joodse identiteit en ondernemerschap in het nederlandse ...

64 » Fransje de Jong & Judith Thissen
joodse muziek waarmee bioscooporkest van Max Tak het filmverhaal begeleidde.
Aan het einde van het programma zorgde een clown alsnog voor de
carnavaleske sfeer die hoort bij het traditionele Poerimfeest. De jeugd kreeg
al met al een totaalpakket joodse cultuur ter lering en vermaak. 1
Joodse ondernemers waren vanaf het midden van de jaren tien tot aan
de Sjoa prominent aanwezig in alle takken van het film- en bioscoopbedrijf
in Nederland, zoals ook in veel andere landen het geval was. In studies over
joden in de filmindustrie wordt zelden aandacht besteed aan de relaties die
zij onderhielden met de joodse gemeenschap. Het onderzoek richt zich doorgaans
op het joodse aandeel in de economische ontwikkeling van de bedrijfstak
en haar sociale acceptatie als massa amusement, waarbij vooral de interactie
tussen joden en niet-joden centraal staat. Dit eenzijdige perspectief vloeit
deels voort uit de opmerkelijke oververtegenwoordiging van joden in deze
bedrijfstak, in het bijzonder aan de top van de internationale filmindustrie. 2
Het innovatieve ondernemerschap dat ten grondslag lag aan het economische
succes van deze ondernemers wordt weliswaar expliciet in verband gebracht
met het joodse milieu waaruit zij afkomstig waren, maar de vraag in hoeverre
zij actief bleven binnen de joodse wereld blijft grotendeels onbeantwoord.
Mede hierdoor bepaalt het standaard scenario van buitenstaanders die streefden
naar totale assimilatie al bijna een eeuw het beeld van de Amerikaanse
en Europese filmmagnaat. 3
Feestdagen vormen een interessant aanknopingspunt om inzicht te krijgen
in de manier waarop joodse bioscoopondernemers hun joods-zijn vormgaven
in hun bedrijfsvoering. Personen uit minderheidsgroepen grijpen
zowel individueel als collectief immers vaak de eigen religieuze kalender-
1. ‘Poeriemfeest in Tuschinski’, Nederlandsch Israëlietisch Weekblad (verder niw), 25-03-
1927.
2. Een systematisch overzicht van de bijdrage die joodse ondernemers en firma’s hebben
geleverd aan de opkomst en ontwikkeling van film en bioscoop ontbreekt nog, zowel in
Nederland als elders. De beeldvorming over de machtspositie van joodse filmmagnaten,
die niet gespeend is van antisemitisme maar wel degelijk op feiten berust, maakt dit aspect
van de Westerse filmgeschiedenis tot een heikel onderwerp. Hedendaagse filmhistorici
branden er hun vingers liever niet aan en collega’s van joodse studies evenmin. In Europa
is nauwelijks wetenschappelijk onderzoek gedaan naar ondernemerschap van joden binnen
de filmindustrie. Het onderwerp ligt nog steeds dermate gevoelig, dat vraagstukken
van joodse identiteit in de Europese filmgeschiedschrijving bijna alleen geformuleerd kunnen
worden in termen van representatie van joden op het witte doek.
3. Voor een gedegen overzicht van het publieke debat over de dominante positie van joden
in de Amerikaanse filmindustrie, zie J. Hoberman en Jeffrey Shandler, ‘Hollywood’s Jewish
question’, in: idem, Entertaining America: Jews, movies, and broadcasting (Princeton 2003)
47-75 en Steven Alan Carr, Hollywood and anti-Semitism. A cultural history up to World War
ii (New York 2001). Het volgende artikel besteedt als één van de weinige uitzonderingen
speciaal aandacht aan relaties tussen joodse organisaties en de filmwereld: Felicia Herman,
‘Hollywood, Nazism and the Jews, 1933-1941’, American Jewish History 89: 1 (2001) 61-89.