joodse identiteit en ondernemerschap in het nederlandse ...

70 » Fransje de Jong & Judith Thissen
De belangrijkste joodse ondernemers in Nederland waren Abraham Tuschinski
en de filmdistributeur, bioscoopexploitant en filmproducent Loet
Cohen Barnstijn, maar er waren nog veel meer joodse ondernemers actief,
met name in leidinggevende en bestuurlijke posities binnen de bedrijfstak.
De meeste toonaangevende bioscopen en bioscoopketens in de grote steden
hadden joodse directies. In het Nederlandse filmdistributiebedrijf leidden
joden op enkele uitzonderingen na alle belangrijke onafhankelijke verhuurkantoren,
evenals een groot deel van de kleinere kantoren. Daarnaast stonden
joodse bedrijfsleiders aan het hoofd van vrijwel alle filialen van de grote
Amerikaanse en Duitse maatschappijen, waaronder Universal, Fox, Famous
Players Lasky, Paramount en het Duitse Ufa. 21 Tot slot werden ook de belangrijkste
bestuurlijke functies binnen de brancheorganisatie – de Nederlandse
Bioscoopbond – bekleed door joodse spelers, inclusief het voorzitterschap. 22
De beroepentelling die in 1930 gehouden werd als onderdeel van de nationale
volkstelling geeft een indruk van hun kwantitatieve oververtegenwoordiging
in het bioscoopbedrijf op landelijk niveau. Daarin staat tot welk kerkgenootschap
elk van de 1808 bioscoopdirecteuren op dat moment volgens de officiele
registers behoorde. Het aantal joden dat bioscoopdirecteur was lag ruim
vijf keer hoger dan op basis van hun aandeel in de beroepsbevolking (1,7 procent)
verwacht kon worden. De ‘Israëlieten’ hadden een marktaandeel van
bijna tien procent. 23
der Velden en T. van Oort, ‘Over de eigenheid van de Nederlandse filmcultuur’, Leidschrift
24: 3 (2009) 111-130.
21. Meer nog dan in de bioscoopexploitatie was er in het filmdistributiebedrijf in alle
opzichten sprake van een constante oververtegenwoordiging van joden, zowel aan werkgevers-
als aan werknemerszijde. In 1922 werd ruim tweederde van de ondernemingen
op dit gebied door joden geleid. Daaronder vallen alle grote verhuurkantoren, met uitzondering
van Filmverhuurkantoor fan en Meteor Film. Niet-joodse ondernemers leidden
overwegend kleine en specialistische kantoren. Belangrijke joodse namen in de filmdistributie
waren onder andere Van Biene en Van Embden (Nebima), Wolff en Levy (Well Film),
Salomon (Nordisk), De Jong (Société des films artistiques), Paerl (Universal), Mühlrad en
Sprecher (Oswald en Vicor Film), De Hoop en Hamburger (Cinema Palace), Barnstijn en
Serphos (h.a.p. en l.c.b.’s Filmproductions).
22. De bekendste en meest zichtbare spelers binnen de Nederlandse Bioscoopbond waren
David Hamburger (bondsvoorzitter) en Abraham de Hoop (bondsadministrateur), die hun
functies vrijwel gedurende het hele interbellum bekleedden. Andere hoofdrolspelers waren
de verschillende leden van de omvangrijke familie van filmondernemers Cohen Barnstijn
en de onderling gerelateerde families Ehrlich, Gerschtanowitz en Tuschinski.
23. Verreweg de meeste bioscoopondernemingen werden geleid door rooms-katholieken
(591), gevolgd door de ondernemers die bij geen enkel kerkgenootschap ingeschreven stonden
(559). De derde groep was volgens de officiële telling Nederlands-hervormd (393). Het
is overigens opvallend hoeveel vrouwelijke ondernemers het bioscoopbedrijf telde. Van de
1808 waren 543 bioscoopdirectrices. Zie: “Volkstelling 1930 Nederland Staat iii. Onderscheiding,
voor het Rijk van de personen in de verschillende bedrijfsklassen en bedrijfsgroepen
vermeld in Staat i, naar de kerkelijke gezindten (met afzonderlijke vermelding van