Wandelen door de Maasheggen - Vereniging Nederlands ...

Noord-Brabant
Wandelen door de Maasheggen
wandelroute 7 km

Wandelroute Maasheggen
Wandelen door de Maasheggen
Op oude stafkaarten van rond 1900 valt op hoe de
Maas vanaf Maastricht door een steeds breder
wordend dal naar het noorden slingert. In het dal zijn
soms opvallend grote weidecomplexen zichtbaar.
Maar boven Venlo ligt de rivier in een web van heggen,
rond de kleinst denkbare perceeltjes. Dit heggen-
landschap strekte zich uit tot aan Megen in Brabant
en het prachtige stadje Batenburg in Gelderland.
Ooit telde dit geweldige doolhof van heggen en weides
een oppervlakte van 15.000 hectare! Tegenwoordig is
het Maasheggengebied verschrompeld tot een kleine
2000 hectare met nog maar 185 kilometer min of
meer gave heggen.
S Uitbundig bloeiende sleedoorn in oude Maasheg
Het gebied heeft zwaar te lijden gehad onder ruilver-
kavelingen, waarbij alleen al aan de Limburgse kant
per saldo 36 kilometer heggen werd gerooid. Maar
er werden ook nieuwe heggen aangeplant en enkele
heggenreservaten aangekocht, om de oude klein-
schalige situatie van weleer te bewaren.
Uniek genenmateriaal
Als bron voor oud genetisch materiaal van bomen
en struiken is wat er aan Maasheggen resteert van
onschatbare waarde. Door hun oeroude geschiedenis is
het zeer wel denkbaar dat alle bomen en struiken in
directe lijn afstammen van voorouders die ooit in oerbossen
langs de Maas hebben gestaan. Tweeduizend
jaar geleden, of nog langer terug, waren er geen boomkwekerijen.
Men haalde struikjes en zaailingen gewoon
uit de bossen, of wat ervan over was. Oorspronkelijke
heggen in de Maasheggen zullen nog steeds op dezelfde

plek staan als hun voorgangers; zaad uit zaad, tak uit
wortel, kunnen ze ouder worden dan onze oudste
gebouwen. De Maasheggen zijn vermoedelijk van voor-
Romeinse origine.
Over heggen schrijft Julius Caesar in 'De Bello Gallico'
dat hij tijdens zijn bezoek aan de noordelijke grens van
het Romeinse rijk hinder ondervond van de heggen in
de Lage Landen. Hij schrijft over een volk genaamd de
Nerviërs dat woonde in het gebied tussen Maas en
Schelde. Volgens Caesar hakken 'deze mensen jonge
boompjes om – echter zonder ze geheel door te hakken –
en buigen ze en vervlechten de in de breedte groeiende
takken, voegen doorn- en braamstruiken ertussen en
zijn zo in staat deze heiningen tot een verschansing als
een muur te vormen zodat men er niet alleen niet door
kan dringen, maar er zelfs niet doorheen kan kijken'.
Veekering
Waren de heggen in het Maasdal oorspronkelijk
aangeplant met de voor veekering uitmuntende meidoorns,
al snel kwamen via vogelpoep, de wind en het
Maaswater 'verstekelingen' in de heggen terecht. Zoals
de eveneens doornige sleedoorns, die door hun onhebbelijkheid
via wortelopslag 'de wei in te lopen' door
boeren als lastposten werden beschouwd. Meer welkom
waren de wilde rozen, zoals de hondsroos en de egelan-
S Dubbele geknotte es
S Drie typen heggenzwaarden.
Twee ervan zijn uitgerust
met een kleine aparte punt,
bedoeld om losgeslagen
takken gemakkelijk terug
de heg in te duwen.
tier. De wegedoorn (meer tak dan doorn) werd getolereerd,
net als de es en de haagbeuk. Oude vlechtsporen
van deze laatste twee zijn in het gebied nog sporadisch
te vinden en leveren het bewijs dat boeren beide als
volwaardig onderdeel van de heg meevlochten. Maar de
Maasheggen zijn nog veel rijker. Er groeit kardinaals-
muts en rode kornoelje, Gelderse roos en hazelaar, struik-
iep, Spaanse aak, eik en lijsterbes.
Voor schut gaan
De Maasheggen waren van oorsprong bedoeld om
het vee binnen de weides te houden. Het grondwater in
het Maasdal zat te diep om sloten als veekering te graven.
Bovendien zette de Maas bij ieder hoogwater dikke
pakketten slib af, waardoor sloten dicht zouden slibben.
Het overgrote deel van de Maasheggen staat dan ook
gewoon zonder sloot of greppel tussen de weilanden.
Uit een pachtcontract uit 1730, waarin de voorwaarden
en plichten van een pachter omschreven staan, valt af te
leiden dat heggen gelegd of gevlochten dienden te blijven
en goed geschoren moesten worden. Of de pachters
dat altijd zelf deden valt te betwijfelen. Er bestond langs
de Maas het beroep van heggenleiers, wardsmannen,
volgens overlevering een soort
vagebonden, lieden die van boerderij
tot boerderij trokken en de boer hun
S De verschillende blaadjes van
verschillende meidoorns
P Egelantier
P Heggendoornzaad

dienst aanboden, die eruit bestond de door de boer aangewezen
heggen te vlechten en te snoeien. Was het
werk niet goed gedaan en brak een koe, een schaap, een
varken of zelfs een gans uit de omheining, dan werd het
uitgebroken dier overgebracht naar de schutskooi,
waarvan er ook in het Maasheggengebied diverse stonden.
In de kooi werd het vee geschut en kon het door de
eigenaar worden opgehaald tegen betaling van een
soort boete (schutsgeld) die voor die tijd erg hoog was.
Voor een paard of een rund was dat al vijf gulden (in
1837), per schaap, varken of gans werd een gulden
betaald. Daarnaast moest de schade aan derden worden
opgehoest, alvorens men met zijn vee, de gehele
route 'voor schut staand', huiswaarts kon keren. Het
gezichtsverlies was misschien wel de zwaarste boete.
Heggenzwaard en overstaanders
De gemiddelde oppervlakte van een Maasheggenperceel
was een ruime hectare met daaromheen een
dichtgevlochten heg. De heg bestond uit half ingehakte
en in elkaar gevlochten takken. Vóór de komst van
machines werd met behulp van een heggenzwaard (een
lange steel met hieraan een op een hellebaard lijkend
mes) aan beide zijden en aan de bovenkant de heg in
vorm gehouden. De losgeslagen takken werden weer in
de heg geduwd om het geheel veekerend te houden.
In de heg stonden vele knot- en gewone bomen: iep, eik,
Spaanse aak, wilg, haagbeuk en vooral es. Deze 'overstaanders'
leverden hout voor gereedschapsstelen maar
ook brand- en bouwhout. Sommige overstaanders zijn
ruim tweehonderd jaar oud; op die leeftijd bereiken
S Deze eigenaardig vertakte oude es toont het vlechtspoor nog duidelijk
Q Heggenwikke doet zijn naam eer aan door zich in de heggen te wikkelen
meidoornstruiken een dikte van meer dan een halve
meter. Over en door de hagen groeien welhaast alle
denkbare klim- en slingerplanten zoals haagwinde,
heggenrank, bosrank, klimop, heggenwikke, heggenduizendknoop,
bitterzoet, kamperfoelie en hop.
Ransuilen als drijfhout
Vogels te over in de Maasheggen. Ze wonen er het
jaar rond, zoals de winterkoning, roodborst, mezen,
goudvinken, putters, geelgorzen, kneutjes en vinken,
en natuurlijk de heggenmus. In de gevallen gaten van
knotbomen broeden de steenuil, holenduif en soms
een kerkuil. 's Winters komen de grote Scandinavische
groenlingen op de rozenbottels af. Net als de kramsvogels
en de koperwieken weten ze precies waar we
onze laatste heggen hebben verstopt. Op hun tocht vanuit
het koude noorden strijken ze in de herfst neer op
de takken van de meidoorns, die omlaag hangen door
het gewicht van de bessen. Op al deze wintergasten
jagen sperwers die hopen op een onbewaakt ogenblik
bij de etende vogels. Ze slaan toe met snelle precisie.
Soms langs de heg scherend om er plotseling overheen
te duiken, naar de andere kant: hebbes! Wat rest zijn
veertjes dons op de vaak al bevroren grond, die bezaaid
ligt met pitjes en vogelpoep, waaruit in het voorjaar
nieuwe rozen en meidoorns zullen kiemen. Ransuilen
overwinteren in kleine groepjes in de wirwar van doornige
takken of onder de sluier met clematispluis. Ze zitten
er stokstijf en onopvallend, als stukken drijfhout dat
na hoogwater is achtergebleven. Onder de heggen
groeien soms echte bosplanten hoewel veel soorten >>>
S Tegenwoordig wordt er in de Maasheggen weer gevlochten

Wandelroute Maasheggen
>>>
inmiddels zijn verdwenen. Maar aronskelken (gevlekt en
ongevlekt) en speenkruid zijn er nog te vinden.
Vermelding verdient de bostulp die bij Vierlingsbeek
in enkele heggen en weides welig tiert. Volgens
overlevering zou deze stinsenplant hier niet van
nature voorkomen maar van een op de Maas
gezonken schip afkomstig zijn. Absintalsem,
heggendoornzaad, framboos, vogelwikke, fluitenkruid,
wilde peen, hondsdraf, akkerwinde, ereprijs,
berenklauw en koekoeksbloem groeien in en
onder de heggen.
De tijd dringt om de Maasheggen nog te kunnen redden.
De Stichting Maasheggen verzamelt de door het
Rijk aan de boeren gegeven subsidie en steekt dit in het
heggenbeheer. Maar het echte cultuurhistorische
beheer blijft binnen en buiten de reservaten steeds
vaker achterwege. Als je het prikkeldraad uit de huidige
heggen zou verwijderen zou een koe moeiteloos door
het Maasdal kunnen lopen van Venlo naar
Nijmegen. Geen heg in de Maasheggen keert
meer het vee. Wel heeft een handjevol vrijwilligers
weer enkele heggen gevlochten in het
Maasheggen-reservaat van Staatsbosbeheer.
Maar ook buiten het reservaat worden
gemeentelijke heggen weer gevlochten. Toch
moet er veel meer gebeuren om dit fraaie
cultuurhistorische erfgoed in ere te herstellen.
Q Groenling Bostulp P
Kikker S
Colofon
De auteur Jaap Dirkmaat is directeur van de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap.
Deze uitgave werd met de meeste zorg samengesteld. De juistheid van de gegevens is
mede afhankelijk van de informatie die ons door derden werd verstrekt.
Indien die informatie onjuistheden blijkt te bevatten kunnen ANWB bv en Vereniging
Nederlands Cultuurlandschap daarvoor geen aansprakelijkheid aanvaarden.
Topografische ondergronden: Topografische Dienst Kadaster, Emmen
Cartografie: Mouthaan Grafisch Bedrijf / Aad Mak, Papendrecht
Fotografie: Valentijn te Plate, Vereniging Nederlands Cultuurlandschap
Uitgezonderd: groenling: Hans Schouten/Foto Natura / luchtfoto: Aviodrome
Luchtfotografie, Lelystad
© 2006 ANWB bv, Den Haag
© tekst: Vereniging Nederlands Cultuurlandschap, Beek-Ubbergen
Tweede, geheel herziene druk
Alle rechten voorbehouden
ISBN-13: 978-90-18-02139-9
ISBN-10: 90-18-02139-3
www.nederlandscultuurlandschap.nl
anwb.nl
Foto-inzetten voorzijde: das en aronskelk

horeca (voet)veer