Download - Eindwerk 2013

2
VOORWOORD
Zo’n anderhalf jaar geleden begon ik te broeden op een onder-
werpskeuze om mijn studie Illustratie aan de Hogeschool voor de
Kunsten Utrecht mee af te ronden. In grote lijnen heeft mijn on-
derzoek zich uitgestrekt over drie onderwerpen: overleven, opsom-
woede en de economische crisis waarin Nederland zich momenteel
bevindt. In deze rapportage behandel ik mijn bevindingen met
betrekking tot het derde onderwerp: de crisis.
3

– afb. 1: als ik me volgend jaar geen
huur meer zou kunnen veroorloven ga
ik op mijn wc wonen (2011)
4
5

ONDERWERP – CRISIS
6
CRISIS
Aan het begin van mijn afstudeerjaar ben
ik vijfenhalve week ziek geweest, waarin
ik weer tijdelijk mijn ouderlijk huis in
Amsterdam bewoonde. Dagenlang zat ik
thuis, samen met mijn vader, die vorig
jaar door bezuinigingen zijn baan is kwijt-
geraakt. Ik heb hem in deze ruime maand
goed mogen observeren en ik vond het
opvallend hoeveel er was veranderd in de
jaren dat ik op mezelf woon. Eerder heb
ik het niet zo meegekregen, vanuit mijn
studentenkamer in Utrecht zag ik niet hoe
de crisis mijn gezinssituatie thuis beïn-
vloedde en bovendien speelt mijn vader,
zoals het een echte Indo betaamt, graag
mooi weer, met een oosterse gelatenheid.
Terwijl de crisis er toch ingehakt heeft.
Mijn vader is niet de enige; door de eco-
nomische crisis verliezen veel Neder-
landers hun werk. In de maanden juli,
augustus en september van 2012 nam het
aantal werklozen met 8000 per maand
toe. (Centraal Bureau voor de Statistiek,
2012) Na jarenlang in dienst te hebben
gestaan van de maatschappij, staan zij er
plotseling buiten. En ondanks de wetten
die leeftijdsdiscriminatie op de arbeids-
markt tegen moeten gaan (Eerste Kamer,
2012) komt iemand van zestig niet zo-
maar aan een nieuwe baan, de jarenlange
werkervaring ten spijt.
Een gevolg van het verliezen van je baan,
of dit nu vrijwillig, door pensioen of ont-
slag is, kan zijn dat mensen voor hun ge-
voel een deel van hun identiteit verliezen.
7
Ze draaien niet meer mee in het systeem,
zijn plotseling niet meer ‘Jan, de bakker’,
maar gewoon ‘Jan’. Men heeft het gevoel
langs de zijlijn te staan en kan zich uitge-
stoten voelen. (Maiers en Markhard, 1980)
Waar veel mensen bij werkloosheid al-
leen denken aan de financiële problemen
die dit met zich meebrengt, moet er in de
praktijk ook rekening worden gehouden
met de psychologische kwesties. Wan-
neer iemand zijn baan verliest, wordt hij
gedwongen zijn duidelijk omschreven rol
als werknemer in te ruilen voor de veel
onduidelijkere rol van werkloze. Deze rol
moet door hemzelf worden ingevuld. Iets
wat hem daarin kan tegenwerken is de
beeldvorming over de standaardidentiteit
van de werkloze, die bij het grote publiek
vaak over het algemeen negatief is, zoals
verscheidene onderzoeken in het verleden
hebben aangetoond.
(Becker en Vink, 1984)
Iemand verliest niet alleen zijn werk,
maar daarmee ook een (arbeids)plaats;
hij raakt iets kwijt waar hij zich betrokken
en mee verbonden heeft gevoeld. (Schau-
feli, 1986) In de periode na vertrek raakt
men vaak in een sombere stemming, trekt
men zich terug in zichzelf en sluit zich
af van zijn omgeving. (Wacker, 1976) De
stabiliteit is doorbroken, de balans moet
worden hervonden. De eerste fase na het
verliezen van een baan kan hierom wor-
den gezien als crisis. (Ovesen, 1977) Deze
crisis kan allerlei richtingen opgaan en
hoeft niet noodzakelijkerwijs negatief te >

ONDERWERP – CRISES IN (KUNST)HISTORISCH PERSPECTIEF
zijn: de eigen crisis kan ook zorgen voor
persoonlijke groei en ontplooiing.
(Schaufeli, 1986)
Afgelopen winter stond er een essay van
Jelmer Jepsen in Volkskrant Magazine,
waarin hij schreef over zijn ‘dertigers-
dilemma’. Aan het eind van het artikel
schrijft hij dat hij zijn midlife-crisis uitge-
holpen werd doordat hij, in deze tijd met
een overdaad aan keuzemogelijkheden,
leerde waarderen wat hij had. Steun kreeg
hij uit onverwachte hoek: de crisis. Over
verhuizen hoef je niet meer te twijfelen,
je mag blij zijn dat je überhaupt ergens
woont. Van baan wisselen lijkt een onmo-
gelijkheid geworden; op vacatures wordt
al door honderden anderen gereageerd.
Ook een complexe vakantie in het buiten-
land is niet meer noodzakelijk; je kunt je
vakantiedagen tegenwoordig weer gewoon
in Nederland slijten. De crisis kan ervoor
zorgen dat het rustiger wordt in iemands
hoofd. (Jepsen, 2013)
8
CRISES IN (KUNST)HISTORISCH
PERSPECTIEF
Interessant was voor mij de kennisname
van de zogeheten ‘Kondratieff-golf’ (zie
afb. 2). Deze cyclus, in de jaren twintig
van de vorige eeuw ontdekt door Nikolai
Kondratieff, laat een zich telkens her-
halende golfbeweging zien. (Aivazov en
Kobyakov, 2008)
De golfbeweging begint met ‘prospe-
rity’ (welvaart): er doet zich een ontwikke-
ling voor waarna de economie fors stijgt.
In het begin van de negentiende eeuw
waren het de stoommachine en de katoen
die voor de welvaart zorgden, in de vol-
gende golf was dat de aanleg van spoor-
wegen en staal. In de golf aan het begin
van de twintigste eeuw zorgden de elek-
trotechniek en de scheikunde voor een
economische groei en in de tweede helft
van vorige eeuw veroorzaakten de petro-
chemie (het bereiden van chemische pro-
ducten uit aardgas, aardolie of steenkool)
en de auto-industrie een golfbeweging.
De laatste golfbeweging die wij kennen,
9
en die volgens de cyclus van Kondratieff
de aanleiding van de huidige crisis mar-
keert, vond plaats in de jaren negentig
van vorige eeuw: het informatietijdperk
brak aan. Een tijd van voorspoed brengt
veel goede dingen met zich mee. Er komt
meer werkgelegenheid en nieuwe kansen
lijken oneindig.
Na een aantal welvarende jaren blij-
ken de kansen, de banen en de geldpot
tóch eindig, waarna de samenleving in
een recessie terechtkomt, die vervolgens
omslaat in een depressie. In de laatste (of
eerste, het is maar hoe je het bekijkt) fase
verschijnt er langzaam, heel voorzichtig
en met het nodige wantrouwen, weer licht
aan het einde van de tunnel en begint de
samenleving zich te stabiliseren. Tot de
nieuwste revolutie opkomt en de cyclus
zich herhaalt.
De golfbeweging is zich nu al voor de
vierde keer aan het herhalen en voltrekt
zich meestal binnen een periode van 50 à
60 jaar. (Wetemans, 2011)
>
– afb. 2: verloop Kondratieff-golf
(2012)

ONDERWERP - CRISES IN (KUNST)HISTORISCH PERSPECTIEF
– afb. 3: The International,
Otto Griebel (1928)
Onvrede over de crisis die volgde na de
Eerste Wereldoorlog werd in die tijd tot
uitdrukking gebracht in de beeldende
kunst. Kunstenaars als Otto Griebel, Otto
Dix en George Grosz schilderden hun
wereld in sombere kleuren en met raad-
selachtige lichtvallen (zie afb. 3 t/m afb.
6), vaak als tegenreactie op de gang van
zaken in de politiek. De werken hebben
een trieste sfeer en een dreigend karak-
ter; deze somberte zou voortkomen uit de
bittere teleurstellingen die deze genera-
tie tijdens de Eerste Wereldoorlog en de
naoorlogse crisisjaren heeft opgedaan.
(Hartog, 2002)
10
Nederland kende in de tachtiger jaren uit
de vorige eeuw ook al een crisis, eentje die
vergelijkbaar is met de huidige recessie.
Hoge, immer oplopende werkloosheids-
cijfers, veel leegstand en toch een tekort
aan woningen, jongeren die moeten vech-
ten voor een plaats op de arbeidsmarkt,
immense bezuinigingen (en toevallig ook
een peperdure kroning, maar dit terzijde).
Frustratie werd vooral geuit in de muziek-
wereld en de punkscene; protest werd ken-
baar gemaakt op rebelse wijze, veelal in
wilde graffiti of middels aanplakbiljetten
met gevatte leuzen en rommelige collages
(zie afb. 7). Bands verwezen in hun liedjes
of bandnaam naar de crisis (bijvoorbeeld
de bands The Damned en UB40 – de
letters uit UB40 staan voor ‘Unemploy-
ment Benefit’, ‘UB40’ verwijst naar een
formulier om een werkloosheidsuitkering
mee aan te kunnen vragen) en uitten hun
kritiek via posters en albumhoezen
(zie afb. 8).
11
– afb. 4 (links): Sunday Afternoon,
Otto Griebel (1920)
– afb. 5 (rechts): Grauer Tag,
George Grosz (1921)

– afb. 6: Dämmerung, Otto Dix
(1922)
– afb. 7: Let’s see action,
Hugo Kaagman (1980)
12
– afb. 8: God Save the Queen,
Sex Pistols (1922)
13

MAATSCHAPPELIJKE CONTEXT – MENSELIJKHEID
14
MENSELIJKHEID
Tijdens een brainstormsessie met vrien-
den in een café vertelde ik over mijn
gekozen thema. Er werd meteen met ogen
gerold, er werd gezucht en er werden op
cynische toon uitspraken gedaan als:
“Origineel...”, “Alwéér die crisis...” en “We
weten het nu wel hoor...”
Deze reacties maakten me kwaad, want
mensen weten geen zak. Voor velen staat
de crisis nu nog redelijk ver van hun bed,
omdat er voor henzelf nog geen keiharde
gevolgen voelbaar zijn en ook niet in hun
directe omgeving.
Dat veel mensen er niets van snappen is
niet zo vreemd. Er is immers niet zoveel
begrijpelijks aan de crisis, ik begrijp er
zelf ook weinig van. Waarom moeten
mensen als mijn vader boeten voor een
crisis die zij zelf niet veroorzaakt hebben?
En waarom lijken Nederlandse burgers
dit zomaar te slikken? Als er enige recht-
vaardigheid bestond zou het de veroorza-
ker, het kapitalisme (in het bijzonder de
financiële markten en banken) moeten
zijn die betaalt. Helaas lijkt economische
groei voor velen het allerbelangrijkst,
hoewel het een hardnekkig misverstand is
dat economische groei ook daadwerkelijk
altijd gróéi is.
Eigenlijk zou de crisis ons er bewust van
moeten maken dat we van een kwantita-
tieve, destructieve economische groei,
naar een kwalitatief hoogwaardige, duur-
zame en creatieve economische ontwikke-
ling zouden moeten. (Heertje, 2009)
15
Cabaretier Pieter Derks zegt in zijn
voorstelling erg treffend dat het hem
opvalt dat alle problemen in de wereld
worden teruggebracht tot geldkwesties:
“Hoe duur is een leraar? Wat kost een
asielzoeker ons? Als we op die manier
naar de wereld kijken, ben ik bang dat we
straks alleen maar vrede hebben omdat
oorlog duurder is.” (Webeling, 2013)
De onjuiste ‘we kennen die crisis nu wel’-
gedachte komt onmiskenbaar voort uit de
manier waarop over het onderwerp wordt
berichtgegeven in het nieuws. In de kran-
ten worden we er dagelijks mee dood-
gegooid, op bijna elke pagina komt het
woord ‘crisis’ minstens eens voor. Maar
de kranten vertellen droge nieuwsfeiten.
“Er wordt bij dit en dat bedrijf voor
zoveel miljard aan werknemers
bezuinigd.”
(Nuzakelijk, 2012)
“De werkloosheid is met zoveel procent
gestegen.”
(NRC, 2012)
“Deze en die inkomensgroepen
verliezen voor zoveel procent aan
koopkracht.”
(NRC Next, 2012)
En zo zijn er nog vele voorbeelden in de
kranten te vinden.
>

MAATSCHAPPELIJKE CONTEXT – ONDERZOEKSVRAAG
Het zijn allemaal cijfertjes die we via het
nieuws krijgen voorgeschoteld, je hebt
bijna niet door dat al deze getallen in wer-
kelijkheid mensen vertegenwoordigen.
Hanna Bervoets schreef onlangs een
column over discotheekbranden. Ze
verwijst naar een krantenartikel waarin
het aantal sterfgevallen bij verschillende
branden weergegeven werd door een
infographic, in de vorm van horizontale
balkjes: hoe langer het balkje, hoe meer
doden. Ze schrijft: “Hoewel dit lijstje over
leven en dood ging, was het alsof het niets
met echte mensen te maken had. (…) Mis-
schien zijn infographics als biefstukken.
Wie graag vlees eet, denkt niet aan de
koeienkont waar een homp spierweefsel
van af is gereten. Wie graag de krant leest,
denkt niet aan mensen wanneer hij een
grafiek met dodenaantallen ziet.”
(Bervoets, 2013)
Deze vergelijking is ook erg toepasbaar
op de blik waarmee veel Nederlanders
de crisis bekijken. Mijn ergernis over de
heersende achteloosheid kon ik gemak-
kelijk omzetten in een doel: ik wil de
mensen achter de cijfertjes uit het nieuws
laten zien. Dit wil ik omdat de cijfers en
feiten in de media al genoeg aandacht
krijgen. De mensen voor wie de crisis nog
een abstract begrip is, ga ik een concreet,
menselijk gezicht aanreiken.
16
ONDERZOEKSVRAAG
Ik ging op crisis-slachtofferjacht en had twee eisen:
> De gevolgen van de crisis moeten het leven van de onder-
vraagde voelbaar veranderd hebben (in welke mate dan ook);
> Mijn gekozen hoofdpersonen moeten verschillende groepen
vertegenwoordigen, zodat ik laat zien dat de crisis diverse la-
gen uit de samenleving raakt.
Er was veel dat ik van de mensen wilde weten. Wat gebeurt er met
je als je je baan verliest? Als je geen duidelijke rol in de samenle-
ving (meer) bekleedt? Als je niets tot weinig omhanden hebt? Hoe
slaat iemand zich hier doorheen? Wat doe je met beperkingen?
Waarmee vul je je tijd op? Hoe houd je een kleiner wordende leef-
ruimte zo groot mogelijk? Hoe verhoudt de grote, internationale,
economische crisis zich tot de kleine, persoonlijke crisis die uit
de grote voortkomt?
Mijn onderzoeksvraag formuleerde ik als volgt:
Hoe maak ik de gevolgen van de crisis tastbaar vanuit een persoon-
lijk standpunt?
Mijn doelstelling is om door aandacht te besteden aan de kleine
eigen crisis, de gecompliceerde grote crisis een gezicht te geven
en haar op deze manier tastbaar te maken voor mensen die de
crisis nog louter kennen van de nieuwsfeiten uit de krant.
17

– afb. 9: artikel uit de Volkskrant (2013)
18
19

ARTISTIEKE CONTEXT – DOCUDRAWING
20
DOCUDRAWING
Mijn plan was om vast te leggen hoe het dagelijks leven van
crisisgedupeerden er op dit moment uitziet. Om dit te kunnen
doen probeerde ik in de huid van een documentairemaker te
kruipen.
Voordat ik aan mijn studie begon koesterde ik twee toekomstdro-
men. Ik zou gaan schrijven (als journalist of nog liever: roman-
schrijver), óf ik zou illustrator worden. Het humaan maken van
ons beeld over de crisis leent zich in mijn optiek bij uitstek voor
het combineren van de twee vakgebieden in een getekende repor-
tage.
Zelf heb ik nooit bewust op een journalistieke manier gebeur-
tenissen of situaties in beeld gebracht. Wel houd ik sinds mijn
middelbare schooltijd iedere zomer een vakantie-schetsboek
bij. Ik verplicht me elk jaar opnieuw om er iedere dag minstens
één tekening in te maken. In mijn boekenkast heb ik er een
eigen plank voor, waarop schetsboekjes chronologisch gecatego-
riseerd naast elkaar staan en waarin ik dingen heb vastgelegd die
ik tegenkwam, zag, meemaakte of dacht op mijn vakantiebestem-
ming (zie afb. 10 t/m 14).
Ooit tekende ik lopend op straat twee Italiaanse bejaarde da-
mes met een wandelstok, die met elkaar smoesden en giechelden
(zie afb. 14.2). De schets is, doordat ik liep en zij ook (zij het in
wat langzamer tempo), niet erg mooi: hij is rommelig en vluchtig
en voor een ander absoluut niet natuurgetrouw. Maar ik kan me
het beeld van de oude dames en het moment dankzij de tekening
nog precies voor de geest halen. Wie tekent, kijkt beter. >
21

ARTISTIEKE CONTEXT – DOCUDRAWING
Er wordt weleens gezegd dat de journalistieke (strip)tekening niet
objectief genoeg is om daadwerkelijk als journalistiek te worden
beschouwd. Dit is natuurlijk volledig achterhaald. Dat film of
foto als medium ook niet meer als vanzelfsprekend de letterlijke
waarheid weergeven, weten we allang. Beeld kan tegenwoordig al-
tijd gemanipuleerd zijn, in Photoshop dan wel bij geënsceneerde
situaties. Júíst in de fotografie is ‘echt’ nog moeilijk van ‘nep’ te
onderscheiden.
Amerikaanse tekenaar Art Spiegelman (maker van graphic
novel Maus) zegt: “Photoshop heeft de fotografie leugenachtig
gemaakt, en daardoor kunnen tekenaars terugkeren naar hun
oorspronkelijke functie: die van verslaggever.” (Pollman, 2012)
Ook Amerikaanse tekenaar en oorlogsverslaggever Joe Sacco
heeft een duidelijk standpunt ingenomen omtrent het vermeen-
de gebrek aan objectiviteit: “Tekeningen zijn interpretaties, zelfs
als ze slaafse transcripties van foto’s zijn. Er is niets letterlijk aan
een tekening. De stripmaker tekent met de essentiële waarheid in
zijn hoofd, niet de letterlijke waarheid.” (Pollman, 2012)
Bij mijn persoonlijke doelstelling (een menselijk gezicht geven
aan de crisis) denk ik niet dat objectiviteit erg van belang is. Ik
wil uitgaan van feitelijke situaties, met ‘echte’ mensen, maar
verder wil ik me zo min mogelijk druk maken over feiten en
vooral ingaan op de gevoelswereld. Ik wil me bezighouden
met humaniteit; de cijfers van de crisis krijgen in de media al
aandacht genoeg.
Voor mijn gevoel moet er bij mijn thema ook op kleinighe-
den worden ingezoomd, er moet aandacht komen voor details.
De menselijkheid hoeft hem niet alleen in woorden en verhalen
van situaties te zitten, maar is júíst ook te vinden in bijvoorbeeld
iemands koelkast. Illustreren is dus relevant, enkel een interview
zegt niet genoeg. Zoals Joe Sacco zei: “De strip is een weerbarstig
medium en dwingt me keuzen te maken. In mijn optiek is dat
een deel van de boodschap.” (Pollman, 2012)
Onderwerpen in kaart brengen middels getekende reportages
heet ook wel ‘slow journalism’. Joe Sacco noemt tekenen één van
de langzaamste kunstuitingen die er zijn. Bij een boek als één
22
van hem, Footnotes in Gaza bijvoorbeeld, neemt het maken van de
tekeningen alleen al meerdere jaren in beslag. (Adams, 2011)
Vlaamse illustrator Jeroen Janssen: “Al gauw is de tekenaar er
enkele dagen, weken tot maanden mee bezig. Dat geeft hem ruim
de tijd om zich volledig te laten doordringen door de plaatsen
en personages. De getekende reportage zuigt de lezer direct in
het verhaal, want tekeningen kunnen in een oogwenk veel meer
informatie bevatten dan woorden. Niet alleen in de verhaallijn,
ook in de details, gezichtsuitdrukkingen en achtergronden geeft
de tekenaar veel extra’s mee.” (Pollman, 2012)
23

ARTISTIEKE CONTEXT – DOCUDRAWING
– afb. 10 (vorige pagina): fragment
uit vakantie-schetsboek,
Antwerpen (2011)
– afb. 11 (boven): fragment uit
vakantie-schetsboek,
België (2011)
24
– afb. 12 (onder): fragment uit
vakantie-schetsboek,
Frankrijk (2007)
– afb. 13 (bovenste twee):
fragmenten uit vakantieschetsboek,
Frankrijk (2008)
– afb. 14 (onderste vier):
fragmenten uit
vakantie-schetsboek,
Italië (2009)
25

ARTISTIEKE CONTEXT – HOOFDPERSONEN
HOOFDPERSONEN
Mijn plannen om ‘alle lagen van de crisis’ te vinden en in beeld
te brengen zouden later wat te ambitieus blijken. Graag sprak
en volgde ik negen mensen, maar gelukkig ben ik op tijd in gaan
zien dat het afnemen van de interviews en vooral het verwerken
en uitwerken van de informatie een tijdrovende en arbeidsin-
tensieve klus zou zijn. Enkele afschrikwekkende voorbeelden:
tekenaar Typex werkte tweeënhalf jaar tachtig uur per week aan
de graphic novel Rembrandt (Veen, 2013), er zit zeven jaar werk in
Joe Sacco’s Footnotes in Gaza (Crain, 2010) en tien jaar in Charles
Burns’ Black Hole (Geeraerts, 2011). Vandaar dat ik mijn streven
op een aantal van drie heb gezet. En nog zou ik later merken dat
ook die plannen elke week zeven dagen opeisen, met werktijden
die vaak van ‘s ochtends vroeg tot ‘s avonds laat duren.
Het lukte me bij mijn zoektocht naar hoofdrolspelers drie ge-
schikte personen te vinden die er voor openstonden over hun
situatie te praten en verschillende bevolkingslagen vertegenwoor-
digen. Ik vond een man en twee vrouwen. Twee hoogopgeleiden,
één lager geschoolde. Een veertiger, een eind-vijftiger, een begin-
twintiger. Na het doen van wat oproepen kwam ik via via met hen
in contact.
De eerste die ik sprak was Pien, een leuke, slimme meid van 22
die jong, hoogopgeleid en ambitieus is, maar ondanks haar net
behaalde diploma en vele sollicitaties niet aan werk komt dat
aansluit bij haar studie. Dit is een menselijk gezicht van de crisis
dat ik de laatste tijd steeds meer in mijn eigen omgeving tegen-
kom: twintigers die het na hun studie (bachelor en/of master)
niet lukt aan vast werk te komen. Ze zijn veelal gemotiveerd maar
komen niet aan de bak. Er wordt hier en daar al gesproken van
een nieuwe verloren generatie. De laatste generatie die zichzelf
‘verloren’ noemde, leefde in de crisis van de jaren tachtig, waarin
twintigers ook moesten vechten voor een plek op de arbeids-
markt. (Jobse, 2012)
De net-afgestudeerden van nu noemen zich niet snel werkloos
en dat zijn ze in feite ook niet: veel van hen nemen een tijdelijk
26
slecht verdienend baantje, of meerdere tegelijk, bij een super-
markt, bakker, in een café, winkel of als schoonmaker. Hierdoor
kunnen ze toch rondkomen, maar het zorgt ook voor een onrea-
listisch jeugdwerkloosheidscijfer; in werkelijkheid zijn er waar-
schijnlijk een stuk meer jonge mensen die een achterstand in de
arbeidsmarkt op dreigen te lopen dan de cijfers van het Centraal
Bureau voor de Statistiek (FNV, 2012) doen vermoeden.
Pien heeft om rond te kunnen komen drie relatief slecht ver-
dienende bijbaantjes en voor extra ervaring doet ze eens per week
vrijwilligerswerk. Ik ben haar gaan interviewen en volgen en zag
dat het hoofdstuk over haar moest uitstralen dat ze verdwaald
en zoekende is. Gevangen tussen verleden (studie) en toekomst
(werk). Verdwaald tussen wens en werkelijkheid. Zoekend, niet
alleen naar vast werk maar ook naar betekenis (die ze probeert te
vergaren middels vrijwilligerswerk) en balans (tussen geld verdie-
nen om rond te komen en tijd vrijhouden om tot zichzelf te kun-
nen komen).
De tweede persoon waar ik op stuitte was Remco, een man van 47
die vanaf zijn 18e vrachtwagenchauffeur geweest is, tot afgelopen
jaar plotseling zijn contract niet werd verlengd.
De transportbranche in Nederland heeft ernstig te lijden onder
de crisis. De brandstofprijzen stijgen enorm. De prijs van diesel
is sinds 2009 met 56% gestegen. Volgens TLN (Transport Logis-
tiek Nederland) wordt er niet of nauwelijks meer winst gemaakt
in de hele sector. (ANP, 2012) Van juli tot en met september 2012
werden 55 faillissementen in het goederenvervoer over de weg ge-
teld, dat is 90% meer dan in diezelfde maanden in 2011. In totaal
gingen in 2012 157 bedrijven failliet. (ANP, 2012)
Voordat je het als lezer vergeet: ook deze cijfers hebben gevol-
gen voor individuele mensen. Bijvoorbeeld voor Remco. Tegen-
woordig slijt hij zijn dagen en nachten in bed om films te kijken
en als hij geld heeft drinkt hij bier in zijn stamkroeg. Die kroeg
heb ik nu zelf meerdere malen bezocht en eigenlijk is dat café
met zijn merkwaardige doch vrijgevige gasten al een portret op
zich waard. Het verhaal van Remco moet een zekere doelloosheid >
27

ARTISTIEKE CONTEXT – HOOFPERSONEN
uitdragen. Zijn leven, en ook dat van andere stamgasten, komt
erg triest op me over; velen zijn er werkloos, hebben mislukte
huwelijken of ingewikkelde familiebanden, sommigen zijn uitge-
rangeerd. Hoewel er ook iets heel moois gebeurt: al deze ‘verlie-
zers’ zijn in hun café samen alleen.
De laatste persoon die ik wist op te sporen diende zich aan in
de vorm van Nelleke, een vrouw van 57 die afgelopen winter met
een kort artikeltje in Volkskrant Magazine stond. Ze is vorig jaar
gescheiden en ze kon zich geen nieuwe woning meer veroorloven.
Een voorbeeld van de andere kant van de oceaan, waar de
crisis ook in volle gang is: in de Verenigde Staten zijn duizenden
mensen hun woningen uitgejaagd en veel daarvan leven nu in
tentenkampen. De situatie loopt uit de hand: inmiddels heeft
elke stad in de VS nu minstens één of meerdere van deze kam-
pen. (Oey, 2011) Een vergelijking met de Derde Wereld is snel
gemaakt.
In Nederland is de woonsituatie (nog) niet zo schrijnend, maar
ook hier kan niet iedereen zijn dure koopwoning meer betalen.
Hypotheken staan onder water. Men wordt gedwongen creatieve
oplossingen te bedenken en gaat antikraak wonen, of verhuurt
een deel van het huis om de hypotheek te kunnen blijven aflos-
sen. (Ras, 2012)
Nellekes individuele verhaal is pijnlijk: ze kon na de scheiding
niet bij familie of vrienden terecht, die had ze naar eigen zeggen
niet. Haar tienerkinderen liet ze noodgedwongen achter bij haar
ex-man in hun oude woning en ze vertrok naar een koetshuis op
een landgoed nabij Rotterdam, waar ze antikraak woont. Hoe
lang ze er mag blijven weet ze niet. Bij haar artikeltje in Volks-
krant Magazine stond er ‘docente’ bij haar beroepsomschrijving,
maar ze is in werkelijkheid al bijna twee jaar werkloos. Vermoe-
delijk wilde ze dat niet gepubliceerd zien.
Nelleke, Pien en René hebben in verschillende mate te maken
met moeilijkheden. Na ze alle drie meermalen gesproken te heb-
ben keerde ik terug naar een stelling van Jelmer Jepsen, die ik in
een eerder hoofdstuk citeerde (zie hoofdstuk Onderwerp: Crisis
in (Kunst)historisch Perspectief, pag. 27): “De crisis biedt rust
in ieders hoofd”. Jepsen heeft het in zijn essay over een rustge-
28
vende overzichtelijkheid, die voort zou vloeien uit een inperking
van (keuze)mogelijkheden. Zijn devies: denk niet langer na over
verhuizen/van baan wisselen/vakanties in verre oorden, maar blijf
zitten waar je zit. (Jepsen, 2013)
Achteraf kan ik concluderen dat dit credo helaas niet voor ie-
dereen opgaat; mensen die zekerheden als een huis, baan en in-
komen (dreigen te) verliezen kunnen er niet voor kiezen te blijven
zitten waar ze zitten, ze worden ertoe gedwongen vaste waarden
los te laten.
Toch heb ik bij Pien, Nelleke en Remco gemerkt dat de be-
perkingen naast veel nieuwe zorgen ook juist ruimte bieden.
Voor ontwikkeling, zelfontplooiing, uitbreiding van een sociaal
netwerk, (zelf)acceptatie. Nelleke was haar oude werkgever zelfs
dankbaar voor haar ontslag: zonder dat had ze nooit zoveel bijge-
leerd. Remco en Pien wilden zo ver niet gaan, maar toch konden
alle drie moeiteloos de positieve dingen van hun heden en hun
toekomst inzien, ondanks alle ellende en/of obstakels.
Dit hoopvolle vind ik erg mooi, hoewel ik soms ook twijfel
over hoe serieus ik het kan nemen. Bij tegenspoed is toch vaak
gêne en terughoudendheid gemoeid, wellicht probeerden ze hun
situaties voor de buitenwereld nog wat op te poetsen. Be that as it
may, ik zal trachten mijn interpretaties van hun relaas in kaart te
brengen, middels beeldverhalen.
29

ARTISTIEKE CONTEXT – INTERVIEWS
INTERVIEWS
Nadat ik mijn hoofdrolspelers vergaard had moesten er uiteraard
afspraken gemaakt worden voor een ontmoeting. Ik zag als een
berg tegen deze ontmoetingen op, vond het eigenlijk iets te span-
nend. Zeker ook vanwege het onderwerp waar ik het met ze over
moest hebben, ik vreesde een terughoudendheid voortkomend
uit trots of schaamte om het ‘mislukken’ van (de huidige fase in)
hun carrière.
Om de spanning omtrent het vragen naar persoonlijke en moge-
lijk pijnlijke zaken wat te verzachten, ging ik goed voorbereid op
pad. Ik bestudeerde interviewtechnieken en tactieken. Eén van de
studies die me geholpen heeft waren de verschillende interview-
vormen. Van deze vormen bestaan er drie:
> Structured interview: bij deze vorm houdt je je aan voorbedach-
te vragen en volgorde.
> Semi-structured interview: je maakt gebruik van een zogenaam-
de interview guide: een lijst met specifieke topics. De geïn ter-
viewde heeft echter een groot aandeel in het verloop van het
gesprek. Je hoeft je niet te houden aan een bepaalde volgorde
en kan zo inhaken op thema’s die de geïnterviewde aansnijdt.
> Unstructured interview: hierbij gebruik je slechts een paar
steekwoorden (een aide-mémoire) zodat je een paar onderwer-
pen hebt als richtlijn, maar je bereidt bij deze vorm geen
verdere vragen voor. De uitkomst hiervan is doorgaans een
soort conversatie. (Santiago, 2009)
De laatste twee vormen zijn dus flexibel en de eerste is dat niet.
Ik besloot te werk te gaan volgens de semi-structured methode. Zo
kon ik me wel enigszins voorbereiden, maar zou het gesprek niet
geforceerd voelen. Zonder vragenlijst maar met steekwoorden
ging ik op pad en stelde ik de personen vragen over het verleden,
het heden, hun toekomstvisies. Hun gang van alledag en (hun
blik op) het grotere geheel. De reactie van hun omgeving op de
ingrijpende veranderingen in hun leven, hun raad aan lotgeno-
ten. Alles om een zo goed mogelijk beeld van de huidige situatie
30
Het interview van Pien vond voornamelijk plaats in haar studen-
tenkamer, maar ik sprak haar ook daarbuiten: zo ging ik mee
toen ze boodschappen deed en bezocht ik de bakkerij waarin ze
werkt toen zij achter de toonbank stond (ook miste ik nadat we
samen gedineerd hadden mijn trein naar huis waardoor ik zelfs
bij haar bleef logeren).
Remco heb ik een paar keer in zijn stamkroeg bezocht. Tot in de
late uurtjes heb ik onder het genot van (heel wat) biertjes ge-
sprekken met hem en zijn medestamgasten gevoerd.
Nelleke bracht ik een bezoekje in haar antikraak koetshuis. Uren
hebben we gekletst, koffie gedronken, soep gegeten, gewandeld
over het landgoed en samen gewacht op de bus die mij naar het
station moest brengen. Mijn gesprekken met haar verliepen
noodgedwongen nog ongestructureerder dan de unstructured
methode (ik was mijn opschrijfboekje met steekwoorden verge-
ten) en dat heeft zonder twijfel aan het feit bijgedragen dat ik er
ongepland uren ben blijven hangen.
Van illustrator Gijs Kast, bij wie ik vorig jaar stage heb gelopen,
had ik vooraf de tip gekregen om de geïnterviewden je oprechte
interesse te tonen, hen het gevoel geven dat ze bijzonder zijn en
op die manier hun vertrouwen te winnen. Dat is me voor mijn
gevoel goed gelukt; alle drie de personen waren erg open en ver-
trouwden me dingen toe die ze eerder niet durfden loslaten. Zou
het komen door mijn ‘menselijke’ benadering? Wellicht.
31

ARTISTIEKE CONTEXT – BEELDANALYSES
BEELDANALYSES
Hoe portretteren/documenteren andere
beeldmakers situaties? Ik heb geprobeerd
mijn vertelwijze te bepalen aan de hand
van bestaande voorbeelden van stripte-
kenaars, illustratoren, filmmakers en
fotografen. Hieronder een selectie analy-
ses, waarbij ik de methode met plus- en
minpunten toets op de toepasbaarheid bij
mijn eigen project.
Gijs Kast - Böhnhase
Böhnhase (zie afb. 15) begon als portret
van een achterstandswijk in Eindhoven en
eindigde als een ‘ondergrondse’ Gouden
Gids (de ‘Zwarte Gids’) waarin de mensen
uit de probleembuurt en hun manieren
om (zwart) bij te verdienen zijn afgebeeld.
Hun namen, functies en telefoonnum-
mers staan erbij. (Kast, 2008)
+ De eenvoud is mooi: alles wat je hoeft
te weten is afgebeeld: niets meer dan por-
tret, naam, functie en telefoonnummer.
- Voor het verhaal dat ik wil vertellen is
de structuur van het boek té eenvoudig.
Door alleen de mensen en verder geen
achtergronden af te beelden blijft het nog
redelijk aan de oppervlakte. Daar komt
ook nog bij dat de ‘functie’ en levenssitu-
atie van mijn hoofdpersonen moeilijk in
één woord/beeld te vangen zijn.
+ De portretten zijn direct, in your face,
zonder opsmuk en Kast is niet voorzichtig
geweest met diepe groeven en rimpels in
de gezichten. Ze zijn niet mooier gemaakt
dan ze zijn en stralen dat ook uit: ‘Dit
ben ik, Harry, loodgieter. Meer niet.’ De
‘rechttoe-rechtaan’ portretten vind ik ge-
32
schikt en passend voor mijn onderwerp.
Het confronterende van de zwartwerkers
van Kast mag ook wel in de gezichten van
mijn hoofdpersonen zitten. Het zou mooi
zijn als ze echt gaan leven om je beter in
hun situaties te kunnen (en willen) ver-
plaatsen.
Charles Burns - Black Hole
Black Hole (zie afb. 16) is een horrorver-
haal dat in beeld vertelt over (de nasleep
van) een seksueel overdraagbare ziekte
die heerst onder tieners. De besmette
pubers dragen de gevolgen van de ziekte
aan hun lijf: monsterlijke vervormingen.
In het verhaal volg je drie hoofdpersonen
die samen met andere uitgestotenen hun
toevlucht hebben gezocht in een bos.
(Raney, 2005)
+ Het verhaal concentreert zich niet op
de ziekte, maar op de manier waarop de
hoofdpersonen hun lot dragen. Wat ge-
beurt er als je wordt uitgestoten door de
maatschappij?
- Burns laat zien hoe mensen omgaan
met isolement en gaat daarbij specifiek in
op de gevoelswereld van tieners. Volledig
objectief ben ik in mijn eigen project als
verteller niet geweest, het blijven mijn
interpretaties van waargebeurde verhalen,
maar helemaal om de gevoelswereld van
de personages wilde ik mijn werk ook niet
laten draaien.
- Black Hole is een beeldverhaal waarbij
er wat format betreft is vastgehouden aan
traditionele stripvorm. Inclusief tekstwol-
ken en Alwetende Verteller. Mijn project
laat zich niet middels een auctoriale >
– afb. 15 (boven): Böhnhase,
Gijs Kast (2008)
– afb. 16 (onder): Black Hole,
Charles Burns (2005)
33

ARTISTIEKE CONTEXT – BEELDANALYSES
– afb. 17 (boven): In The Dumps,
Art Spiegelman & Maurice
Sendak (1993)
– afb. 18 (onder): Control, Anton
Corbijn (2007)
34
vertelsituatie verhalen, eerder zijn het
‘kijkjes in het leven/de hersenpan van…’.
Quotes en zielenroerselen van de hoofd-
persoon hoeven niet in tekstwolkjes, de
tekst bij de plaatjes hoeft namelijk niet
daadwerkelijk bij de afgebeelde bezighe-
den te zijn uitgesproken. Veel meer kun
je de woorden zien als persoonlijke be-
schouwingen achteraf. Wanneer bepaalde
informatie zich niet puur in beeld laat
vertellen of met een enkele quote (zonder
plat te worden), zal ik wel gebruikmaken
van een conversatie, waarbij de dialoog
best in tekstwolkjes kan verschijnen.
- Ook zal ik de afbeeldingen niet in
stripkaders stoppen. Er is geen knallende
verhaallijn waardoor je mijn project in
één adem wil uitlezen. Mijn verhalen
moeten sneller te zien zijn, maar zich
juist ook meer lenen voor aandachtigheid,
waardoor een groter formaat per tekening
fijn is. Door alledaagse handelingen als
ergens heen lopen, koffie drinken en in
bed liggen uit te vergroten wordt ook het
gevoel van doelloosheid versterkt.
- De tekenstijl van Burns is meer grafisch
dan mijn eigen stijl. Zijn duistere horror-
taferelen worden sterker door de zwart-
wit kleurvlakken, maar ik wil (de levens
van) mijn personages met een lossere
toets tot leven wekken.
Art Spiegelman & Maurice Sendak -
In the Dumps
In the Dumps (zie afb. 17) is een interview
met schrijver en illustrator Maurice Sen-
dak door auteur en grafisch novelist Art
Spiegelman. In plaats van het interview
35
op te schrijven hebben zij hun gesprek
samen uitgetekend: Sendak tekende zich-
zelf, Spiegelman zichzelf, aan de achter-
grond werkten ze allebei. (Weiss, 2012)
+ In het interview zijn zowel de intervie-
wer als de ondervraagde afgebeeld. Het
gesprek vindt (in elk geval bij de strip)
plaats in een bos, tijdens het uitlaten
van Sendaks hond. Op de achtergrond
zijn tussen de bomen details uit Spiegel-
mans of Sendaks oeuvre te zien. Bij mijn
gesprekken met vrachtwagenchauffeur
Remco in zijn stamkroeg was niet alleen
het gesprek, maar ook de omgeving en de
situatie interessant. De overige stamgas-
ten (ook niet zonder problemen) waren
per stuk mooie karikaturen en ook hun
verwelkomende gedrag naar mij toe is het
vastleggen waard. Bij het hoofdstuk van
Remco werk ik mijn gesprekken met hem
en mijn bezoekjes aan zijn stamcafé deels
op Spiegelmans manier uit: ik reduceer
de vele gesprekken tot één conversatie en
laat ook mezelf hierin een rol spelen.
De stamgasten krijgen een klein eigen
podiumpje.
Anton Corbijn - Control
Control is een speelfilm gemaakt door een
fotograaf, Anton Corbijn. De film gaat
over één van mijn muzikale helden: Ian
Curtis, de frontman van de band Joy Di-
vision, welke de fotograaf in zijn jongere
jaren volgde. (Corbijn, 2007)
De film vertelt een droevig verhaal van
een nogal depressief leven, in nostalgi-
sche zwart-witbeelden die doordrenkt zijn
van melancholie. De cinematografische, >

ARTISTIEKE CONTEXT – BEELDANALYSES
verstilde beelden zijn mysterieus en sfeer-
vol, elk shot is van zulk geconcentreerd
camerawerk, dat het bijna een reeks zeer
esthetische foto’s lijkt (zie afb. 18).
De verstilling en het filmische wil ik
graag meenemen in het hoofdstuk van
Remco, zijn deel zal tenslotte als enige
een echt chronologisch verhaal vertellen.
Ook in sfeer zal ik mij door Corbijn la-
ten beïnvloeden, maar ik kies er niet voor
volledig in zwart-wit te werken. Dit omdat
de kijker alles wel in perspectief moet
blijven zien: hoewel delen van de levens
van Pien, Remco en Nelleke (in ver-
schillende gradaties) ingestort zijn, be-
tekent dit niet het einde van onze aarde.
Zwart-wit maakt al gauw grimmig en
droef, terwijl de geportretteerden zelf
niet zo depressief onder hun situaties
leken te zijn.
Gijs Kast - Basibos
Gijs Kast woonde een halfjaar in Istan-
bul en portretteerde de stad en zijn eigen
rondstruinen in die stad in het boek
Basibos. (Kast, 2012) Het is geen stan-
daard beeldverhaal, maar het is er wel
degelijk één. Kast gebruikt geen tekst,
ook is hij niet zelf letterlijk in het boek te
zien, hoewel hij wel duidelijk aanwezig is
in zijn keuzes (zie afb. 19).
+ De simpelheid in de schijnbaar op wil-
lekeurige volgorde gezette beelden vertel-
len samen toch een sterk verhaal en laten
je vooral een bepaalde sfeer voelen. Soms
vormen een paar pagina’s een duidelijke
serie, dan worden ze afgewisseld met een
totaal ander beeld met nieuwe onderwer-
36
pen. Verschillende mini-serietjes worden
af en toe van elkaar gescheiden door een
Turks patroontje of stadsgezicht. Ook laat
Kast veel ruimte in zijn boek, er is nauwe-
lijks een pagina volledig gevuld, soms is
bij een spread één van de bladzijdes zelfs
blanco. Deze langzame manier van vertel-
len straalt direct een soort doelloosheid
uit, die denk ik wel goed is toe te passen
op het verhaal van Remco. Maar de beel-
denverzameling zegt ook: ronddolen (‘ba-
sibos’ is het Turkse woord voor afdwalen,
verdwalen), wat weer goed past bij Piens
verhaal.
- Hoewel Basibos in zekere zin een ver-
haal vertelt, lijkt het niet voort te komen
uit een verhaal. Kast wil vooral in kaart
brengen, laten zien. Mijn personages heb-
ben ook wat te vertellen. Hierom denk ik
niet dat ik het helemaal zonder tekst kan
oplossen, zonder dat ik óf te weinig vertel,
óf heel letterlijk alles ga uitbeelden.
Jim Jarmusch - Coffee and Cigarettes
Voor zowel Piens als Remco’s onderdeel
heb ik mij laten inspireren door de film
Coffee and Cigarettes. De film is, net als
Corbijns Control, volledig in zwart-wit
geschoten (zie afb. 20). Ik heb geprobeerd
naar de situatie en de setting te kijken
zoals Jarmusch, filmische details heb ik
opgepikt en in de beeldverhalen verwerkt.
Bij Pien en Remco zie je Jarmusch’ in-
vloeden terug bij het inzoomen op details
als bierblikjes of -glazen, sigarettenpakjes
of -peuken en handen. De composities die
Jarmusch bij zijn scènes uitkiest hebben
mij ook geholpen.
>
– afb. 19 (boven): Basibos,
Gijs Kast (2012)
– afb. 20 (onder): Coffee and Cigarettes,
Jim Jarmusch (2003)
37

ARTISTIEKE CONTEXT – BEELDANALYSES
– afb. 21 (boven): Monsieur Lam-
bert, Jean-Jacques Sempé (2006)
38
– afb. 22 (onder): scène uit
Inglourious Basterds,
Quentin Tarantino (2009)
Coffee and Cigarettes heeft een geheim-
zinnige, nostalgische sfeer over zich en
draagt ook een zekere doelloosheid met
zich mee. Dat laatste is erg toepasselijk
voor mijn eigen project, maar om het
nostalgische te vermijden (mijn project
speelt zich immers in het nu af) heb ik,
al naar gelang ik het toepasselijk vond,
kleur gebruikt. De tint en de hoeveelheid
bepaalde ik aan de hand van de spreek-
toon van de ondervraagde en verschilt dus
per persoon.
Jean-Jacques Sempé - Monsieur Lambert
Een Frans beeldverhaal van één van mijn
favoriete tekenaars Jean-Jacques Sempé
is Monsieur Lambert (zie afb. 21). In dit 59
pagina’s tellende beeldverhaal speelt een
kleine Parijse bistro met haar stamgasten
de hoofdrol. (Sempé, 2006)
+ Sempé laat telkens hetzelfde restau-
rantje zien, steeds vanuit dezelfde hoek.
Zo nu en dan wordt er een deel van die
hoek uitgelicht, dan weer het totaalbeeld,
maar altijd zijn de voorruit, voordeur,
kapstok en een tafeltje in de hoek zicht-
baar. Een goede manier om de kijker aan
de ruimte te laten wennen en hem zo te
leren kennen.
+ Op elke pagina van de graphic novel
is een tekening te zien, daaronder één
of twee zinnen geschreven vanuit het
perspectief van één van de gasten, en de
gesprekken van de gasten worden verteld
middels spreekwolkjes. Soms zie je meer-
dere tafeltjes met diverse groepjes vaste
bezoekers, door de spreekwolkjes kun je
de verschillende gesprekken volgen.
39
Een inspirerende manier om beelden
samen te laten komen door een bindend
zinnetje of twee. Ook het chaotische van
een café vol pratende gasten heeft Sempé
goed weten vast te leggen met de verschil-
lende spreekwolkjes, wat ik goed kan
gebruiken om de gesprekken die ik met
Remco en zijn vrienden uit de kroeg ge-
voerd heb inzichtelijk te maken.
- Door de hoeveelheid pagina’s vol ge-
sprekken en de steeds terugkerende
zelfde bezoekers komen de personages
heel erg tot leven, doordat je hen en hun
karakters langzaamaan lijkt te leren ken-
nen. In zoveel tijd kan en wil ik de perso-
nages echter niet hun verhaal laten doen,
zo zouden de andere personages, Nelleke
en Pien, namelijk niet aan bod kunnen
komen. Bovendien zou ik de karakters
meer in beeld leven in willen blazen.
Quentin Tarantino - Kill Bill, Inglourious
Basterds
+ Wanneer er in Tarantino-films als Kill
Bill en Inglourious Basterds een nieuw per-
sonage van betekenis voorbijkomt, geeft
Tarantino ze een bijzondere, stripachtige
introductie (zie afb. 22). Het ritme van de
film wordt ervoor onderbroken.
In Kill Bill komt bij een nieuw karakter
het beeld even tot stilstand en terwijl er
wordt ingezoomd geeft een verstelstem
achtergrondinformatie over de persoon.
Bij Inglourious Basterds komt onder
begeleiding van een scheurende gitaar het
beeld ook tot stilstand. Met grote vette
letters staat de naam van de persoon in
kwestie geschreven, waarna er in (veelal >

ARTISTIEKE CONTEXT – BEELDANALYSES
terugblikkende) beelden over het karakter
verteld wordt.
Deze manier van introduceren die doet
denken aan stripboeken en het intro van
The A-Team heeft me (onbewust, ik ont-
dekte de gelijkenis pas achteraf) geïnspi-
reerd bij het verhaal van Remco. Door de
andere stamgasten een eigen introductie
te geven inclusief een beetje achtergrond-
informatie, kan ik over hen vertellen ter-
wijl Remco’s verhaal toch de rode draad
blijft.
Peter Dekens - Touch
Touch is een documentairefotoserie met
een blinde jongen in de hoofdrol (zie
afb. 23). Hij is gefotografeerd in zijn ap-
partement, waar hij op zichzelf en met
de lichten uit leeft; duisternis is immers
geen obstakel voor hem. (Dekens, 2012)
+ De fotograaf zoomt in op details. Half-
gesloten gordijnen, afgewassen bordjes
netjes op een rij in een afdruiprekje. En
vooral veel handen. Bij foto’s waar de
blinde jongen zijn weg zoekt door het
huis of onder de dekens kruipt is zijn ge-
zicht niet of nauwelijks in beeld, de zoe-
kende handen staan centraal.
Bij alle verhalen zal ik inzoomen op
details, maar zeker bij Nellekes hoofdstuk
is dit een bruikbare manier van weerge-
ven. Af en toe komt zij zelf herkenbaar in
beeld, maar eigenlijk zijn de beelden zon-
der menswezen erin het interessantst in
combinatie met de tekst die rechtstreeks
uit haar mond moet lijken te komen.
40
– afb. 23: Touch,
Peter Dekens (2012)
41

ARTISTIEKE CONTEXT – VERTELWIJZE
VERTELWIJZE
De drie verhalen zullen van elkaar verschillen. De karakters zijn
anders, hun situaties zijn anders en daarom wil ik ook een onder-
scheid in de vertelwijze. Piens verhaal bestaat uit een verzameling
schijnbaar willekeurige beelden, zonder logische volgorde, die
samen haar situatie en de verdwaalde en zoekende fase waarin ze
zich ogenblikkelijk bevindt moeten illustreren.
Remco’s verhaal beschrijft één gemiddelde dag uit zijn leven,
waarin de uitkomsten van mijn gesprekken met hem en een deel
van het gesprek zelf voorkomen. Aangezien ik heel aandachtig
een dag in beeld ga brengen waarop feitelijk niets gebeurt (deze
werkloze man doet weinig meer dan films kijken in bed en bier
drinken) zou zijn hoofdstuk een doelloosheid over zich moeten
krijgen (zie afb. 24). Door het een podium te geven wordt die
doelloosheid ineens monumentaal.
In Nellekes verhaal ga ik tekst en beeld scheiden. De beelden
zijn enigszins objectief en verstild, waar de tekst diepgaander en
vanuit Nelleke zelf verteld is (zie afb. 25). Dit heb ik gebaseerd
op mijn bezoek aan haar koetshuis; aan de idyllische omgeving
en het gezellige interieur was niet af te lezen wat een ellende de
vrouw meegemaakt heeft en wat een moeilijkheden zij nog steeds
meemaakt. Hoe profisorisch de boel eigenlijk in elkaar gefröbeld
is. Aan haarzelf was dit overigens ook niet op te merken, pas toen
ze merkte dat haar verhaal de moeite waard was om te vertellen
en dat ik haar liet uitpraten zonder het gesprek al teveel te sturen
durfde ze zich open te stellen. Tekst en beeld krijgen op de mees-
te spreads een eigen pagina om het onderscheid te benadrukken.
42
– afb. 24 (boven): fragment uit
eigen project: Remco (2013)
– afb. 25 (onder): fragment uit
eigen project: Nelleke (2013)
43

ARTISTIEKE CONTEXT – STIJL
STIJL
Omdat ik te maken heb gekregen met drie compleet verschil-
lende personen met diverse achtergronden en verhalen hoeven
deze wat mij betreft ook qua stijl niet hetzelfde te zijn. Natuurlijk
wel in tekenstijl, ik heb nu eenmaal het handschrift dat ik heb en
daarnaast is het ook wel fijn om enige herkenbaarheid te hebben
om er toch een soort eenheid in te brengen. De drie horen name-
lijk ook bij elkaar, samen vertellen zij het verhaal van de grote
economische crisis.
De tekenstijl waarvoor ik gekozen heb is (enigszins) gedetail-
leerd en (enigszins) realistisch, in elk geval een stuk aandachtiger
en natuurgetrouwer getekend dan bijvoorbeeld ‘stokpoppetjes’
of doorsnee ‘cartoons’. Hoewel ik mijn eigen interpretaties van
verhalen laat zien, zijn deze verhalen wel afkomstig van bestaan-
de andere mensen. Ik heb mijzelf hier en daar wat overdrijving
veroorloofd onder de noemer ‘artistieke vrijheid’, maar volgens
docente Marleen de Lange vinden lezers en kijkers het prettig
om verhalen te kunnen geloven. Natuurlijk, realisme is ook met
stokpoppetjes of prototype stripfiguren te verkrijgen, tekenaar
Maaike Hartjes (zie afb. 26) is hier een goed voorbeeld van: zij
maakt korte stripjes met stokpoppetjes die menselijk en werke-
lijk zijn in hun alledaagse herkenbaarheid, ze zijn uit het leven
gegrepen. Deze simplistische en eenvoudige manier van tekenen
vond ik voor mijn project geen optie; mijn verhalen zijn niet per
se grappig, eerder zeer serieus, en ook strategische overwegingen
speelden mee: ik heb mijn tekeningen op een manier gemaakt
waarop ik in de toekomst graag wil werken, dus leek het mij
verstandig in mijn ‘eigen stijl’ potentiële opdrachtgevers te (pro-
beren te) trekken. Daarbij is het bij realistischer tekeningen beter
onderscheid te maken tussen verschillende mensen, wat bij mijn
ideeën past: het gaat om individuën en niet ‘zomaar wat men-
sen’.
Wat er vervolgens met mijn ‘droge’ tekeningen gedaan is ver-
schilt, dit verschil baseerde ik op wat ik intuïtief bij het verhaal,
de situatie en het karakter van het personage vond passen. Het
44
– afb. 26: Gruwelijk, Maaike
Hartjes (2011)
beeld bij Nellekes verhaal heeft veel sfeer. Een verlaten, onheil-
spellende sfeer, maar ook een poëtische. Om dit te verkrijgen heb
ik nauwelijks kleur gebruikt. De beelden hebben, ook in com-
positie, een verstilling over zich. Ze zijn gedetailleerd en kalm,
belangrijke dingen zijn in een rode steunkleur getekend, evenals
de tekst. De tekst is handgeschreven, het wordt verteld vanuit een
soort dagboekperspectief, alsof Nelleke haar eigen verhaal heeft
opgeschreven (zie afb. 27).
De beelden in Remco’s hoofdstuk zijn dynamischer en daarom
ook wat meer catchy (zie afb. 28). Hij zag het zelf allemaal niet
zo somber in en heeft me in mijn herinnering gedurende de
gesprekken alleen maar met pretogen aangekeken. Bovendien
schaamt hij zich niet voor zijn situatie, vanaf het begin was hij
erg openhartig, er leek niet veel meer achter de woorden van deze
pechvogel te schuilen dan wat hij letterlijk zei.
Piens boekje wordt in uitstraling warrig doch optimistisch: warrig
door het ontbreken van structuur, optimistisch en fris in kleur-
gebruik (zie afb. 29). Ze is immers nog jong en loopt wellicht wat
vertraging op in het bouwen van een welvarende toekomst, maar
er is nog genoeg tijd de opgelopen vertraging in te halen. Er is
een contrast te zien in kleur: ze lijkt een gewoon twintigersleven
te leiden (deze pagina’s zijn meisjesachtig en kleurrijk), maar
ondertussen bekleedt ze een onduidelijke rol in de samenleving
en is ze zoekende (deze pagina’s hebben nauwelijks kleur en veel
witruimte).
45

ARTISTIEKE CONTEXT – STIJL
– afb. 27 (boven): fragment uit
eigen project: Nelleke (2013)
– afb. 28 (onder): fragment uit
eigen project: Remco (2013)
46
– afb. 29: fragment uit
eigen project: Pien (2013)
47

ARTISTIEKE CONTEXT – TECHNIEK
TECHNIEK
Ik ben doorgaans nogal een trage en inefficiënte werker en moet
hierdoor vaak nachten doorwerken. Ik wist dat ik me dat in deze
eindexamenperiode niet kon veroorloven, zeker omdat ik door-
had dat mijn plannen wellicht een tikje te ambitieus waren (mijn
plannen: drie boekjes met elk circa 70 tekeningen, in totaal
moesten er dus ongeveer 210 losse gedetailleerde tekeningen
gemaakt worden en daar komt het bewerken, het denkwerk, het
drukwerk en het binden van de boekjes nog bij). Voor ik aan de
uiteindelijke werken begon heb ik daarom geoefend met diverse
tekenmaterialen: inktpenseel, fineliner, balpen, grafietpotlood
(zie afb. 30). De tijd die het me kostte elke tekening te maken
hield ik bij met een timer en grafietpotlood kwam als beste uit de
test: hiermee ging het werken het snelst, dus hier moest de basis
mee getekend worden. Voor het inkleuren en bewerken heb ik
afwisselend kleurpotlood, waterverf, acrylverf, inktpenseel, fine-
liner, balpen, gekleurd papier, een schaar, een scanner en Photo-
shop gebruikt.
– afb. 30: tekentechnieken
test (2012)
48
49

TOT SLOT – CONCLUSIE
50
CONCLUSIE
De vraag die ik met mijn project hoopte te kunnen beantwoorden
luidde als volgt:
Hoe maak ik de gevolgen van de crisis tastbaar vanuit een persoon-
lijk standpunt?
Ik hoop erin geslaagd te zijn een menselijk beeld van de crisis te
schetsen en deze veelbesproken crisis op die manier tastbaar te
hebben gemaakt.
In elk van de boekjes heb ik veel aandacht besteed aan het
uitbouwen van de karakters; in tekst, voorstelling en sfeer. Be-
vorderlijk nieuws kreeg ik toen ik aan Nelleke een opzet van haar
beeldverhaal liet zien; zij verzekerde mij ervan dat ze haar eigen
stem in het verhaal hoorde. Ook voor publiek dat de hoofdkarak-
ters niet persoonlijk kent hoop ik dat er een stem te horen is, dat
de afgebeelde personen genoeg tot leven gewekt zijn om je er als
buitenstaander toch toe te kunnen verhouden.
Om ervoor te zorgen dat men niet afhaakt met de welbekende
gedachte “O nee hè, niet wéér die verdraaide crisis...” heb ik
gepoogd een toegankelijk uiterlijk aan de boekjes te geven. Niet
overdreven triest, maar hier en daar dynamisch en (bij vlagen)
kleurrijk. Ik heb elk beeld een eigen pagina of spread gegeven.
Hiermee zal men al een goede indruk van de situaties van de
afgebeelde personen krijgen wanneer vluchtig door de boekjes
heen gebladerd wordt; je oog hoeft, in tegenstelling tot bij veel
strips, nauwelijks in te zoomen of scherp te stellen.
Wat ik hopelijk meegeef aan lezers is dat ze berichtgeving over
de crisis met andere ogen moeten aanschouwen. Men mag zich
af gaan vragen en realiseren wat bepaalde besluiten betekenen
voor individuele personen, er mag verder worden gekeken dan de
feitjes en de cijfers die we nu veel zien. Op basis van deze bood-
schap, die ik mijn publiek graag mee wil geven, heb ik beslist wat
er wel en niet moest worden meegenomen uit mijn afgenomen
interviews.
51
>

– afb. 31: fragment uit eigen
project: Remco (2013)
Om de crisis echt alleen vanuit een persoonlijk standpunt te
laten zien heb ik zo min mogelijk nadruk gelegd op de grote,
internationale economische recessie. Er wordt niet met feitjes ge-
strooid en om het geheel niet al te zwaar te laten worden komen
hier en daar ook bijna alledaagse ditjes en datjes aan bod.
Wat ik kan concluderen uit de drie situaties waarin ik me de af-
gelopen maanden verdiept heb, is dat de recessie voor tenminste
deze drie personen een hoop moeilijkheden en soms zelfs ellen-
de met zich meebrengt. En toch vertelde geen van de drie alsof de
eigen situatie als troosteloos of hopeloos werd ervaren. Optimis-
tisch en nuchter als zij spraken leken zij zich heel goed te realise-
ren wat de Kondratieff cyclus al meermalen heeft uitgewezen. Na
regen komt áltijd zonneschijn, uiteindelijk.
52
53

54
LITERATUURLIJST
Mayers, W. & Marckhard, M. (1980)
Lieber Arbeitslos als ausgebeutet
Keulen
Becker, J.W. & Vink, R. (1984)
Werklozen, arbeidsongeschikten en
werkenden vergeleken
Rijswijk: Sociaal en Cultureel Plan-
bureau
Schaufeli, W. (1986)
Werkloosheid vanuit psychologisch
perspectief. O.A.M. Fisscher, Sociaal
beleid: een bedrijfskundige benadering
Groningen: OFIR
Wacker, A. (1976)
Arbeitslosigkeit: sociale und psychische
Voraussetzungen und Folgen
Frankfurt
Ovesen, E. (1977)
Werkloosheid: een inzicht in de psycho-
logische en maatschappelijke gevolgen
van werkloosheid
Rotterdam
Jepsen, J. (23 februari 2013)
En nu dan
Volkskrant Magazine, nr. 634
Hartog, P., den (2002)
Kunst op Niveau
Arnhem: LAMBO bv.
Webeling, P. (2 februari 2013)
De humor van
Volkskrant Magazine, nr. 631
Bervoets, H. (23 februari 2013)
Toptien
Volkskrant Magazine, nr. 634
Pollman, J. (19 november 2012)
Tekenend
De Volkskrant
Veen, E. van (6 april 2013)
Mijn nachten met Rembrandt
Volkskrant Magazine, nr. 640
Jobse, H. (december 2012)
Stilstand is achteruitgang
Folia Magazine, nr. 13
Ras, I. (1 december 2012)
In Holland kraakt het huis
Volkskrant Magazine, nr. 622
Kast, G. (2008)
Böhnhase
Eindhoven: Studio Gijs
Kast, G. (2012)
Basibos
Amsterdam: De Harmonie
Sempé, J. (2006)
Monsieur Lambert
Londen: Phaidon
Dekens, P. (2012)
Touch
Breda: The Eriskay Connection
55

BRONNENLIJST
Centraal Bureau voor de Statistiek (2012)
Opnieuw meer werklozen
Laatst geraadpleegd op 27 november 2012,
http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/ar-
beid-sociale-zekerheid/publicaties/artikelen/
archief/2012/2012-058-pb.htm?RefererType=RSSItem
Eerste Kamer (2012)
Wet verbod op leeftijdsdiscriminatie bij de arbeid
Laatst geraadpleegd op 27 november 2012,
http://www.eerstekamer.nl/wetsvoorstel/26880_wet_
verbod_op
Aivazov, A. & Kobyakov, A. (2008)
Nikolai Kondratiev’s “Long Wave”: The Mirror of
the Global Economic Crisis
Laatst geraadpleegd op 2 mei 2013,
http://www.globalresearch.ca/nikolai-kondratiev-
s-long-wave-the-mirror-of-the-global-economic-
crisis/11161
Wetemans, T. (2011)
Volgens de Kondratieffcyclus gaan we van recessie
naar depressie 1
Laatst geraadpleegd op 31 oktober 2012,
http://plazilla.com/volgens-de-kondratieffcyclus-
gaan-we-van-recessie-naar-depressie-1
Wetemans, T. (2011)
Volgens de Kondratieffcyclus gaan we van recessie
naar depressie 2
Laatst geraadpleegd op 31 oktober 2012,
http://plazilla.com/volgens-de-kondratieffcyclus-
gaan-we-van-recessie-naar-depressie-2
Heertje, A. (2009)
Deze economische crisis is geen ramp, maar
een zegen
Laatst geraadpleegd op 13 november 2012,
http://www.happynews.nl/2009/02/21/deze-econo-
mische-crisis-is-geen-ramp-maar-een-zegen/
NUzakelijk (2012)
Dell wil 2 miljard bezuinigen
Laatst geraagdpleegd op 2 december 2012,
http://www.nuzakelijk.nl/e-business/2834996/dell-
wil-2-miljard-bezuinigen.html
NRC (2012)
Werkloosheid loopt verder op – consument
‘iets minder negatief’
56
Laatst geraadpleegd op 2 december 2012,
http://www.nrc.nl/nieuws/2012/09/20/cbs-werkloos-
heid-gestegen-naar-65-procent/
NRC Next (2012)
‘Koopkracht keldert tot wel 20 procent’
Laatst geraadpleegd op 2 december 2012,
http://www.nrcnext.nl/blog/2012/11/05/%E2%80%98k
oopkracht-keldert-tot-wel-20-procent%E2%80%99/
Adams, S. (2011).
Interview Joe Sacco.
Laatst geraadpleegd op 17 december 2012,
http://www.avclub.com/articles/joe-sacco,57360/
Crain, L. (2010)
Web Exclusive Out-Take from the Joe Sacco
Interview
Laatst geraadpleegd op 8 april 2013,
http://www.progressive.org/crain0711x.html
Geeraerts, K. (2011)
Wat is een graphic novel?
Laatst geraadpleegd op 8 april 2013,
http://www.stripspeciaalzaak.be/beelden/Weetjevd-
Week/Weetje051-100/W078_GraphicNovel.pdf
FNV (2012)
De cijfers
Laatst geraadpleegd op 16 december 2012,
http://www.hoelangmoetiknogzitten.nl/achtergrond/
de-cijfers.html
ANP (2012)
‘Transportbedrijven zakken verder in crisis’
Laatst geraadpleegd op 30 januari 2013,
http://www.nu.nl/economie/2947698/transportbedri-
jven-zakken-verder-in-crisis.html
ANP (2012)
Crisis drukt zwaar op transportsector
Laatst geraadpleegd op 30 januari 2013,
http://www.nu.nl/economie/2800605/crisis-drukt-
zwaar-transportsector.html
Oey, A. (2011)
Off the Grid (Documentaire)
VS: Submarine Productie: BOS
(Geregisseerd door Alexander Oey)
Laatst geraadpleegd op 30 september 2012,
http://www.uitzendinggemist.nl/afleverin-
gen/1262992
Santiago, N. (2009)
Interview types: structured, semi-structured and
unstructured
Laatst geraadpleegd op 8 januari 2013,
http://www.examiner.com/article/interview-types-
structured-semi-structured-and-unstructured
Raney, V. (2005)
Review of Charles Burns Black Hole
Laatst geraadpleegd op 27 februari 2013,
http://www.english.ufl.edu/imagetext/archives/v2_1/
reviews/raney.shtml
Weiss, S. (2012)
Art Spiegelman discusses Maurice Sendak
Laatst geraadpleegd op 7 februari 2013,
http://www.newyorker.com/online/blogs/culture/
spieg-sendak.jpg
Corbijn, A. (2007)
Control (Film)
Londen: Becker International
(Geregisseerd door Anton Corbijn)
Jarmusch, J. (2003)
Coffee and Cigarettes (Film)
VS: Smokescreen Inc.
(Geregisseerd door Jim Jarmusch)
Tarantino, Q. (2003)
Kill Bill (Film)
VS: Universal
(Geregisseerd door Quentin Tarantino)
Tarantino, Q. (2009)
Inglourious Basterds (Film)
VS: Universal
(Geregisseerd door Quentin Tarantino)
57

DANKWOORD
In het bijzonder wil ik Loeke, Margreet en René bedanken, voor
hun openhartigheid en de inspiratie.
Ook mijn eigen trouwe schare fans/raadgevers/ondersteuners
verdienen een ereplaatsje:
Odie Struwer, Jan-Pieter Karper, Puck Struwer, Bé Terstappen,
Wen Terstappen.
En verder, dank jullie wel:
Paul van der Steen, Tilly Janssen, Corry en Guus Terstappen,
Laura Stoter, Bruno Visser, Bart van Leeuwen, Valentine
Edelmann, Marleen de Lange, Janneke van Meer, café Vreeden-
burg, Jimme Bakker, Gijs Kast.
58
59