ook tijdens de
opvangperiode kan het gebeuren dat het kind
afscheid moet nemen van speelgenootjes,
doordat het kind moet worden overgeplaatst
naar een andere groep. Doel van deze
periode is ouders en kind te begeleiden
bij het afbouwen van relaties en het voorbereiden
op de nieuwe situatie. Wordt het
kind overgeplaatst, dan wordt deze periode
gevolgd door een nieuwe plaatsings- en
wenperiode. Betreft het de overgang naar
het basisonderwijs, dan worden de daarvoor
afgesproken procedures voor aanmelding
en overdracht van gegevens gevolgd.
1.4.4 Professionaliseren:
systematisch werken
Het kindvolgsysteem heeft vooral tot
doel een goede beeldvorming over het
functioneren van de geplaatste kinderen in
de opvangsituatie tot stand te brengen.
Daarmee is het kindvolgsysteem vooral een
evaluatie-instrument. De beroepsopvoeders
willen weten welke effecten de opvangsituatie
heeft op het kind. Het laat zien
hoeveel pret het kind beleeft, hoe de
ontwikkeling van het kind vooruit is gegaan,
wat het kind wel leuk vindt aan stimulansen
en wat niet, waar het kind zelf goed in is
en waar het kind wat meer steun bij nodig
heeft. In die zin is het kindvolgsysteem zowel
een oordeel over het kind, als over
de gewenste omgeving voor het kind.
In het begrip ‘kindvolgsysteem’ kunnen
we drie woorden onderscheiden, die elk
hun eigen betekenis hebben:
• kind: een uniek persoon-in-wording;
• volgen: volle aandacht schenken aan
iets en iets begrijpen;
• systeem: een doelmatig geordend
samenhangend geheel van bijeen
behorende dingen en hun onderdelen.
Een compleet kindvolgsysteem is een
systematische werkwijze. De inhoud,
hulpmiddelen en activiteiten van het
kindvolgsysteem sluiten logisch op elkaar
aan, zodat doelgericht naar kinderen
wordt gekeken. Vervolgens wordt de
verkregen informatie ook doelgericht
geëvalueerd. Systematisch werken kan
bijvoorbeeld door het invoeren van een
bestaande observatiemethode, zoals
Piramide (CITO) of het Instrument
Welbevinden (NIZW). Ook is het mogelijk
een eigen observatieplan te beschrijven,
passend binnen het eigen pedagogisch
kader van de instelling.
HKZ-certificering
Wanneer de organisatie een kwaliteitssysteem
heeft, is het kindvolgsysteem
altijd een logisch onderdeel van dit
kwaliteitssysteem. In het kwaliteitsstelsel
kinderopvang zijn onderdelen van het kindvolgsysteem
te vinden in het certificeringsschema
(HKZ). In dit schema is een
aantal normen geformuleerd waar een
gecertificeerde instelling aan moet voldoen.
Dit schema eist dat het ‘welbevinden’ van
individuele kinderen jaarlijks wordt gemeten.
De organisatie zal moeten aangeven wat zij
onder welbevinden verstaat en op welke
wijze zij dit welbevinden evalueert.
Een organisatie mag tijdens haar geplande
kindbesprekingen evalueren of bepaalde
kenmerken van welbevinden aanwezig zijn.
Ook kan zij besluiten jaarlijks alle kinderen
te screenen op kenmerken van ‘nietwelbevinden’.
Er is dus (nog) geen
verplichting gebruik te maken van een
specifieke methode voor het meten van
welbevinden. Het HKZ-certificeringsschema
maakt onderscheid tussen het primair proces
en de randvoorwaarden die nodig zijn om dit
proces goed uit te voeren. Het primair proces
wordt onderscheiden in drie rubrieken:
• intake/indicatie;
• uitvoering en
• evaluatie/nazorg.
Het kindvolgsysteem valt als werkwijze in de
derde rubriek, ook al geeft de werkwijze richtlijnen
voor het handelen in de eerste en
tweede rubriek. Het is aan de instelling om
te kiezen welke onderdelen van het kindvolgsysteem
in welke rubriek worden uitgewerkt.
Wel is het zaak in de tekst goed aan
te geven waar welk onderdeel is uitgewerkt.
Een belangrijk aandachtspunt bij certificering
is de verantwoording die wordt afgelegd over
de keuze van de werkwijze.
In het HKZ-certificeringsschema is helder
beschreven hoe de activiteiten rond het
volgen van kinderen samenhangen met
andere activiteiten in de organisatie.
Voorbeelden van andere activiteiten zijn:
pedagogisch handelen, documenteren, kindbesprekingen,
teamoverleg, deskundigheidsbevordering
en oudercontacten.
15 Het kiezen van een kindvolgsysteem

wat is een kindvolgsysteem?
1.5 Beoordelen van
het functioneren
Het kindvolgsysteem biedt een indruk van
het functioneren van het kind in de speel- of
leefsituatie in het kindercentrum. Dit oordeel
kan worden beschouwd als een ‘diagnose
van de opvangsituatie’. Het woord ‘diagnose’
wordt hier bewust genoemd, omdat deze
term in de methode Ze laten je het zien,
ze laten je het horen wordt gebruikt.
Het gebruik van dit woord roept in de kinderopvang
verwarring en weerstand op. Daarom
wordt hier dieper in gegaan op de betekenis
van het oordeel van de groepsleid(st)ers over
kinderen in de kinderopvang.
Kijken met een gekleurde bril
Iedere beroepsopvoeder leert in de opleiding
dat ieder mens de wereld bekijkt door de
eigen bril van meningen en ervaringen.
Mensen en situaties worden voortdurend
beoordeeld en de beoordelaar stemt zijn
handelen daarop af. Helaas, zonder te
oordelen kan niet responsief naar kinderen
worden gereageerd. Om te weten wat een
kind nodig heeft, waar het kind een plezier
mee gedaan kan worden, op welke wijze
door de samenleving gewaardeerde vaardigheden
kunnen worden overdragen, zal altijd
geïnterpreteerd en daarmee ‘beoordeeld’
moeten worden.
Beeldvorming of diagnose?
De beoordelaar vormt een ‘beeld’ van het
kind. Deze beeldvorming komt tot stand door
het combineren van informatie uit verschillende
bronnen. Beroepsopvoeders, ouders en
oudere kinderen wisselen deze informatie
met elkaar uit. Er is altijd sprake van verwachtingen,
inschattingen van waarden en normen.
Beroepskrachten zijn er in getraind
rekening te houden met deze bril. Zij leren
het belang van zo objectief mogelijk naar
kinderen kijken.
Met behulp van deze beeldvorming kunnen
beroepsopvoeders het kind een zo persoonlijk
mogelijke benadering bieden. Het helpt
hen te beoordelen welke omgeving het best
bij het kind past. Daarnaast is goede beeldvorming
van de in de groepen geplaatste
kinderen van belang voor beslissingen over
het wel of niet plaatsen van een nieuw kind
in de groep, voor het vaststellen van het
gewenste opvoedkundige klimaat en voor de
te kiezen activiteiten in groepsverband.
Het oordeel van de leidsters over de
gewenste aanpak in de groep kan zelfs
leiden tot het bijstellen van het door de
organisatie vastgestelde pedagogische
beleid. Een voorkeur binnen de organisatie
voor een spontane en ondersteunende aanpak
kan voor een bepaalde groep omslaan in
een voorkeur voor een gestructureerde aanpak
met veel instructiemomenten.
Het beoordelen van het functioneren van de
kinderen kan dus gevolgen hebben voor de
omgang met het individuele kind, voor de
gekozen programmastructuur, voor de
groepsregels, voor de soort activiteiten,
voor de groepssamenstelling en zelfs voor
het pedagogisch beleid van de organisatie.
Het is niet zo vreemd dat zulke belangrijke
oordelen als ‘diagnose van de opvangsituatie’
worden gezien.
De betekenis van het woord diagnostiek
Deze ‘diagnose’ is echter een ander soort
oordeel dan wat in het dagelijks leven meestal
met ‘diagnose’ wordt bedoeld. We denken
dan aan een etiketje, dat verklaart wat er met
een kind aan de hand is. Een etiketje dat
meestal een vorm van behandeling noodzakelijk
maakt of recht geeft op extra zorg uitgevoerd
door speciaal opgeleide hulpverleners.
Er zit echter geen gebruiksrecht op het
woord diagnose. Het woord diagnose kan
door iedere professional gebruikt worden
voor het ‘oordeel vanuit het eigen vakgebied’.
Dit wordt duidelijk als de betekenis van dit
woord in onze taal nader wordt bestudeerd.
Het woordenboek van Koenen (1996) formuleert
diagnose als:‘vaststelling naar kentekenen’.
Als een diagnose wordt gesteld,
wordt nagegaan of de beschreven kenmerken
van een bepaalde situatie
(bijvoorbeeld: niveau kwaliteitszorg, ziekte,
gedragsprobleem ) aanwezig zijn.
Hulpverleners beschrijven vanuit hun beroep
de kenmerken van hun ‘diagnose’ in meer
details, zodat de werkwijze en hun taak zo
16
nauwkeurig en herkenbaar mogelijk wordt.
Een formulering van een orthopedagoog ziet
er bijvoorbeeld als volgt uit:
diagnostiek is het combineren van
(hoeveelheden) informatie met behulp van
kennis, ervaring en intuïtie door middel van
organisatiestrategieën gericht op het oplossen
van een problematische opvoedingssituatie
(Van der Kooij, 1986).
Liever ‘beeldvorming’
Beroepsopvoeders in de kinderopvang herkennen
zich waarschijnlijk het minst in het
doel van deze werkwijze. Een peuterleidster
is niet vooral bezig met het oplossen van een
problematische opvoedingssituatie. Zij is
vooral gericht op het scheppen van een veilige
en stimulerende speelomgeving voor de
peuters. Haar ‘diagnose’ is een oordeel over
de mate waarin de omgeving van de speelzaal
veilig en stimulerend is voor (de ontwikkeling
van) de peuters. De diagnose van
beroepsopvoeders van een voorschoolse
Piramideprogramma laat in ieder geval zien
op welk niveau het kind in het programma
functioneert en of de ontwikkeling van het
kind gedurende het jaar vooruit gaat.
De dagopvang is gericht
op een ‘normale’
opvoeding in een
specifieke situatie,
namelijk de
opvang in een
vervangend
milieu. Dit milieu
kan zijn een groep
kinderen in een
kindercentrum,
maar ook een
gekozen gast-

gezin. Het is een situatie waarin wordt
samengeleefd en waarin samen wordt
gespeeld. Een diagnose in de dagopvang
bevat bijvoorbeeld een oordeel over het
functioneren van het kind in het gastgezin,
maar ook het pedagogisch klimaat in de
peutergroep. In deze uitgave wordt de voorkeur
gegeven voor de term ‘beeldvorming’.
Deze term drukt beter uit dat er geen sprake
kan zijn van een momentopname, maar dat
het beoordelen van de ontwikkeling van
kinderen in de kinderopvang een voortgaand
proces is tijdens het dagelijks praten met,
kijken en luisteren naar, en spelen met
kinderen.
1.6 De werkwijze:
wel praktisch en
uitvoerbaar graag!
In de kinderopvang moet vooral aandacht
zijn voor de omgang met de kinderen.
Activiteiten op het gebied van observeren,
documenteren en registreren moeten deze
taak praktisch en goed werkbaar ondersteunen.
Daarom moet ervoor gewaakt
worden dat het systematisch registreren van
kindgedrag zoveel tijd en energie kost dat er
weinig ruimte over blijft voor het bewust
vormgeven van het samen leven en samen
spelen. Dat zijn de kernactiviteiten van het
beroep waarvoor is gekozen. Daar ligt de
motivatie en inspiratie van de beroepsopvoeders.
Dat levert hen de energie op
om iedere dag weer de kinderen een plek en
activiteiten te bieden waarin ze zich prettig
voelen. Kinderopvang is vooral ‘vrije tijd’,
‘lerend spelen’. Daarom mag het planmatig
handelen niet zo de groepsactiviteiten vastleggen
dat spontaniteit in de leefgroep niet
meer mogelijk is. Als er na een regenperiode
een zonnige dag is, en leidster en kinderen
hebben zin om naar buiten te gaan,
dan moet dit niet belemmerd worden
door registratieverplichtingen of een
geplande klei-activiteit. Het kindvolgsysteem
structureert de
samenhang tussen pedagogisch
beleid, observatieactiviteiten, checklists,
rapportagevormen, kindbesprekingen en
oudercontacten. De methode organiseert het
systematisch werken in een dynamische situatie.
Daarmee is de methode een belangrijk
ondersteunend hulpmiddel voor de
professional en niet méér dan dat.
1.7 Een kader voor
het kindvolgsysteem
Vanuit een visie op kenmerken van een volgsysteem
en op de rol van opvoeding in voorzieningen
voor kinderopvang kunnen een
aantal aandachtspunten en eigenschappen
worden beschreven voor volgsystemen in de
kinderopvang.
Een kindvolgsysteem in de kinderopvang
is een werkwijze om kinderen beter te
leren begrijpen en adequaat op hun
behoeften, mogelijkheden en beperkingen
te kunnen inspelen. Centraal staat het
volgen van de kinderen op vooraf met de
ouders afgesproken aandachtspunten en
afstemming met de ouders hierover.
Deze aandachtspunten zijn gericht op
de tevredenheid van de kinderen
(welbevinden), op het functioneren
in de groep en op signalen dat de
ontwikkeling niet geheel naar wens
verloopt.
In deze paragraaf zal een kader worden gegeven
voor de functie van een kindvolgsysteem
in de kinderopvang. Kenmerken hiervan zijn
samengevat in figuur 1.4.
De uitgangspunten voor dit kader zijn:
1. Het kindvolgsysteem richt zich op
het volgen van het welbevinden,
het functioneren in de groep en/of de
ontwikkeling van het kind in de opvangsituatie.
2. Wetgeving op de bescherming van
persoonsgegevens wordt daarbij
toegepast.
3. Ouders zijn eindverantwoordelijk en
daarmee als eerste aanspreekbaar op de
opvoeding van hun kind.
4. Gedurende de afwezigheid van de ouders
wordt deze opvoedingsverantwoordelijkheid
gedeeltelijk gedelegeerd naar de
beroepsopvoeders.
5. Ouders en beroepsopvoeders worden
beschouwd als gelijkwaardige samenwerkingspartners
met gedeelde
opvoedingsverantwoordelijkheid.
De beroepsopvoeders beperken zich
vooral tot het functioneren van het kind
in de situatie in de kinderopvang;
de ouders zijn verantwoordelijk voor de
continuïteit voor het kind in verschillende
leef- en speelsituaties.
6. De werkwijze binnen het kindvolgsysteem
is doelmatig, praktisch en economisch.
In dit hoofdstuk is ook een aantal eisen
gesteld aan het kindvolgsysteem.
De informatie uit het kindvolgsysteem moet
praktisch gebruikt kunnen worden voor
besluitvorming in het kader van kwaliteitszorg
in de organisatie. Het kindvolgsysteem
beoogt vooral een evaluatie-instrument
te zijn, zodat toetsbaar gecontroleerd kan
worden of het kind zich in de kinderopvangsituatie
in de gewenste richting blijft
ontwikkelen. Met behulp van het kindvolgsysteem
wordt een zo natuurgetrouw
mogelijke schets gegeven van het totale
functioneren van het kind in de opvangsituatie.
Het kind wordt daartoe over een
langere periode gevolgd. Er wordt in een
compleet kindvolgsysteem zowel aandacht
besteed aan kenmerken van de opvangsituatie
als aan het gedrag van het kind in
deze situatie. Met het geschetste beeld van
het kind kunnen de beroepsopvoeders en
ouders samen nagaan in hoeverre de opvang
aansluit bij de behoeften en mogelijkheden
van het kind en de verwachtingen van de
ouders. Een vraag kan zijn of de ontwikkeling
van het kind in de opvangsituatie voldoende
wordt gestimuleerd. Aan de orde kan ook zijn
welke invloed ouders thuis kunnen uitoefenen
op het gedrag van het kind in de
opvangvoorziening. Dit in relatie tot het
pedagogisch plan van de organisatie
waarover met de ouders bij aanmelding van
het kind is gesproken.
17 Het kiezen van een kindvolgsysteem

wat is een kindvolgsysteem?
Inhoudelijke aandachtspunten
In de opvoedingssituatie van kindercentra
kunnen de volgende aandachtspunten
worden onderscheiden:
• het kind met zijn ervaringen, mogelijkheden
en beperkingen;
• de beroepsopvoeders met hun
geschiedenis, opvoedingsstijl, interesses
en grenzen aan draagkracht;
• de wijze waarop de kinderen met elkaar
omgaan en de interactie tussen beroepsopvoeders
en kinderen vorm krijgt.
Het betreft bijvoorbeeld ook kenmerken
van de leefgroep, zoals gezamenlijkheid,
subgroepsvorming, ruimte voor anderszijn;
• de fysieke ruimte waarin de kinderen
verblijven met als aandachtspunten:
de uitstraling van het gebouw, de inrichting,
de aankleding van de ruimte en
de beschikbaarheid van materiaal;
• de pedagogische visie waarvoor de
organisatie heeft gekozen, welke zichtbaar
wordt in de wijze waarop de ontwikkeling
van de kinderen wordt gestimuleerd,
de culturele waarden en normen die
impliciet en expliciet aan de kinderen
worden overgedragen en de wijze waarop
de leefgemeenschap van het kindercentrum
vorm geeft aan haar
relatie met de bredere samenleving.
Naast invloeden uit het kindercentrum doen
kinderen in de thuissituatie allerlei ervaringen
op. Deze ervaringen kunnen doorwerken in
het gedrag van het kind in het kindercentrum
of gastgezin. Het zal duidelijk zijn dat het
vaak niet eenvoudig is om vast te stellen wat
precies de oorzaak is van het kindgedrag.
Wij kiezen voor een optimistische invalshoek.
We gaan er van uit is dat wat de oorzaak
ook is, het kind altijd zal profiteren van
positieve en stimulerende interacties die het
in de opvangsituatie ervaart. Het kindvolgsysteem
zal daarvoor de belangrijkste
factoren in beeld moeten brengen.
18
Drie invalshoeken
Laevers (1994) onderscheidt drie invalshoeken
voor het in kaart brengen van de
pedagogische situatie:
• Het kijken naar effecten van het aanbod.
De aandacht is gericht op het ontwikkelingsresultaat
bij het kind, bijvoorbeeld de
taalvaardigheid. Het gedrag van het kind
wordt gezien als direct gevolg van de
invloed van de kwaliteit van het kindercentrum.
Daarom worden dit ‘effectvariabelen’
genoemd. Het ontwikkelingsniveau
van jonge kinderen is echter
moeilijk betrouwbaar en valide te meten.
Jonge kinderen ontwikkelen zich erg
verschillend en vaak verloopt de
ontwikkeling sprongsgewijs. Soms is een
positieve invloed pas na vele jaren volgen
in het gedrag van het kind zichtbaar.
• Het volgen van het speel- en leer
proces. De inspanning is gericht op het
observeren van waar het kind mee bezig is
en hoe het reageert op het aanbod van het
kindercentrum. De aandacht gaat uit naar
het proces waarin het kind zich bevindt.
De wijze waarop het kind bezig is en
reageert, wordt gezien als signaal hoe het
kind zich ontwikkelt en hoe het zich voelt.
Dit noemt Laevers de ‘procesvariabelen’.
Geobserveerd wordt bijvoorbeeld
hoe intensief het kind speelt
(betrokkenheid).
• Evalueren van kenmerken in het
aanbod van het kindercentrum, zoals
de responsiviteit van de leidster.
Verondersteld wordt dat deze kenmerken
direct van invloed zijn op het
welbevinden en de ontwikkeling van het
kind. Dit worden de ‘aanbodvariabelen’
genoemd. Het alleen meten van kenmerken
in het aanbod geeft echter geen
garantie dat het kind zich prettig voelt en
dat de ontwikkeling naar wens verloopt
Het volgen van kinderen in de kinderopvang
richt zich vooral op de eerste twee invalshoeken.
De derde invalshoek kan aanvullend
worden ingezet om oplossingen te vinden
voor signalen dat het kind en/of de groep niet
naar wens functioneert.

Te verwachten resultaten
Een compleet kindvolgsysteem signaleert:
• knelpunten rond het functioneren van de
kinderen;
• (on)tevredenheid van kind en opvoeders;
• of een kind in de goede groep is geplaatst;
• of het groepsprogramma, ofwel werkplan,
nog aansluit bij de kinderen die de groepsruimte
bezoeken;
• of het pedagogisch beleid van het kinder
centrum of gastgezin nog aansluit bij het
gewenste opvoeden van de ouders,
• of het pedagogisch handelen nog aansluit
bij de maatschappelijke verwachtingen ten
aanzien van opvoeding van jonge kinderen
in organisaties voor kinderopvang.
Figuur 1.4 Schematische weergave
raamwerk kindvolgsysteem
(Bijlsma, 1996)
Kindvolgsysteem
(KVS)
Kind
Ouder/Beroepsopvoeder
Groep/gezin
Organisatie
Opvoeding
Bij een compleet kindvolgsysteem horen:
• het vastleggen van de werkwijze voor
het plannen, evalueren en documenteren
van het pedagogisch handelen in de
organisatie (de beleidscyclus);
• een pedagogisch beleidsplan en een
activiteitenplan ofwel werkplan en
werkinstructies op de groep;
• het vastleggen van afspraken over en
criteria voor het plaatsen, volgen en
bespreken van individuele kinderen;
• hulpmiddelen om de informatie te
verzamelen, te registreren, te ordenen en
conform de afgesproken aandachtspunten
te evalueren;
• protocollen voor het signaleren van risico’s
en problemen in de opvoeding en
ontwikkeling van de geplaatste kinderen;
Handelen (beroeps-)
opvoeders is - aansluitend bij
mogelijkheden en
beperkingen van het kind -
tenminste gericht op de
stimulering van de
ontwikkeling richting
persoon en goed lid van
de gemeenschap.
Afstemmen opvoedingsdoelen
van de ouders met
geldende normen in het
kindercentrum of bij de
gastouder.
Aansluiten groepsnormen bij
de concrete mogelijkheden
en beperkingen van de
geplaatste kinderen en bij het
pedagogische beleidsplan
van de instelling.
Realiseren van voorwaarden
waarbinnen voor de samenleving,
ouders en kind op
goede manier kan worden
opgevoed.
Doel KVS
Zicht houden op: welzijn kind
(welbevinden en functioneren
in de opvangsituatie).
De ontwikkeling van het kind.
Overeenstemming met
ouders over de wijze waarop
het kind functioneert en
waarop met het kind wordt
omgegaan.
Continue afstemming van
de groepsnormen met de
concrete behoeften van de
geplaatste kinderen. Tijdig
bijstellen van het beleid op
instellingsniveau.
Kwaliteitstoetsing door
systematische werkwijze.
• ouderbeleid met betrekking tot het
vormgeven van het ‘samen opvoeden’
voor het individuele kind in de opvangsituatie;
• regels voor het omgaan met persoonsgegevens
van kind en gezin;
• afspraken over de overdracht van
informatie over de kinderen en het gezin
bij vormen van samenwerking met
onderwijs, hulpverlening en andere lokale
voorzieningen voor jeugdigen.
De inhouden, stappenplannen en beslissingscriteria
moeten consistent zijn. Als we bijvoorbeeld
het functioneren van individuele
kinderen als speelgenoot in de groep willen
observeren, is het niet voldoende om een
observatielijst voor het in kaart brengen van
KVS maakt zichtbaar
(meet)
Uiting van tevredenheid,
onvrede en (dis)functioneren
in de opvangsituatie.
Signalen over van de norm
afwijkende ontwikkeling.
(On)gerustheid opvoeders.
Verschil van mening over
aanpak tussen beroepsopvoeders
en ouders.
Of het kind ‘juist’ geplaatst is,
of het groepsprogramma nog
past bij de geplaatste kinderen,
of het beleid van de organisatie
(nog) aansluit bij het
gewenste opvoeden.
Discrepantie in de aansluiting
van het aanbod op behoeften
van ouder(s), kind(eren) en de
normen van de samenleving.
19 Het kiezen van een kindvolgsysteem

wat is een kindvolgsysteem?
het actief taalgebruik van het kind in de
groep in te vullen. Tenzij wij zouden kunnen
onderbouwen dat als een kind goed praat dit
kind vanzelfsprekend door de groepsleden
als een goed speelgenootje wordt ervaren.
Een belangrijk aandachtspunt in het kindvolgsysteem
is de vertaalslag van de informatie
over de individuele kinderen naar groeps- en
organisatieniveau en andersom. In de
overlegstructuur zullen dan ook vaste
momenten moeten worden gepland waarin
de verzamelde informatie over de kinderen
op overzichtelijke en bij voorkeur toetsbare
wijze wordt gepresenteerd en op
consequenties voor de activiteiten op
verschillende niveaus worden besproken.
Voor de beroepsopvoeders zal dit overleg
vooral plaatsvinden in de kindbesprekingen
en het teamoverleg. Leidinggevenden zullen
hiervoor op vastgestelde momenten hun
agenda van het managementoverleg vrij
maken.
Tot slot
In principe kan iedere organisatie haar eigen
kindvolgsysteem ontwikkelen. De huidige
praktijk zal zelf uitgewerkte systemen laten
zien die aan de hier geformuleerde criteria
voldoen. Een organisatie kan ook besluiten
met een door anderen ontwikkelde
methodiek te werken. We denken hierbij aan
de vele methoden voor het evalueren van
educatieve activiteiten die op de markt
komen. Het is van belang voorafgaand aan
de implementatie na te gaan of een methode
logisch aansluit bij het eigen pedagogische
beleidsplan. Een organisatie kan er uiteraard
ook voor kiezen een compleet pedagogisch
programma te gaan gebruiken, waar het kindvolgsysteem
onderdeel van uitmaakt. In alle
genoemde situaties zal voldoende aandacht
moeten zijn voor het draagvlak en de
deskundigheidsbevordering bij de beroepsopvoeders.
20
Wanneer besloten wordt een (nieuwe) werkwijze
te implementeren dient eerst via de
medezeggenschapsprocedure de instemming
van ouders verkregen worden.
Door het implementeren van een systematische
werkwijze voor het volgen van kinderen
kan worden voldaan aan de door de HKZ
geformuleerde certificeringeisen voor het
meten van welbevinden in de kinderopvang.
Van belang is dan om:
• duidelijk te beschrijven wat onder ‘welbevinden’
wordt verstaan;
• in de hulpmiddelen voor het observeren
die aandachtspunten op te nemen die
tenminste het ‘welbevinden’ van de
kinderen in beeld brengen. U kunt
vooralsnog zelf onderbouwen waarom
dat volgens u zo is;
• er voor te zorgen dat er een moment is
waarop u evalueert of de aanpak op de
groep nog adequaat is. U kunt daarvoor
gebruik maken van een overzicht van
de individuele observaties, ofwel aanvullend
een groepsobservatie doen;
• er voor te zorgen dat op managementniveau
met vaste regelmaat de groepsevaluaties
besproken worden op een
overleg over de adequaatheid van het
pedagogisch beleidsplan.

hoofdstuk 2
Van observeren tot samenwerken
2.1 Inleiding
De ontwikkeling van kinderen is het resultaat
van een complexe wisselwerking tussen
kind en omgeving. Kinderen hebben
tijdens hun levensloop te maken met
invloeden uit verschillende leefomgevingen;
het gezin, de bredere familie, buren,
kennissen, kerk en religie, activiteiten in
het buurtcentrum, maar het verblijf in
kindercentra levert ervaringen op die de
ontwikkeling beïnvloeden. Steeds meer
wordt ingezien dat het belangrijk is dat er
voor kinderen en ouders een zekere
continuïteit aanwezig is in het aanbod van
voorzieningen. De voorzieningen moeten
niet alleen een logische voortgang hebben,
de diverse maatregelen moeten
onderling ook samenhangen.
De uitwerking hiervan vinden we in de
literatuur terug onder de titel doorgaande
lijn. In dit hoofdstuk wordt de functie
besproken die het kindvolgsysteem kan
hebben in een samenhangend aanbod
van voorzieningen. Eerst wordt de
huidige visie op de ontwikkeling van
kinderen toegelicht. Vervolgens worden de
uitvoerende taken van kindercentra voor
het volgen van kinderen besproken.
Voorzieningen voor kindercentra zijn
slechts een onderdeel van de keten van
voorzieningen waar jeugdigen gebruik van
maken. Daarom worden ook enkele voorbeelden
voor samenwerking met andere
voorzieningen gegeven.
2.2 De ontwikkeling
van kinderen
Deskundigen zijn het er over eens dat de ontwikkeling
van kinderen het resultaat is van
een wisselwerking tussen de mogelijkheden
van het kind en de omgeving waarin het kind
opgroeit en waarmee het kind ervaringen
opdoet. De term ‘omgeving’ wordt hier ruim
opgevat. We denken zowel aan de wijze
waarop volwassenen en andere kinderen
op de peuter reageren, als aan het gezin,
de buurt, de religieuze gemeenschap,
de etnische achtergrond van het kind en de
ondersteunende voorzieningen die het gezin
21
geboden worden. Deze visie is het eerst
beschreven door Bronfenbrenner (1979) en
wordt het transactiemodel genoemd.
Deze gedachte is goed zichtbaar gemaakt
door Vazquez-Nuttall (1986). Zij heeft een
‘ecokaart’ gemaakt van het kind in zijn omgeving.
De ecokaart bestaat uit een aantal
cirkels waarin mogelijke omgevingsinvloeden
op de ontwikkeling van het kind zichtbaar
worden gemaakt. Invloeden die in de ring
direct om het kind zijn genoemd, hebben op
jonge kinderen de grootste invloed.
Hoe verder de ring van het kind afkomt, hoe
minder direct de invloeden op het kind doorwerken.
De verzorgers in de kinderopvang
worden in deze visie in de eerste ring
geplaatst, omdat zij als verzorger vanuit het
direct contact dat zij met het kind hebben
een grote invloed kunnen uitoefenen op het
actuele welbevinden van de kinderen.
Het kiezen van een kindvolgsysteem

van observeren tot samenwerken
Figuur 2.1 Ecokaart van kind en
gezinsfunctioneren
WAARDEN EN CULTUUR
VOORZIENINGEN
religie geslacht
welzijn
UITGEBREIDE
FAMILIE EN VRIENDEN
kerk
andere
familieleden
broer en
zus
PRIMAIRE
LEEFVERBANDEN
behuizing
vader moeder
etniciteit schoolvrienden
KIND
sociaal-emotioneel
taal
cognitief
grof- en fijnmotorisch
ras
tantes
schoolrijpheid
andere
ooms
aanpassingsvermogen
vrienden
dagopvang
stand
buren
centrumgerichte
programma’s
De omgeving beïnvloedt de ervaringen die
het kind opdoet en daarmee de ontwikkeling
van het kind. Het kind beïnvloedt de wijze
waarop volwassenen op hem reageren,
de situaties die volwassenen hem aanbieden
en de kinderen die met hem (willen) spelen.
Indirect – via de volwassenen en speelgenootjes
- beïnvloedt het kind daarmee zelf
ook de ervaringen die hij opdoet.
De ontwikkeling van kinderen verloopt in
fasen. In iedere groeifase van de levensloop
van het kind, ontmoet het kind nieuwe
uitdagingen en moeten de opvoeders hun
verwachtingen naar het kind bijstellen.
Dit levensloopmodel ziet er als volgt uit
(Riksen-Walraven, 1989):
verzorgers
gezinsgerichte
programma’s
grootouders
peuterspeelzalen
Schema 2.2 Het levensloopmodel
22
ziekenhuizen
In het schema is aan de pijlen duidelijk de
wisselwerking te zien tussen de ontwikkeling
van het kind in de verschillende groeifasen
enerzijds en de ondersteuning die de
volwassenen het kind bieden anderzijds.
Ook is te zien wat het kind vooral in de
verschillende groeifasen als uitdagingen zal
tegenkomen:
1 jaar: voldoende vertrouwen opbouwen
in de ander (veilige gehechtheid),
voldoende zelfvertrouwen hebben
om zelf de omgeving te gaan
verkennen;
2 jaar: het ontdekken van het zelf, los van
de ander; het leren je aan te passen
aan wisselende situaties;
4 jaar: het leren omgaan met leeftijdsgenootjes;
6 jaar: voldoende sociaal-emotionele,
motorische en cognitieve
vaardigheden hebben om mee te
kunnen in het schoolse leren;
12 jaar: vorming van de eigen identiteit.
Van den Boom (1999) werkt de ontwikkelingslijn
van kinderen nog gedetailleerder uit.
De uitdagingen waar jeugdigen in een
nieuwe ontwikkelingsfase voor staan,
noemt zij ‘ontwikkelingstaken’.Om deze
ontwikkelingstaken met succes af te ronden
SOCIALE ONDERSTEUNING: sensitieve respons op signalen en behoeften, gegeven door:
ouders . . . . . . . . . . . . . ouders/leeftijdgenoten . . . . . . . . . . . . . partners/sociaal netwerk
VERWACHTINGEN met betrekking tot
spanningen
aangeboren VEERKRACHT: flexibiliteit en volharding in probleemsituaties
kenmerken
beschikbaarheid van anderen (‘vertrouwen’)
eigen effectiviteit (‘zelfvertrouwen’)
ontwikkelings- • veilige • autonomie • effectieve • vorming • relaties • effectief
opgaven gehechtheid omgang met eigen ouderschap
• soepele leeftijd- identiteit • rollen (sensitiviteit)
• goede socialisatie genoten
exploratie
levensloop 1 jaar. . . . . . . . . . . . . . . 2 jaar. . . . . . . . . . . . . . . 4 jaar. . . . . . . . . . . . . . . 12 jaar . . . . . . . . . . . . . adolescentie . . . . volwassenheid

wordt van de volwassenen een passende
ondersteuning gevraagd. Deze opvoedende
rol ziet er bij baby’s heel andere uit dan
bij peuters. Baby’s moeten nog leren hun
biologisch evenwicht te vinden. Zij zijn erg
afhankelijk van hun verzorgers. De verzorgers
dienen dan ook zoveel mogelijk nabij te zijn
en te voorzien in de primaire behoeften aan
veiligheid en verzorging. Peuters zijn gericht
op het ontdekken van het eigen willetje.
Ze proberen de grenzen voortdurend uit.
Opvoeders moeten de ontwikkeling van deze
autonomie ondersteunen, maar tegelijkertijd
heel duidelijk de grenzen daarvan aangeven.
Bij de meeste kinderen verloopt de
ontwikkeling goed. In een aantal situaties
kunnen risico’s aanwezig zijn die een
optimale ontwikkeling van het kind in de weg
staan. Om ieder kind goede kansen te
kunnen geven op een optimale ontwikkeling
moeten deze risico’s op tijd worden onderkend.
Niet altijd zullen risicovolle omstandigheden
leiden tot problemen. In het algemeen
blijkt het aantal aanwezige risicofactoren in
de situatie van het kind belangrijker te zijn
dan de ernst van een enkele factor, zoals
bijvoorbeeld kindermishandeling. Naast het
signaleren van risicofactoren kan worden
gekeken of er ook beschermende invloeden
aanwezig zijn. Deze factoren kunnen de schadelijke
invloeden van risicofactoren beperken.
Leseman en Van der Aalsvoort (2001) hebben
de inwerking van risicofactoren en beschermende
factoren in een schema inzichtelijk
gemaakt.
Schema 2.3 De inwerking van risicofactoren
en beschermende factoren.
In een aantal risicovolle situatie is het goed
om het kind een extra steuntje in de rug te
geven, ook al zijn er nog geen negatieve
gevolgen te zien. We willen de ontwikkeling
van het kind daarmee zo goed mogelijk in
de gewenste richting stimuleren. Een aantal
factoren wordt vanuit landelijk beleid gezien
als ‘indicatoren’, als risico’s waardoor kinderen
extra stimulering nodig hebben. Het maakt
dan niet uit of het kind al meetbaar achterloopt
of niet. Het onderwijsachterstandenbeleid
is een voorbeeld van preventieve maatregelen
die bedoeld zijn om ontwikkelingsachterstanden
vanuit risicosituaties te
beperken. Kinderen worden door de jeugdgezondheidszorg1
gescreend op risico’s.
Dat betekent dat na kort inventariserend
onderzoek besloten wordt of het kind zich
op de afgesproken aandachtspunten goed
ontwikkelt, of dat het nodig is het kind nader
te onderzoeken.
De kinderopvang kan aansluiten bij de
(speciale) ontwikkelingsbehoeften van
het kind door het bieden van:
• een veilige en stimulerende opvangsituatie,
waardoor de ontwikkeling van
het kind op normale wijze optimaal
wordt gestimuleerd;
• een veilige speelomgeving, waarin het
kind, eventueel ondersteund met
specifieke zorg en hulpmiddelen,
extra aandacht krijgt in de groep;
• een veilige speelomgeving waarin de
ontwikkeling van het kind gericht met
behulp van een didactische methode of
handelingsplan wordt gestimuleerd
(voorbeelden: de methoden Piramide,
Kaleidoscoop, Startblokken en Portage).
2.3 Taken voor het
volgen van kinderen
in de kindercentra
Het is de bedoeling kinderen in voorzieningen
voor kinderopvang een veilige
en stimulerende omgeving te bieden.
Een tijdelijke vervanging van en aanvulling
op de thuissituatie. Een omgeving waarin
jeugdigen ervaringen opdoen die de
ontwikkeling van het kind beïnvloeden.
De beroepsopvoeders houden zoveel
mogelijk rekening met specifieke behoeften
van kinderen, maar zijn niet toegerust op
het bieden van een speciale ‘behandeling’.
Dat betekent dat het ‘kijken naar kinderen’
vooral gericht zal zijn op de (normale)
ontwikkeling en het functioneren van de
kinderen in de groep. Als er sprake is van
een systematische wijze van kijken en
registreren2 spreken we van een kindvolgsysteem.
Systematisch kijken kan op veel
manieren, afhankelijk van waar de beroepsopvoeders
aandacht aan willen besteden.
Het kindvolgsysteem kan zich beperken tot
het inschatten van het welbevinden, middels
het jaarlijks beantwoorden van slechts enkele
vragen door de groepsopvoeders.
Het systeem kan middels een doordacht
programma van handelingsdoelen, observatieschema’s,
aangevuld met toetsen, de
vooruitgang van kinderen in beeld brengen.
Vier varianten in de mate van effectief functioneren Omgeving gunstig Omgeving ongunstig
Kind: uitgebreide mogelijkheden ++ +-
Kind: beperkte mogelijkheden -+ —
1 Consultatiebureaus Ouder- en Kindzorg,
GGD-jeugdartsen (voorheen schoolarts).
2 In de aanpak van Reggio Emilia wordt
registreren ‘documenteren’ genoemd.
23 Het kiezen van een kindvolgsysteem

van observeren tot samenwerken
Ook kan een kindercentrum kiezen voor een
combinatie van elementen. Voor het afstemmen
van activiteiten op de kinderen wordt
bijvoorbeeld gekozen voor de Reggio Emilia
benadering, terwijl via het jaarlijks samen
met de ouders bespreken van een
signaleringslijst voor de onderkenning van
psychosociale problematiek het welbevinden,
functioneren en de ontwikkeling van de
kinderen in de gaten wordt gehouden.
In deze paragraaf willen we dieper ingaan
op de volgende uitvoeringstaken op het
gebied van volgen in kindercentra:
• het cyclisch handelen;
• observeren, toetsen, documenteren en
registreren;
• interne overdracht;
• onderkennen en signaleren;
• adviseren en verwijzen;
• samenwerken.
2.3.1 Het cyclisch
handelen
Beroepskrachten kijken niet zomaar naar
kinderen. Al pratend, spelend en werkend
verzamelen zij informatie die zij weer
gebruiken in het omgaan met de kinderen.
De informatie is nodig om het pedagogischdidactische
handelen te ondersteunen.
Meestal gebeurt dit onbewust. Hoe moeilijker
de beroepskrachten het vinden om hun
doel te bereiken, hoe gerichter zij proberen
informatie te krijgen die hen verder helpt.
In een kindvolgsysteem wordt geprobeerd
richtlijnen en praktische hulpmiddelen aan te
reiken, waardoor een gestructureerde werkwijze
ontstaat voor het verzamelen van
informatie over de kinderen en het daarop
afstemmen van het eigen handelen in relatie
tot het afgesproken pedagogisch beleid.
2.3.2 Observeren, toetsen,
documenteren en
registreren
Elke groepsleid(st)er observeert de kinderen.
Er wordt gekeken waar de kinderen mee
spelen, met wie ze spelen, hoe ze reageren,
en hoe ze iets aanpakken. Dit kijken en luisteren
gebeurt bewust en onbewust, is soms
gericht gepland, maar meestal toevallig tijdens
de interacties met kinderen waarbij de
groepsleid(st)er betrokken is. Het woord
‘observeren’ gebruiken we hier breed.
Het verschil met kijken en luisteren is dat
het wel bewust en doelgericht gebeurt.
Informatie uit observatiemomenten wordt
actief door de groepsleid(st)er opgenomen
en er wordt bewust gebruik van gemaakt
voor het (bij)sturen van het eigen handelen.
De informatie wordt bewust onthouden en
kan worden vastgelegd. Oordelen over het
kind kunnen met deze informatie worden
onderbouwd. Er kunnen voorbeelden worden
genoemd van gedrag dat bij het oordeel van
de beroepskracht past.
Toetsen is een speciale manier van observeren.
Met toetsen of testen wordt onderzocht
of het kind een bepaald soort gedrag
in een specifieke situatie op eigen kracht en
op een bepaald moment kan laten zien.
Het onderzoek is een geplande activiteit.
Meestal is deze informatie bedoeld om de
aanwezigheid van bepaalde vaardigheden
nauwkeuriger te bepalen. Ook is het soms
nodig om ontwikkelingsniveau van kinderen
duidelijker vast te stellen. De resultaten uit
testsituaties zijn momentopnamen. Zij zijn
slechts beperkt geldig. Met name bij jonge
kinderen verloopt de ontwikkeling vaak
ongelijk en met sprongen. Informatie uit
testen laat meestal niet zien hoe een kind
wat aanpakt en of een kind in een andere
situatie wel tot een goede oplossing komt.
Jonge kinderen presteren in een testsituatie
niet altijd optimaal. Zij zijn niet altijd gemotiveerd
om mee te doen, voelen zich niet altijd
veilig bij onbekenden, weten niet altijd wat
van hun in de testsituatie wordt verwacht. Dit
alles kan de prestatie negatief beïnvloeden.
Een beeld van de ontwikkeling
van het kind is het meest betrouwbaar vast
te stellen in een voor kinderen veilige en
vertrouwde situatie, waarin het kind actief
en spontaan betrokken is bij op het kind
ingestelde activiteiten. Een kindercentrum
kan zo’n omgeving bieden.
24
Documenteren en registreren betekent het
vastleggen van informatie over het gedrag
van kinderen. De betekenis van documenteren
is iets breder dan registreren. We
denken dan ook aan het bewaren van foto’s,
tekeningen, videofragmenten. Alles wat van
nut kan zijn om een beeld te geven van
hoe het kind in de groep functioneert mag
worden gebruikt. Bij registreren denken we
meer aan het maken van aantekeningen
over het gedrag op papier. Dat kunnen zelfklevende
memo’s zijn, blaadjes uit een
notitieblok voorzien van datum of ingevulde
vragen- en observatielijsten.
Hoe intensiever en gedetailleerder de ontwikkeling
van kinderen wordt gevolgd, hoe
meer documentatie en registratie er plaatsvindt.
Hoe meer registratie moet plaatsvinden,
hoe meer tijd de verwerking van
informatie kost. Deze tijd is daardoor niet
beschikbaar voor de directe contacten met
de kinderen. Het is erg belangrijk kritisch na
te gaan welke informatie echt nodig is om
het pedagogisch-didactisch handelen goed
te kunnen uitvoeren. Hoe gedetailleerd moet
de informatie zijn geregistreerd om de
benodigde conclusies te kunnen trekken?
Moeten alle kinderen even intensief worden
gevolgd? Of kan worden volstaan met een
globale registratie voor de kinderen die
volgens de groepsleid(st)ers goed meekomen,
zodat er meer tijd ingezet kan
worden voor kinderen die meer aandacht
nodig hebben en waar meer gedetailleerde
gegevens voor nodig zijn?
Een overweging is nog of alle kinderen
moeten worden gevolgd, ook al komen ze bijvoorbeeld
slechts één dagdeel per week in
de buitenschoolse opvang. Wij verdedigen
hier de stelling dat de beroepsopvoeder het
ook deze kinderen naar de zin zal willen
maken. Het pedagogisch klimaat en de pedagogisch-didactische
inzet geldt ook voor deze
groep kleingebruikers. Een globale vorm van
registratie zal daarom ook voor deze kinderen
gewenst zijn. Mogelijk vraagt deze vorm van
volgen wel een aangepaste werkwijze,
omdat het moeilijker zal zijn deze kinderen
tijdens dagelijks voorkomende spontane

interacties goed te leren kennen.
Wanneer beroepsopvoeders zich zorgen
maken over een kind kan dat een reden zijn
om gerichter, vaker en gedetailleerder naar
het gedrag van dat kind te gaan kijken.
Informatie over (risico’s bij) kinderen kan
gebruikt worden om beleid te beïnvloeden.
Dat kan het beleid van de eigen instelling
zijn, maar beleidsgegevens kunnen ook
gebruikt worden om bijvoorbeeld het succes
van het eigen programma onder de aandacht
van subsidiegevers te brengen.
Voor het documenteren en registreren van
kindgegevens zijn veel hulpmiddelen op de
markt. De hulpmiddelen variëren van losse
observatielijsten tot volledig uitgewerkte
volgmethoden. Daarom is het volgende
hoofdstuk helemaal aan dit onderwerp
gewijd. Bovendien is een overzicht van
een aantal hulpmiddelen in de bijlagen
opgenomen.
Het is nog niet mogelijk om duidelijke
algemene richtlijnen te geven voor de
gedetailleerdheid van informatie die in volgsystemen
nodig is of de intensiteit waarmee
kinderen moeten worden geobserveerd.
Een en ander is afhankelijk van het doel voor
het verzamelen van informatie, de voorkeuren
van beroepskrachten en de middelen
die een organisatie voor het werken met een
volgsysteem kan vrijmaken. In de schaarse
situaties waarin de implementatie van
registratievormen is geëvalueerd, blijken de
beroepsopvoeders over het algemeen
enthousiast te zijn. De hulpmiddelen bieden
houvast, ondersteunen het observeren en
vergemakkelijken de uitwisseling tussen
collega’s en ouders. Hoe gedetailleerder het
registratiesysteem hoe vaker wordt geklaagd
over de tijd die het bijhouden van het volgsysteem
vraagt. Hoe eenvoudiger het taalgebruik
is in registratielijsten - enkelvoudige
zinnen die verwijzen naar ondubbelzinnig te
interpreteren gedrag - hoe enthousiaster
men is over de registratievorm.
2.3.3 Interne overdracht
van informatie
Indien in een organisatie meer groepsopvoeders
de zorg voor kinderen met elkaar
delen is onderlinge overdracht nodig.
Daarnaast is het van belang dat informatie
over het functioneren van de kinderen door
de uitvoerende medewerkers wordt overgedragen
aan de leidinggevenden. We zien
daarvoor in de praktijk meestal de volgende
structuur voor werkoverleg:
Dagelijkse overdracht
Belangrijke informatie over de kinderen wordt
mondeling aan elkaar doorgegeven.
Daarnaast wordt veel gebruik gemaakt van
dagelijkse overdrachtsformulieren waarin de
belangrijkste dagelijkse aandachtspunten
rond individuele kinderen worden vastgelegd.
Kindbespreking
Een kindbespreking is een overleg tussen in
ieder geval de betrokken beroepsopvoeders
in een team en eventueel de ouders, over
het functioneren van het kind in de groep.
In de praktijk wordt hiervoor vaak tijd vrijgemaakt
in het teamoverleg. De ouders zijn
er dan niet bij. Vaak wordt een mentor of
contactleidster aangewezen als eerste aanspreekpunt
voor de ouders. Wanneer een
organisatie gekozen heeft voor een vaste verzorger
voor het kind, zal deze persoon meestal
ook de mentor van het kind zijn.
Een kind wordt in de praktijk tenminste
eenmaal besproken in iedere opvangfase.
Dit met een minimum van eenmaal per jaar.
In kindercentra worden de kinderen
besproken in het team van groepsopvoeders.
De frequentie van dit overleg varieert van
eenmaal in de 14 dagen tot eenmaal per
maand. Is er iets bijzonders aan de hand met
kinderen, waar de groepsopvoeders zelf niet
uitkomen, dan wordt dit kind in een teamoverleg
besproken in aanwezigheid van de
functionaris die de inhoudelijke supervisie
over de groepsopvoeders tot taak heeft.
In de praktijk is dat meestal de direct leiding
gevende. Er zijn enkele situaties bij peuterspeelzalen
bekend waar een pedagogisch
stafkracht aanwezig is of waar een (ortho-)pedagoog
wordt ingehuurd. In de gastouderopvang
is het gebruikelijk dat de kindbesprekingen
plaatsvinden tijdens
begeleidingsgesprekken tussen de gastouder
en een medewerker van het gastouderbureau.
Soms wordt gesproken over een
driegesprek: het gesprek vindt dan plaats
tussen gastouder, vraagouden en medewerker
van het gastouderbureau.
Teamoverleg
Dit is een overleg van de groepsopvoeders
die tot een team gerekend worden met als
doel het bewerkstelligen van eenduidigheid
in de uitvoering van het werk, wederzijdse
inspiratie en motivatie, alsmede onderlinge
steun. In de praktijk vindt dit overleg maandelijks
of tenminste eenmaal in de zes weken
plaats. Het komt regelmatig voor dat ook de
kindbesprekingen in deze overleggen worden
gepland. Er wordt zelden een
scheiding gemaakt tussen organisatorische
agendapunten en inhoudelijke onderwerpen.
Een dergelijke scheiding is wel aan te
bevelen, omdat praktisch organisatorische
zaken nogal eens de neiging hebben in deze
overleggen te gaan overheersen.
Inhoudelijke teamoverleggen zijn geschikt om
de bevindingen van de kindbesprekingen te
bespreken in relatie tot de aanpak op
de groep. Deze informatie kan door de
leidinggevenden worden gebruikt voor het
evalueren van het beleid. Het kan bijvoorbeeld
gegevens opleveren voor een
gewenste bijscholing, voor de inzet van
personeel, voor richtlijnen in het pedagogisch
beleid, maar ook voor de samenwerking met
andere organisaties.
Richtlijnen vanuit het management ondersteunen
de beroepsopvoeders bij het toepassen
van het beleid in concrete situaties.
Na een conflict met een ouder, de leidinggevende
bijvoorbeeld nog eens op de regels
wijzen die door de organisatie zijn vastgesteld
voor voedselhygiëne.
25 Het kiezen van een kindvolgsysteem

van observeren tot samenwerken
2.3.4 Onderkennen
en signaleren
Het bewust volgen van het functioneren van
de kinderen zal er vanzelf toe leiden dat
beroepsopvoeders bemerken dat het gedrag
van een aantal kinderen opvallend anders is.
Dit kan een reden zijn om deze kinderen
gerichter te gaan observeren. De resultaten
uit deze observaties kan leiden tot het
vermoeden dat de normale ontwikkeling van
het kind belemmerd wordt. Er zijn risico’s
in de omgeving, de ontwikkeling verloopt
kwalitatief anders of het tempo van
ontwikkeling wijkt sterk af van de leeftijdsgenoten.
Dit wordt ‘onderkenning’ genoemd.
Beroepsopvoeders kunnen zich zorgen gaan
maken om een kind. Zij zijn daardoor
gemotiveerd om samen met de ouders
hun zorg beter onder woorden te
brengen en om in samenwerking met de
ouders de omgang met het kind aan te
passen. Met ‘signaleren’ wordt hier deze
uitwisseling tussen opvoeders bedoeld.
Zonodig wordt door de groepsleid(st)er een
gerichte hulpvraag geformuleerd. Deze hulpvraag
kan zijn gericht op de bevestiging van
het eigen vermoeden, maar ook op de
omgang met het kind door beroepsopvoeders
en/of ouders. Het signaal wordt
dan ook met een hulpverlener besproken.
In het proces van onderkennen en signaleren
wordt gebruik gemaakt van een stappenplan.
Dit stappenplan wordt gevolgd zodra
wordt vermoed dat de ontwikkeling van een
kind niet geheel naar wens verloopt.
Dit stappenplan behoort onderdeel te zijn
van de werkwijze in het kindvolgsysteem.
De hoofdlijnen in zo’n ‘protocol signalering’
kunnen er als volgt uit zien:
Figuur 2.4 Protocol signalering
1. Beschrijven van het probleem
2. Gesprek met de ouders
3. Interne consultatie
(inschakeling van een intern begeleider
CPS: contactpersoon signalering)
4. Systematisch gerichte observatie
en verslaggeving
5. Externe consultatie
6. Advies/verwijzing
7. Samenwerking
26
De meest voor de hand liggende mogelijkheid
voor het onderkennen en signaleren is
het vertrouwen op het gezond verstand van
de beroepsopvoeders. Vanuit hun kennis van
het normale ontwikkelingsverloop van kinderen
en de ervaring die zij met veel kinderen
opdoen zullen zij signalen dat er iets niet
klopt snel opvangen.
Een tweede mogelijkheid is om bij plaatsing,
bij het observeren en tijdens kindbesprekingen
bewust te werken met een lijstje signalen
of ‘risicofactoren’. Risicofactoren voor een
succesvolle plaatsing kunnen volgens
Jongepier (1998) zijn:
• Het kind kan niet in een groep
functioneren.
• Het kind heeft een op een aandacht nodig.
• De problematiek is te zwaar.
• Het kind heeft (te veel) medische
handelingen nodig.
Gericht
vermoeden?
Dan NU het
specifieke
protocol

• De ruimte is niet geschikt voor de
specifieke problemen van dit kind.
• De groep is te druk.
Ook kunnen indicatiestellingen uit de (jeugdgezondheids)zorg
en wegingsfactoren uit het
onderwijs gebruikt worden als signaal dat het
kind mogelijk speciale aandacht in de groep
nodig heeft.
Op dit moment gaat men ervan uit dat de
kinderopvang er vooral op moet letten of
kinderen zich ‘welbevinden’, of ze lekker in
hun vel zitten. Dat is volgens het registratiemodel
Kijk! Peuters het geval als kinderen:
• vrij zijn van emotionele belemmeringen;
• nieuwsgierig, ondernemend en onderzoekend
zijn;
• zelfvertrouwen hebben en over een
stabiel, gezond zelfbeeld beschikken.
Naast deze basiskenmerken wordt er in dat
volgsysteem ook op gelet of de kinderen wel
voldoende betrokken zijn bij de aangeboden
activiteiten.
Het NIZW geeft in het Instrument
Welbevinden een zevental kenmerken
van welbevinden: open, nieuwsgierig,
levenslustig, tevreden, ontspannen, met zelfvertrouwen
en evenwichtig. Signalen dat
het niet goed gaat met het kind zijn dan:
geslotenheid, afwerend gedrag, lusteloosheid,
ontevredenheid, gespannen zijn,
onzeker gedrag en onevenwichtig gedrag.
In Kijk! Peuters worden ook vier kindkenmerken
genoemd die het ontwikkelen
van kinderen in de weg kunnen staan.
Ieder kindkenmerk is te herkennen aan
een aantal gedragssignalen.
De kindkenmerken zijn:
• impulsiviteit;
• passiviteit;
• slechte selectieve aandacht;
• grote vermoeidheid.
Een derde mogelijkheid is na te gaan of er
bij het kind een normale ontwikkelingslijn
aanwezig is. In een aantal beschikbare
methoden is een ontwikkelingslijn verwerkt,
zodat met behulp van observaties kan
worden nagegaan of de ontwikkeling van het
kind vorderingen laat zien. Voorbeelden zijn:
KOR (registratiemodel bij het programma
Kaleidoscoop), Kijk! Peuters, KOST en Zie Zo
Educatief. Een beperkt aantal volgsystemen
biedt bovendien de mogelijkheid dit
ontwikkelingsverloop te vergelijken met dat
van andere kinderen. Voorbeelden zijn Kijk!
Peuters, KOST en de vaardighedenlijst die
gebruikt wordt in het Portageprogramma.
CITO maakt hiervoor gebruik van een
genormeerde Peuterobservatielijst in
combinatie met een drietal toetsen.
Het komt regelmatig voor dat de ouders de
zorg van de beroepsopvoeders niet delen.
De problemen worden in de thuissituatie niet
herkend of zijn daar niet aanwezig. Bij erg
jonge kinderen hebben ouders soms nog tijd
nodig om te onderkennen en accepteren
dat hun kind zich niet zo ontwikkelt als zij
verwachtten. Zolang de organisatie de
plaatsing van het kind voortzet, blijft zij
verantwoordelijk voor het volgen van het kind
en de communicatie van de bevindingen met
de ouders. In het uiterste geval kan via het
Bureau Jeugdzorg samenwerking worden
gezocht met de jeugdbescherming of het
Algemeen Meldpunt Kindermishandeling
(AMK). Ook kan besloten worden dat de
organisatie de gedelegeerde opvoedingsverantwoordelijkheid
niet langer op zich
kan of wil nemen. In deze situatie wordt
de plaatsing beëindigd
In de literatuur over kinderopvang ontmoeten
we veel weerstand tegen het etiketteren van
vooral jonge kinderen. Beroepskrachten in
de kinderopvang zijn geen ‘diagnosten’ en
kinderen in de kinderopvang dienen niet te
worden ‘getest’ en ‘behandeld’. Het invoeren
van een kindvolgsysteem kan vanuit deze
gevoelens tot veel verzet leiden.
Het betrekken van de beroepsopvoeders bij
het kiezen van een volgmethode kan deze
implementatieproblemen voorkomen.
2.3.5 Adviseren, verwijzen
en samenwerken
Zodra is vast komen te staan dat er aanvullend
onderzoek of advies nodig is om het
kind goede zorg te kunnen blijven bieden is
het nodig externe hulp in te schakelen.
In principe wordt hiervoor toestemming
van de ouders of verzorgers gevraagd.
Indien deze samenwerking met ouders
niet gerealiseerd kan worden of indien het
kindercentrum onzeker is over het eigen
professionele handelen kan extern anoniem
consultatie gevraagd worden teneinde het
eigen handelen te toetsen.
Een veel gehoorde klacht van kindercentra is
dat men niet weet waar men de juiste
opvoedingsondersteuning voor zichzelf of
de ouders moet halen. Het gedrag van het
kind en de eigen deskundigheid biedt
onvoldoende houvast om te beoordelen
bij welke sector men moet aankloppen.
Het risico daarvan is veelvuldig doorverwijzen
en frustraties omdat de juiste hulp niet wordt
geboden. Dit kan leiden tot demotivatie voor
het inschakelen van hulpverleners bij ouders
en beroepskrachten.
Er zijn drie mogelijkheden om deze ondersteuning
voor kindercentra te verbeteren:
Het opzetten van een intern zorgsysteem
binnen de organisatie of samen met een
aantal andere kinderopvangvoorzieningen.
Hierdoor kan de benodigde expertise worden
‘binnengehaald’ en vanuit de specifieke
behoeften in de kinderopvang worden
aangestuurd. Het zorgaanbod kan zo beter
aansluiten bij de interne zorgbehoeften.
Participeren in een samenwerkingsnetwerk,
zoals een buurtnetwerk of een netwerk
brede school. Vaak is een leerkracht,
wijkverpleegster en maatschappelijk werker
vertegenwoordigd in zo’n netwerk.
Dergelijke netwerken bieden vaak een goede
plek om deskundigen uit de eerstelijnszorg
te consulteren. Daardoor is de beroepsopvoeder
beter in staat een goede verwijzing
te realiseren.
27 Het kiezen van een kindvolgsysteem

van observeren tot samenwerken
Het maken van afspraken over de samenwerking
op het gebied van signalering, toeleiding
naar zorg en externe consultatie,
met voorzieningen op het gebied van (jeugdgezondheids)zorg.
Dergelijke samenwerkingscontracten
bieden de mogelijkheid
naar behoefte deskundigen te raadplegen,
zonder de verplichting zelf in een netwerkoverleg
te participeren.
De sociale kaart van mogelijke samenwerkingspartners
is uitgebreid. Het aanbod
van zorgvoorzieningen laat lokale en
regionale verschillen zien. Bovendien gebeurt
het nogal eens dat het aanbod onder invloed
van wijzigingen in wet- en regelgeving
verandert. Toch is geprobeerd hier een
vereenvoudig schema te geven waar
voorzieningen steun aan kunnen ontlenen.
Het schema biedt een overzicht voor
kinderen in de leeftijd van 0 tot 12 jaar.
Verondersteld wordt dat in de toekomst de
meeste kinderen van 0 tot 4 jaar een vorm
van kinderopvang bezoeken. Vanaf 4 jaar
bezoeken bijna alle kinderen een basisschool,
(S)BO, of een vorm van speciaal onderwijs
(REC), tenzij zij hiervoor een ontheffing
hebben gekregen. Een deel van deze
kinderen zal daarnaast een vorm van buitenschoolse
opvang bezoeken. Bovendien volgt
de jeugdgezondheidszorg de ontwikkeling
van alle kinderen tot 18 jaar. Hiervoor wordt
landelijk en gemeentelijk een aantal richtlijnen
gegeven. De kinderen worden daarmee
op vastgestelde momenten gescreend op
vooraf bepaalde risico’s en problemen.
Worden problemen of risico’s vermoed,
dan wordt het kind voor nader onderzoek
of diagnostiek doorverwezen. Ook zouden
zij in de toekomst een indicatie kunnen gaan
stellen voor specifieke plaatsingen in de
kinderopvang. Bijvoorbeeld het gebruik
maken van intensieve stimuleringsprogramma’s
of plaatsing op een kinderdagverblijf
in het belang van de ontwikkeling van
het kind. Afhankelijk van de problematiek zal
naar artsen of toegangsloketten behorend tot
speciale zorgcircuits worden verwezen.
De belangrijkste loketten zijn op dit moment:
Sociaal Pedagogische Dienst (SPD) en
Integrale Vroeghulp. Laagdrempelige
ondersteuning voor kinderen met een
verstandelijke en/of lichamelijke handicap.
De toegang tot deze zorg kan worden
geregeld via de voorziening Integrale
Vroeghulp. Deze voorziening is meestal
aangehaakt bij de SPD.
Bureau Jeugdzorg. Regelt de toegang
tot voorzieningen in de jeugdzorg.
Het betreft aanbod jeugdhulpverlening,
jeugdbescherming , ggz-jeugd en licht
verstandelijk gehandicaptenzorg.
Permanente Commissie Leerlingzorg (PCL).
Deze commissie regelt de toegang tot
speciale zorg in het basisonderwijs. Dit kan
zijn ambulante hulp voor de gewone scholen
voor basisonderwijs, maar ook het stellen
van een indicatie voor scholen voor Speciaal
Basis Onderwijs (SBO).
KOV:
Psz, kdv.
(S)BO
REC
Consultatiefunctie
kinderopvang
28
0 leeftijd 4
4 leeftijd 12
Consultatiebureau
Thuiszorg/
OKZ
GGD-jeugdarts
Commissies voor Indicatie (CvI). Deze
commissies regelen de toegang tot de
Regionale Expertise Centra (REC). Dit zijn
scholen voor zeer speciaal onderwijs in de
expertisescholen van de clusters 1 (visuele
handicaps), 2 (taal en spraakproblemen),
3 (chronisch zieke kinderen) en 4 (gedragsen
psychiatrische problematiek).
Regionale Indicatie Commissie (RIO).
Deze commissie wordt genoemd in
landelijke voorstellen op het gebied van
integratie van kinderen met een handicap in
de kinderopvang. Deze commissie zou een
indicatie moeten gaan stellen voor kinderen
die in aanmerking komen voor een extra
budget bij plaatsing in de reguliere kinderopvang.
Figuur 2.5 Vereenvoudigd model
verwijzing en samenwerking
Bureau
Jeugdzorg
SPD
PCL: (S)BO
CvI: REC
RIO
Huisarts
Centraal loket
Specialistische
zorg

2.4 Enkele praktische
voorbeelden van
samenwerken
Dit hoofdstuk wordt afgesloten met enkele
voorbeelden van samenwerking tussen
kinderopvang en andere voorzieningen.
Aan de orde komen de volgende thema’s:
• Samenwerking met Jeugdgezondheidszorg.
• Overdracht van informatie naar basisscholen.
• Toeleiding naar scholen voor speciaal basisonde
rwijs.
• Integratie van kinderen met een handicap.
2.4.1 Kinderopvang en
jeugdgezondheidszorg
De jeugdgezondheidszorg kan een belangrijke
partner zijn voor de kinderopvang. In de
consultatiebureaus wordt de ontwikkeling
van bijna alle kinderen gevolgd. Daarbij wordt
momenteel voor jonge kinderen gebruik
gemaakt van de Van Wiechenschaal. Bij een
positieve screeningsuitslag - er is nader
onderzoek nodig - worden de kinderen doorverwezen.
Indien beroepsopvoeders zich
zorgen maken over de ontwikkeling van het
kind, kunnen ze met toestemming van de
ouders deze zorg voorleggen aan de medewerkers
van het consultatiebureau. Deze
medewerkers zien de kinderen het eerste
jaar frequent en later minder vaak. In alle situaties
moet er met behulp van gericht onderzoek
binnen 10 minuten een screeningsoordeel
plaatsvinden. De kinderen zijn niet
vertrouwd met deze onderzoekssituatie,
zodat het moeilijk is door middel van dit
onderzoek een juist, volledig en betrouwbaar
beeld te krijgen van de ontwikkeling
van het kind. De betrouwbaarheid van deze
informatie wordt beter naarmate meer
informatie uit de thuissituatie en uit de
kinderopvang voor deze medewerkers
beschikbaar is. Een goede samenwerking
en afstemming van informatie tussen
kinderopvang, ouders en jeugdgezondheidszorg
kan van groot belang zijn voor het kind.
In enkele gemeenten is geëxperimenteerd
met de afstemming van informatie. Hiervoor
is gebruik gemaakt van de KIPPPI-methode.
Dit is een methode voor onderkenning en
signalering van psychosociale problematiek,
ontwikkeld door Kousemaker (1997).
De methode bestaat uit een vragenlijst voor
ouders (OVL), voor de kinderopvang (SIKO)
en voor het consultatiebureau (CBSI). Voor de
5-jarigen zijn er lijsten voor ouders (OVL),
leerkrachten en de jeugdarts van de GGD
(SASI). De informatie uit de verschillende situaties
van het kind vult elkaar aan en de gegevens
geven samen een betrouwbare indruk
van het functioneren van het kind.
De gegevens vormen het uitgangspunt voor
eventueel te nemen preventieve acties.
Vanuit het volgsysteem in de kinderopvang
kan de SIKO-lijst snel worden ingevuld.
Eventueel kan de SIKO-lijst ook alleen
gebruikt worden om een globaal beeld van
het psychosociaal functioneren in de kinderopvang
te registreren en met de ouders te
bespreken.
2.4.2 De doorgaande lijn
naar het basisonderwijs
Op de leeftijd van 4 jaar verlaten de kinderen
voorschoolse kindercentra en gaan zij naar de
basisschool. Er zijn twee redenen waarom
informatie uit het volgsysteem in de voorschoolse
periode voor het basisonderwijs
belangrijk is:
- Voor het realiseren van een doorgaande
pedagogisch-didactische lijn. De informatie
uit de voorschoolse periode kan laten zien
wat het kind al wel en nog niet kan.
Indien het kind een speciaal educatief
programma heeft gevolgd wordt zichtbaar
hoe de ontwikkeling van het kind onder
invloed van dit programma is gevorderd.
De basisschool kan met deze informatie
al vanaf het moment van plaatsing het
didactisch aanbod laten aansluiten bij het
niveau van het kind en daarmee een
doorgaande lijn realiseren.
29 Het kiezen van een kindvolgsysteem

van observeren tot samenwerken
- Voor onderwijsselectie. De wijze waarop
de peuter in de voorschoolse periode
functioneerde in de groep biedt informatie
over de mate waarin het kind kan
profiteren van het onderwijsaanbod.
Het onderwijs is daarmee in staat een
beter onderbouwde beslissing te nemen
over de wenselijkheid tot plaatsing in het
gewone basisonderwijs, op een speciale
school voor gewoon basisonderwijs of op
een regionaal expertise centrum. Daartoe
zal het kind nader moeten worden onderzocht.
De gegevens uit de voorschoolse
kindercentra biedt belangrijke aanvullende
achtergrondinformatie. Een goede
documentatie van de ontwikkeling in de
voorschoolse periode kan een snellere
plaatsingsprocedure in speciale
voorzieningen mogelijk maken.
Met name de regeling Voor- en Vroegschoolse
Educatie heeft een golf van professionaliseringsactiviteiten
voor peuterspeelzalen
veroorzaakt. Er werden speciale educatieve
methoden geïntroduceerd voor het werken
met kinderen uit risicogroepen, zoals
Piramide en Kaleidoscoop. Het gaat vooral
om kinderen in een maatschappelijke achterstandssituatie
met een (vermoedelijke) taalachterstand.
Deze methoden bieden dezelfde
didactische aanpak voor kinderen van 2 1 /
2 à 3
tot 6 jaar. Daarmee blijft de didactische aanpak
voor het kind bij overstap naar het basisonderwijs
gelijk. Het onderwijskansenbeleid
zorgde er voor dat vanuit het onderwijs de
roep om informatie uit de voorschoolse periode
sterker werd. Hierdoor
ontstonden overal in het land experimenten
met ‘overdrachtslijsten’, ook wel ‘rapportjes’
genoemd. In samenwerkingstrajecten tussen
peuterspeelzalen en basisscholen werden
observatie- en vragenlijsten ontwikkeld, waarmee
het kind kan worden gevolgd vanaf 2
tot 4 jaar. In enkele projecten werd de
registratiemethode voortgezet tot 6 jaar.
Voorbeelden hiervan zijn:
- De Arnhemse Overdrachtsformulier.
Dit formulier beschrijft een beeld van de
ontwikkeling van het kind
bij het verlaten van het kindercentrum.
- Het Peutervolgsysteem Smallingerland.
Met behulp van deze vragenlijst wordt de
ontwikkeling van de peuter twee maal in
beeld gebracht en vergeleken met de
indruk die ouders hierover hebben.
De ouders vullen zelf ook een vragenlijst
in. De lijst wordt meegegeven aan
de ouders. Het is de bedoeling dat de
ouders deze lijst meenemen naar het
intakegesprek op de basisschool.
De lijst is ontwikkeld in een samenwerkingsproject
van de gemeente,
de stichting kinderopvang en de stichting
peuterspeelzalen Smallingerland. Het
project werd ondersteund vanuit de onderwijsbegeleidingsdienst
en de provinciale
steunorganisatie voor zorg en welzijn.
- De Rotterdamse observatielijst
Peuter-kleuter. Deze observatie en
registratielijst volgt de ontwikkeling van
de peuter en kleuter in het kindercentrum
vanaf het derde levensjaar. Met behulp van
de lijst wordt de ontwikkeling van het kind
vier keer in kaart gebracht. Twee maal in
het derde levensjaar. Eenmaal met 4 jaar
en 4 maanden en de laatste keer rond de
vijfde verjaardag. De lijst wordt door het
kindercentrum overgedragen aan het
onderwijs. De methode is ontwikkeld bij
Stichting De Meeuw in Rotterdam.
Zowel in trajecten voor de implementatie
van de specifieke educatieve programma’s,
als de projecten voor het realiseren van overdrachtssystemen
tussen voorschoolse voorzieningen
en onderwijs, worden trainingen
gegeven aan leidsters voor het versterken
van deskundigheid op het gebied van
observeren en signaleren.
De ervaring is dat deze trajecten vooral
succesvol zijn als de beroepskrachten in
de voorschoolse fase in een vroeg stadium
worden betrokken bij de keuze van de inhoud
en vormgeving van het programma en de
registratiemethode. De leidster moet het
gevoel hebben dat de gegevens die over het
kind worden verzameld passen bij haar werkzaamheden.
De wijze waarop de kindgegevens
worden verzameld moeten passen
bij het beleid en de aanpak in voorschoolse
voorzieningen.
30
2.4.3 Toeleiding naar
het speciaal onderwijs
en de zorg
In de vorige paragraaf is al genoemd dat
de informatie uit de voorschoolse fase kan
helpen bij beslissingen over de plaatsing van
een kind in het speciaal onderwijs of in een
REC.
Het komt nog vaak voor dat peuters pas op
3-jarige leeftijd naar de peuterspeelzaal
kunnen. Er gaat dan al snel een half jaar overheen
voordat de peuterleidster een uitspraak
durft te doen over de ontwikkeling van een
kind waar zij zich zorgen over maakt.
Informatie uit een kindvolgsysteem kan de
deskundigen sneller op weg helpen bij het
nemen van de juiste stappen voor toeleiding
naar de juiste zorg. De informatie die door de
PCL’s en CvI’s volgens voorschrift moeten
worden verzameld om een indicatie te
kunnen stellen, kan voor een deel uit de
registratie van de beroepsopvoeders in de
voorschoolse centra worden gehaald.
Dat scheelt veel voorbereidend werk en daarmee
tijd. Op basis van deze informatie kan
heel gericht aanvullend onderzoek worden
gepland.
Op een aantal plaatsen in het land wordt op
basis van informatie uit het volgsysteem door
het onderwijs gratis consultatie aangeboden
aan de leidsters. Het onderwijs heeft er
belang bij de achterstand van het kind
beperkt te houden en waar mogelijk plaatsing
in het speciaal onderwijs te voorkomen.
Waar aanvullend onderzoek voor plaatsingsbeslissingen
nodig is komen
deskundigen uit het onderwijs in het kindercentrum
observeren. Soms betaalt de
gemeente het onderwijs hier extra voor.
Een negatief effect van een kindvolgsysteem
kan soms zijn dat de basisschool een kind
met ontwikkelings- of gedragsproblemen
weigert. Ouders moeten dan met hun kind
gaan ‘shoppen’ om toch een aanvaardbare
plek voor hun kind te vinden.
Informatie uit de voorschoolse situatie is
meestal vooral verzameld voor het ondersteunen
van het handelen van de leidster.
Daarmee is deze informatie niet vanzelfsprekend
geschikt voor selectiebeslissingen

in een andere educatieve setting. Daarvoor
is informatie nodig die zich richt op het
functioneren van het kind in de nieuwe
omgeving. Soms kan de peuterleidster deze
informatie leveren, maar vaak zal aanvullend
onderzoek nodig zijn. Met de voorkennis uit
het kindercentrum kan dit onderzoek sneller
en gerichte worden uitgevoerd.
Een goede relatie tussen de beroepsopvoeders
en de ouders, maar vooral
ook goede samenwerkingsafspraken
tussen onderwijs-, zorg-, en kinderopvangvoorzieningen
- onder regie van de
gemeente - kunnen negatieve gevolgen
van een kindvolgsysteem beperken.
2.4.4 Integratie in de
kinderopvang
Regelmatig worden kindercentra door ouders
benaderd met de vraag of zij een kind met
een handicap willen plaatsen. Allereerst is
het dan belangrijk na te gaan wat de ouders
voor het kind precies verwachten van
plaatsing in het kindercentrum. Ook is
het belangrijk na te gaan of dit kind kan
profiteren van het aanbod. Hiervoor moet
gekeken worden naar de beperkingen van
het kind en de extra zorg die het kind nodig
heeft om zich prettig te kunnen voelen en
zich te kunnen ontwikkelen. Deze informatie
moet gelegd worden naast de mogelijkheden
in het kindercentrum. De zorgvoorzieningen
en de jeugdgezondheidszorg kunnen het
kindercentrum helpen bij het nemen van
een goede beslissing.
Indien het kind gebruik maakt van
geïndiceerde zorg zijn vanuit de zorgvoorzieningen
meestal verslagen beschikbaar
met informatie over het ontwikkelingsverloop
van het kind. Bij een verzoek om plaatsing
kunnen zorgvoorzieningen uitleggen welke
aanpak het kind nodig heeft. Er kan worden
meegedacht over de wijze waarop deze
aanpak kan worden ingepast in het
programma van het kindercentrum.
Meestal wordt deze ondersteuning door
ambulante begeleiders geboden.
Indien tot plaatsing wordt besloten helpt
de informatie uit het kindvolgsysteem bij
beslissingen over de zorg die het kind in de
toekomst nodig heeft en in welke vorm dit
het best kan worden gegeven. De informatie
uit het kindercentrum vult de informatie
uit de thuissituatie en de resultaten van
behandelingen door zorgverleners aan.
Hierdoor ontstaat een betrouwbaar beeld
over het functioneren van het kind in de
samenleving.
In twee provincies, Noord-Brabant en Noord-
Holland (Amsterdam), is ervaring opgedaan
met ‘integratieloketten’. Als beroepskrachten
vragen hebben over integratie van kinderen
in de kinderopvang, kan met dat loket
contact worden opgenomen. Vanuit dat loket
worden alle benodigde adviezen en regelzaken
gecoördineerd. In andere provincies
voorziet de voorziening Integrale Vroeghulp
in deze behoefte. Inmiddels is door de
commissie Torenstra een advies uitgebracht
over de integratie van kinderen met een
handicap in de kinderopvang (2002). In dat
advies wordt gepleit voor structurele maatregelen
en een stimuleringsmaatregel om de
integratie van gehandicapte kinderen in
de kinderopvang te bevorderen.
2.4.5 De gemeentelijke
regie
Wanneer we de hierboven vermelde vormen
van samenwerking bekijken, dan zien we
dat op lokaal niveau de uitvoering van
diverse wet- en regelgeving samenkomt.
Van de gemeente wordt verwacht
dat zij de sturende rol
oppakt om de benodigde samenwerking
te realiseren.
De gemeente moet daarin
worden ondersteund door
de provinciale en landelijke
overheid. Deze overheden
hebben in de notities Jeugd in
BA(la)NS (1999,2000) afgesproken
hun regelingen zo op elkaar af te
stemmen dat het organiseren van
samenhang in het aanbod voor jeugdigen
mogelijk wordt gemaakt.
Met name in de voor- en vroegschoolse
periode zijn deze inspanningen in de periode
1999-2002 goed zichtbaar geworden.
Voorbeelden van resultaten zijn: de regeling
Voor- en Vroegschoolse Educatie, de Tijdelijke
Regeling Vroegsignalering, de lokale
projecten bredeschool en vensterschool,
initiatieven tot het opzetten van een
gemeentelijke zorgmonitor voor jeugdigen en
het ontstaan van integrale loketten, waarin de
toegang tot zorgvoorzieningen integraal kan
worden geregeld.
31 Het kiezen van een kindvolgsysteem

van observeren tot samenwerken
Het maatschappelijk belang van samenhang
en samenwerking van voorzieningen bij
het verlenen van diensten aan ouders en
jeugdigen staat hoog op de agenda. Voor
ouders en jeugdigen is het meestal prettig
te ervaren dat diensten logisch aansluiten
bij hun ondersteuningsbehoeften. Dat ze bij
vragen niet van het ene naar het andere loket
worden gestuurd. Dat het verhaal niet op
iedere plek opnieuw verteld hoeft te worden.
Dat beschikbare informatie wordt gebruikt,
zodat onderzoeks- en testsituaties worden
beperkt tot informatie die echt nodig is om
een besluit te kunnen nemen.
Deze behoefte aan samenwerking doet ook
een maatschappelijk beroep op de kinderopvang.
Er kan worden gevraagd – met toestemming
van de ouders – de kennis en
ervaring die met een kind wordt opgedaan
te delen met andere jeugdvoorzieningen.
De vraag kan betrekking hebben op het
registreren van specifieke vaardigheden
teneinde een ontwikkelingslijn in de gaten te
kunnen houden. Deze informatie moet vanuit
het kindvolgsysteem worden beantwoord.
Misschien moet daarvoor de bestaande
werkwijze worden aangepast.
De keuze voor de inhoud en vormgeving van
het kindvolgsysteem is in de eerste plaats
een keuze voor een werkwijze die het
handelen in de eigen organisatie ondersteunt.
In de kinderopvang staat het
pedagogisch-didactisch handelen centraal.
Zodra daar een maatschappelijk doel bij komt
is het mogelijk het kindvolgsysteem zo in
te richten dat daar een bijdrage aan wordt
geleverd. Het is belangrijk dat de betrokken
voorzieningen met elkaar nagaan wat de
doelen zijn voor het verzamelen en overdragen
van informatie. Vervolgens kan
worden afgesproken wat iedere voorziening
afzonderlijk daaraan kan bijdragen.
De gemeente kan het initiatief nemen om
een werkgroep samen te stellen met
vertegenwoordigers uit de jeugdgezondheidszorg
(thuiszorg/OKZ en GGD), het basisonderwijs,
de peuterspeelzalen
en de dagopvang. Aan deze werkgroep
kunnen vertegenwoordigers uit de zorg op
afroep worden toegevoegd. De opdracht voor
deze werkgroep kan zijn om een
voorstel te maken voor een samenhangende
jeugdmonitor, waarin de volgende doorgaande
lijnen zijn gerealiseerd:
• De overdracht vanuit de voorschoolse naar
de schoolse periode.
• De overdracht vanuit de jeugdgezondheidszorg
naar kinderopvang en onderwijs, en
andersom.
• De overdracht vanuit kinderopvang en
onderwijs bij toeleiding naar zorg.
• De overdracht vanuit zorgvoorzieningen
naar kinderopvang en onderwijs bij de
integratie van kinderen met een handicap,
gezondheids- of gedragsprobleem.
Daarnaast kunnen rond probleemgebieden
inhoudelijke protocollen worden opgesteld.
Een voorbeeld daarvan is een taal-spraakprotocol,
een protocol kindermishandeling,
een protocol ADHD en autisme.
In protocollen kunnen eerst vanuit de
inhoudelijke expertise de stappen en
beslissingsmomenten worden onderscheiden
die nodig zijn om tot een goede onderkenning,
diagnostiek en indicatiestelling te
komen. Vervolgens kan worden
afgesproken van welke voorziening dan
welke taken in dit proces wordt verwacht.
Soortgelijke protocollen zijn in de geneeskunde
gemeengoed geworden. Op het
gebied van het pedagogische en psychologische
handelen - het ondersteunen van
de ontwikkeling tijdens de levensloop van
jeugdigen - kan op dit punt nog veel
verbeterd worden.
32

hoofdstuk 3
Hulpmiddelen voor observeren en registreren
3.1 Inleiding
Kijken en gericht onderzoeken zijn geen
objectieve bezigheden. De bril op de neus
leert tenslotte anders. Ervaringen, (pas)
verworven kennis, het belang van de
informatie en overtuigingen kleuren de
waarneming en beïnvloeden de interpretatie
van verschijnselen waar de aandacht
zich op richt. Opvoeders en hulpverleners
verschillen daarom vaak in de kenmerken
die zij noemen, als zij de ontwikkeling
of het gedrag van een bepaald
kind beschrijven. Hoe duidelijker instructies
voor het observeren worden gegeven,
en hoe concreter het gedrag is waar
gericht naar wordt gekeken, hoe meer de
resultaten van het kijken tussen opvoeders
met elkaar overeenkomen.
De observatie-instructies ‘objectiveren’ de
kijkresultaten. Dit objectiveren is, naast
het vergelijkbaar maken van
informatie over kinderen, vaak het doel
van formele lijsten. In een overzicht van
wetenschappelijk getoetste observatie- en
vragenlijsten wordt de betrouwbaarheid
en validiteit van het materiaal
gegeven (Evers, 2000). De gebruikers
weten dan hoe ze met de resultaten van
deze lijsten moeten omgaan.
In de praktijk van de kinderopvang wordt
vooral gebruik gemaakt van informele, niet
getoetste, hulpmiddelen voor het observeren
en registreren. Deze hulpmiddelen hebben
vooral gebruikswaarde voor de overdracht
van informatie tussen de beroepsopvoeders
en ouders, tussen beroepsopvoeders onderling
en tussen beroepsopvoeders en leidinggevenden
te structureren. Zodra het belang
van betrouwbare en valide informatie over
het functioneren van de jeugdigen groter
wordt, zullen ook de eisen toenemen die
aan hulpmiddelen gesteld worden.
We zien dan ook dat educatieve
programma’s voor specifieke doelgroepen
een eigen kindvolgsysteem
gebruiken. Met name CITO spant zich in
om belangrijke hulpmiddelen in
volgsystemen ook wetenschappelijk
te onderbouwen.
In dit hoofdstuk worden eerst een aantal
aandachtspunten gegeven voor het gebruik
van hulpmiddelen. Vervolgens zullen de
meest voorkomende hulpmiddelen voor het
observeren en registreren op een rij worden
gezet. Tot slot worden een beperkt aantal
beschikbare kindvolgsystemen toegelicht.
3.2 Aandachtspunten
voor het gebruik van
hulpmiddelen
Het hoofddoel voor het volgen van kinderen
in de kindercentra is het ondersteunen van
het pedagogisch-didactisch handelen.
Halen de kinderen ook werkelijk de
gewenste doelen? Er worden meestal geen
‘leerdoelen’ opgelegd. Niettemin is de
verwachting dat het verblijf in het kindercentrum
en de activiteiten die worden aangeboden
de ontwikkeling van de kinderen
positief beïnvloeden; dat naarmate het kind
ouder wordt, het kind op een hoger niveau in
de groepen functioneert. De vaardigheden
nemen toe en in de omgang met elkaar en
met volwassenen kunnen hogere eisen
worden gesteld. Worden deze
verwachtingen voor een kind niet waargemaakt,
dan valt het kind op. Het kind
wordt besproken en met de ouders wordt
overleg gepleegd over te ondernemen acties.
Een kindercentrum hanteert misschien geen
opgelegde ‘leerlijn’, maar wel een ‘streefcurriculum’.
Met de termen curriculum,
pedagogische doelen, ontwikkelingslijn
en leerlijn wordt hetzelfde bedoeld:
een georganiseerd geheel van verwachte
ontwikkelingsresultaten, uitgelokt door het
kind te laten deelnemen aan geplande
situaties en gebeurtenissen (Bagnato, 2000).
Zijn deze doelen algemeen en abstract
geformuleerd, dan zal ieder zich er in kunnen
vinden. Wie heeft moeite met doelen als:
rekening kunnen houden met elkaar, respect
voor verschillende culturen, zelfredzaam
worden?
33 Het kiezen van een kindvolgsysteem

hulpmiddelen voor observeren en registreren
De problemen ontstaan meestal pas zodra
deze doelen worden vertaald naar te
observeren concreet gedrag voor 3-jarigen.
Dit laatste gebeurt in een aantal observatiesystemen.In
een professioneel pedagogisch
programma zullen de volgende elementen
aanwezig moeten zijn:
• Er wordt zoveel mogelijk vooraf
beoordeeld of het geboden programma bij
de behoeften van het kind past.
• Men hanteert een ontwikkelingslijn met
daarbij behorende gedragsdoelen.
• De gedragsdoelen zijn functioneel, dat wil
zeggen passend bij een normaal verblijf in
het kindercentrum.
• Het gedrag wordt geobserveerd in de
natuurlijke spelsituaties.
• Er is een direct verband tussen de
resultaten uit het observeren van kinderen
enerzijds en het plannen van het
pedagogisch handelen anderzijds.
Gedragsdoelen en instructiedoelen sluiten
op elkaar aan.
• De werkwijze voor het volgen van de
ontwikkeling en het plannen van het
handelen is gestructureerd. Een kindvolgsysteem
kan deze structurering bieden.
• Er wordt - waar mogelijk - op tijd ingeschat
of bij overplaatsing naar een ander
programma dat programma ook zal aansluiten
bij de behoeften van het kind op
dat moment. Zo nodig wordt samen met
de ouders/verzorgers gezocht naar een
passend programma.
Er zijn verschillende kindvolgsystemen
beschikbaar. Met behulp van de volgende
aandachtspunten kunnen we de verschillen in
kaart brengen:
1. Verschillende doelen en
gebruiksmogelijkheden
Is het verzamelen van informatie bedoeld
voor:
• Het volgen van de ontwikkeling van
kinderen om sturing te geven aan het
pedagogisch handelen?
• Het vastleggen van een globale indruk van
het kind van de leidster, zodat hierover
met de ouders kan worden gesproken?
• Het verstrekken van informatie over het
functioneren van het kind in een voor
schools programma, zodat de basisschool
kan bepalen of het kind extra zorg nodig
heeft?
• Het tijdig onderkennen of vaststellen van
ontwikkelingsstoornissen?
2. Inhoud: verschillende soorten
informatie over het kind
Waar richt het observatiesysteem zich op?
• Het vaststellen van de aanwezigheid van
vaardigheden en ontwikkelingsmijlpalen
passend bij een zekere leeftijd?
• Het in beeld brengen van het niveau waar
op het kind functioneert?
• Gaat het om geïsoleerde vaardigheden of
om het totaalbeeld van een kind?
• Wordt er rekening gehouden met
omgevingsfactoren die het gedrag van het
kind in het kindercentrum of thuis kunnen
beïnvloeden?
• Kan vooruitgang of terugval zichtbaar
worden gemaakt?
• Wordt het kind vergeleken met andere
kinderen of met zichzelf?
• Is de inhoud van het kindvolgsysteem
gebonden aan een specifiek educatief
programma, of kan het ook in andere
centrumgebonden programma’s worden
ingezet? (De inhoud van het observatiesysteem
kan gebonden zijn aan een
geplande volgorde van educatieve
projecten voor een specifieke leeftijdsgroep
peuters die hieraan een jaar lang
meedoen. Het zal moeilijk zijn dit systeem
ongewijzigd in te zetten voor alle kinderen
in een kinderdagverblijf met verticale
groepen en een grote flexibiliteit van
educatieve activiteiten.)
3. Vormgeving: de wijze waarop
de informatie wordt verzameld
• Maakt het observatiesysteem gebruik van
open vragen en open ruimte, of gesloten
vragen?
• Wordt eenmalig informatie verzameld?
Op enkele vaste momenten? Of wordt
verondersteld dat de beroepsopvoeder
gebruik maakt van informatie uit dagelijkse
observaties?
34
• Welke werkwijze is nodig om de
informatie op tafel te krijgen? Kan worden
volstaan met het vastleggen van geobserveerd
gedrag of een globaal beeld van het
kind op een vragenlijst (observeren)?
Zijn vraaggesprekken nodig om informatie
over de beleving of het denken van het
kind te achterhalen (interviews) of moet
onderzocht worden hoe een kind in een
specifieke situatie presteert (toets of test)?
• Moet de beroepsopvoeder voor het
observeren van de kinderen iets bijzonders
regelen?
• Hoeveel tijd vraagt de schriftelijke
registratie van de organisatie?
4. Randvoorwaarden: wat is nodig om
het kindvolgsysteem goed te kunnen
gebruiken?
• Hebben de beroepskrachten een speciale
opleiding of training nodig om met het
observatie- en registratiesysteem te
kunnen werken?
• Wat zijn de kosten voor de aanschaf,
het uitvoeren en onderhouden van het
beoogde kindvolgsysteem?
De eisen die gesteld worden aan het doel,
de inhoud, de vormgeving, de werkwijze voor
het observeren, alsmede de randvoorwaarden
die kunnen worden gerealiseerd,
bepalen uiteindelijk hoe het kindvolgsysteem
er uit zal komen te zien.
Hoe belangrijker de beslissing voor het kind
is dat op basis van een kindvolgsysteem
genomen wordt, hoe hoger de eisen zullen
zijn die aan het gebruik van materialen in
deze volgsystemen gesteld moeten worden.
Bagnato (2000) geeft een zestal standaarden
voor beoordelingssystemen:
• Authenticiteit: wordt het oordeel over het
kind gebaseerd op het gedrag dat het kind
in de gewone dagelijkse werkelijkheid laat
zien?
• Convergentie: komt de informatie uit
meerdere bronnen?
• Samenwerking: is er sprake van samenwerking
en het uitwisselen van informatie
tussen betrokkenen? Zijn in het bijzonder
de ouders goed in dit proces betrokken?

• Rechtvaardigheid: zal het oordeel
voldoende gaan bijdragen aan bijzondere
behoeften van het kind vanuit cultuur of
ontwikkelingsaspecten? Of zal dit oordeel
de verdere ontwikkeling van het kind
alleen negatief beïnvloeden?
• Gevoeligheid: biedt het observatiesysteem
voldoende aanknopingspunten voor aanpassing
van het pedagogisch handelen
en het vaststellen van veranderingen in
het functioneren?
• Congruentie: is het beoordelingssysteem
ook ontwikkeld en uitgeprobeerd bij de
(doel)groep kinderen waarvoor het
systeem zal worden gebruikt?
Deze standaarden gelden voor het beoordelen
van kinderen, onafhankelijk van de
setting waarin dit oordeel plaatsvindt. Hij laat
een werkwijze zien waarmee informatie uit
diverse bronnen kan worden samengebracht
om zo te komen tot een beter en betrouwbaarder
beeldvorming van kinderen en
daarmee tot een betere hulpverlening.
Kindvolgsystemen, gebruikt in de sector
kinderopvang, kunnen daar een belangrijke
bijdrage aan leveren.
Wet Bescherming Persoonsgegevens
Een belangrijk deel van de informatie die
wordt verzameld, betreft de ontwikkeling en
het gedrag van het kind. Deze informatie valt
onder de Wet Bescherming Persoonsgegevens1
. De organisatie zal in een privacyreglement
kunnen vastleggen:
• welke persoonsinformatie over het kind en
het gezin wordt verzameld;
• wat er met deze informatie gebeurt;
• waar de informatie wordt bewaard;
• wie hier toezicht op houdt en
• wie er toegang heeft tot deze informatie.
Wij gaan er van uit dat ouders altijd het recht
hebben het kinddossier in het kindercentrum
in te zien. In Friesland hebben de meeste
1 Zie ook Sauerwein, mr. L.B.en
mr. J.J.Linnemann (2001), Handleiding voor
verwerkers van persoonsgegevens.
Ministerie van Justitie Den Haag.
Kijk ook op: www.minjust.nl.
kinderopvangorganisaties er voor gekozen
het kinddossier na het verlaten van de kinderopvang
aan de ouders mee te geven.
Organisaties die na die periode informatie
over het kind opvragen, zullen zich dan tot
de ouders moeten wenden. Basisscholen
nemen regelmatig contact op met de
organisatie voor kinderopvang om informatie
over een kind in te winnen. Indien de
ouders/verzorgers hiermee akkoord gaan,
wordt deze informatie verstrekt. Er zijn ook
situaties waarin buiten de ouders om informatie
wordt ingewonnen. Meestal is dan de
veiligheid van het kind in het geding. Mits de
daartoe gangbare protocollen en de daarop
van toepassing zijn de wetgeving worden
gevolgd, zal de organisatie voor kinderopvang
deze informatie kunnen verstrekken.
Wanneer het kinddossier niet meer aanwezig
is, kan de kinderopvangorganisatie geen
betrouwbare informatie geven. Om die reden
worden tegenwoordig ook wel afschriften
van kindgegevens gemaakt, die nog een
beperkte tijd worden bewaard en daarna worden
vernietigd.
Integraal kinddossier
Een laatste ontwikkeling is het voorstel van
een aantal organisaties in Friesland om
ouders zelf bij de geboorte van hun kind
een kindmap beschikbaar te stellen. Ouders
kunnen hierin zelf verslagen en andere
belangrijke gegevens over hun kind bewaren.
Deze kindmap kan door ouders als integraal
dossier worden meegenomen bij bezoeken
aan beroepsopvoeders en zorgverleners.
Daarmee reiken ouders zelf de relevante
informatie over hun kind aan en worden
bureaucratische en tijdrovende procedures
voor het overdragen van informatie tussen
instellingen teruggebracht. De kinderopvang
kan een afschrift van observatieformulieren
en het resultaat van de kindbespreking
beschikbaar stellen voor de kindmap.
Daarnaast is voorgesteld dat breder gebruik
gemaakt kan worden van de Jeugdgezondheidszorg.
Deze organisatie zou,
met toestemming van de ouders, een
centraal archief kunnen (blijven) beheren
waar belangrijke ontwikkelingsgegevens van
jeugdigen van 0 tot 19 jaar worden bewaard,
die desgewenst, weer met toestemming van
ouders, opvraagbaar zijn. Het doel van zo’n
integraal dossier is een voor ouders en kind
logisch doorgaande lijn te realiseren,
zowel tussen organisaties die tegelijkertijd
verschillende taken uitvoeren voor het gezin,
als tussen organisaties die in de loop van de
tijd taken van elkaar overnemen.
3.3 Veel gebruikte
hulpmiddelen in
kindvolgsystemen
Een organisatie streeft er naar om de
gewenste uitwisseling van informatie zo
doelmatig mogelijk te laten verlopen.
Daarom wordt gebruik gemaakt van
gestructureerde vormen van informatieoverdracht.
Standaardisering staat soms
op gespannen voet met de individuele
informatiebehoeften van opvoeders.
Daarom wordt een evenwicht gezocht
tussen het standaardiseren van voor de
organisatie relevante informatie en het
inspelen op de dagelijkse en spontane
behoeften rond uitwisseling van informatie
over het kind. Deels blijkt deze informatie
elkaar te overlappen, deels is zij aanvullend
en verdiepend. Samen vormen zij een
adequaat beeld van het functioneren van
het kind in de opvangsituatie. In de praktijk
zien we dat hoe groter de organisatie wordt,
hoe meer de organisatie openstaat voor het
invoeren van gestructureerde vragenlijsten
voor observatietaken.
Omdat de hulpmiddelen die in de kinderopvang
gebruikt worden vooral zijn bedoeld
om beslissingen rondom het kind goed te
onderbouwen, sluit het gebruik van hulpmiddelen
vaak aan bij de opvangfasen die in
het eerste hoofdstuk al zijn genoemd.
De behoeften en ontwikkeling van kinderen
kunnen zo vanaf het moment van aanmelding
tot aan het afsluiten van de opvang
worden gevolgd. Met name het raamwerk
kindvolgsysteem dat in Friesland (1993) is
beschreven heeft deze ordening helder in
beeld gebracht.
35 Het kiezen van een kindvolgsysteem

hulpmiddelen voor observeren en registreren
De volgende hulpmiddelen komen we in de
praktijk veel tegen:
• Intakeformulier.
• Plaatsingsformulier en de plaatsingsovereenkomst.
• Lijst met specifieke zorgafspraken.
• Groepslogboek.
• Communicatieschrift ( als persoonlijk
groeiboek en communicatiemiddel tussen
ouders en beroepsopvoeders).
• Checklists en instrumenten voor gerichte
observatie. De hulpmiddelen zijn gericht
op het kind, op de groep of op de leefomgeving.
Soms zijn er verzamelstaten
beschikbaar om individuele gegevens te
bundelen tot groepsgegevens.
• Persoonlijk geschreven observatieverslagen.
• Vragenlijsten voor kind (8+) en voor
ouders.
• Portfolio’s.
• Videobeelden.
• Foto’s.
• Toetsen.
• Overdrachtsformulieren.
Niet ieder centrum gebruikt al deze hulpmiddelen.
Men kiest de hulpmiddelen die
nodig zijn om de informatievoorziening goed
te structureren. Door de ontwikkelingen op
het gebied van gerichte observatiesystemen
is het mogelijk dat de implementatie van
een nieuw kindvolgsysteem een aantal
bestaande hulpmiddelen voor registratie kan
vervangen. Een aantal hulpmiddelen wordt
hieronder kort besproken.
Intakeformulier
De in het kennismakingsgesprek besproken
informatie kan worden opgeschreven op
een zogenaamd ‘intakeformulier’. Een intakeformulier
is speciaal samengesteld voor het
verzamelen van algemene informatie, die
nodig is voor het nemen van beslissingen ten
behoeve van de inschrijving van het kind.
Het resultaat is de beslissing dat het kind
plaatsbaar is volgens in hoofdlijnen gemaakte
afspraken tussen kindercentrum en ouders
(kind).
Blok 3.1: In kinderdagverblijf ‘de kuikentjes’
geldt als toelatingscriterium dat het
kind geen bijzondere individuele zorg
nodig heeft. Koos en Tine willen hun
peuter met een allergie voor noten graag
hier laten opvangen. Daarvoor kan het
nodig zijn in onvoorziene situaties een
eenvoudige injectie met een prikpen te
geven. Groepsleidsters mogen dat alleen
na speciale scholing en onder toezicht van
een arts doen, mits zij hiertegen geen
bezwaar hebben. Deze groepsleidsters
zijn niet beschikbaar. Er is geen tijd om
een alternatieve oplossing te zoeken.
De plaatsing wordt voorlopig geweigerd.
Plaatsingsformulier/
plaatsingsovereenkomst
De informatie die nodig is voor het maken
van een goede match tussen kind en leefof
speelgroep kan worden verzameld op een
plaatsingsformulier. Dit formulier kan al bij
aanmelding worden ingevuld. Als er sprake is
van een wachtlijst zal deze bij lange wachttijden
moeten worden geactualiseerd.
Ook als het kind wordt overgeplaatst zal in
principe een plaatsingsformulier moeten
worden ingevuld. Zodra het kind wordt
geplaatst sluit de organisatie een plaatsingsovereenkomst
met de ouders. Deze plaatsingsovereenkomst
bevat zowel de zakelijke
afspraken rond de dienstverlening, als aanvullende
individuele afspraken over de inhoud
van de opvang. Voor de opvang van kinderen
met een medische indicatie moet de informatie
voldoen aan de vereisten van het protocol
‘voorbehouden handelingen’. Het kan dan
nodig zijn aan de plaatsingsovereenkomst
een aanhangsel toe te voegen met specifieke
voorwaarden. Als het kind daadwerkelijk
geplaatst is, komen afschriften van de inhoudelijke
afspraken in het kinddossier.
Lijst met specifieke zorgafspraken
In de plaatsingsfase wordt een lijst met
specifieke zorgafspraken gemaakt. In deze
lijst worden alle van het pedagogisch beleidsen
werkplan afwijkende afspraken vermeld,
alsmede bijzonderheden met betrekking tot
de opvoeding van het kind. Bij een baby kan
het gaan om algemene afspraken met
36
betrekking tot het slaap- en voedingspatroon.
Bij een ouder kind op de BSO over het zich
zelfstandig buiten het centrum mogen begeven.
Deze lijst kan voorin het communicatieschrift
worden geplakt. In ieder geval komt
een exemplaar in het kinddossier, zodat de
organisatie altijd kan terugvinden wat tussen
ouders en kindercentrum is afgesproken.
Blok 3.2: Het beleid schrijft voor dat
de kinderen het terrein van het kindercentrum
niet zonder begeleiding mogen
verlaten. Marie, 8 jaar, heeft op donderdag
om 16.30 uur muziekles. Afgesproken
wordt dat Marie dan zelfstandig naar het
muziekcentrum en vandaar uit naar huis
mag gaan.
Logboek (groepsgebeuren)
De ouders kunnen met behulp van het logboek
een indruk krijgen van de sfeer en de
gebeurtenissen in de leefgroep. Zij kunnen
daardoor thuis beter op ervaringen van hun
kind inspelen. Het logboek kan bijvoorbeeld
bestaan uit een ringband, waarin de dagindeling
en de groepsactiviteiten zijn beschreven.
Informatie over gebeurtenissen in de
groep, zoals verjaardagen en uitjes kunnen in
dit (groeps--)logboek worden opgenomen.
Blok 3.3: BSO ‘De Bromtol’ houdt op de
groep een logboek bij. De linker bladzijden
worden gebruikt voor informatie over
de dagindeling, het gebruik van de
activiteitenruimten en geplande groepsactiviteiten.
De rechterbladzijde worden
opengelaten voor aantekeningen over
bijzondere belevingen, foto’s van
gebeurtenissen in de groep, of werkstukjes
van de kinderen. Voorin het logboek
zijn de groepsregels geplakt.
Achterin het logboek is het klachtenreglement
in eenvoudige taal opgenomen.
Het logboek biedt ook een samenvatting
van het privacyreglement.
Documentatie rond feesten en andere
bijzondere gebeurtenissen vinden de
ouders leuk om samen met hun kinderen
in te kijken. Niet alle ouders komen regelmatig
op de bso. Daarom wordt over-

wogen het logboek te vervangen door een
nieuwsbrief voor ouders. Het kan voor de
jeugdige BSO-bezoekers een uitdaging en
leuke bezigheid zijn deze nieuwsbrief zelf
samen te stellen.
Communicatieschrift
Het communicatieschrift heeft vooral
betekenis als persoonlijk groeiboek en
communicatiemiddel tussen ouders en
beroepsopvoeders in de dagopvang.
Daarnaast worden communicatieschriftjes
vaak gebruikt bij plaatsing van een kind met
een handicap, als er meerdere hulpverleners
betrokken zijn bij de zorg rondom het kind.
Het ‘schriftje’ kan in deze situaties een zeer
belangrijke rol spelen bij het uitwisselen van
informatie. In de babytijd kan een dagelijkse
uitwisseling over allerlei praktische zaken de
opvoeders ondersteunen bij de verzorging.
Veel ouders vinden het bovendien jammer
stukjes van de ontwikkeling te missen,
doordat zij door het werk vaak afwezig zijn.
Bijvoorbeeld, als achteraf blijkt dat de
dreumes in de opvangsituatie al twee
maanden zelfstandig uit de beker drinkt,
terwijl het thuis nog de fles krijgt. Ouders
zullen het prettig vinden deze mijlpalen
met de beroepsopvoeders te delen.
Het communicatieschrift kan worden gezien
als een persoonlijk groeiboek voor alle
kinderen van 0 tot en met 12 jaar. Daarmee
is het later, voor de inmiddels grote kinderen,
een leuk stukje documentatie van de wijze
waarop zij zich ontwikkelden.
Omdat de hierin geschreven verhalen en
gebeurtenissen niet zijn gestandaardiseerd,
omdat het een overzicht biedt van anekdotische
gebeurtenissen en bijzonderheden,
maar ook van ‘gewoon’ dagelijkse dingen,
biedt het schriftje een waardevolle aanvulling
op het gebruik van observatielijsten.
Het communicatieschrift moet geen keurslijf
worden waarin ouders en beroepsopvoeders
verplicht schrijven. Als communicatievorm
moet het ouders en beroepsopvoeders op
de hoogte houden van zaken die voor de
dagelijkse opvang van het kind van belang
zijn. Een beroepsopvoeder of ouder kan
het schriftje dus ook gebruiken om een
belangrijke vraag over het kind te stellen.
Enkele voorbeelden:
• ‘Petra zei vandaag voor het eerst Annie
tegen mij.’
• ‘Peter dronk vandaag uit een tuimelbeker.’
• ‘We hebben wel een half uur aan tafel
gezeten, maar het huiswerk van Marian
lukte vandaag niet.’
Voor in het schrift kunnen de specifieke
individuele zorgafspraken worden geplakt.
Daarmee worden de dienstdoende beroepsopvoeders
hier weer even aan herinnerd,
zonder dat het nodig is de kinddossiers er bij
te halen. Ook kan op deze plek een lijstje
met aandachtspunten worden gegeven
vanuit het pedagogisch beleid van het kindercentrum/de
gastouder, zodat de ouders op de
hoogte zijn van wat de beroepsopvoeders
belangrijk vinden. Het belangrijkst zijn de
algemene groepsregels, bijvoorbeeld:
• ‘In de groepsruimte dragen alle kinderen
pantoffels of gymschoenen. De schoenen
worden in de persoonlijke kastjes in de
gang geplaatst.’
• ‘Wij vinden het belangrijk dat alle kinderen
kunnen genieten van een traktatie.
Wij willen graag rekening houden met
speciale wensen van de ouders en met
beperkingen van de kinderen in onze
groep. Over de keuze van de traktatie voor
de verjaardagen van kinderen willen wij
daarom vooraf met de ouders afspraken
maken.’
Deze regels kunnen door de organisatie
worden vertaald in de thuistaal van het kind,
zodat misverstanden zoveel mogelijk voorkomen
kunnen worden. Ter verduidelijking
kan ook worden gewerkt met pictogrammen.
Pictogrammen zijn kleine betekenisvolle
plaatjes waarmee een boodschap wordt overgebracht.
Een plaatje van een toffee met een
kruis erdoor kan gebruikt worden om te
onderstrepen dat snoepgoed in het kindercentrum
niet welkom is. Met het gebruik
van bestaande pictogrammen moet men
rekening houden met copyright.
Het gebruik van met software meegeleverde
pictogrammen is meestal toegestaan
voor eigen gebruik. Wilt u geen risico op
problemen lopen, dan kunt u zelf een
tekening bedenken. Vaak is er ook wel een
creatieve ouder te vinden, die bereid is mee
te helpen om de benodigde illustraties te
leveren.
Hulpmiddelen voor gestructureerde observatie
en registratie
Hulpmiddelen voor gestructureerde
observatie en registratie vormen het hart van
educatieve voorschoolse programma’s.
Voor het structureren van de observatie
over het functioneren en ontwikkelen van
kinderen worden checklists en observatieformulieren
gebruikt. Een goed vergelijkend
overzicht van observatie-instrumenten wordt
geboden door Veen en Kraan (2001). In de bijlagen
wordt een overzicht van een beperkt
aantal observatielijsten besproken. De
meeste formulieren die momenteel in de
organisaties voor kinderopvang gebruikt
worden zijn echter in de praktijk ontstaan.
Vaak zijn daarvoor door stafmedewerkers
herkenbare aandachtspunten uit literatuur of
andere lijsten bij elkaar gezet. Het formulier
moet voldoen aan de doelen die de
betreffende organisatie met het verzamelen
van informatie beoogt. Om die reden
moet ieder bestaand formulier uit andere
organisaties in principe getoetst worden
op doelmatigheid voor de eigen organisatie.
Het implementeren van een prachtig
gedocumenteerde wetenschappelijke
methode kan tot gevolg hebben dat de
aansluiting met de visie op samenwerking
met ouders van de organisatie ontbreekt.
Of de aansluiting met informatie die nodig is
om het vastgestelde pedagogisch beleid te
evalueren wordt gemist. Met de methode
wordt niet voldoende informatie verzameld.
Als oplossing kunnen allerlei observatieactiviteiten
aan de methode worden toegevoegd.
Een op zichzelf doelmatige
methode vraagt dan toch extra tijd in de
uitvoering.
De periode 1993 - 2001 laat een ontwikkeling
zien wat betreft het gebruik van observatielijsten.
De weerstand tegen het gebruik
ervan is duidelijk afgenomen. Als positieve
ervaring wordt vanuit de peuterspeelzalen
gemeld dat de beroepsopvoeders juist door
37 Het kiezen van een kindvolgsysteem

hulpmiddelen voor observeren en registreren
het gebruik van observatielijsten zich meer
bewust worden van het gedrag van de
peuters. Een spanningsveld en weerstand
kunnen bij leidsters ontstaan als zij denken
dat zij met behulp van observatielijsten
kinderen moeten gaan screenen of beoordelen.
Tegelijkertijd vragen zij echter ook
om observatielijsten waarmee zij voor hun
zorgenkinderen op eenvoudige wijze kunnen
aflezen wat er aan de hand is. Het liefst
werken ze met een lijst die een score op het
instrument oplevert, waarmee zij tijdig en op
betrouwbare wijze kinderen in beeld brengen
waarbij de ontwikkeling niet naar wens
verloopt. De peutervragenlijst van CITO zou
deze oplossing kunnen bieden. Leidsters
zullen zich dan moeten afvragen wat zij
vervolgens met de score concreet voor het
kind kunnen gaan doen. Weten zij dan ook
wat er precies niet goed gaat? Hoe kunnen
zij daar in de groep op inspelen? Of moet
het kind worden verwezen? Het gevaar
bestaat dat het oordeel van de organisatie
geheel gaat steunen op de score van een
observatie-instrument, los van andere
informatie uit de context in de opvangsituatie.
Bij een aantal educatieve stimuleringsprogramma’s
voor kindercentra zijn hulpmiddelen
ontwikkeld om het functioneren
van de kinderen in relatie tot het pedagogisch
handelen in beeld te brengen. Voorbeelden
daarvan zijn Piramide, Kaleidoscoop,
Startblokken en Ze laten het je zien, ze laten
het je horen. Daarnaast heeft het NIZW het
Instrument Welbevinden
ontwikkeld. Vanuit een specifieke visie op
het welbevinden van kinderen, opgevangen
in groepsverband, worden de kinderen
geobserveerd en beoordeeld. Al deze hulpmiddelen
bieden aanknopingspunten voor
het handelen op de groep.
Structurerende hulpmiddelen kunnen
beroepsopvoeders ook ondersteunen in de
afstemming die zij met ouders hebben over
het functioneren van het kind. Voorbeeld hiervan
zijn de Observatielijsten van Swets-
Gronert en de KIPPPI-methode van
Kousemaker.
Gerichte screening van de ontwikkeling bij
kinderen vinden wij echter de taak van de
jeugdgezondheidszorg. Voorbeelden van
screeningslijsten zijn de Van Wiechenlijst,
de VSPS, de CBCL en de CHAT (Autisme).
Het is goed mogelijk dat de jeugdgezondheidszorg,
hulpverleners en de kinderopvang
in de toekomst meer gaan samenwerken om
problemen tijdig te onderkennen en hulp zo
licht mogelijk en zo dicht mogelijk bij huis
op gang te helpen. Die samenwerking zou
kunnen gaan inhouden dat de beroepsopvoeders
in de kinderopvangorganisatie
ook geschoold worden in het gebruik van
bepaalde screeningsinstrumenten.
Vooralsnog beschouwen wij dit niet tot
de basistaken van kindercentra.
Problemen rond het kind in de opvangsituatie
kunnen hun oorzaak vinden in het kind, maar
evengoed worden beïnvloed door factoren in
de opvangsituatie zelf. Op dit moment gaan
we er van uit dat signalering het logische
gevolg is van het nauwgezet observeren van
geplaatste kinderen in de opvangsituatie.
De meeste observatie-instrumenten zijn
vooral kindgericht en voorzien onvoldoende in
een goede evaluatie van alle relevante
factoren voor het functioneren van het kind in
de leefgroep. De bevindingen uit deze lijsten
zullen dan ook altijd door de groepsopvoeders
zelf in een breder kader moeten
worden geplaatst. Daarvoor is een kindbespreking
in teamverband van groot belang.
Maar ook een goede samenwerking met de
ouders is nodig om een betrouwbaar beeld
van het kind te vormen. Het zal duidelijk zijn
dat er een grote verantwoordelijkheid ligt bij
de beroepsopvoeder zelf. We kunnen van
hen geen grotere verantwoordelijkheid vragen
dan gezien kennisniveau en ervaring
geboden kan worden. De zwaarte van de
taak legitimeert een goede ondersteuning
van de beroepskrachten vanuit een
deskundige inhoudelijke werkbegeleiding
en vanuit de hulpverlening. Geen enkele
signalerings- of screeningsmethode,
hoe goed het hulpmiddel ook in elkaar zit,
zal deze randvoorwaarden overbodig
maken.
38
Observatieverslagen
Tot op dit moment is dit de meest voorkomende
wijze van verslaggeving over het
kind in de Friese centra voor dagopvang.
De inhoud is vaak wel geordend naar
aandachtsgebieden, maar varieert erg
per kind. Niet altijd zullen de vooraf
geformuleerde aandachtspunten in checklijstjes
ervoor zorgen dat de relevante
informatie ook daadwerkelijk is terug te
vinden in de rapportage, in een
communicatieschrift en logboek. Nazoeken
van informatie kost vaak meer tijd dan
opnieuw even gericht observeren aan de
hand van een checklijstje. Op dit moment
geven wij er de voorkeur aan de voor de
organisatie relevante informatie met behulp
van gestructureerde vragen- of observatielijsten
te verzamelen. Specifieke en leuke
informatie over het kind kan aanvullend
daarop worden uitgewisseld.
Het kan daarnaast gebeuren dat ouders
en/of de groepsopvoeders vragen hebben
met betrekking tot de opvoeding en/of
ontwikkeling van het kind. Dit kan een reden
zijn om aanvullende observaties uit te voeren
en hierover te rapporteren. Voor deze aanvullende
observaties kan - met medeweten
van de ouders - eventueel ook externe hulp
worden ingeschakeld. Een afschrift van het
resultaat van deze observatie komt in ieder
geval in het kinddossier. Ook ouders krijgen
een afschrift.
Overdrachtsformulieren
Overdracht van informatie speelt vooral in
organisaties waar meer beroepsopvoeders
elkaar afwisselen. Er kunnen 4 of 5 beroepsopvoeders
op een leefgroep rouleren. Gezien
de wisselingen van diensten is het in de
praktijk de gewoonte om bijzonderheden
over de kinderen in een overdrachtsschrift
of – map aan elkaar door te geven.
Wij adviseren de overdracht zoveel mogelijk
ook mondeling te doen en hier bewust even
tijd voor te nemen. Communicatieschriftjes
en het logboek (of notities daarin) hebben
voor de overdracht ook informatieve waarde
en kunnen op het overdrachtsformulier
worden genoteerd. Bij het nemen van

eslissingen over registratie en rapportage
moet goed gepland worden welke informatie
waar wordt vastgelegd. Ook is het belangrijk
afspraken te maken over wie, welke
informatie, wanneer dient door te nemen.
Het dubbel registreren van dezelfde soort
informatie moet uit oogpunt van doelmatigheid
zoveel mogelijk worden voorkomen.
Overdrachtsrapportage moet aanvullend zijn.
Dat betekent dat ook kort kan worden
verwezen naar belangrijke informatie in
een communicatieschrift of in het logboek.
Verzamelstaten en overzichtlijsten
Belangrijke opvanggegevens van individuele
kinderen moeten per leefgroep worden
gebundeld en geëvalueerd. Op basis van de
bevindingen kan het werkplan worden aangepast.
De evaluatie dient in kinderdagverblijven
en -voorzieningen voor buitenschoolse
opvang
minstens
eenmaal
per jaar
plaats
te vinden. Doel is na te gaan of de werkwijze
in de leefgroep nog goed aansluit bij de
geplaatste kinderen. Bovendien moet op
basis van de informatie uit de leefgroepen
of van de locaties worden beoordeeld of de
organisatie nog wel die opvangkwaliteit
levert, die zij beoogt te leveren.
De informatie per leefgroep en gastgezin
moet daartoe ook inzichtelijk gemaakt
worden voor evaluatie op organisatieniveau.
Het Instrument Welbevinden van het NIZW
biedt een samenhangende systematiek van
hulpmiddelen voor de hele organisatie.
Het volgsysteem van het CITO biedt naast
overzichten per kind, ook overzichten per
groep. De kindvolgsystemen van KOST en
Portage bieden eveneens overzichts- en
planningslijsten.
Portfolio’s, videobeelden en foto’s
Een portfolio is een map waarin gedurende
een bepaalde periode doelgericht producten
van een kind worden bewaard. Door bijvoorbeeld
tekeningen, voorzien van datum en
toelichting, over een langere periode
te bewaren is vooruitgang te zien in de
ontwikkeling van het tekenen. In de map
kunnen ook foto’s worden bewaard van
belangrijke gebeurtenissen waarbij het kind
betrokken was. Omvangrijkere producten of
producten die niet snel worden bewaard,
zoals bijvoorbeeld een olifant van boetseerklei,
kunnen op foto worden vastgelegd en in
het portfolio worden opgenomen. Specifieke
situaties die zijn opgenomen op video kunnen
een goed beeld geven van de manier
waarop het kind functioneert in de groep.
Producten van kinderen, foto’s en videobeelden
spreken voor zichzelf.
Zij documenteren het beeld dat leidsters
van het kind hebben.
De tekening verandert niet, ook al
wordt deze door een andere leidster
getoond. Het zijn objectieve informatiebronnen.
Een kind met een slechte
motoriek zal anders tekenen dan een
kind met een goede motoriek.
Deze bronnen dienen aangevuld te
worden met andere informatie uit de context
van het product. Het zijn momentopnames in
een specifieke situatie. Er kan van alles aan
het product mis zijn, omdat het kind absoluut
niet gemotiveerd was voor de opdracht.
Op basis van het product alleen is geen
compleet beeld van de ontwikkeling van
kinderen te vormen. Oudere kinderen
kunnen zelf een belangrijke bijdrage leveren
aan het samenstellen van het portfolio.
Het kind kan zelf kiezen welke producten
daarin worden opgeborgen, zodat hij kan
laten zien hoe hij zijn tijd in de bso heeft
doorgebracht en wat hij er heeft geleerd.
Toetsen en testen
Soms hebben we meer gerichte informatie
nodig om te weten hoe het kind zich
ontwikkelt. We willen de prestaties
of vaardigheden van het kind kunnen
vergelijken met andere kinderen. In dat
geval zullen we het kind kunnen ‘testen’ of
‘toetsen’. We geven het kind een opdracht
die het in een bepaalde situatie volgens vaste
regels moet afwerken. De prestaties van het
kind worden op dezelfde manier beoordeeld
als die van andere kinderen die dezelfde
opdrachten uitvoeren. De prestaties kunnen
worden vergeleken met een vaardigheidsschaal.
Vaak zijn normen beschikbaar zodat
we de prestaties van een kind kunnen vergelijken
met een normgroep. We noemen dat
standaardisatie.
Testen worden ontwikkeld voor een
specifieke doelgroep. Een test ontwikkeld
voor gewone kinderen houdt niet vanzelfsprekend
rekening met bijzondere kenmerken,
zoals anderstaligheid, andere
ervaringen met de wereld door het opgroeien
in een andere cultuur, of beperkte waarneming
door een sensorische handicap.
Het vergelijken van de prestaties van zo’n
kind met de ‘normgroep’ levert dan geen
goed beeld op van de mogelijkheden van
dat kind. Er zijn goede redenen om terughoudend
te zijn met het inzetten van testen
voor het beoordelen van de ontwikkeling van
jonge kinderen.
39 Het kiezen van een kindvolgsysteem

hulpmiddelen voor observeren en registreren
Een toets kan een functie hebben om de
vooruitgang van vaardigheden bij een kind
zichtbaar te maken. Of om te controleren of
het eigen oordeel van de peuterleidster klopt.
Ook kan een toets worden gebruikt om te
beoordelen of een kind extra aandacht nodig
heeft voor het verwerven van specifieke
vaardigheden. Om die redenen wordt in het
onderwijs veel gebruik gemaakt van toetsen.
Voor de voorschoolse periode heeft CITO drie
peutertoetsen ontwikkeld: taal, ordenen en
ruimte. Deze toetsen zijn geschikt voor peuters
in de leeftijd van 3.0 tot en met 4.2 jaar.
3.4 Enkele methoden voor
het volgen van kinderen
In deze paragraaf zullen een beperkt aantal
beschikbare kindvolgsystemen worden toegelicht.
3.4.1 Raamwerk
kindvolgsysteem
Friesland
Het raamwerk kindvolgsysteem Friesland
(1993) biedt een werkmodel voor het
systematisch verzamelen en evalueren
van informatie over het functioneren van
kinderen in kindercentra. Dit in nauwe
samenwerking met ouders. Per opvangfase
is aangegeven welke informatie belangrijk
is en zijn richtlijnen gegeven voor het
verzamelen van informatie en afstemmen
met ouders. Ieder hulpmiddel legt het accent
op een andere inhoud. In figuur 3.1 wordt
een schematisch overzicht gegeven van
mogelijkheden om hulpmiddelen te
gebruiken in de verschillende opvangfasen.
Figuur 3.1 Relatie opvangfase en
registratie van kindgegevens
Opvangfase Inhoud te verzamelen Soort hulpmiddel Toepassing van het
informatie hulpmiddel
Aanmelding / - Feitelijke informatie Intakeformulier Bij aanmelding
kennismaking over kind en gezin
- Opvoedingswensen
- Behoeften kind
Plaatsing - Wat heeft dit kind
nodig?
Plaatsingsformulier Bij plaatsing
- Wat kan de leefgroep/ Plaatsingsovereenkomst,
het gastgezin bieden? inclusief aanvulling met
- Wat zijn de individuele zorgafspraken
(on)mogelijkheden (zie ook protocol
van de betrokken voorbehouden
opvoeders?
- Zorgafspraken
handelingen)
Wenperiode - Hebben betrokkenen Communicatieschrift met Dagelijks bij baby’s
zich aan de nieuwe daarin opgenomen
situatie kunnen de individuele
aanpassen ?
- Is er een optimale
zorgafspraken
samenwerkingsrelatie
ontstaan tussen de
opvoeders?
Logboek De groepsactiviteiten
- Lijkt het kind tevreden
en functioneert het goed
in de groep ?
Hulpmiddel observatie Na 2 à 3 maanden
Opvang - Te melden Communicatieschrift; Dagelijks, later bij
bijzonderheden tenminste voor kinderen leuke gebeurtenis en
- Tevredenheid kind
- Functioneren kind
tot en met 18 maanden bijzonderheden
in de groep/ Aan te vullen met Groepsactiviteiten,
in het gastgezin Logboek bijzonderheden
- Wat heeft het kind Hulpmiddel systematische op de leefgroep
nodig? observatie ontwikkeling,
- Wat wensen de ouders? bijvoorbeeld: Ter voorbereiding
- KOST-observatielijsten op kindbespreking
- lijsten Swets-Gronert en oudergesprek;
- KIPPPI-instrument
- KIJK! Peuters
- Observatielijsten
PeuterVolgSysteem
Friesland
- Instrument Welbevinden
(NIZW)
ca. 2 x per jaar
Afscheid - Mate van tevredenheid Checklist oudergesprek Periode na laatste
over de geboden opvang kindbespreking met
- Gewenste begeleiding ouders tot en met
bij de overgang naar laatste opvangdag
de nieuwe situatie in situatie
40

3.4.2 KOR: Kind
Observatie en Registratie
Kaleidoscoop is een educatief programma
voor risicokinderen van 21 /2 tot 6 jaar.
Het programma komt oorspronkelijk uit de
Verenigde Staten, waar het bekend is onder
de naam High Scope. Observatie is een
belangrijk onderdeel van dit programma.
Het kind wordt tijdens het dagelijkse
spel geobserveerd. Daarvan worden aantekeningen
gemaakt op een notitieblok of
op ‘geeltjes’. Deze aantekeningen kunnen
worden verwerkt in de KOR, het Kind
Observatie Registratie systeem.
Het beoordelingssysteem is een gebruiksvriendelijk
boekje waarin de observaties
van de leidsters per kind kunnen worden
geregistreerd. Ieder kind heeft een eigen
KOR-boekje. Er worden zes brede
ontwikkelingsgebieden onderscheiden;
elk bestaande uit een aantal items.
Deze items zijn onderverdeeld in gedrag op
vijf niveaus: 1 is het laagste en 5 het hoogste
niveau. Bovendien is veel ruimte opengelaten
voor het toevoegen van opmerkingen of toelichtingen
door de leidsters. Bovendien is er
een overzichtslijst. Deze wordt enkele keren
per jaar ingevuld. Door regelmatig met het
boekje te werken hebben leidsters zicht op
waar de kinderen mee bezig zijn en wat hun
niveau is. Naast het KOR-boekje kan worden
gewerkt met een portfolio. Het KOR-systeem
is duidelijk verbonden met het programma
van Kaleidoscoop. Dat wil echter niet zeggen
dat het in andere kindercentra niet te
gebruiken is. Vooraf moet worden nagegaan
of de veronderstelde ‘sleutelervaringen’ in
het programma aanwezig zijn.
Figuur 3.2 Voorbeeldpagina KOR
Weerbaarheid
10 Het kind laat niet over zich
heen lopen
3 2 1
Het kind laat over zich
heen lopen
11 Het kind weert zich in de
grote groep
3 2 1
Het kind weert zich niet in de
grote groep
12 Het kind gaat goed om met
tegenslag of frustratie
3 2 1
Het kind gaat niet goed om met
tegenslag of frustratie
3.4.3 Het CITO
Peutervolgsysteem
Het CITO Peutervolgsysteem bestaat uit een
peuterobservatielijst en een drietal toetsen:
taal, ordenen en ruimte.
De peuterobservatielijst biedt een globaal
beeld van het functioneren in de groep via de
onderdelen: zelfredzaamheid, zelfregeling,
weerbaarheid, creativiteit, spelen, werken,
welbevinden, relatie met anderen en
motoriek. Het bedoelde gedrag wordt in
duidelijke taal ondubbelzinnig beschreven.
Het gedrag is aanwezig, of niet aanwezig.
Indien dat onduidelijk is kan een 2 worden
ingevuld. Alle items krijgen een waarde.
De punten worden opgeteld tot een totale
score. Alle onderdelen van het gedrag tellen
dus even zwaar. De score kan worden
vergeleken met een normscore. Via deze
score krijgt de leidster een indruk van het
niveau van functioneren binnen een bepaalde
leeftijdsgroep.
Voor het afnemen van de toetsen dient de
leidster of tutor het kind apart te nemen.
Conform instructies behorende bij de toetsen
moeten de opdrachten worden afgewerkt en
worden de reacties van het kind genoteerd.
De resultaten van de kinderen worden
ook hier vergeleken met een normscore.
Op basis hiervan wordt het kind ingedeeld
in een A- tot en met E-niveau.
De toetsen zijn bedoeld om ieder half jaar
vast te stellen welke peuters (nog) extra
Contact met andere kinderen eerste tweede derde vierde
keer keer keer keer
1 Kind speelt nog met andere kinderen ............ ............ ............ ............
2 Kind reageert wanneer andere kinderen het initiatief nemen ............ ............ ............ ............
3 Kind neemt initiatief tot interactie met andere kinderen ............ ............ ............ ............
4 Kind houdt interacties met andere kinderen gaande ............ ............ ............ ............
5 Kind voert moeilijke plannen met andere kinderen uit ............ ............ ............ ............
(verdeelt taken, volgt regels op)
41
Figuur 3.3 Peuterobservatielijst
aandacht nodig hebben. Extra aandacht dient
te worden gegeven zowel aan kinderen die
op erg hoog niveau functioneren als aan
kinderen die op laag niveau functioneren.
Het peutervolgsysteem van CITO is niet
programmagebonden. Dat betekent dat
het in principe in ieder kindercentrum kan
worden ingezet.
3.4.4 Volgen in het
Piramideprogramma
Het CITO-volgsysteem wordt gebruikt in het
educatieve programma Piramide. Piramide is
evenals Kaleidoscoop een programma dat is
ontwikkeld voor kinderen in risicosituaties.
Specifieker: voor kinderen met het risico op
onderwijsachterstand. Door de wijze waarop
Piramide het peutervolgsysteem van CITO
presenteert, ontstaat te gemakkelijk de
indruk dat het observeren in het Piramideprogramma
alleen hiermee gebeurt. Wie zich
meer verdiept in het Piramideprogramma en
het materiaal bestudeert weet snel beter.
Het volgsysteem van Piramide maakt gebruik
van drie strategieën met bijbehorende hulpmiddelen.
De drie strategieën vullen elkaar
aan en hebben als resultaat een betrouwbaar
beeld van het functioneren van de kinderen
in de groep, alsmede de wijze waarop het
kind reageert op het onderwijsaanbod.
Piramide is een programma voor voor- en
vroegschoolse educatie. Het programma
loopt door tot groep 3. Daardoor zal de
peuter bij de overgang van de voorschoolse
naar de vroegschoolse periode inhoudelijk
niet voor grote onverwachte uitdagingen
komen te staan. De ontwikkelingslijn kan
vloeiend doorlopen. Het volgsysteem volgt
deze ontwikkeling nauwlettend.
Het Piramideprogramma biedt een grote
hoeveelheid materiaal, zowel gericht op de
Het kiezen van een kindvolgsysteem

hulpmiddelen voor observeren en registreren
didactische vormgeving als op het implementeren van het programma.
Het volgsysteem is verwerkt in de implementatieboeken.
Een voordeel is dat de hulpmiddelen in de context van hun doel
en gebruikswaarde worden besproken. Het nadeel is dat er geen
gebruiksvriendelijk overzicht worden geboden van de totale volgsystematiek
waar in het Piramideprogramma gebruik van kan worden
gemaakt. We volstaan hier met samenvatting en een kort schematisch
overzicht van de in Piramide gebruikte hulpmiddelen. Voor
volledige informatie hierover verwijzen wij naar de implementatieboeken
voor Piramide die door CITO worden uitgegeven.
De dagelijkse observatie
Doel van het dagelijks observeren is het in de gaten houden van het
educatieve proces. Dagelijks wordt het spel geobserveerd. Moet er
iets nauwkeurig worden geobserveerd dan wordt geadviseerd om de
observatielijsten en controlelijsten te gebruiken. Gaat er iets niet
goed, dan kan de groepsopvoeder direct ingrijpen. Er zijn diverse
hulpmiddelen beschikbaar. Voordat deze worden ingezet moet
worden afgewogen of het gebruik hiervan effectief is.
Figuur 3.4 Overzicht van gebruikte hulpmiddelen voor de
dagelijkse observatie
Hulpmiddelen Bijzonderheden
Observatie Geheugen Opvallend gedrag
Pen en papier beoordelen
(of ‘geeltjes’) Vier hoekstenen
Observatielijst spel Rijkdom, verrijking
en leren spelen
Observatielijst Stappen groepsprojecten
exploratie
Observatielijst Betrokkenheid
betrokkenheid groepsexploratie
Observatielijst
tutorvaardigheden
Gedrag tutor
Individueel Keuze en vaardigleerlingoverzicht
heden spelen en werken
Portfolio ‘Werkjes’ Vrije/gerichte
opdrachten kinderen
Videobeelden / foto’s Van situaties in de groep
Registratie Inventarisatielijst Overzicht
Ontwikkelingsmateriaal
ontwikkelingsmateriaal
Controlelijst rituelen Afspraken rituelen
en regels en regels
Registratieformulier Notatie projectprojecten
activiteiten
Registratieformulier Notatie cursorische
activiteiten
Overzicht cursorische Keuze en vaardigactiviteiten
heden kinderen
Evaluatie Evaluatie projecten Evaluatie inhoud
projecten
42
Lange-termijn evaluatie
Doel is op regelmatige tijden bewust stil te staan bij het verloop van
de ontwikkeling. Met deze strategie wordt het eigen oordeel gelegd
naast een vragenlijst of toets. Hiervoor wordt in de voorschoolse
periode het CITO-peutervolgsysteem gebruikt.
Het volledige pakket aan hulpmiddelen voor de lange-termijn evaluatie
in de voorschoolse periode ziet er als volgt uit:
Figuur 3.5 Hulpmiddelen voor de lange-termijn evaluatie
Hulpmiddelen Bijzonderheden
Observatie Peutervolgsysteem: Zelfredzaamheid,
peuterobservatielijst zelfregeling,
weerbaarheid,
welbevinden,
relatie met anderen,
motoriek, creativiteit,
spelen en werken
Observatielijst Grove motoriek,
Motorische teken- en
ontwikkeling schrijfmotoriek
Portfolio Overdrachtformulier Achtergrondpeuterspeelzaal
informatie,
- school vaardigheden
en gedrag
Ouderrapport Informatie kind
voor ouders
Toetsing Peutervolgsysteem: Taal, Ordenen en
toetsen Ruimte
Evaluatie Piramide Implementatie Evaluatie inhoud
Assessment onderwijs
De diagnostische evaluatie
Doel is vast te stellen waar problemen zitten om een effectief hulpprogramma
op te zetten. Aanleiding kan zijn de resultaten uit de
afname van de peutertoetsen, maar ook het tussentijds signaleren
van problemen. Het overzicht van gebruikte hulpmiddelen in deze
fase ziet er voor peuters als volgt uit:
Figuur 3.6 Hulpmiddelen voor de diagnostische evaluatie
Hulpmiddelen Bijzonderheden
Observatie Observatieformulier Keuze en vaardigheden
spelen en werken Vrije en gerichte
opdrachten kinderen
Portfolio ‘Werkjes’
Videobeelden/ foto’s
Van situaties in de groep
Overzicht cursorische Keuze en vaardigheden
activiteiten kinderen

De volgsystematiek in Piramide is
programmagebonden. Het is voorstelbaar
dat een aantal hulpmiddelen ongewijzigd
ook voor andere programma’s in kindercentra
te gebruiken zijn. Dat zal per hulpmiddel
bekeken moeten worden.
3.4.5 KIJK! Peuters
KIJK! Peuters is een kindvolgsysteem voor
de voorschoolse fase. De methode biedt een
zeer gebruiksvriendelijke en volledige werken
informatiemap. Met de aanschaf van de
map heeft het kindercentrum het recht het
materiaal voor intern gebruik te vermenigvuldigen.
Er komen dus geen extra kosten
voor de aanschaf van observatielijsten meer
bij. De methode is ontwikkeld door het
Regionaal Pedagogisch Centrum Zeeland
(RPCZ). In de map vindt de lezer zowel
informatie over de achtergrond van de
methode, als een toelichting op en
verantwoording van de werkwijze.
Een en ander is in zeer toegankelijk
taalgebruik verwoord.
Het bijzondere van het volgsysteem KIJK!
Peuters is dat het procesvariabelen,
de ontwikkelingslijn, risicofactoren en richtlijnen
voor het handelen combineert in
een eenvoudige en tegelijkertijd compacte
observatiemethodiek. Het ‘leer’proces van
de peuters wordt zichtbaar door te kijken
naar de betrokkenheid van het kind terwijl
het speelt en meedoet aan activiteiten.
Factoren die de ontwikkeling kunnen
belemmeren worden in observeerbaar risicogedrag
en in de aanwezigheid van te
observeren basiskenmerken van kinderen
beschreven. Deze kunnen op daarvoor
ontwikkelde formulieren worden genoteerd.
De totale ontwikkeling van kinderen wordt
verdeeld in een aantal domeinen. Per
domein worden een zestal niveaus voor
het functioneren gegeven. Deze niveaus
corresponderen met de ontwikkelingsleeftijd
van kinderen. De ontwikkelingslijn wordt
gegeven voor de ontwikkelingsleeftijd van 1.6
tot 4.6 jaar. Ieder niveau van functioneren
staat voor ongeveer zes maanden.
Per niveau kan in een 3-puntsschaal worden
ingekleurd hoe ver het kind op dat niveau is
gevorderd. Ieder vakje staat voor ongeveer
twee maanden. Door een denkbeeldige lijn
te trekken van de leeftijd van het kind naar de
ingekleurde vakjes per domein kan
worden gecontroleerd of de ontwikkeling van
het kind gelijk, voor of achter loopt. Er wordt
voor peuters een marge geadviseerd van
tenminste zes maanden, omdat de
ontwikkeling van erg jonge kinderen
verschillend en sprongsgewijs verloopt.
Wel biedt dit ontwikkelingsprofiel aanknopingspunten
voor het aanbieden van extra
stimulansen. Het registratiesysteem biedt
voldoende open ruimte voor het maken van
aantekeningen en het geven van aanvullende
informatie. Per kind kunnen de gegevens in
een overzichtelijk ontwikkelingsprofiel worden
verwerkt. Er zijn in deze methode (nog)
geen speciale hulpmiddelen ontwikkeld voor
overdracht aan ouders of de basisschool. Het
beschikbare materiaal is echter eenvoudig
overdraagbaar. Er zullen binnenkort wel verzamellijsten
ten behoeve van een groepsoverzicht
beschikbaar zijn.
De methode is in aangepaste vorm ook
beschikbaar voor de onderbouw van het
basisonderwijs, zodat een doorgaande lijn
gerealiseerd kan worden.
KIJK! Peuters is een niet-programmagebonden
kindvolgsysteem. Het kan in ieder
kindercentrum worden ingezet.
43 Het kiezen van een kindvolgsysteem

hulpmiddelen voor observeren en registreren
Leeftijd
1:6 2:0 2:6 3:0 3:6 4:0 4:6
3. Spelontwikkeling
oefenspel: handelen, parallelspel: speelt interesse voor veel symbolisch eenvoudige imiteert spel van
herhalen, bezig zijn naast andere andere kinderen; spel; voorwerpen gezelschapsspelletjes anderen; rollenspel
met voorwerpen en kinderen; speelt spelen zelfde spel krijgen andere o.l.v. volwassene; met andere kinderen
eenvoudige korte tijd alleen; naast elkaar; bootst betekenis; doet korte tijd mee bijv. treintje; speelt
“constructies”; naast oefenspel nu gedrag van parallelspel en met groepsactiviteit meerdere rollen
bouwen met Duplo ook symbolisch spel volwassenen na; soms samenspel als kringspelletjes tegelijk bijv. moeder
of blokken (doen alsof bijv. pop speelt graag met met bijv. rij- en en liedjes; speelt èn kind; speelt
eten geven, in zand, water, klei, trekmateriaal; “zogenaamd”; speelt regelspel met andere
telefoon praten); vingerverf ook oefenspel en rollen met oog voor kinderen; maar
experimenteren met spelen met zand, details; imiteert houdt zich nog niet
zand en water water houding en mimiek aan de regels
4. Spraak-taalontwikkeling
eerste woordjes als articulatie is nog woordenschat breidt spreekt in spreekt in zinnen spreekt in “papa”,
“mama”; onvolledig; spreekt zich verder uit; telegramstijl; van vier zinsdelen/ uitgebreide
spreekt in 1-woord- in 2-woord-zinnen spreekt in 2- en 3- de zinsopbouw is woorden; kan vrijwel enkelvoudige zinnen;
zinnen; verwisselt (“mama-fles”) en woord-zinnen; nog gebrekkig; alle klanken goed morfologie
nog allerlei klanken; kan daarmee uitspraak van meervoudsvormen uitspreken (behalve (verbuiging van
uitspraak nog zeer duidelijk maken wat medeklinker- en verkleinwoorden “r” en sommige woorden) is dikwijls
onvolledig; kan het bedoelt; spreekt combinaties geven nog medeklinker- juist, maar nog niet
concrete over zichzelf met lukt nog niet (“toel” problemen; gebruikt combinaties) bij werkwoorden;
voorwerpen eigen naam; i.p.v. “stoel”); ”ik” en “jij” correct woordenschat
benoemen woordenschat eenvoudige ca. 2000 woorden
ca. 200 woorden vraagzinnen (bijv.
“is pop nou?”)
Figuur 3.7 Formulier KIJK! Peuters
3.4.6 KOST
De methode Kinderopvang en ontwikkelingsstimulering
(KOST) is al vanaf 1991 op de
markt en wordt in een aantal kindercentra
nog steeds gebruikt. De kern van de methode
is het systematisch (leren) stimuleren van de
ontwikkeling van kinderen, aansluitend bij de
sterke kanten van het kind. Om de sterke en
zwakke kanten in de ontwikkeling van het
kind goed in beeld te brengen wordt gebruik
gemaakt van een uitgebreide vaardighedenlijst,
de KOST ontwikkelingstabellen (Beller).
De lijst geeft een overzicht van vaardigheden
verspreid over acht ontwikkelingsgebieden
en veertien ontwikkelingsfasen. De vaardigheden
kunnen tijdens het spontane spel
worden geobserveerd of actief door de
leidster worden uitgelokt. De aanwezige
vaardigheden kunnen op een observatielijst
worden aangekruist. De ontwikkelingsfasen
passen bij de leeftijdsgroep 0 tot 5 à 6 jaar.
Volgens duidelijke richtlijnen worden de resultaten
uit de observatiegegevens
ingevuld op een scoreformulier. Per kind kan
vervolgens een ontwikkelingsprofiel worden
uitgezet dat de sterke en zwakke kanten
visueel maakt. Op basis van het ontwikkelingsprofiel
kan een activiteiten-/ stimuleringsplan
worden ingevuld. Dit zal na 3 of 4 maanden
moeten worden geëvalueerd.
44
De methode heeft niet alleen oog voor de
ontwikkeling van het kind, maar ook voor
invloeden uit het kindercentrum zelf. De hulpmiddelen
voor observatie worden geleverd in
een scholingsmap. Het observatieprogramma
in deze map leert de leidsters eerst te kijken
naar het beschikbare materiaal en de
effecten hiervan op de ontwikkeling van
kinderen. Het scholingsprogramma besteedt
nadrukkelijk aandacht aan de samenwerking
met ouders.
De scholingsmethode is ontwikkeld in
Rotterdam en wordt inmiddels uitgegeven
door Bohn en Stafleu. Bij de scholingsmap
worden echter geen hulpmiddelen voor het
observeren en stimuleren meer geleverd.

3.4.7 De werkwijze in het
Portageprogramma
Het Portage-project startte in de Verenigde
Staten als ontwikkelingsstimuleringsprogramma
voor kinderen in een plattelandsomgeving.
Het stimuleringsprogramma kan
zowel in gezinnen als in een kindercentrum
worden uitgevoerd. In het Portageprogramma
kan de ontwikkeling van het kind
worden gevolgd met behulp van een uitgebreide
checklijst, waarin vaardigheden
zijn vermeld op de ontwikkelingsgebieden:
vroege ontwikkeling, sociale ontwikkeling,
taalontwikkeling, zelfredzaamheidsontwikkeling,
cognitieve ontwikkeling en
motorische ontwikkeling. De vaardigheden
bestrijken de leeftijd 0 tot 5 à 6 jaar.
Het Portageprogramma biedt een duidelijke
structurering voor de stappen die genomen
moeten worden om de ontwikkeling van
individuele kinderen te stimuleren en te
volgen. Met behulp van activiteitenkaarten
kunnen individuele doelen worden gesteld
die aansluiten bij de mogelijkheden van het
kind. De stimulerende activiteiten kunnen
met behulp van een planningsschema
worden ingebed in het gewone groepsprogramma
of eventueel apart met of door
het kind worden uitgevoerd. Het is met dit
programma mogelijk een samenhang te
realiseren tussen de aanpak in het centrum
en de aanpak thuis. Met deze afstemming
wordt in het centrumprogramma nadrukkelijk
rekening gehouden (thuisbrief).
Portage-Nederland heeft het programma
bewerkt voor toepassing in Nederlandse
gezinnen. Voor dat doel is het programma
uitgebreid geëvalueerd. Inmiddels is het
programma ook in kinderdagcentra toegepast.
Een kinderdagcentrum is een voorziening
voor kinderen met een verstandelijk
of meervoudige handicap. Portage-Nederland
heeft het programma nog niet in gewone
kindercentra uitgevoerd. Er is in Nederland
nog geen (vertaalde) checklist beschikbaar
waarin specifieke ontwikkelingsdoelen voor
in het kindercentrum zijn opgenomen.
3.4.8 Een spelend
streefsysteem:
de onderbouwing van
adaptief onderwijs
De kern van deze strategie is een lijst met
tien streefdoelen voor peuters in de peutergroep.
De werkwijze wordt gepresenteerd
als een zorgverbredingsstrategie gericht op
preventie en ontwikkelingsstimulering.
De uitwerking van deze strategie is
afkomstig van Lamme van de Hogeschool
Drenthe (2001).
Per kind kan op twee A4-tjes worden bijgehouden
of de streefdoelen zijn gehaald.
De doelen zijn uitgewerkt voor de onderdelen:
spel, aankleden, gezelschapsspel,
plannen, empathie,, vouwen, begrippentaal,
rijmpje, prentenboek en beeldverhaal. Ieder
onderdeel kent een te observeren gedragsniveau
voor de leeftijden 3, 1 1
/2, 4 en 4 1
/2 jaar.
In een beperkt overzicht worden een aantal
richtlijnen gegeven hoe de aandacht voor de
ontwikkeling van de individuele kinderen kan
worden ingebed in het groepsgebeuren.
Figuur 3.8 Voorbeeld van een streefdoel
Naam:
Geboortedatum:
Datum inschrijving:
3jaar
1. SPEL
Het kind toont interesse in het
sensopatisch- of bewegingsspel
van groepsgenoten of de leerkracht.
Sensopatisch- of bewegingsspel:
lekker bezig zijn met zand, water,
klei... lekker springen, fietsen of
klimrek
3.4.9 Het Instrument
Welbevinden
Het Instrument Welbevinden is een kindvolgsysteem,
ontwikkeld om het welbevinden
van kinderen in de kinderdagopvang te
meten. De methode richt zich op kinderen
in de leeftijd van 0 tot 12 jaar. Het is in aangepaste
vorm ook bruikbaar voor de peuterspeelzalen.
De methode structureert zowel
het observeren als het verwerken van de
informatie voor het handelen. Daarmee
voldoet de methode aan de eisen die HKZcertificering
stelt aan de evaluatie van het
welbevinden van kinderen.
Met behulp van observatielijsten en een
aantal vragenlijsten wordt nagegaan of de
kinderen zich prettig voelen in de opvangsituatie.
Het evaluatie-instrument ‘meet’ daarmee
vooral de emotionele toestand van de
kinderen. Er is geen aandacht voor het observeren
van een ‘ontwikkelingslijn’.
Hulpmiddelen
Het instrument bestaat uit drie observatielijsten
met instructies voor het observeren,
een aantal vragenlijsten, een aantal
planningsformulieren en verzamelstaten:
1. observatielijst ‘Welbevinden Algemeen’
(WA);
2. observatielijst ‘Welbevinden In Situaties’
(WIS) voor leeftijden 0 - 2, 2 - 4 en 4+;
3. observatielijst ‘groepsfunctioneren’ voor
leeftijden 0 - 1 1
/2 en 1 1
/2 -12 jaar.
4. vragenlijsten voor leidsters bij de
observatielijsten 1 - 3;
5. vragenlijst voor kinderen van leeftijd 8+;
6. vragenlijst voor ouders;
7. notatieformulier per vragenlijst voor het
verwerken van de informatie uit de lijsten
1 - 5;
8. overzichtsformulieren groepsfunctioneren,
WA ,WIS , kinderen 8+ en ouders;
9. overzichtsformulieren verbetersuggesties
groepsfunctioneren, WA, WIS, kinderen
8+ en ouders.
45 Het kiezen van een kindvolgsysteem

hulpmiddelen voor observeren en registreren
Inhoudelijke informatie in de hulpmiddelen
Het instrument is ontwikkeld vanuit een
inhoudelijke visie op de relatie tussen
kwalitatieve goede opvang en het begrip
welbevinden. Deze visie is duidelijk te
herkennen in de wijze waarop kind- en
groepsgedrag in de vragenlijsten worden
geëvalueerd. Er wordt verantwoording
afgelegd over de aandachtspunten die
gekozen zijn om het welbevinden van de
kinderen en het groepsfunctioneren in kaart
te brengen. De werkwijze houdt duidelijk
rekening met de samenwerking met ouders.
Ook stelt het oudere kinderen bewust in de
gelegenheid zelf bij te dragen aan de beeldvorming
over hun ontwikkeling.
Dit kindvolgsysteem is een omvangrijk
observatie- en evaluatiesysteem met een
beperkt, maar belangrijk doel: het oordeel
over het welbevinden van het kind in het centrum.
Het ‘welbevinden’ is immers een voorwaarde
voor ontwikkeling. Zodra kindercentra
ook de ontwikkeling willen volgen
zullen aanvullende observatielijsten ingezet
moeten worden.
Het instrument ‘welbevinden’ is programmagebonden,
omdat de visie op hoe kinderen
ideaal gesproken gebruik maken van het
kindercentrum overal in de observatiecategorieën
is verwerkt.
naam kind
geboortedatum
Aantal dagen in opvang
A
HET KIND ZELF
1 of 2
• Het kind is open, nieuwsgierig, levenslustig
• Hij is ondernemend, energiek
• Hij heeft aandacht voor nieuwe dingen
• Hij ziet de omgeving als een uitdaging
• Hij oefent nieuwe vaardigheden
• Hij geniet van dingen die gebeuren of die hij zelf doet
4 of 5
• Het kind schermt zich af voor nieuwe dingen
• Hij vindt weinig dingen leuk
• Hij heeft nauwelijks oog voor uitdagingen
• Hij geniet en speelt niet echt
• Hij .... en kruipt weg???
• Hij lijkt geen energie te kunnen opbrengen
Figuur 3.9 Deel uit lijst welbevinden
46

hoofdstuk 4
Afstemming met ouders
4.1 Inleiding
De afstemming met ouders wordt zo
belangrijk gevonden dat daar een apart
hoofdstuk aan wordt gewijd. Eerst zullen
de verschillende rollen van ouders en
beroepsopvoeders worden besproken.
Er worden enkele redenen genoemd
waarom de afstemming tussen het
kindercentrum en de thuissituatie voor
kinderen zo belangrijk is. We zullen een
aantal aandachtspunten voor het gesprek
met ouders geven en afsluiten met een
aantal voorbeelden van manieren waarop
de ouders beter bij het kindercentrum
kunnen worden betrokken.
4.2 Ouders en
beroepsopvoeders:
samenwerkingspartners
Ouders zijn eindverantwoordelijk en daarmee
het eerst aanspreekbaar voor de opvoeding
van hun kind. Zij hebben een persoonlijke
emotionele band met het kind. Zij beslissen
of hun kind een peuterspeelzaal of dagverblijf
zal bezoeken. Bij plaatsing van hun kind in
een kindercentrum delegeren zij een stukje
van hun opvoedingsverantwoordelijkheid naar
beroepsopvoeders. Om die eindverantwoordelijkheid
te kunnen waarmaken,
moeten zij goed geïnformeerd zijn over
diverse zaken die met hun kind te maken
hebben.
Beroepsopvoeders zijn verantwoordelijk voor
het opvoedingsklimaat en de omgang met
het kind in het kindercentrum. Zij zijn vooral
met opvoedende taken bezig. Om goed op
de behoeften van de kinderen te kunnen
inspelen moeten beroepsopvoeders goed zijn
geïnformeerd over het kind en de
omgeving waarin het kind thuis opgroeit.
Leidsters staan emotioneel minder dicht op
de kinderen. Zij hebben een beroepsmatige
band. Leidsters hebben geleerd hoe kinderen
zich ontwikkelen. Daarnaast doen zij door de
jaren heen veel algemene ervaring op met
kinderen. Door individuele kinderen te
observeren doen zij specifieke kennis op over
hoe een kind functioneert in het kindercentrum.
Ouders maken het kind mee in diverse
situaties: thuis, overdag en ’s nachts, bij
buren, tijdens familiebezoek, met
vriendjes, tijdens het bezoek aan het
consultatiebureau. Als het kind zich prettig
voelt, maar ook als het ziek is. Daardoor zijn
zij in staat de informatie van een
groepsleid(st)er aan te vullen. Ouders en
beroepsopvoeders zijn zo - in het belang
van het kind – op elkaar aangewezen. Ouders
en beroepsopvoeders kunnen elkaar ondersteunen
in het zoeken naar de juiste aanpak
van het kind. Wanneer ouders en
kindercentrum goed samenwerken is
de kans op positieve effecten op de
ontwikkeling van het kind groter.
Niet alle ouders zijn dezelfde. Maar de
meeste ouders vinden het prettig te ervaren
dat zij als gelijkwaardig gesprekspartner
worden behandeld. Dat hun mening en
suggesties er toe doen, dat ze serieus
worden genomen, ook als zij een minder
hoge opleiding hebben genoten, uit een
ander land afkomstig zijn of een andere
taal spreken. Hetzelfde geldt voor beroepsopvoeders.
Het gedrag en de vaardigheden van jonge
kinderen wordt sterk beïnvloed door de
omgeving waarin zij opgroeien. Wanneer
opvoeders weten wat het kind in een andere
situatie mee maakt, kunnen zij het gedrag
beter duiden en kunnen zij beter aansluiten
bij wat het kind nodig heeft.Voor een goed
beeld van de ontwikkeling van het kind is
uitwisseling van informatie tussen de
opvoeders essentieel.
Aansluiten bij de behoeften van het kind en
het serieus nemen van de ouders wordt
gemakkelijker als voldoende informatie over
het gezin aanwezig is:
• Hoe groot is het gezin? Is er sprake van
een eenoudergezin?
• Uit welke personen bestaat het gezin?
• Wat is het opleidingsniveau van de
ouders?
• Wat is de inkomenssituatie van de
ouders?
• Is er werk buitenshuis?
• Wat is de nationaliteit en etnische
achtergrond van ouders?
• Welke taal of talen worden thuis
gesproken? Welke taal wordt met het kind
gesproken? Kunnen de ouders hun eigen
taal lezen? Spreken, begrijpen en lezen de
ouders voldoende Nederlands? Zo niet,
Kunnen zij dan een beroep doen op een
vertrouwd volwassen persoon die voor
hen tolkt?
• Wat is de religieuze achtergrond? Heeft dat
gevolgen voor de verzorging van het kind?
Wat zijn belangrijke feesten? Is het belangrijk
daar ook in het kindercentrum aandacht
aan te besteden?
• Hoe is de huisvestingssituatie? Zijn er
situaties die de ontwikkelingsmogelijkheden
van het kind beperken?
• Wat is de gezinsgeschiedenis? Zijn er
moeilijke situaties( geweest) die invloed
(kunnen) hebben op de draagkracht van de
ouders?
• Wat verwachten de ouders dat het kind
leert in het kindercentrum? Welke
gedragsregels zijn voor de ouders
belangrijk?
• Hoe zien de ouders de samenwerking met
het kindercentrum voor zich?
• Zijn er wat het kind betreft zaken die
speciale aandacht behoeven?
Voor een ouder is het goed te weten hoe
het kindercentrum werkt, hoe de sfeer is
en wat de beroepsopvoeders belangrijk
vinden. Ouders kunnen door een actieve
inbreng een deel van hun eigen cultuur in
het kindercentrum brengen, zodat kinderen
47 Het kiezen van een kindvolgsysteem

afstemming met ouders
daar een beetje herkenning van hun thuissituatie
vinden. Ouders willen vaak ook
gewoon praktische zaken weten.
Zoals welke kosten aan de plaatsing
verbonden zijn, hoe de ouderbijdrage betaald
moet worden en of er specifieke dingen zijn
waar zij op moeten letten. Deze informatie
kan tijdens het kennismakingsgesprek
worden uitgewisseld.
4.3 Aandachtspunten voor
gesprekken met ouders
De samenwerking tussen opvoeders is een
belangrijk aandachtspunt bij het kindvolgsysteem.
Ouders en beroepsopvoeders
vullen elkaar aan. Is het beeld van het kind
hetzelfde, dan versterkt het de betrouwbaarheid
van de informatie. Soms hebben beiden
een heel ander beeld van het kind. Dat is
reden om hier gerichter aandacht aan te
besteden en te onderzoeken waardoor dat
verschil ontstaat. We geven een aantal tips
voor het voeren van gesprekken met ouders:
• Maak een duidelijke afspraak over de
datum, tijd en plaats waar het gesprek
plaatsvindt.
• Spreek duidelijk af waar het gesprek over
zal gaan.
• Geef vooraf duidelijk aan hoeveel tijd
er beschikbaar is. Zijn er meerdere
belangrijke punten te bespreken, maak
dan liever meer korte afspraken dan één
lange afspraak.
• Wanneer het een belangrijk gesprek is, of
een gesprek over de ontwikkeling van het
kind, overweeg of het wenselijk is een
derde persoon aanwezigen te laten zijn.
Dat kan het geval zijn als een gezinsvoogd
betrokken is bij de opvoeding. Dat kan ook
het geval zijn als de ouders een anderstalige
of andere culturele achtergrond
hebben.
• Geef duidelijk in het gesprek aan dat het
de bedoeling is samen met de ouders te
onderzoeken en af te spreken hoe het
best met het kind kan worden omgegaan.
Voorkom over te komen als de deskundige
die de ouders wel even zal vertellen hoe
het (beter) moet.
• Wees niet bang voor stiltes die in een
gesprek vallen. Geeft ouders de ruimte en
tijd om na te denken. Doorbreek een stilte
liever met een vraag dan met het aanvullen
van informatie of het aanreiken van
nog meer argumenten om ouders te
overtuigen.
• Spreek ouders zoveel mogelijk aan op hun
eigen niveau en houdt rekening met de
beleving van ouders zelf. Het komt regelmatig
voor dat leidsters eerder in de gaten
hebben dat er met een peuter wat is dan
de ouders zelf. Respecteer dat ouders zelf
eerst een rouwproces door moeten
maken voordat zij kunnen accepteren dat
het kind zich niet zo ontwikkelt als zij
verwachten. Neem opmerkingen en
meningen van ouders serieus.
• Houdt rekening met andere waarden en
normen van ouders. Houdt bij andere
culturen rekening met vormen van verbale
en non-verbale communicatie die als
onbeleefd worden ervaren.
• Controleer aan het eind van het gesprek of
de belangrijkste boodschappen voor elkaar
goed zijn overgekomen. Vat deze boodschappen
puntsgewijs samen. Doe dat
ook met de gemaakte afspraken.
Gebruik korte zinnen en wees zo concreet
mogelijk.
4.4 Vormen van
oudercontact
De uitwisseling tussen ouders en leidsters
gebeurt vaak al spontaan, maar contacten
met ouders worden ook bewust georganiseerd
om ouders meer bij het kindercentrum
te betrekken. De eigen situatie van het
kindercentrum, maar ook de kenmerken van
de ouders beïnvloeden de vormen van oudercontacten
die worden ontwikkeld. Vormen
van oudercontact die nu aanslaan, worden
daardoor over twee jaar misschien niet meer
gebruikt. De meest voorkomende vormen
van oudercontact zijn:
• de afstemming met de ouders en
• multimedia en communicatie.
48
4.4.1 De afstemming met
de ouders
Om te zorgen dat zowel ouders, kind als
beroepsopvoeders de opvangsituatie positief
blijven ervaren, wordt in de meeste kinderdagverblijven
tijdens iedere fase in ieder
geval één formeel oudergesprek gepland.
Indien na de aanmeldingsfase direct tot plaatsing
kan worden overgegaan, zal voor de eerste
twee fasen met een contactmoment
kunnen worden volstaan. De opvangfase in
dezelfde leefgroep kan enkele jaren duren. In
dat geval wordt uitgegaan van tenminste één
formeel contactmoment per jaar. De meest
voorkomende vormen van oudercontacten
zijn:
Haal- en brengmomenten
Ouders komen hun jonge kind dagelijks brengen
en weer ophalen. Er is dan meestal een
(korte) uitwisseling tussen de beroepsopvoeder(s)
en de ouder(s), waarin de belangrijkste
zaken voor de omgang met het kind worden
overgedragen. Het zijn vaak momenten waarop
meerdere ouders hun kinderen brengen.
Dat betekent dat de beroepsopvoeders veel
verschillende informatie in korte tijd moeten
opnemen of doorgeven. Vooral bij heel jonge
kinderen kan het vervelend zijn als de
beroepsopvoeders informatie vergeten.
Hulpmiddelen , zoals een communicatieschriftje,
kunnen hierbij ondersteunend werken.
Niet alle informatie is geschikt om even
snel over te dragen. De overdracht van
gevoelige informatie en een rustig overleg
kunnen beter op een ander moment worden
gepland.
Huisbezoek
Bij een huisbezoek komt een medewerker
van de organisatie op bezoek bij de ouders
thuis. In de praktijk worden huisbezoeken
meestal eenmalig door de groepsleidster
afgelegd. Meestal gebeurt dit in de
gewenningsperiode om een beter beeld te
krijgen van de thuissituatie. Het komt veel
voor dat ouders thuis gemakkelijker over hun
kind praten dan in het kindercentrum.
Beroepsopvoeders voelen zich soms beter in
staat het kind te begrijpen, omdat zij een

etere indruk hebben van de omgeving thuis.
Kinderen vinden het vaak erg leuk dat ‘juf’
bij hun thuis op bezoek komt en willen dan
graag hun kamer en hun speelgoed laten
zien. Ook komt het wel voor dat huisbezoeken
worden afgelegd bij speciale
situaties. Een voorbeeld is een kind waar de
beroepsopvoeders zich zorgen over maken
nadat de vader is overleden. Een huisbezoek
is vaak de meest tijdrovende en daarmee
kostbaarste vorm van oudercontact.
Formeel oudergesprek in het kindercentrum.
Een formeel oudergesprek is een vooraf
gepland gesprek tussen de ouders/
verzorgers van het kind en een beroepsopvoeder.
In het kinderdagverblijf zal dat
meestal de vaste verzorgster van kind zijn.
Deze wordt ook wel de mentor genoemd.
Zij is het eerste aanspreekpunt voor de
ouders voor zaken rondom het kind.
De wenselijke frequentie van formele oudergesprekken
blijkt in de praktijk gemiddeld
te liggen op twee per jaar. Bij een goede
communicatie bij het halen en brengen blijkt
deze behoefte teruggebracht te (kunnen)
worden tot één per jaar. Er blijft daarnaast
dan wel gelegenheid tot extra overleg
wanneer de situatie daarom vraagt.
Zo ontstaat een flexibele inzet van tijd, beter
passend bij de behoeften van de ouders.
Wel wordt geadviseerd tenminste één
formeel oudergesprek per jaar te handhaven,
om de continuïteit van de afstemming en
een jaarlijkse evaluatie te kunnen garanderen.
De formele oudergesprekken worden
gepland kort na het afronden van een
observatieperiode. De ouders krijgen zo een
actueel beeld over hun kind overgedragen.
Tijdens het gesprek over hun kind kunnen
de ouders zelf ook informatie inbrengen,
waardoor het beeld van het kind wordt
aangevuld, of misschien zelfs bijgesteld.
Hoe meer ouders actief betrokken worden bij
de beeldvorming van het kind, hoe meer
ouders zich betrokken zullen voelen bij de
kinderopvang. Een hulpmiddel daarbij kan zijn
ouders zelf ook een observatielijst(je) te laten
invullen, voorafgaande aan het oudergesprek.
Veel ouders blijken dit positief te ervaren.
Zij hebben de indruk zo een gelijkwaardiger
inbreng te kunnen hebben. Het is belangrijk
ouders informatie te vragen die is gericht
op het functioneren in de thuissituatie.
De vragenlijst moet in eenvoudige taal zijn
opgesteld en gebruik maken van voor ouders
herkenbare situaties. De beeldvorming voor
het kinddossier kan dan vastgesteld worden
op basis van de inbreng van zowel beroepsopvoeders
als ouders.
Er zijn twee manieren om deze oudercontacten
te organiseren. De eerste is de
gesprekken te spreiden over het jaar.
Daarmee wordt de werkdruk ook gespreid..
De tweede werkwijze is ieder jaar een
vast moment voor het beoordelen van de kinderen
en oudergesprekken te kiezen. Ouders
van kinderen die wennen, afscheid zullen
nemen, of waar zorgen over zijn,
worden daarnaast extra ingepland.
Het nadeel is de extra hogere werkdruk in
een korte periode in het jaar.
Meedraaien op de groep
Ouders leren het kindercentrum het best
kennen als ze een of meerdere dagdelen
aanwezig zijn. In de gewenningsperiode kan
het voor het jonge kind prettiger zijn als een
van de ouders de eerste keren aanwezig is
en dan de aanwezigheid langzaam afbouwt.
In peuterspeelzalen worden ouders soms
bewust gevraagd mee te draaien op de
groep. Daar kunnen verschillende redenen
voor zijn. Een reden is dat daardoor voor de
beroepsopvoeder extra hulp op de groep
aanwezig is. Ook wordt als reden wel
eens gegeven dat de beroepsopvoeder
dan een soort voorbeeldfunctie
voor de ouders kan zijn. Het gebeurt
echter ook dat beroepsopvoeders het
niet prettig vinden dat ouders aanwezig
zijn. De kinderen zouden zich
anders gedragen. Het zou voor de ouder
moeilijk zijn om haar eigen kind in de groep
te hebben.
Ouders die de kans hebben gehad mee te
draaien op de groep zullen zich daardoor
meestal beter kunnen inleven in de reacties
van het kind op het verblijf in het kindercentrum.
Koffieochtenden
Koffieochtenden worden
georganiseerd om ouders en beroepsopvoeders
in de gelegenheid te stellen elkaar te
ontmoeten en elkaar beter te leren kennen.
In kindercentra worden ook wel ‘koffie-uurtjes’
georganiseerd aan het begin of het eind
van de dag. Ouders kunnen ‘er dan even
rustig bij komen zitten’. Dit voorkomt een
haastige sfeer bij het brengen en halen, zodat
er voor de kinderen een rustige overgang tussen
de twee opvoedingsmilieus ontstaat. Er
worden gebeurtenissen of informatie tussen
de opvoeders uitgewisseld. Men leert elkaar
daardoor beter kennen.
In peuterspeelzalen worden koffieochtenden
ook wel gebruikt om thema’s rond de ontwikkeling
van kinderen met de ouders te bespreken.
Ouderavonden
Ook ouderavonden hebben vooral een
ontmoetingsfunctie. Daarnaast worden
ouderavonden in alle kindercentra veel
gebruikt om
opvoedingsthema’s
met elkaar te
bespreken.
Een ouderavond
kan ook
gaan over
beleidsonderwerpen.
49 Het kiezen van een kindvolgsysteem

afstemming met ouders
Projecten met ouders
Het opzetten van speciale projecten kan een
goede vorm zijn om ouders een bijdrage te
laten leveren aan de vormgeving van en de
sfeer in het kindercentrum. Ouders kunnen
meehelpen bij het organiseren van feesten
op de groep of voor de hele locatie. Er kan
een initiatief ontstaan om een groentetuin
voor de kinderen te organiseren. Ouders
kunnen meehelpen om dit te realiseren.
Er zitten vaak ware kunstenaars tussen de
ouders, die een waardevolle bijdrage kunnen
leveren aan de inrichting van de ruimte of
de buitenspeelplaats. Er zijn ouders die het
vreselijk leuk vinden om mee te helpen bij
het organiseren van een dagje uit. Door
ouders aan te spreken op hun belangstelling
en hun sterke kanten maken ouders niet
alleen gebruik van de diensten van het
centrum, maar kunnen zij de omgeving van
hun kind actief helpen vormgeven. Zo nemen
zij een stukje van hun culturele achtergrond
mee naar de gemeenschap waar hun kind of
kinderen regelmatig deel van uitmaken.
Opvoeders leren elkaar en de kinderen beter
begrijpen.
Oudergespreksgroepen en oudercursussen
Oudergespreksgroepen en -cursussen
worden meestal georganiseerd om tegemoet
te komen aan een behoefte aan opvoedingsondersteuning.
Dat vindt meestal plaats in
het kader van projecten, zoals ‘brede school’
of ‘achterstandsbestrijding’. De bijeenkomsten
worden georganiseerd door het
welzijnswerk of de Ouder- en Kindzorg. Soms
wordt een inleider uitgenodigd.
Het is ook denkbaar dat ouders zelf het
initiatief nemen elkaar regelmatig te
ontmoeten om kennis en ervaringen over
opvoedingsthema’s met elkaar uit te
wisselen. Kindercentra kunnen daar de
gelegenheid voor bieden.
4.3.2 Multimedia en
communicatie.
Naast persoonlijk contact kan de organisatie
ook zorgen voor schriftelijke uitwisseling van
informatie. De hulpmiddelen uit het kindvolgsysteem
hebben daar een belangrijke functie
in. Daarnaast is het mogelijk gebruik te
maken van een informatieboekje, waarin de
belangrijkste zaken over het kindercentrum
zijn opgeschreven. Via een nieuwsbrief
kunnen ouders op de hoogte worden
gehouden van de belangrijkste
ontwikkelingen en nieuwtjes.
Ouders vinden het vaak heel leuk om op
een ouderavond een video te bekijken die
op de groep is gemaakt, waarop zij hun
kind kunnen zien spelen. Foto’s die op
de groep gemaakt zijn worden meestal
ook enthousiast ontvangen. De laatste
ontwikkeling is de ‘webcam’. Er zijn kindercentra
waar een webcam in de ruimte is
opgehangen. Ouders kunnen dan op ieder
moment vanaf het werk of thuis via de
computer kijken wat er in de groep gebeurt.
Het kind kan zo letterlijk de hele dag door
de ouders worden ‘gevolgd’. Zou het kind
daarvoor kiezen, als het kiezen kan?
50

hoofdstuk 5
Het kiezen van een kindvolgsysteem
5.1 Inleiding
• ‘En dan heb je nu al die kindvolgsystemen,
en dan…? Wat kun je daar
dan mee?’
• ‘Wij zijn niet tevreden met ons volgsysteem
in de BSO, we gaan straks nog
verder uitbreiden. Wij moeten wel
anders gaan werken, want we hebben
hier de tijd niet meer voor. Kunnen
jullie ons adviseren hoe we dat moeten
gaan doen?’
• ‘Wij willen volgend jaar certificeren.
Dan moeten wij het instrument welbevinden
geïmplementeerd hebben of
kan het ook anders?’
• ‘De Thuiszorg wil graag dat we met de
SIKO-lijst uit de KIPPPI-methode gaan
werken, en de gemeente wil dat we
Piramide gaan invoeren. Het afgelopen
jaar hebben we net een eigen peutervolgsysteem
ontwikkeld. Moeten we
het dan weer anders gaan doen,
en hoe dan?’
• ‘Als we Kaleidoscoop invoeren, moeten
we dan met twee observatielijsten
werken: het Instrument welbevinden en
KOR?’
Een greep uit het soort vragen en
opmerkingen die in het werkveld te horen
zijn. Een kindvolgsysteem kies je niet alleen
op basis van een leuk foldertje.
Als organisatie kies je een volgsysteem ook
om de effecten van je aanbod op de kinderen
te meten. Het is dus ook een evaluatie-instrument
dat moet passen bij de
organisatie.
In alle kindercentra wordt geobserveerd en in
de meeste ook geregistreerd. Het laatste
hoofdstuk biedt een aantal handvatten aan
organisaties die hun werkwijze voor het
volgen van kinderen willen verbeteren.
5.2. Een pas op de plaats
De Regeling Voor- en Vroegschoolse Educatie
heeft tot gevolg dat er veel aandacht is voor
professionalisering op het gebied van het
pedagogisch werken. Hiervoor worden kindercentra
gestimuleerd om met educatieve
programma’s te gaan werken. Met deze programma’s
worden kindvolgsystemen meegeleverd.
Er worden trainingen observeren en
signaleren aan
peuterspeelzalen gegeven om met volgsystemen
te leren werken. Voorschoolse
kindercentra moeten ‘rapportjes’ meegeven
als de peuters naar de basisschool gaan.
Instellingen die willen certificeren moeten
het ‘welbevinden’ van kinderen gaan meten.
Ontwikkelaars spelen op deze trend in.
In snel tempo verschijnen allerlei observatiesystemen
op de markt. Het is moeilijk om
hieruit de juiste keuze te maken.
Deze methoden zijn niet onderworpen aan
een consumentenonderzoek, waarvan de
resultaten een indicatie kunnen geven voor
een ‘goede koop’. Managers hebben het
gevoel onder tijdsdruk te moeten besluiten.
Een kindvolgsysteem moet echter passen bij
de organisatie. Het kindvolgsysteem moet
goed draagvlak hebben onder de beroepskrachten,
die er mee moeten werken.
Ontbreekt draagvlak, dan blijven de
verwachte positieve effecten uit.
Te verwachten positieve effecten van een
kindvolgsysteem zijn:
• Het functioneren van de kinderen wordt op
voor het kindercentrum relevante aandachtspunten
vollediger in beeld gebracht.
• De beroepsopvoeders kunnen de aanpak
van de groep en de omgang met individuele
kinderen goed onderbouwen.
• De uitwisseling van informatie over de kinderen
tussen de beroepskrachten wordt
gestructureerd, zodat relevante informatie
voor.
• De overdracht van informatie over de
kinderen naar ouders en andere
voorzieningen wordt beter ondersteund.
• Vanuit kind- en groepsgegevens is een
betere onderbouwing van het beleid
mogelijk.
Advies 1
De oriëntatiefase is de periode waarin
de organisatie onderzoekt wat er moet
veranderen. Het resultaat van deze fase is
het formuleren van een concreet probleem
en een voorstel voor een plan van aanpak om
het probleem op te lossen. Het eerste advies
is dan ook: neem rustig de tijd voor een
oriëntatie op de wensen en mogelijkheden.
Advies 2
In kindercentra is het gebruik van observatielijsten
niet nieuw. Wel is nieuw dat er zoveel
nadruk wordt gelegd op het belang van
observatiesystemen ter ondersteuning
van het pedagogisch handelen.
Het implementeren van een kindvolgsysteem
houdt meestal in dat een eerder gekozen
werkwijze wordt verlaten of aangepast. Een
bewuste evaluatie van de goede en slechte
dingen uit dat systeem laat zien welke wensen
er op dit moment leven en wat men in
ieder geval niet (meer) wil.
Deze gedachte leidt tot het volgende advies:
evalueer de goede en slechte ervaringen met
het huidige kindvolgsysteem voordat een
nieuwe methode wordt gekozen.
Advies 3
Er komt steeds meer aandacht voor samenwerking
tussen voorzieningen, zodat voor
kind en gezin een integraal aanbod kan
worden gerealiseerd. Dat kan gevolgen
hebben voor de informatie die de kindercentra
zelf nodig hebben, maar ook voor
informatie die aan voorzieningen voor kinderopvang
wordt gevraagd.In het tweede hoofdstuk
zijn een aantal voorbeelden van samenwerking
genoemd.
51 Het kiezen van een kindvolgsysteem

het kiezen van een kindvolgsysteem
Stichting Peuterspeelzalen Peuterpret
Doel volgsysteem
Het onderkennen van kinderen met een mogelijke onderwijsachterstand, voordat zij naar de
basisschool gaan.
Inhoud
• Het in beeld brengen van de extra zorgbehoeften van kind en ouders bij definitieve plaatsing.
• Het in kaart brengen van de sociaal-emotionele ontwikkeling, waaronder het welbevinden
van alle kinderen (kinderen worden geplaatst vanaf de leeftijd van 2.0 jaar).
• Het in beeld brengen van het cognitief functioneren van 3-jarigen in relatie tot leeftijdsgenoten.
• Het onderkennen van ontwikkelings- en opvoedingsproblemen, die plaatsing op een
gewone basisschool belemmeren.
Eisen
• De hulpmiddelen voor observatie en registratie moeten duidelijk, overzichtelijk en
eenvoudig te scoren zijn.
• De resultaten van de observaties voor het cognitief functioneren moeten vanaf het derde
levensjaar een beeld geven van het niveau van de peuter in vergelijking met
leeftijdsgenoten, zodat het risico op onderwijsachterstand tijdig wordt ontdekt.
• De resultaten moeten met de ouders worden besproken.
• De resultaten moeten in achterstandswijken aansluiten bij het volgsysteem van de basisscholen.
Een aantal basisscholen maken gebruik van het Piramideprogramma en het
CITO-volgsysteem. Een aantal scholen maken gebruik van het volgsysteem KIJK! voor
groep 1 en 2.
Vormgeving kindvolgsysteem
Wie observeert? Leidster, zo nodig ondersteund door externe deskundige
(veldpsycholoog, CB-medewerker, Ambulant Begeleider SBO).
Hoe vaak? Twee maanden na plaatsing op leeftijd van 2.0 jaar.
Op leeftijd 2.6, 3.0, 3.6, en 3.11 jaar.
Op indicatie, als leidster of ouder zich zorgen maakt.
Waar? In de peutergroepen.
Hulpmiddel CB-indicatieformulier (bijvoorbeeld met VVE-advies).
• Lijstje individuele aandachtspunten naar aanleiding van oudercontact
(zelf ontwikkeld).
• KIJK! Peuters observatiesysteem. Twee maal per jaar beoordelen
betrokkenheid, basiskenmerken en risicofactoren van alle
peuters. Op 3-jarige leeftijd, na tenminste 2 maanden plaatsing, alle
peuters globaal beoordelen aan de hand van de
ontwikkelingslijn. Vervolgens peuters waar zorgen over zijn
gedetailleerder volgen aan de hand van de ontwikkelingslijn.
• CITO: De Peuterobservatielijst voor alle peuters van 3.11 jaar die
naar een Piramideschool gaan.
• CITO: Toetsen taal, ruimte en ordenen voor alle bijna 4-jarigen met
een VVE-aantekening op het CB-indicatieformulier. De toetsen worden
tussentijds ook afgenomen bij kinderen waar op basis van het
KIJK! Peuters observatiesysteem zorgen over zijn.
• KIJK! Peuters. Groepsoverzichten ter voorbereiding van het
halfjaarlijks teamoverleg.
Evaluatie
Notulen kindbesprekingen, halfjaarlijks teamoverleg en jaarlijks managementoverleg in
verband met aantekeningen over afspraken over groepsaanpak en pedagogisch beleid.
Oudergesprek
Na twee maanden huisbezoek. Daarna twee maal per jaar na observatie een oudergesprek
in het kindercentrum. Bovendien een oudergesprek op indicatie.
52
Het is verstandig om al in de oriëntatiefase
inzicht te krijgen in de wijze waarop het
kindercentrum met andere jeugdvoorzieningen
wil samenwerken.
Een voorbeeld kan dit verduidelijken. Bij een
integrale aanpak voor het volgen in het kader
van een doorgaande educatieve lijn naar het
basisonderwijs is het zinvol met de andere
partners te overleggen over de informatie
die van de kinderopvang wordt verwacht.
In Rotterdam werd gekozen voor een eerste
gezamenlijke bijeenkomst van leidsters uit de
kinderopvang met leerkrachten uit het basisonderwijs.
Daarin informeerden betrokken
elkaar over de wijze waarop wordt gewerkt
bij het observeren en volgen van kinderen.
Ook de problemen die men daarbij ervaart
kunnen worden besproken. Deze uitwisseling
kan de behoefte aan specifieke
informatie verhelderen en vooroordelen wegnemen.
Ook kan dit tot gevolg hebben dat
meer realistische en werkbare wensen
worden geformuleerd.
Hieruit volgt een derde advies: onderzoek
welke voorzieningen naast het kindercentrum
voor de kinderen werken. Ga tevens na
welke jeugdvoorzieningen aansluitend op
het kindercentrum hun diensten verlenen.
Met welke van deze voorzieningen is een
actieve of passieve vorm van samenwerking
gewenst? Heeft dat gevolgen voor het kindvolgsysteem?
Na deze drie afwegingen kan een globaal
plan worden gemaakt voor een traject gericht
op het verbeteren, kiezen en aanschaffen van
een kindvolgsysteem.
5.3 De ontwikkel- of
planningsfase
De ontwikkel- en planningsfase is de periode
waarin de organisatie gericht bezig gaat met
het maken van een voorstel voor het te
kiezen kindvolgsysteem. Het resultaat van
deze fase zal een methode of meerdere
werkwijzen zijn, die op één of meer plekken
worden uitgeprobeerd.

Het verbeteren of invoeren van een nieuw
kindvolgsysteem is een activiteit die
gevolgen heeft voor de hele organisatie.
Er moet een specifiek organisatieprobleem
worden opgelost. Dit kost extra tijd en aandacht,
naast de uitvoering van de dagelijkse
werkzaamheden. De organisatie wil dit
probleem het liefst zo doelmatig en efficient
mogelijk tot een oplossing brengen.
Het vierde advies richt zich op de uitvoering
van het traject:
Advies 4
Formuleer de verbeter- of actiepunten
als een organisatievraag, waarvoor de
organisatie binnen een afgesproken tijdsperiode
en volgens afgesproken werkwijze
een oplossing zoekt. Maak voor dit project
‘kindvolgsysteem’ een plan van aanpak,
dat met de belangrijke geledingen in de
organisatie wordt besproken.
Draagvlak is voor een kindvolgsysteem van
essentieel belang. Draagvlak kan worden
opgebouwd door de mensen die met het
observatiesysteem moeten gaan werken
zoveel mogelijk in het beslissingsproces te
betrekken. Overleg met alle betrokkenen is in
een grote organisatie moeilijk te realiseren.
Wel is het mogelijk te werken met een werkgroep
en de resultaten uit deze werkgroep
te laten terugkomen in de overlegstructuur
van de organisatie. In de werkgroep zitten
vertegenwoordigers van:
• het management;
• de beroepsopvoeders en
• de ouders
Voor de oudste kinderen kan een aangepaste
vorm van participatie worden gekozen.
Niet alleen de wensen voor het volgen van
kinderen binnen de kinderopvang hebben
invloed op de inhoud en vorm van kindvolgsystemen.
Ook de vragen en taken van
andere voorzieningen, bijvoorbeeld uit het
onderwijs, kunnen van belang zijn voor de
kenmerken van
53
het gedrag van kinderen waarover informatie
wordt verzameld.
Deze wensen moeten wel worden meegenomen
in de interne afwegingen, maar
kunnen de communicatie over de interne
behoeften verstoren. Een betere oplossing
is deze samenwerkingsmogelijkheden te
bespreken in een lokale werkgroep, waarin
onder regie van de gemeente, samenwerkingsafspraken
over het volgen en overdragen
van kindgegevens worden gemaakt.
Het zou ideaal zijn als dit gemeentelijke
traject logisch aansluit bij het interne keuzetraject
in het kindercentrum. Dit kan door de
twee trajecten aan elkaar te koppelen of het
gemeentelijke traject eerst af te leggen, voordat
het interne verbetertraject wordt gestart.
Indien de twee trajecten worden gekoppeld
kan de gemeentelijke werkgroep de ‘stuurgroep’
in het samenwerkingsproces zijn.
Advies 5
Kies een passende werkvorm om de
activiteiten en beslissingen die nodig zijn in
dit verbeterproces goed te laten verlopen.
In deze projectorganisatie past een interne
werkgroep die het interne advies voorbereid.
Eventueel kan worden samengewerkt met
een gemeentelijke werkgroep die zich vooral
op samenwerkingsaspecten richt.
Alle bestaande methoden en hulpmiddelen
zijn ontwikkeld voor een specifiek doel in een
specifieke situatie. Een aantal hulpmiddelen
is echter goed voor meer doelen te
gebruiken, zodat het wiel niet steeds
opnieuw uitgevonden hoeft te worden.
Zo lijkt het mogelijk te zijn met behulp van op
elkaar afgestemde vragenlijsten een integrale
systematiek voor het volgen van de psychosociale
ontwikkeling van de kinderen te
realiseren. Een programmagebonden kindvolgsysteem
dat negatief wordt beoordeeld,
kan misschien worden vervangen door een
niet-programmagebonden kindvolgsysteem,
waar wel draagvlak voor te vinden is. In de
praktijk ontbreekt vaak de expertise om de
gebruiksmogelijkheden van observatiesystemen
goed in te schatten.
Het kiezen van een kindvolgsysteem

het kiezen van een kindvolgsysteem
Stichting Kinderopvang De Toverlantaarn
Doel kindvolgsysteem
• In beeld brengen hoe de kinderen zich, geïnspireerd door de wereld om hen heen, ontwikkelen.
• Onderkennen en signaleren van risico’s voor het welbevinden van het kind in het algemeen, en
psychosociale problemen in het bijzonder.
Inhoud
• Het in kaart brengen van wijze waarop kinderen interacteren met de wereld om hen heen.
• Het documenteren van de wijze waarop kinderen uiting geven aan de wijze waarop zij de wereld
om hen heen ervaren.
• Het volgen van de psychosociale ontwikkeling van alle kinderen.
Eisen
• De hulpmiddelen voor de onderdelen het in kaart brengen en het documenteren moeten eenvoudig
in gebruik, duidelijk, en overzichtelijk zijn.
• Het hulpmiddel voor het volgen van de psychosociale ontwikkeling mag een globaal beeld geven,
maar moet voldoende betrouwbaar zijn.
• Het hulpmiddel voor het volgen van de psychosociale ontwikkeling moet ‘welbevinden’ meten.
• De ouders moeten bij het samenstellen van het kindbeeld worden betrokken; de voorkeur wordt
gegeven aan een extra vragenlijst voor ouders.
• De resultaten moeten met de ouders worden besproken.
• De inhoudelijke resultaten op het gebied van onderkenning moeten aansluiten bij de VTO-werkwijze
van de jeugdgezondheidszorg. Een theoretische verantwoording van de methode is wenselijk.
Vormgeving kindvolgsysteem
Wie observeert? Leidster, zo nodig ondersteund door collega, of externe deskundige
(veldpsycholoog, CB-medewerker, Ambulant Begeleider SBO).
Hoe vaak ? Zo mogelijk bij aanmelding ( geen hulpmiddel) of tijdens proefplaatsing.
Aanpak: dagelijkse observatie van alle kinderen en hun producten op basis van
projecten waar de kinderen mee bezig zijn geweest.
Psychosociale ontwikkeling: gerichte evaluatie van alle kinderen twee maanden
na plaatsing en op leeftijd van 1.5 jaar, op leeftijd 2.6 en 3.9 jaar;
Gerichte observatie op indicatie, als leidster of ouder zich zorgen maakt.
Waar? In de groep, binnen- en buiten, tijdens excursies.
Hulpmiddel • Lijstje individuele aandachtspunten naar aanleiding van oudercontact in
communicatieschrift (zelf ontwikkeld) en plaatsingscriteria van de organisatie.
• Invullen betrokkenheidsschaal per kind per project.
• SIKO- en OVL-lijsten van de KIPPPI-methode voor het volgen van de psychosociale
ontwikkeling in overleg met de ouders. Voor deze taak wordt samengewerkt
met het consultatiebureau. Kinderen waar zorgen over zijn worden door
het consultatiebureau extra opgeroepen.
• Op indicatie ook de toetsen taal, ruimte en ordenen voor peuters vanaf 3 jaar.
De toetsen worden alleen op indicatie van het
consultatiebureau in de groep afgenomen bij kinderen waar zorgen over zijn.
• Zelf bijgehouden: computeroverzicht observatieresultaten SIKO en
CB-aanvullingen met bijvoorbeeld indicatiegegevens ter voorbereiding
van het evaluerend halfjaarlijks teamoverleg.
Oudergesprek
Na twee maanden huisbezoek. Daarna tenminste 1 maal per jaar een oudergesprek in het kindercentrum.
Ouders met VVE-indicatie van het CB twee maal per jaar. Daarnaast een oudergesprek op
indicatie. Deze gesprekken worden in aansluiting de kindbesprekingen in het team gevoerd.
De resultaten komen in de volgende kindbespreking terug.
Evaluatie
• Notulen kindbesprekingen, halfjaarlijks teamoverleg en jaarlijks management overleg in verband
met afspraken over of gewenste wijzigingen groepsaanpak en pedagogisch beleid.
• Videocamera en video’s, portfolio met ook foto’s.
• Groepslogboek met daarin vastgelegd de groepsregels, de projecten waaraan wordt gewerkt en
documentatie van leuke gebeurtenissen.
54
Advies 6
Maak, waar mogelijk, gebruik
van beschikbare expertise voor
het beoordelen van kindvolgsystemen.
In ondersteunende
organisaties en in stafafdelingen
van jeugdvoorzieningen kunnen
wellicht mensen gevonden
worden die zich hierin hebben
verdiept.
We sluiten de keuze- en
ontwikkelingsfase af met een
soort checklijst. Dit is een reeks
aandachtspunten voor het samenstellen
van een kindvolgsysteem
voor de kinderopvang. In de drie
blokken die in dit hoofdstuk zijn
afgebeeld vindt de lezer voorbeelden
van hoe een kindvolgsysteem
er uit zou
kunnen zien. De nadruk ligt op
kan. Immers: een kindvolgsysteem
is niet meer dan een
hulpmiddel dat wordt ingezet
om het welbevinden,
het functioneren in de groep
en/of de ontwikkeling van het
kind in beeld te brengen.
De beroepskrachten en ouders
moeten het nut van de werkwijze
inzien. Het observeren en
registreren of documenteren
moet aansluiten bij de
mogelijkheden en beleving van
opvoeders en jeugdigen.
De uitvoering hiervan zal beperkt
tijd vragen, zodat de omgang met
het kind in de groep voldoende
aandacht kan krijgen.
Aandachtspunten bij het opstellen
van wensen en eisen:
5.3.1. Waarom wil
je kinderen volgen?
Bepaal eerst het doel en de
gebruikswensen voor het volgen
van kinderen in de kinderopvangsituatie.
Het belangrijkste doel zal

zijn het ondersteunen van het pedagogischdidactische
handelen van de beroepsopvoeders.
We geven hieronder nog enkele voorbeelden
van gebruiksdoelen:
• Het inschatten van de educatieve- en
zorgbehoeften in de opvangsituatie
voorafgaand aan definitieve plaatsing
(bijvoorbeeld: protocol voorbehouden
handelingen, indicatie voor plaatsing in
kaleidoscoop-groep, indicatie plaatsing in
peuter-plus project).
• Het meten van welbevinden om daarmee
aan de certificeringseisen te voldoen.
• Het in beeld brengen van het functioneren
van alle geplaatste kinderen in relatie
tot de gekozen omgangswijze en/of opvoedingsdoelen
op de groep.
• In kaart brengen van de globale
ontwikkeling van alle geplaatste kinderen.
• Het in kaart brengen van groepsdynamische
factoren, zodat de beroepsopvoeder
de groepsgerichte activiteiten
beter kan hanteren;
• Het bijhouden van vorderingen van
kinderen.
• onderkennen en signaleren van
ontwikkelingsrisico’s, ontwikkelingsen/of
opvoedingsproblemen.
• Het screenen van kinderen op schoolse
vaardigheden, als indicatie voor te volgen
educatieve trajecten in onderwijs of zorg.
• Het gedetailleerder volgen van kinderen
waar zorgen over zijn, de aard van de
zorgen en de effecten van de gekozen
omgang met het kind.
• Het in beeld brengen van de kwaliteit van
het contact tussen beroepsopvoeders en
kinderen en kinderen onderling.
• Het onderzoeken waar kinderen mee bezig
zijn, om daarbij vanuit het programma
goed te kunnen aansluiten.
• Het informeren van het basisonderwijs
over het sociaal-emotionele functioneren
van de kinderen in de kinderopvang.
5.3.2 Wie wil je volgen?
Kinderopvang is bedoeld voor de opvang
van ‘gewone’ kinderen. Het is bij jonge
kinderen belangrijk aan te sluiten bij hun
ontwikkelingsfase en persoonlijke motivatie
en behoeften. In principe vraagt dat al om
maatwerk bij het omgaan met het kind.
Daarnaast moet rekening gehouden worden
met het soort voorziening waarin de kinderen
verblijven. Wat wordt van de kinderen in een
voorziening voor buitenschoolse opvang
verwacht? En wat verwachten kindercentra
van het functioneren van de kinderen in de
voorschoolse periode? Wanneer functioneren
kinderen in deze setting ‘gewoon’ en
wanneer vallen de kinderen op? Voor het
opzetten van een volgsysteem kan globaal
onderscheid gemaakt worden tussen de
volgende categorieën kinderen:
• gewone kinderen (voorschools: 0 tot 4 jaar,
buitenschoolse opvang: 4 tot 6 jaar, 6 tot 8
jaar, 8 tot 12 jaar en tieneropvang: 12 jaar
en ouder);
• kinderen met een sociaal-medische
indicatie. Bedoeld worden kinderen uit een
speciale situatie die voor hun ontwikkeling
baat hebben bij een gewoon opvangprogramma
in een kindercentrum;
• geïndiceerde kinderen. Kinderen uit
een gewone of speciale situatie die een
speciale aanpak nodig hebben. Deze aanpak
kan groepsgewijs worden gegeven;
ook is het onder bepaalde voorwaarden
mogelijk in een bestaand programma een
specifieke benadering voor een individueel
kind te integreren (‘differentiëren’).
Het verschil tussen de eerste en tweede
categorie is de operationalisering van
‘sociaal-medische indicatie’. Hier wordt
bedoeld: een vast te stellen combinatie
van milieufactoren, die recht op
plaatsing of voorrang in een gewoon
kindercentrum onderbouwt.
In de praktijk wordt ook wel een
‘sociaal-medische indicatie’
gegeven als men de kinderopvang
wil inzetten voor het gericht werken
aan ontwikkelingsproblemen. In dat
geval zou een ‘specifieke aanpak’
eerder aangewezen zijn.
Er is dan sprake van
‘geïndiceerde’ kinderen.
Bij deze kinderen moet
worden nagegaan of het
geboden programma in de
kinderopvang wel het gewenste effect op de
ontwikkeling van de kinderen heeft. Het zal
dan meestal niet voldoende zijn het ‘welbevinden’
van de deze kinderen te volgen.
Allereerst zal daarom vastgesteld moeten
worden welke doelgroepen kinderen het
kindercentrum wil bereiken.
Het kan belangrijk zijn het kindvolgsysteem
zo te kiezen, dat het mogelijk is een onderscheid
te gaan maken tussen kinderen die
geen speciale aandacht nodig hebben en
kinderen die wel extra aandacht of een
speciale aanpak nodig hebben. We verwijzen
naar het beslisschema in hoofdstuk 1, waarin
de verschillende keuzemomenten visueel
zijn weergegeven. Met behulp van een
observatielijst kan het functioneren van alle
kinderen eerst globaal worden ‘gescreend’,
om vervolgens alleen de
kinderen die het nodig hebben
intensiever te gaan volgen.
55 Het kiezen van een kindvolgsysteem

het kiezen van een kindvolgsysteem
5.3.3 Wat wil je volgen?
Het is belangrijk met elkaar af te spreken
welke informatie je over de kinderen wilt
verzamelen. Deze informatie is te onderscheiden
in:
• Het welbevinden/de tevredenheid van
kinderen. Het gaat er om na te gaan of het
kind volgens de beroepsopvoeders lekker
in zijn vel zit.
• Het functioneren in de groep. Nagegaan
wordt of het kind goed meekomt in de
groep. Heeft het kind een eigen gewaardeerde
plek in de groep, of valt het buiten
de groep? Kan het kind naar verwachting
meekomen in de activiteiten van de
groep? Op welk niveau functioneert het
kind in de groep?
• De ontwikkeling van het kind. Ontwikkelt
het kind zich ‘normaal’? Nagegaan wordt
of de totale ontwikkeling van het kind
volgens de beroepsopvoeders overeenkomt
met wat van een kind van die leeftijd
verwacht mag worden.
De genoemde keuzen sluiten elkaar niet
uit, maar er is wel sprake van een zekere
hiërarchie. Een kind dat lekker in zijn vel zit
als het elk dagdeel op de groep alleen maar
puzzelt, of achter een computerspel zit,
hoeft niet goed te functioneren in de groep.
Een kind dat goed functioneert in een groep
die vooral gericht is op samen spelen,
hoeft zich niet in alle opzichten goed te
ontwikkelen. Een kind dat prima functioneert
in een goed gestructureerde leeromgeving,
kan tijdens vrije spelsituaties volkomen
buiten de groep vallen.
Een kindercentrum kan kiezen voor één van
deze doelen, maar kan ook al deze drie doelstellingen
tot haar taak rekenen. Voordat
afspraken worden gemaakt over het observeren
van kinderen en het documenteren van
informatie zal hier duidelijkheid over moeten
zijn. De onderstaande keuzetabel kan helpen
bij het beantwoorden van de
eerste drie vragen.
Wat wil je volgen?
Wat wil je meten?
Welbevinden/
tevredenheid kind
Hoe functioneert
het kind in de
groep?
Ontwikkelingsniveau.
Ontwikkelt
het kind zich
volgens de norm?
5.3.4 Wat is de gewenste
vormgeving van het
observatiesysteem?
• Hoe moet de gewenste informatie worden
verzameld? Is het invullen van een observatielijst
voldoende? Moet daarnaast met
het kind worden gepraat of moet een uitlokkende
activiteit worden uitgevoerd?
Is het nodig kinderen te toetsen? Moet
daar materiaal voor worden aangeschaft?
• Bepaal de situaties waarin moet worden
geobserveerd. Indien er vaste observatiemomenten
worden afgesproken, bepaal
dan de frequentie en momenten hiervan.
• Stel de gewenste registratie/documentatie
vast. Open observaties zullen leiden tot
open verhalende verslagen. De beroepsopvoeders
bepalen de aandachtspunten.
De verslagen zijn door de beroepsopvoeders
zelf uitgewerkt. Gerichte
observaties kunnen in voorgestructureerde
lijsten worden verwerkt. De aandachtspunten
worden door de ouders en/of de
56
Gewone kinderen Kinderen met een
sociaal-medische
indicatie (Kind uit
speciale situatie
dat baat heeft bij
gewone opvang,
bijvoorbeeld een
kind van overspannen
moeder).
Figuur 5.1 Keuzetabel benodigde informatie.
Geïndiceerde
kinderen. (Kind uit
gewone of speciale
situatie heeft
specifieke aanpak
nodig, bijvoorbeeld
een kind met ADHD
of een kind met
ernstige taalachterstand).
organisatie vooraf afgesproken. Deze
aandachtspunten kunnen voor alle
kinderen dezelfde zijn. De manier van
registreren kan in observatielijsten
verschillen. Aan welke vorm wordt de voorkeur
gegeven? Vindt men het prettig te
werken met producten van de kinderen
zelf, met foto’s en videobeelden?
• Bepaal hoe de informatie moet worden
verwerkt via kindbespreking, teamoverleg
en/of managementoverleg naar conclusies
ten aanzien van het kind, de groep en het
pedagogisch beleid. Zijn daar hulpmiddelen
voor nodig?
• Formuleer de wensen rond archivering.
Hoe ziet het kinddossier er uit? Welke
informatie wordt daarin opgenomen?
Welke informatie komt terecht in groepsdossiers
ten behoeve van het teamoverleg?
Welke informatie wordt door
het management in het kader van beleidsevaluaties
beheerd?

5.3.5 Hoe moet de
samenwerking met
de ouders er uit zien?
• Moeten observatiewensen van de ouders
in het systeem worden meegenomen?
Wanneer dat met een observatielijst niet
kan, mag daar dan een extra hulpmiddel
voor worden gebruikt?
• Welke informatie wordt van ouders verwacht?
• Welke rol moeten de ouders hebben
bij het interpreteren van de observatiegegevens?
Hoe vaak, op welke momenten
en met welk doel wordt hierover met
ouders gesproken?
• Welke rol moeten de ouders hebben op
het gebied van informatieoverdracht naar
samenwerkingspartners, zoals het
consultatiebureau of de basisschool?
• Hebben deze wensen gevolgen voor de
inhoud van het observeren, de te kiezen
hulpmiddelen, het aantal oudercontacten
en de vormgeving van de interne
communicatie over het functioneren van
de kinderen?
Verwerk de hieruit voortvloeiende eisen in de
lijst met kwaliteitseisen:
5.3.6 Een lijst met
kwaliteitseisen
Na het beantwoorden van de hierboven
gestelde vijf vragen is een grof kader van
wensen beschikbaar voor het te kiezen
kindvolgsysteem. In hoofdstuk 1 zijn de kenmerken
en uitgangspunten voor een kindvolgsysteem
voor de kinderopvang
genoemd. In hoofdstuk 2 zijn aandachtspunten
voor samenwerking besproken.
Hoofdstuk 3 behandelt de hulpmiddelen.
Hoofdstuk 4 bespreekt een aantal vormen
voor contacten met ouders. Gebruik de informatie
uit deze hoofdstukken om de globale
wensen uit te werken naar kwaliteitseisen,
die de organisatie aan het volgsysteem stellen
wil. De inhoud en vormgeving van het
volgsysteem varieert immers al naar de eisen
die men daaraan stelt.
Stichting Kinderopvang Snelwert
Doel kindvolgsysteem kinderdagverblijf en BSO t/m 5 jaar
• Het bieden van handvaten voor de groepsaanpak voor de groepsleidsters.
• Onderkennen en signaleren van risico’s voor het welbevinden en het functioneren van de
individuele kinderen in de groep.
Inhoud
• Het in kaart brengen van het groepsfunctioneren.
• Het volgen van de psychosociale ontwikkeling, als uitdrukking van het welbevinden, van
alle kinderen.
Eisen
• De hulpmiddelen moeten eenvoudig in gebruik, duidelijk, en overzichtelijk zijn.
• Het hulpmiddel voor het volgen van de psychosociale ontwikkeling moet
wetenschappelijk verantwoord zijn.
• Het hulpmiddel voor het volgen van de psychosociale ontwikkeling moet ‘welbevinden’
meten.
• De ouders moeten bij het samenstellen van het kindbeeld worden betrokken; de voorkeur
wordt gegeven aan een extra vragenlijst voor ouders.
• De resultaten moeten met de ouders worden besproken.
Vormgeving kindvolgsysteem
Wie observeert? Leidster, zo nodig aanvullend ondersteund door collega,
of externe deskundige (veldpsycholoog, CB-medewerker,
Ambulant Begeleider SBO).
Hoe vaak? Zo mogelijk bij aanmelding (Kinddossier CB als hulpmiddel).
Groepsfunctioneren: jaarlijks.
Psychosociale ontwikkeling: Alle kinderen twee maanden na
plaatsing en op leeftijd van 0.9 jaar 1.5 jaar, 2.6, 3.9 en 5 jaar.
Op indicatie, als leidster of ouder zich zorgen maakt.
Waar? In de groep.
Hulpmiddel • Kinddossier ouders (verstrekt via CB).
• Indicatiebericht consultatiebureau met als aantekening:
geen bijzonderheden, VVE-score of bijzonderheden/
aandachtspunten zorg kind.
• Lijstje met individuele aandachtspunten naar aanleiding van oudercontact
in communicatieschrift (zelf opgesteld).
• SIKO en OVL lijsten van de KIPPPI-methode voor psychosociale
ontwikkeling.
• Lijst Groepsfunctioneren van Instrument Welbevinden (NIZW) en
notatieformulier.
• Computeroverzicht observatieresultaten SIKO en OVL-aanvulling
gezinsgegevens ter voorbereiding van het evaluerend halfjaarlijks
teamoverleg (zelf bijgehouden).
Oudergesprek
Tenminste eenmaal per jaar 15 minutengesprek na observatie kind en verder op aanvraag of
indicatie.
Evaluatie
• Notulen halfjaarlijks teamoverleg, notatieformulier groepsfunctioneren en notulen jaarlijks
management overleg in verband met aantekeningen over afspraken over groepsaanpak en
pedagogisch beleid. Dit ook ter voorbereiding teamoverleg en managementoverleg.
• Groepslogboek met daarin vastgelegd de groepsregels, de dagindeling en activiteitenplanning,
maar ook documentatie van leuke gebeurtenissen.
57 Het kiezen van een kindvolgsysteem

het kiezen van een kindvolgsysteem
Voorbeelden van te stellen eisen zijn:
• Er moet samenhang zijn tussen de
gekozen pedagogische handelwijzen met
de daarbij vastgestelde doelen, de hulpmiddelen
om het gedrag van de kinderen
te observeren, te registreren en de
communicatie over de resultaten en
gevolgen daarvan.
• Het volgsysteem laat een doorgaande
ontwikkelingslijn zien, die zich richt op
zowel de voorschoolse- als de vroegschoolse
periode.
• Het volgsysteem richt zich vooral op
procesvariabelen (bijvoorbeeld betrokkenheid
tijdens activiteiten), op effectvariabelen
(bijvoorbeeld bepaald gedrag of
ontwikkelingskenmerken van het kind)
of op een combinatie van deze. Geëist kan
worden dat deze resultaten tijdens een
evaluatie ook nog in verband kunnen
worden gebracht met aanpakvariabelen
(bijvoorbeeld: aantal wisselingen van leidsters,
groepsgrootte, kenmerken van de
ruimte, pedagogische aanpak). Voor al deze
aspecten moeten dan hulpmiddelen aanwezig
zijn.
• Er moeten bij het volgsysteem passende
normen worden afgesproken voor besluitvorming
over (uit)plaatsing, het wijzigen
van de omgang met de kinderen, het
onderkennen en het signaleren van risico’s
en problemen.
• De inhoud van het volgen moet aansluiten
bij gangbare theorieën over de normale
ontwikkeling van het kind.
• Hulpmiddelen voor onderkenning,
signalering of screening moeten op
betrouwbaarheid en validiteit zijn getoetst,
zodat betrokkenen op het oordeel van het
instrument kunnen vertrouwen.
• De hulpmiddelen moeten gebruiksvriendelijk
zijn, overzichtelijk, duidelijk,
eenvoudig in taalgebruik en scoringswijze
en snel in te vullen.
• De (half)jaarlijkse observatie en registratie/
documentatie van welbevinden mag niet
meer dan 10 minuten per kind per gerichte
observatie vragen.
• De verwerking van de gegevens ter voorbereiding
van een kindbespreking of teamoverleg
mag niet meer dan 10 minuten per
kind vragen.
• De resultaten van de observaties van de
kinderen moeten vergelijkbaar zijn.
• De observatieresultaten moeten aanwijzingen
bieden voor gewenste aanpassingen
in de omgang met de kinderen
op de groep en voor het pedagogisch
beleid van de instelling.
• De informatie die is vastgelegd moet overdraagbaar
zijn. Alle betrokkenen moeten
de geregistreerde gegevens op dezelfde
manier begrijpen als de observator heeft
bedoeld bij het registreren.
• Observaties en registraties moeten zoveel
mogelijk tijdens het gewone werk kunnen
worden uitgevoerd.
Het gaat hier slechts om voorbeelden van
eisen. De organisatie beslist zelf over de
eisen waaraan het volgsysteem moet
voldoen.
Maak een voorlopig overzicht van de
kwaliteitseisen die minimaal moeten worden
gesteld aan de inhoud, aan de vormgeving en
kwaliteit van de hulpmiddelen voor registratie
en documentatie en aan de gebruiksvriendelijkheid
van het volgsysteem. Geef per eis de
prioriteit aan. Voeg daar eventueel een lijstje
van wensen met een lagere prioriteit aan toe.
Advies 7
Gebruik in de werkgroep een checklist bij het
bespreken van de wensen en mogelijkheden
voor een te kiezen kindvolgsysteem. Stel aan
de hand van het bespreken van deze
aandachtspunten een lijst op met wensen
en eisen waar het te kiezen volgsysteem aan
zou moeten voldoen.
Ook al is de kinderopvang een nieuw
werkveld, niet alles hoeft zelf te worden uitgevonden.
Is er een methodiek voorhanden
die aan alle eisen voldoet? Onderzoek welke
methoden en hulpmiddelen inmiddels
beschikbaar zijn. Dit kan de organisatie doen
als duidelijk is welke eisen aan een kindvolgsysteem
worden gesteld. Dat kan ook al
beperkt gebeuren tijdens de oriëntatiefase,
zodat de betrokkenen al een indruk hebben
wat ze van methoden die op de markt zijn
kunnen verwachten. Een globale kennismaking
met een drietal totaal verschillende
58
methoden kan het keuzeproces erg ondersteunen.
Door vergelijking van de werkwijze
en hulpmiddelen is het beter mogelijk
concreet aan te geven wat men wel en niet
wil. Voor het beantwoorden van deze vraag
kan wellicht een beroep gedaan worden op
een extern adviseur.
Advies 8
Doe marktonderzoek. In de fase van marktonderzoek
wordt een antwoord gegeven op
de vraag: kan de organisatie een geschikte
methode kopen of moet zij haar werkwijze
(deels) zelf vormgeven?
Het resultaat van de ontwikkel- en planningsfase
is een advies van de werkgroep gericht
aan het management van de organisatie.
De resultaten van het met elkaar doornemen
van de verschillende aandachtspunten
worden met de voltallige werkgroep
besproken. Het advies wordt namens de
hele werkgroep opgesteld. Het advies kan
inhouden dat het eindoordeel pas wordt
gegeven nadat op een groep of in meerdere
groepen een observatiesysteem is uitgeprobeerd.
Het management bespreekt het
advies en komt met het beleidsvoorstel voor
het beoogde kindvolgsysteem. Dit voorstel
zoals iedere belangrijke beleidswijziging in
de organisatie besproken.
5.4 De experimenteerperiode
Volgt het management het advies en wordt
het kindvolgsysteem op kleine schaal uitgeprobeerd,
dan volgt eerst nog een
experimenteerperiode. Soms is de meest
praktische oplossing voor het kiezen: gewoon
uitproberen. Twee verschillende observatiesystemen
kunnen in verschillende groepen, of
op verschillende momenten in dezelfde
groep door de beroepsopvoeders worden uitgeprobeerd.
Het is in de
experimentele fase erg belangrijk de bij
het experiment betrokken leidsters vooraf
duidelijk te maken wat het observatiesysteem
moet opleveren. Dit voorkomt dat
beroepsopvoeders in hun beoordeling alleen
afgaan op de wijze waarop gedrag kan

worden gescoord en de tijd die dat vraagt.
Het verloop van het experiment zal door de
werkgroepsleden op vooraf geformuleerde
aandachtspunten worden gevolgd. Uiteraard
worden daarbij de eerder voorgestelde
kwaliteitscriteria betrokken.
Voor de bestuurlijke vaststelling van dit
experiment worden de benodigde inspraakprocedures
gevolgd. De betrokken medewerkers
worden voldoende voorbereid
middels training en instructies. Ouders zijn
geïnformeerd. Na afloop van de afgesproken
periode wordt zowel met betrokkenen als
met het management het experiment op de
afgesproken aandachtspunten geëvalueerd.
Denk er om bij de evaluatie van een kindvolgsysteem
dat rekening houdt met samenwerking
ook de ervaringen van de extern
betrokkenen in de evaluatie mee te nemen.
5.5 De implementatie
Na een definitieve beslissing over de
beoogde werkwijze volgt de implementatie
van het systeem in de hele organisatie.
Hiervoor wordt een implementatieplan vastgesteld.
Een aantal methoden, zoals
Piramide, het Instrument Welbevinden en
KIJK! Peuters geven in een handleiding
duidelijke richtlijnen voor de implementatiefase.
In de programma’s Piramide en
Kaleidoscoop kan de implementatie van
het programma zelfs nauwkeurig worden
geëvalueerd.
Het kindvolgsysteem kan ineens, maar ook
stapsgewijs worden ingevoerd.
Indien er weinig ervaring is opgedaan met
het systematisch volgen van kinderen wordt
geadviseerd een groeimodel te kiezen.
Als tussenstappen kunnen de volgende
resultaten worden nagestreefd:
• De beroepsopvoeders kunnen het gedrag
van de kinderen met behulp van de
gekozen instrumenten observeren en
registreren.
• De teams kunnen het welbevinden van
individuele kinderen evalueren met behulp
van de gekozen hulpmiddelen.
• De teams kunnen de relaties benoemen
tussen de observatieresultaten voor
welbevinden enerzijds en de gewenste
wijzigingen in de omgang met kinderen
en/of het aanbod van activiteiten
anderzijds.
• De teams kunnen de relaties benoemen
tussen de evaluatieresultaten rond welbevinden
enerzijds en het geformuleerde
pedagogische beleid anderzijds.
• Het management organiseert de cyclische
informatievoorziening tussen de uitvoerende
teams enerzijds en het
beslissingsniveau anderzijds.
Daarmee wordt het kindvolgsysteem
als managementinformatiesysteem
functioneel.
• Desgewenst uitbreiden of verdiepen van
observatiedoelen. Voorbeeld: de groepsleidsters
kunnen met behulp van de
observatiemiddelen beoordelen hoe het
kind functioneert in de groep en op basis
van de groepsresultaten in teamverband
het activiteitenplan bijstellen.
• Desgewenst uitwerking van een
gedifferentieerde aanpak in de groep.
Voorbeeld: de groepsleidsters kunnen met
behulp van de observatiehulpmiddelen
in teamverband vaststellen of de
afgesproken aanpak nog aansluit bij de
ontwikkelingsbehoeften van de kinderen.
Zo nodig zijn zij in staat kleine individuele
aanpassingen te integreren in het groepsprogramma.
5.6. Evalueren
Het is van belang het gekozen kindvolgsysteem
regelmatig te evalueren. Als beleidswijzigingen
worden voorgesteld op het
gebied van (ortho)pedagogisch handelen,
onderkennen, signaleren of samenwerken,
kan het van belang zijn na te gaan of deze
beleidswijzigingen gevolgen hebben voor de
kwaliteitseisen en vormgeving van het kindvolgsysteem.
59 Het kiezen van een kindvolgsysteem

Overzicht
hulpmiddelen
voor het volgen
van kinderen
in de kinderopvang
61 Het kiezen van een kindvolgsysteem

A
B
overzicht hulpmiddelen voor het volgen van kinderen in de kinderopvang
Naam
Peutervolgsysteem Friesland
Stichting Partoer,Leeuwarden
tel. 058 - 234 85 00
e-mail: info@partoer.nl
Naam
Rotterdamse Observatielijst peuter-kleuter
Stichting De Meeuw
Wiebke Louwes
Anne Kerkhoff
Jos van der Pluijm
tel. 010 - 486 30 22
www.de-meeuw.nl
Doel
Beeldvorming peuter ten behoeve van overdracht
aan basisschool.
Doel
Beeldvorming peuter ten behoeve van
richten didactisch handelen groepsleidsters
en aansluiting met de basisschool
Bespreekbaar maken ontwikkeling kind.
62
Vormgeving
Vragenlijst ouders
Vragenlijst leidsters
Voor peuters van 3 jaar
Handleiding
Vormgeving
Vragenlijst groepsleidsters/ leerkrachten
Handleiding
Training

Inhoud observatie kind
Contact met andere kinderen
Contact met beroepsopvoeders
Taal
Spel en speelgedrag
Emotionele ontwikkeling
Zelfredzaamheid
Ruimte voor aanvulling en bijzonderheden op
thema’s
• lichamelijke ontwikkeling
• temperament
• sociaal gedrag
• emotioneel gedrag
Inhoud observatie kind
Sociaal-emotioneel gedrag
Redzaamheid
Speel- en leergedrag
Taalontwikkeling / moedertaal
Taalontwikkeling / NT2
Motoriek
Gedrag wordt aangekruist
indien van toepassing
Inhoud observatie pedagogisch klimaat
n.v.t.
Inhoud observatie pedagogisch klimaat
Relatie beroepsopvoeders - moeder/vader
Taalvaardigheid moeder/vader
Interesse moeder/vader voor kind
Thuissituatie
Te ondernemen acties
Werkwijze
Groepsleidsters en ouders vullen in het
vierde levensjaar de vragenlijst 2 maal in,
waarna een overleg hierover volgt.
De leidsterslijst wordt bij aanmelding op de
school naar keuze door de ouders aan de
school overhandigd.
De lijst biedt per thema enkele aandachtspunten
voor het te observeren gedrag.
De antwoorden worden ingevuld in
5 antwoordcategorieën: altijd, vaak,
wisselend, soms en nooit. Daarnaast is
per thema ruimte opengelaten voor
opmerkingen.
Indien een groepsleidster zich zorgen maakt
over een kind wordt het protocol signalering
van het kindercentrum gevolgd.
Werkwijze
Registratie gedrag van alle peuters op
leeftijd 3.0, 3.11, 4.4 en 5.0 jaar op een
observatielijst. Indien het gedrag extra
aandacht vraagt, dit aankruisen. Onderin
kolom kunnen opmerkingen en bijzonderheden
worden genoteerd. Lijst kan worden
besproken met ouders en/of collega’s.
Overdracht lijst door peuterspeelzaal aan
basisschool.
Ontwikkelingslijn komt in beeld door
vergelijking van de 4 leeftijdsmomenten
in naast elkaar staande kolommen.
63 Het kiezen van een kindvolgsysteem

C
D
overzicht hulpmiddelen voor het volgen van kinderen in de kinderopvang
Naam
Instrument Welbevinden
N.I.Z.W, Utrecht
tel. 030 - 230 66 07
e-mail: bestel@nizw.nl
NIZW bestelnummer: E22018
Naam
F.A. Swets-Gronert
vragenformulier over het gedrag van het kind
uit: ‘Brengen en halen’
uitgeverij NIZW
tel. 030 - 230 66 07
e-mail: bestel@nizw.nl
Doel
Evaluatie welbevinden in kader van eisen
kwaliteitsstelsel kinderopvang.
Onder welbevinden verstaat de auteur de
emotionele toestand van het kind en de
sfeer in de groep.
Doel
Bevorderen communicatie ten behoeve van
afstemming tussen thuis en kindercentrum.
Vormen totaalbeeld kind.
64
Vormgeving
De observatielijst ‘Welbevinden Algemeen’
(WA)
De observatielijst ‘Welbevinden in situaties’
(WIS)
De observatielijst ‘groepsfunctioneren’
De vragenlijsten voor leidsters bij de observatielijsten
Een vragenlijst voor kinderen 8+
Een vragenlijst voor ouders
Een notatieformulier per vragenlijst voor het
verwerken van de informatie uit genoemde
lijsten
Overzichtsformulieren groepsfunctioneren,
WA en WIS
Overzichtsformulieren verbetersuggesties
groepsfunctioneren, WA, WIS, kinderen 8+
en ouders
Vormgeving
Vragenformulier ouders en leidsters

Inhoud observatie kind
Welbevinden Algemeen (WA)
- open/levenslustig
- tevreden/ontspannen
m.b.t. kind zelf, kind i.r.t. andere kinderen
en kind i.r.t. groepsleidsters
(5 punts schaal)
Welbevinden in situaties (WIS)
0 - 2, 2 - 4, 4 - 12 jaar
Gedragsbeschrijvingen in situaties binnenkomst,
eten en drinken, vrij spel binnen,
vrij spel buiten, gestructureerde activiteiten,
verzorgen/slapen en vertrek
(5 punts schaal)
Vragenlijst kinderen 8+
Beleving BSO
Open vragen via waarderingssysteem met
cijfers te scoren
Inhoud observatie kind
Spelen en verzorgen
Taalontwikkeling
Sociaal gedrag
Omgaan met het kind
Inhoud observatie pedagogisch klimaat
Groepsfunctioneren
- babylijst 0 - 1,5 jaar
- lijst 1,5 - 12 jaar
Sfeer
Spel
Activiteiten
Gebruik van de ruimte
Relaties kinderen onderling
Relatie met leidster
Structuur
(5 punts schaal)
Inhoud observatie pedagogisch klimaat
Reactie opvoeders op kind (draaglast)
Werkwijze
Aan te passen aan eigen kwaliteitssysteem.
Combinatie van onderdelen mogelijk.
Aanvulling met andere instrumenten
mogelijk.
Welbevinden van alle kinderen in kaart
brengen. Instrument biedt mogelijkheden
voor:
1. planning observatie per kind
2. planning observatie groep
3. noteren observatie op observatielijst
4. verwerking gegevens op overzichtslijsten
5. betrekken ouders bij observatie
Na observatie bespreken in team en voorstellen
verbeteringen opvang, zowel voor
omgang met kind als op beleidsniveau.
Werkwijze
Als voorbereiding op oudergesprek vullen
ouders en groepsleidster de lijst in.
Lijst wordt besproken. Aandachtspunten
voor het oudergesprek zijn: verschillende
beoordeling en gewenste gesprekspunten.
De lijst biedt 19 vragen verdeeld over de
4 observatiethema’s. Antwoorden worden
omcirkeld op een 7-punts-schaal bij per vraag
wisselende antwoorden
65 Het kiezen van een kindvolgsysteem

E
F
overzicht hulpmiddelen voor het volgen van kinderen in de kinderopvang
Naam
Peutervolgsysteem
Dr. Jef J. van Kuyk
CITOgroep
klantenservice
tel. 026 - 352 15 90
klantenservice@citogroep.nl
www.piramide.citogroep.nl
Naam
KIPPPI- methode:
BABY-KIPPPI
KIPPPPI 1 - 4
KIPPPI 5
Kousemaker 2
, Rijksuniversiteit Leiden
KIPPPI-Producties PPP
Postbus 207
2300 AE Leiden
2
Over de KIPPPI-methode zijn diverse
wetenschappelijke publicaties verschenen.
De methode wordt op basis van onderzoeksbevindingen
nog regelmatig bijgesteld.
Zo is onlangs de BABY-KIPPPI beschikbaar
gekomen.
Doel
Systematisch volgen van de ontwikkeling
van peuters 3+ in kindercentra ten behoeve
van didactische begeleiding, hulp en overdracht
aan basisonderwijs 1
.
Per toets 15 minuten afnametijd rekenen.
1
De observatielijst en de toetsen zijn door
CITO bij een groot aantal peuters afgenomen.
Op basis van de resultaten zijn de
normscores van die groep berekend. De scores
van andere peuters kunnen met deze
‘normgroep’ worden vergeleken.
Doel
Signalering psychosociale problemen
66
Vormgeving
Handleiding
Observatielijst
Score 1,2 of 3
Toets Taal
Toets Ordenen
Toets Ruimte
Met behulp van platenmateriaal
Eenvoudige genormeerde scorebeoordeling
per toets
Scoreformulieren observatielijst en toetsen
Groepsoverzicht observatielijst en toetsen
Peuteroverzicht
Toetsen
Vormgeving
Vragenlijsten ouders: BABY, 1 - 4, 5 jaar
Vragenlijst CB-arts BABY, 1 - 4
Vragenlijst kinderopvang, 1 -4
Vragenlijst schoolarts 5
Vragenlijst leerkrachten 5

Inhoud observatie kind
Observeren:
Zelfredzaamheid
Zelfregeling
Weerbaarheid
Welbevinden
Relatie met anderen
Motoriek
Creativiteit
Spelen
Werken
Toetsen: Taal, Ordenen en Ruimte
Inhoud observatie kind
KIPPPI 1 - 4 / KIPPPI 5
Lichamelijke gezondheid, eten, slapen,
zindelijkheid, activiteit, zelfstandigheid,
verstandelijke ontwikkeling, taal/spraak,
spel/spelen, contact met anderen,
stemming, persoonlijkheid, gedrag, angst.
BABY-KIPPPI
Lichamelijke gezondheid, eten, drinken,
activiteit, contact met vaste verzorger/
opvoeder, contact met anderen, stemming
en persoonlijkheid.
Inhoud observatie pedagogisch klimaat
n.v.t.
Achterblijven ontwikkeling wordt gezien als
signaal dat aanpak en materiaal moeten worden
aangepast.
Inhoud observatie pedagogisch klimaat
KIPPPI 1 - 4 / KIPPPI 5
Ingrijpende gebeurtenissen in het gezin
Gezinssamenstelling
Hoogst afgeronde opleiding
BABY-KIPPPI
Verzorgings- en opvoedingspraktijk gezin
Ingrijpende gebeurtenissen in het gezin
Gezinssamenstelling
Hoogst afgeronde opleiding
Werkwijze
Alle peuters van 3.0 – 4.2 jaar die meerdere
dagdelen per week komen.
Na wenperiode (observeren 3 maanden;
toetsen 1 à 2 maanden).
Peuters (aanvullend) observeren aan de hand
van de observatielijst. Resultaten eventueel
doorspreken met andere leidster. Opnieuw
observeren bij onzekerheid over score.
Toetsen afnemen bij alle kinderen vanaf
3 jaar. Dit kan meerdere malen op zelf
gekozen tijdstippen. Advies: 3.0 jaar, 3.5 jaar
en vlak voor ze naar de basisschool gaan.
Op basis van groepsoverzichten kiezen
voor stimulerende activiteiten (thema’s),
of individuele hulp (tutoring).
Sluit aan bij ‘Piramide’ en leerlingvolgsysteem
bao (CITO).
Werkwijze
Op vaste onderzoeksmomenten het
gedrag van alle kinderen in beeld brengen
middels het bundelen van informatie vanuit
verschillende bronnen (triangulatie). In de kinderopvang
kan de lijst desgewenst ook
alleen op indicatie (bijvoorbeeld van het CB)
worden ingevuld.
Gestructureerde vragen met meestal 4
antwoordcategorieën waarbij zorgelijk
gedrag rechts op de lijst zichtbaar wordt.
Invullen vragenlijst door ouders, eventueel
aangevuld met ingevulde lijsten van groepsleidsters
of leerkrachten bespreken met
consultatiebureaumedewerker of schoolarts.
JGZ-medewerker vult op eigen lijst een eindconclusie
in met eventueel een indicatie
voor een follow-up afspraak, een preventief
advies of verwijzing
Informatie is eenvoudig te verwerken in
SPSS ter verkrijging van epidemiologische
gegevens op diverse niveaus.
67 Het kiezen van een kindvolgsysteem

G
H
overzicht hulpmiddelen voor het volgen van kinderen in de kinderopvang
Naam
Kind Observatie Registratie (KOR)
(High/Scope; Child Observation Record)
2 1
/2 - 6 jarigen
Kaleidoscoop
NIZW-Jeugd
tel. 030 - 230 65 58
weducatie@nizw.nl
Naam
Zo volg je peuters;
leeftijd 2.0 - 4.0 jaar
Zie Zo Educatief
Rosmalen;
tel. 073 - 521 83 74
www.zze.nl
Doel
KOR is een instrument voor beoordeling,
gebaseerd op observatie van kinderen
tijdens dagelijkse activiteiten.
De observatie en registratie is een integraal
onderdeel van het pedagogisch didactisch
model van Kaleidoscoop. Kern van dit model
is ‘actief leren’.
KOR beoordeelt het kind als geheel,
gestuurd door het leerplan.
Met behulp van KOR kan een individueel
stimuleringsplan worden gemaakt.
Doel
Het in kaart brengen van het ontwikkelingsproces
van peuters.
Het vroegtijdig signaleren van specifieke
hulpvragen.
Sluit aan bij observatie-instrument Zo leren
kleuters.
68
Vormgeving
Persoonlijk KOR-boekje met:
Een totaaloverzicht per kind van maximaal
5 observatiemomenten.
Het overzicht laat zowel de gebieden van
de sleutelervaringen zien als de daarin
beschreven vaardigheden.
Per vaardigheid een blad, waarin
5 vaardigheidsniveaus kunnen worden
aangegeven en specifieke observaties
kunnen worden beschreven.
Vormgeving
Het volgsysteem bestaat uit
een handleiding, ideeënkaarten en een
aantal registratielijsten:
- formulier probleembeschrijving
- algemene registratie
- registratieformulieren voor één kind
(setje van 4)
De formulieren worden door de gebruikers
zelf gekopieerd voor de kinderen die binnen
dit systeem gevolgd gaan worden.

Inhoud observatie kind
Sleutelervaringen binnen de gebieden:
1. Initiatief (a t/m d)
2. Sociale relaties (e t/m i)
3. Representatie (j t/m l)
4. Muziek en beweging (m t/m p)
5. Taal en geletterdheid (q t/m v)
6. Logisch en wiskundig denken ( w t/m DD)
In de beschreven vaardigheden wordt
aandacht besteed aan de relatie
kind-omgeving. Dit kan verder worden
uitgewerkt in de door de beroepsopvoeder
beschreven specifieke situaties.
Inhoud observatie kind
Het zelfbeeld
De redzaamheid
Grove motoriek
Fijne motoriek
De spraak
De taal
Het spel
Inhoud observatie pedagogisch klimaat Werkwijze
Inhoud observatie pedagogisch klimaat Werkwijze
Dagelijks worden aantekeningen gemaakt
van wat de kinderen concreet doen.
Daardoor komt informatie beschikbaar
over de sociale, creatieve, cognitieve,
en lichamelijke ontwikkeling.
Met behulp van KOR wordt regelmatig met
de ouders over het kind overlegd.
Er wordt gewerkt met ideeënkaarten,
die aansluiten bij de ontwikkelingsgebieden.
Per ontwikkelingsgebied is een aantal
vaardigheden benoemd en de leeftijd waarop
de peuter zich deze vaardigheid meestal
eigen maakt. Op de registratiekaarten
komen deze vaardigheden terug.
Er kan aangekruist worden op welke leeftijd
deze vaardigheid bij deze peuter werd
geobserveerd. Een signaallijst geeft aan
wanneer er sprake is van een vertraagd
ontwikkelingsproces.
69 Het kiezen van een kindvolgsysteem

I
J
overzicht hulpmiddelen voor het volgen van kinderen in de kinderopvang
Naam
De beoordelingsschaal voor het pedagogisch
functioneren in kinderdagverblijven
Kind & Gezin
Hallepoortlaan 27
1060 Brussel
tel. 02 533 12 11
e-mail: communicatie@kindengezin.be
www.kindengezin.be
Naam
Arnhems Overdrachtsformulier
Projectbureau Onderwijsvoorrang-Sociale
Vernieuwing (OV-SV)
Arnhem
tel. 026 369 18 00
e-mail: ov-svarnhem@obd-arnhem.nl
Doel
Kwaliteitsverbetering
van het pedagogisch functioneren in dagverblijven.
Doel
Overdracht beeldvorming peuters:
het verbeteren van de aansluiting
van voorschoolse voorzieningen met de
onderbouw van het basisonderwijs door
overdracht van peuters van speelzaal en
kinderopvang naar het basisonderwijs.
70
Vormgeving
Beoordelingsschaal, waarin een beoordeling
mogelijk is op een 4-puntsschaal: 1, 3, 5
en 7.
Daarnaast een vragenlijst over de onderwerpen:
1. informatie-uitwisseling
2. betrokkenheid ouders
3. pedagogische begeleiding
4. inspraak in beleid
Vormgeving
Formulier van 4 A4-tjes
Beoordeling op schaal:
- ja
- enigszins
- nee

Inhoud observatie kind
De kinderen, leidsters en de accommodatie
worden geobserveerd aan de hand van
diverse thema’s, zoals:
luieren, wassen, aan-/uitkleden, slapen/rust,
eten, spelen/speelgoed
verbale communicatie, brengen/halen,
infrastructuur, uitzonderlijke zorgsituatie.
Er wordt geen score gegeven op naam
van de kinderen.
Inhoud observatie kind
Algemene gegevens
Sociaal-emotionele ontwikkeling
Redzaamheid
Speel-/werkgedrag
Spraaktaalontwikkeling: Nederlands
Spraaktaalontwikkeling: andere moedertaal
dan Nederlands
Motorische ontwikkeling
Gezondheid
Deelname aan extra voorzieningen
Inhoud observatie pedagogisch klimaat
a. Interactie opvoeder – kind:
1. Flexibiliteit
2. Individualiseren
3. Stimuleren
4. Structureren
5. Bevorderen zelfstandigheid
6. Bieden bewegingsvrijheid
7. Veiligheid
b. Randvoorwaarden:
8. Samenwerking met ouders
9. Teamwork
10. Vergaderingen
11. Vorming van het personeel
12. Pedagogische observatie
Inhoud observatie pedagogisch klimaat
n.v.t.
Werkwijze
Inspectieafgevaardigde observeert in
een van de leefgroepen de alledaagse
activiteiten.
Vraaggesprek met leidinggevende.
Scoring beoordelingsschaal.
Schriftelijk advies van inspectie.
Werkwijze
Twee maal per jaar invullen van registratieformulier.
71 Het kiezen van een kindvolgsysteem

K
L
overzicht hulpmiddelen voor het volgen van kinderen in de kinderopvang
Naam
KIJK! Peuters (2001)
De observatielijsten Kijk! Peuters zijn niet
wetenschappelijk getoetst, maar wel in de
praktijk geëvalueerd.
Het model voor groep 1 en 2 is wel wetenschappelijk
onderzocht.
Uitgever: RPCZ, Zeeland
Auteurs:
A.Blom,
A.Duvekot-Bimmel
B. de Jaeger
tel. 0118 628 851
Naam
Een spelend streefsysteem
(2001)
Auteur:
H.Lamme
Uitgave:
IPO
Potgietersingel 3-4
8011 NA Zwolle
038 423 13 64
Doel
In beeld brengen van de totale ontwikkeling
van jonge kinderen.
Gebruiksmogelijkheden:
- Volgen ontwikkelingslijn
- Kind globaal vergelijken met andere
kinderen
- Hulpmiddel kiezen vervolgactiviteit
- Hulpmiddel signalering en afstemming/
overdracht
Aansluiting met KIJK voor groep 1 en 2
van het basisonderwijs, zodat
continuïteit in het volgen en stimuleren
van de ontwikkelingslijn gerealiseerd kan
worden.
Doel
Hulpmiddel opdat jonge kinderen (leren)
spelen.
Volgen brede ontwikkeling aan de hand van
10 streefdoelen.
Aanknopingspunten voor
Ontwikkelingsstimulansen.
Tijdig remediëren vanuit ontwikkelingslijn
peuters – groep 3.
72
Vormgeving
Ringband,
Cd-rom komt beschikbaar
Uitgebreide informatieve handleiding voor
het proces van observeren tot handelen.
Kijk-registatiemodel voor peuters met
lijsten:
a. Basiskenmerken
(1 A4; 5-puntsschaal)
b. Betrokkenheids-niveau
(1 A4; 5-puntsschaal achter activiteitenlijst;
plus open ruimte)
c. Overzicht risicofactoren met open ruimte
voor opmerkingen
d. Ontwikkelingslijn 1.6 – 4.6 jaar
met 3-puntsschaal, corresponderend
met leeftijd
e. Overzicht kind: ontwikkelingsprofiel
Vormgeving
Reader met:
Tien streefdoelen voor peuters vanaf 3 jaar
tot en met groep 3 (6 1
/2 jaar).
Per peuter een registratieformulier waarin op
2 A4-tjes streefdoelen zijn uitgewerkt.
De streefdoelenlijst zijn uitgewerkt voor de
leeftijden 3, 3 1
/2, 4 en 4 1
/2 jaar. Daarnaast is
eenzelfde streefdoelenlijst voor kleuters
opgenomen.
Een streefdoel is geconcretiseerd in een te
observeren gedragsdoel.

Inhoud observatie kind
a. Basiskenmerken
- vrij zijn van emotionele belemmeringen
- nieuwsgierig en ondernemend
- zelfvertrouwen
b. Betrokkenheidsniveau bij activiteiten
c. Risicofactoren:
- impulsiviteit
- passiviteit
- slechte selectieve aandacht
- grote vermoeidheid
d. Ontwikkelingslijnen
- sociale en emotionele ontwikkeling
- zelfredzaamheid
- spelontwikkeling
- spraak- en taalontwikkeling
- motoriek
- cognitieve ontwikkeling
- symboolverkenning
- ontluikende geletterdheid
- ontluikende gecijferdheid
Overzichtslijst voor de groep is in
ontwikkeling
Inhoud observatie kind
1. Spel
2. Aankleden
3. Gezelschapsspel
4. Plannen
5. Empathie
6. Vouwen
7. Begrippentaal
8. Rijmpje
9. Prentenboek
10. Beeldverhaal
Ieder item formuleert een streefdoel dat
geobserveerd kan worden.
Streefdoelen dekken de kerndoelen.
Inhoud observatie pedagogisch klimaat
De betrokkenheid van kinderen is
een indicatie voor de kwaliteit van het
pedagogisch klimaat.
Bovendien aandachtspunten voor het kiezen
van een aanpak aansluitend bij behoeften
van kinderen. Dit op basis van observatiegegevens
uit het registratiemodel. Vijf van
deze aandachtspunten zijn gericht op de
interactie leidster - kind.
Inhoud observatie pedagogisch klimaat
Tien aandachtspunten onderwijsaanpak:
1. Pedagogisch klimaat
2. Spelstimulansen
3. Structuur
4. Spel naar keuze. Gebruik van motivatiekring
en evaluatiekring
5. Thematisch werken
6. Differentiatie per kind
7. Dagboekverslag
8. Orthopedagogische Afstemming (OPA)
9. Interactief voorlezen en vertellen
10. Voorlopers, projecten en methoden
Werkwijze
Participerende observatie.
Beeldvorming aan de hand van de
categorieën a, b, en c. met behulp van
een globale of gedetailleerde registratie.
Per 2 à 3 weken het betrokkenheidsniveau
van individuele kinderen bepalen.
Een betrokkenheidsniveau beneden 3,5 is
een signaal dat er iets aan de hand is.
Invullen registratiemodel d.,
2 à 3 maal per jaar.
Inkleuren bereikte niveau functioneren.
Per keer invullen een andere kleur kiezen.
Eventuele aanvullingen of opmerkingen
in vrije ruimte noteren. Bij interpreteren
ontwikkelingsniveau marge nemen van
tenminste zes maanden.
Informatie uit d. relateren aan informatie uit
a. t/m c.
Werkwijze
OPA-strategie
Elke dag beperkt aantal kinderen ter
observatie. Als alle kinderen geweest zijn
gerichte observatie en gerichte handelingsvoornemens.
Elke dag 1 kind dat individuele
aandacht en instructie ontvangt.
Eén keer per 6 maanden handelingsgericht
screenen.
Zesweekse handelingsplannen,
gericht op 1 streefdoel tegelijkertijd.
Eén keer per 6 weken peuteroverleg.
Inzet tutor op gekozen streefdoelen.
Spel is basisactiviteit.
Oudergesprek twee keer per jaar.
73 Het kiezen van een kindvolgsysteem

M
overzicht hulpmiddelen voor het volgen van kinderen in de kinderopvang
Naam
Pravoo-peutervolg- en hulpsysteem
Het systeem is wetenschappelijk ontwikkeld
en getoetst.
Criteria gebaseerd op onderzoek onder 445
peuters. Die gegevens hebben de normen
opgeleverd en de begeleidingsinhouden aangegeven.
Auteur:
L.J. Koning
Uitgever:
Pravoo,
Slobeendstraat 27
2941 PC Lekkerkerk
tel. 0180 662099
Doel
In beeld brengen van de totale ontwikkeling
van jonge kinderen van 2 tot 4 jaar en het
bieden van een overdrachtkaart als het kind
naar de basisschool gaat.
Gebruiksmogelijkheden:
- volgen van de ontwikkeling van kinderen
- diagnosticeren van gesignaleerde
problemen
- speciale begeleiding bieden aan kinderen
met ontwikkelingsachterstanden en
–stoornissen
- het opzetten van algemene ontwikkelingslijnen
voor alle kinderen.
- het geven van opvoedingsvoorlichting aan
de ouders
- het realiseren van een organisatie in de
peurterspeelzaal die dat allemaal mogelijk
maakt.
Aansluiting met het Pravoo leerlingvolgen
hulpsysteem voor groep 1, 2 (3) en sbo,
zodat continuiteit in het volgen en
stimuleren van de ontwikkelingslijn
gerealiseerd kan worden. Het kan ook los
van het kleuterpakket worden gebruikt.
74
Vormgeving
Ringband met daarin de handleiding, bijlagen
met hulpverleningsprogramma’s, het
spiegelboekje (met daarin ontwikkelingspsychologie
van de peuter) en een los
persoonlijk ontwikkelingsboekje.
De ontwikkeling van de peuter wordt vastgelegd
in een persoonlijk ontwikkelingsboekje.
Dat is een A-3 blad met daarop de zgn. peilpunten.
Dat zijn momenten waarop de ontwikkeling
gepeild word. Dat is in elk geval
voor de binnengekomen peuter en de peuter
die naar de basisschool gaat en in
de tijd daartussen steeds is januari en juni.
Er zijn vaste peilpunten genomen om de
leidster niet het gevoel te geven dat ze
steeds aan het signaleren is.
In de peilpunten staat precies aangegeven
wat ontwikkelingspsychologisch hoort bij
die leeftijd zodat er duidelijke en objectieve
ontwikkelingscriteria zijn.
Het A3-blad zorgt er voor de dat de gehele
ontwikkeling handig op een blad is te overzien.

Inhoud observatie kind
Het systeem bevat de volgende afdelingen:
- de binnenkomst
- spelen
- werken
- kringgedrag
- de sociaal-emotionele ontwikkeling
- taal
- motoriek
- zintuiglijke ontwikkeling
- redzaamheid
Er is een overzichtslijst voor de groep.
Inhoud observatie pedagogisch klimaat
Voor de leidsters is aangegeven hoe deze
de opgespoorde kinderen verder zou kunnen
onderzoeken in de vorm van een voorgestructureerde
diagnose. Daarna kan men
gebruik maken van de diverse programma’s.
Voor alle onderdelen van het kindvolgsysteem
zijn er kant- en klare programma’s
ontwikkeld.
Die kan men alleen in de peuterspeelzaal
uitvoeren maar ook samen met de ouders,
aangevuld met de ouderbrieven die voor de
ouders aangeven hoe zij thuis het beste met
hun kind om kunnen gaan. Het pakket bevat
ruim 30 oudervoorlichtingsbrieven.
Voor de organisatie in de peuterspeelzaal is
er een organisatiemodel ontwikkeld waarbij
er met memo’s (handelingplannen) wordt
gewerkt die de leidsters helpen om de hulp
ook daadwerkelijk uit te voeren. Naast de
aandacht voor de zorgpeuter wordt ook de
algemene peuterspeelzaal-pedagogiek
behandeld in de vorm van het leidstersgedrag,
organisatie in de groep en begrippen
als veiligheid, etc.
Werkwijze
Aan de hand van het persoonlijk
ontwikkelingsboekje brengt de leidster
de ontwikkeling van het kind in kaart.
Dat gebeurt door middel van observaties op
vaste momenten, waarbij de observaties in
objectieve termen zijn beschreven en er
soms gebruik gemaakt wordt van speciale
genormeerde signaleringshulpen om het
optimaal objectief te laten zijn.
Daarbij zijn er twee belangrijke aspecten,
nl. het kind wordt vergeleken met een
normgroep zodat de leidster houvast heeft
en het kind wordt vergeleken met zich zelf.
Op basis van deze gegevens kan de
speciale hulpverlening opgezet worden.
Alle middelen en programma’s zitten ook
in de map.
75 Het kiezen van een kindvolgsysteem

Overzicht
geraadpleegde
literatuur
77 Het kiezen van een kindvolgsysteem

geraadpleegde literatuur
Aalsvoort, G.M. en G.J.J.M. Ruijssenaars,
red. (2000), Jonge Risicokinderen.
Achtergronden, onderkenning, aanpak en
praktijk. Rotterdam.
Aalsvoort, G.M. en A.M. van der (2001),
De herkomst van jonge risicokinderen in SBO
en cluster IV-voorzieningen in Leiden.
Pedologisch Instituut School ‘De Brug’
Leiden.
Adelmund, K.Y.I.J. en M. Vliegenthart (2000),
Beleidsbrief Voor en Vroegschoolse Educatie.
Ministeries OcenW en VWS Den Haag.
Bagnato, S.J., J.T. Neisworth en S.M.
Munson (1997), LINKing Assessment and
Early Intervention. An authentic Curriculum-
Based Approach. Paul H. Brooks Publishing
Co, Baltimore, Maryland.
Balledux, M. (2001), Werken aan
Welbevinden. Het evaluatie-instrument voor
de kinderopvang opnieuw bekeken.
NIZW/VOG-Klein Kapitaal, Utrecht.
Blom, A., A. Duvekot-Bimmel en B. de
Jaeger (2001), KIJK! Peuters. RPCZ,
Middelburg.
Beek, A. Van (1995), Protocol sexueel
misbruik voor instellingen in de kinderopvang.
VOG, Utrecht.
Boom, D. vd. (1999), Ouders op de voorgrond:
een educatieve lijn voor 0-18 jaar.
Sardes, Utrecht.
Buitenhuis, M, J. Schuurman, B.
Uittenbogaard en D. Wienke (1991), Stap
voor stap, een stappenplan om ouders met
jonge kinderen te begeleiden bij opvoedingsvragen.
SWP, Utrecht.
Bijlsma, B. (1994), Het kindvolgsysteem en
ouderparticipatie In: Ouderbeleid in de kinderopvang,
een maat voor kwaliteit. Alkmaar.
Bijlsma, B. (1995), Met het oog op de toekomst.
Eindverslag van het project ‘Delen
van Zorg’. Partoer, Leeuwarden.
Bijlsma, B. (1997), Model Protocol
Signalering. Voorstel voor het handelen in de
kinderopvang bij signalering in het algemeen
en kindermishandeling in het bijzonder. SWF,
Leeuwarden.
Bijlsma, B., A. Huisman, J. Terpstra, A.
Borderwijk, K. Vroonhof en S. van der Wielen
(1997), Integratie van kinderen met een handicap
in de kinderopvang. IPK, Leeuwarden
1999.
Bijlsma, B. (2000), Handleiding PeuterVolg-
Systeem Smallingerland. Stichting Partoer,
Leeuwarden
Boxma, S. en R. van Dijk (1997),
KOST-verkort. GCO-fryslan, Leeuwarden
Bowman, B.T., S. Donovan en S. Burns, ed.,
(2001), Eager to Learn: Educating our preschoolers.
Committee on Early Childhood
Pedagogy. Commission on Behavioral and
Social Sciences and Education. National
Academy Press, Washington, DC.
Caton, B. (1994), Project kinderen met
problemen in de kinderopvang.
GGD-Rotterdam.
Delfos, M.F.(1996), Kinderen in ontwikkeling.
Stoornissen en belemmeringen. Swets en
Zeitlinger, Lisse.
Doorn, A.B. van en F.J.H. Harinck (1993),
Leerlingvolgsystemen: een antwoord op
schoolevaluatie? In: Tijdschrift voor orthopedagogiek,
32, p. 363-373.
Duinen, M.van (1982), Naar kinderen kijken.
Deventer
Dijkstra, G., B. de Jong en S. Sprenger
(1994), Toegankelijkheid van kindercentra
voor kinderen in een achterstandssituatie.
Wetenschapswinkel RuG, Groningen.
Evegroen, R. (2000), De KOR: een nieuwe
bril. In: De wereld van het jonge kind, 06,
p. 328 - 331.
78
Evers, A., J.C. van Vliet-Mulder en C.J. Groot
(2000), Documentatie van tests en testresearch
in Nederland. Van Gorcum, Assen.
Frankrijker, H. de en T. Pannebakker (1999),
Werken aan een doorgaande lijn.
De ontwikkelingsstimulering van het jonge
kind. In: Vernieuwing, Tijdschrift voor
Onderwijs en opvoeding, 1, p. 3 - 6.
Gelauff-Hanzon, C., J. Dekker, R. de Fijter,
A. Veen, red., (2000), Keuzegids VVE
programma’s, deskundigheidsbevordering en
instrumenten op het gebied van Voor- en
Vroegschoolse Educatie. Uitgave Makelaar
VVE, Den Haag / Utrecht.
Gillijns, P. (1993) Leerlingvolgsysteem. Tilburg
Harpman, A. en L. Tavecchio, red., (1996).
Opvoeding als evenwichtskunst.
Pedagogiekvoor 0-2 jarigen. Samson H.D.
Tjeenk Willink, Alphen aan den Rijn
Harpman, A., red., (1996), Stimulerend
opvoeden. Ontwikkelingsstimulering
van kinderen van 0 - 4 jaar, opvoedingssamenwerking
en het aanleren van
pedagogische vaardigheden.
Hermanns, J.M.A. (1992), Het sociale
kapitaal van jonge kinderen. Den Haag
Jaeger, B.de en B. Schonewille (2002),
Instrumenten en werkwijzen voor observatie,
registratie en overdracht. Verdiepingscursus
VVE, Module 4. Sardes, Utrecht.
Jeugd in Ba(la)ns (1999), Vervolgafspraken
van rijk, provincies en gemeenten over een
gezamenlijk jeugdbeleid.
Kamps, S. (2001), Kunstenaars in de kinderopvang.
Kinderopvang 7 - 8, p. 38 - 43.
Lamme (2001), Een spelend Streefsysteem.
De onderbouwing van adaptief onderwijs.
Een zorgverbredingsstrategie die gericht is op
preventie en ontwikkelingsstimulering.
In eerste instantie op de brede ontwikkeling
en pas daarna op –essentiele- aspecten van
de specifieke ontwikkeling. Hogeschool
Drenthe.

Kousemaker, N.P.J. (1999), Interpretaties van
ontwikkelingsbeelden bij baby’s. Handleiding
voor en eye-openers bij het gebruik van het
experimentele baby-KIPPPI. Universiteit
Leiden, faculteit sociale wetenschappen,
afdeling orthopedagogiek. Leiden.
Kousemaker, N.P.J. (1997), Onderkenning van
psychosociale problematiek bij jonge
kinderen. Assen.
Kousemaker, P. en I. van Winden-Herstel
(1999), De KIPPPI 1 - 4 methode voor onderkenning
van psychosociale problematiek in
de ouder- en kindzorg. Een beschrijvend
onderzoek. Project onderkenning en preventie,
Universiteit Leiden, Leiden
Kuijk, J.J. van (1997), Piramide.
Implementatieboek voor leidsters en tutors
peuterspeelzalen en leerkrachten en tutors
groep 1 en 2 basisschool. CITO, Arnhem.
Kuijk, J.J.van (2000), Handleiding, observatielijst,
Toets Taal, Toets Ordenen en Toets
Ruimte. CITO-groep, Arnhem
Kuijk J.J. van (2000), PIA. Piramide
Implementatie Assessment.
CITO, Arnhem. Concept.
Kuijk, J.J. van (2000), Piramide. Educatieve
methode voor 3- tot 6-jarige kinderen.
Wetenschappelijke verantwoording.
CITO, Arnhem.
Kuijk, J.J. van (2001), Piramide Project.
Voorlichting en advies. CITO, Arnhem.
Laevers, P., A. Leijnen en K. Veeulemans
(1993), De kwaliteit van de opvang in kinderdagverblijven.
Betrokkenheid als sleutelvariabele.
In: Pedagogisch Tijdschrift nr. 5/6,
p.343 - 348.
Lindijer, W. (1998), Kind Observatie
Registratie, vertaling van het Child
Observation Record. Ontwikkeld door
High/Scope Educational Research
Foundation, Ypsilanti (Michigan) 1992.
Averroes, Amsterdam.
Louwes,W., A. Kerkhoff en J. van der Pluijm
(1997), Rotterdamse Observatielijst Peuter
Kleuter en Handleiding. Stichting De Meeuw,
Rotterdam
Marle-Dekker, M.J.van, M.A. van
Oudheusden, B. van der Meulen en W.G.
Sipma (1999), Portage Groeps Programma.
Handleiding. Swetz & Zeitlinger B.V. , Lisse.
Ministerie van WVC (1993), Wet
Medezeggenschap Cliënten Zorginstellingen.
Ministerie van VWS (1995), Tijdelijk besluit
kwaliteitsregels kinderopvang. Directie
Jeugdbeleid. Staatsblad 30-11-1995, nr. 578.
Oosterheert, J., P. Filipiak en E. Bal-Otter
(1997), Ze laten het je zien, ze laten het je
horen. Een observatieprogramma voor de
peuterspeelzalen. CPS, Amersfoort.
Pollmann, T. en H. Arons (1998), Handleiding
Kwaliteitsstelsel kinderopvang & peuterspeelzaalwerk.
‘s-Gravenhage.
Poucke, A.van (1984), Ervaringsgericht
werken met 2,5 - 3-jarigen in het spoor van
hun ontwikkelingsbehoeften: vragen uit de
praktijk. In: Kleuters & ik, jrg.3 (1983/1984)
nr.3, p.11-18.
Riksen-Walraven, M. (1987) Het levensloopmodel.
In: Tijdschrift van orthopedagogiek
1,1989.
Rispens, J., P.P.Goudena en J.J.M.
Groenendaal, red.. (1994), Preventie van
psychosociale problemen bij kinderen en
jeugdigen. Houten/Zaventem
Sauerwein, L.B. en J.J. Linnemann (2001),
Handleiding voor verwerkers van persoonsgegevens.
Ministerie van Justitie, Den Haag.
(www.minjust.nl).
Sienema (1995), KOS. Een screeningstest
ten behoeve van vroegtijdige onderkenning
van ontwikkelingsproblemen bij 4-jarige
kleuters. Scriptie. Rijksuniversiteit Groningen.
Swets-Gronert, F.A. (1994), Individuele oudercontacten.
In: Ouderbeleid in de kinderopvang,
een maat voor kwaliteit. Alkmaar.
Swets-Gronert, F.A., Vragenformulier over het
gedrag van het kind. Leidsterslijst en ouderlijst.
WKN
Romijn, A. en P. Kousemaker (2001),
De KIPPPI-methode voor vroegtijdige onderkenning.
Revisie en nadere verantwoording.
Universiteit Leiden, faculteit sociale wetenschappen,
afdeling orthopedagogiek, Leiden.
Schippers, M., H. van Gemert en J. Hanff
(1999), Zo volg je peuters, kleuter in wording.
Zie Zo Educatief, Rosmalen.
Schaffer, H.R. (1996), Social Development.
Oxford.
Seifert, K.L. en R.J. Hoffnung (1994), Child
and Adolescent Development. 3rd Ed,
Boston.
Vazquez-Nuttall, E., I. Romero, en J. Kalesnik,
ed., (1999), Assessing and Screening
Preschoolers. Psychological and Educational
Dimensions. Allyn & Bacon, Needham
Heights, Ma.
Veen A. en A. Kraan (2001),
SCO-Kohnstamm Instituut, Kijk eens goed…
Observatie-instrumenten voor jonge
kinderen. Averroes, Amsterdam.
Verhegge, K. (1994), De beoordelingsschaal
voor het pedagogisch functioneren in kinderdagverblijven.
Kind en Gezin, Brussel.
Vliegenthart, M. (2000), Hoofdlijnen wet
basisvoorziening kinderopvang (WBK).
Ministerie van VWS, Den Haag.
79 Het kiezen van een kindvolgsysteem

afkortingen
AMK Algemeen Meldpunt Kindermishandeling
BSO Buitenschoolse opvang
CB Consultatiebureau
CvI Commissie voor Indicatie
GGD Gemeenschappelijke gezondheidsdienst
KDC Kinderdagcentrum
MKD Medisch Kleuterdagverblijf
NIZW Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn
OKZ Ouder- en kindzorg
OPA Orthopedagogische afstemming
PCL Permanente Commissie Leerlingzorg
PKU Phenylketonurie
PSZ Peuterspeelzaal
REC Regionaal Expertise Centrum
RPCZ Regionaal Pedagogisch Centrum Zeeland
SBO Speciaal Basis Onderwijs
SPD Sociaal Pedagogische Dienst
80

stichting Partoer
Instituut voor zorg en welzijn
Natalstraat 7
Postbus 298
8901 BB Leeuwarden
telefoon: (058) 234 85 00
fax: (058) 234 85 01
e-mail: info@partoer.nl