De “Toekomstvisie Vesting Naarden en Omgeving” van het Goois ...

TOEKOMSTVISIE
Vesting Naarden en omgeving

COLOFON
Stichting Gooisch Natuurreservaat
Postbus 1001
1200 BA Hilversum
tel. (035) 621 45 98
e-mail: gooisnatuurreservaat@gnr.nl
internet: www.gnr.nl
OPGESTELD DOOR
Bosch Slabbers Landschapsarchitecten;
Steven Slabbers
Wiebke Klemm
Bibi van de Klundert
OPDRACHTGEVER
Goois Natuurreservaat
DATUM
December 2009
DRUKWERK
Lifoka, Den Haag

TOEKOMSTVISIE
Vesting Naarden en omgeving
Deze visie is opgesteld met steun van de
Stichting Steun Gooisch Natuurreservaat en
de Nationale Postcode Loterij.
De Nationale Postcode Loterij is partner van
het Goois Natuurreservaat.

• 4 •
BOSCH SLABBERS

0
INHOUDSOPGAVE
1 INLEIDING
1.1 Introductie
1.2 Vraagstelling
1.3 Doel
1.4 Leeswijzer
2 ANALYSE
2.1 Cultuurhistorie
2.2 Natuur en ecologie
2.3 Kwaliteiten
2.4 Knelpunten
3 TOEKOMSTVISIE
3.1 In de veste
3.2 Op de veste
3.3 Om de veste
4 MAATREGELEN
5 RUIMTE VOOR INITIATIEVEN
BIJLAGE: LITERATUURLIJST
07
07
09
11
11
13
13
29
33
37
43
43
43
51
55
63
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 5 •

• 6 • BOSCH SLABBERS

1 INLEIDING
1.1 INTRODUCTIE
Een vesting gebouwd op de kruising
van landschappen
De stad Naarden kent een lange geschiedenis.
Al in de negende eeuw wordt melding
gemaakt van ‘Naruthi’. Deze voorloper
van het huidige Naarden lag ten
noordoosten van de huidige vestingstad.
Het oude Naarden lag ongunstig, het
werd voortdurend bedreigd door stormen
vanaf de Zuiderzee.
Nadat de plaats rond 1350 aan het begin
van de Hoekse en Kabeljauwse twisten is
verwoest, werd besloten de stad op de
huidige plek te herbouwen.
In de zeventiende eeuw (circa 1680) is
om de stad de zespuntige stenen vesting
gebouwd, omgeven door open schootsvelden.
In de negentiende eeuw (1815) wordt
Naarden onderdeel van de Nieuwe Hollandse
Waterlinie. De schootsvelden worden
afgegraven waardoor zij gestuurd onder
water kunnen worden gezet.
Eind negentiende eeuw wordt, als onderdeel
van de Nieuwe Hollandse Waterlinie,
aan de rand van de Zuiderzee het Fort
Ronduit aangelegd.
Stad, vestingwerken en schootsvelden
vormen een drie-eenheid.
De vesting Naarden ligt bijna op de oever
van de Zuiderzee, op de grens van
het Gooi. Naar het westen liggen de lage
veenpolders en plassen, met het oudste
natuurmonument van Nederland, het
Naardermeer.
Aan de noordoostzijde ligt de Naardermeent;
het open weidegebied waar oorspronkelijk
de erfgooiers uit de omgeving
hun vee gezamenlijk konden laten grazen.
Huidige situatie
In de twintigste eeuw heeft Naarden een
sterke groei doorlopen; de stad is letterlijk
uit haar vesting gegroeid. Rond de
stad zijn forse nieuwbouwwijken ontwikkeld.
Op enige afstand van de stad is,
in de overgang naar de voormalige Zui-
derzee, de rijksweg A1 aangelegd. Deze
‘schampt’ het Fort Ronduit.
Met de aanleg van de nieuwbouwwijken is
de relatie tussen vestingstad en schootsvelden
vergaand verloren gegaan. Rond
de stad liggen nog een aantal open, in de
zin van onbebouwde, ruimten, maar de
historische samenhang van deze ruimten
met de vesting is onduidelijk.
Ook in beeld is de samenhang beperkt.
De bebouwing binnen de vesting wordt
gekenmerkt door een sterke ensemblekwaliteit
en een diep geworteld historisch
besef. In de schootsvelden lijken deze
kenmerken te ontbreken.
Met de aanleg van de rijksweg A1 is de
vesting afgesneden van de voormalige
Zuiderzee. Vanaf de vesting heeft men
geen zicht meer op het water.
Opvallend is dat men ook vanaf de A1 de
aanwezigheid van de vesting nauwelijks
ervaart.
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 7 •

• 8 •
BOSCH SLABBERS

Van schootsveld tot verbindende zone
De resterende schootsvelden hebben
hun militaire betekenis al lang verloren.
Maar zij zijn nog altijd van grote historische,
landschappelijke en ecologische
betekenis.
De resterende schootsvelden verbinden,
in potentie, het Naardermeer met
het Gooimeer en met de hoger gelegen
zandgronden van de Heuvelrug.
Op een hoger schaal niveau vormen zij de
meest kwetsbare schakel in de ‘natte as’
die de Zeeuws / Brabantse delta met de
voormalige Zuiderzee moet verbinden.
1.2 VRAAGSTELLING
Het ontbeert aan een visie op de betekenis
van de schootsvelden en de gewenste
ontwikkeling van deze gebieden.
In de druk bevolkte en kapitaalsintensief
ingerichte Randstad worden open gebieden
al snel geïnterpreteerd als potentiële
bouwlocaties, zeker wanneer het belang
van die open gebieden niet messcherp is
gedefi nieerd, niet voor een ieder evident
is.
De betekenis van het Naardermeer is,
dankzij Jac P. Thijsse, voor een ieder wel
duidelijk, daar zal niet snel aan worden
getoornd (al ligt de discussie rond de
mogelijke ondertunneling een ieder nog
vers in het geheugen). Maar wat nou de
betekenis is van die open, toch wat verrommelde
veldjes rond de vesting is voor
het brede publiek veel minder helder.
Vanuit een gebrek aan besef van de historische
en ecologische betekenis van deze
‘open veldjes’ wordt wat achteloos met
deze gebieden omgegaan. Dat leidt tot
de reeds gememoreerde verrommeling,
maar maakt ook dat er met enige regelmaat
gedachten opgaan om deze gebieden
te bebouwen.
Het Goois Natuurreservaat heeft zorgen
bij de ontwikkeling van de omgeving van
de vesting, de resterende schootsvelden.
Ofschoon het beleid is gericht op het behoud
van de openheid zijn binnen deze
zone functies toegelaten die op gespannen
voet staan met die openheid. Volkstuinen,
sportveld, boomkwekerij en vogelasiel
zijn functies die weliswaar weinig
bebouwing kennen, maar ruimtelijk toch
een verdichtend effect sorteren. Daarnaast
gaat het niet alleen om het behoud
van de openheid, maar ook en vooral om
de kwaliteit van de resterende open ruimten.
Het Goois Natuurreservaat is zo vrijmoedig
geweest een visie op te doen stellen
naar de gewenste ruimtelijke ontwikkeling
van het gebied rond de vesting.
Vervolgens heeft de gemeente Naarden
aan het Goois Natuurreservaat gevraagd
haar visie af te stemmen op de Structuurvisie
Naarden en op de visie die de Rijksgebouwendienst
op de vesting zelf heeft
doen opstellen en beiden waar mogelijk
in haar visie te incorporeren.
Deze vraag bood de mogelijkheid om de
omgeving van de vesting Naarden, de
vesting zelf en het gebied binnen de veste
in hun onderlinge samenhang te bezien.
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 9 •

• 10 •
BOSCH SLABBERS

1.3 DOEL
Dit rapport ontvouwt de visie van het
Goois Natuurreservaat op de ontwikkeling
van de omgeving van de vesting Naarden,
in samenhang met de vesting zelf en met
het gebied binnen de veste.
Doel van deze visie is primair draagvlak te
verwerven voor een sterker georkestreerde
ontwikkeling van de omgeving van de
vesting en tegelijkertijd meer oog te krijgen
voor het gegeven dat de vesting, het
gebied binnen de veste en de omgeving
van de vesting een drie-eenheid vormen.
Het doel van deze visie is drieledig:
Op het hoogste schaalniveau geeft
deze visie aan hoe de resterende
open ruimten om de vesting kunnen
bijdragen aan een versterkte koppeling
tussen Naardermeer, Gooimeer
en Heuvelrug.
Op lokaal niveau geeft deze visie aan
hoe de resterende open ruimten een
kwaliteitsimpuls kunnen krijgen en
waar ontwikkelruimte op kwalitatieve
grondslag aanwezig is.
Tot slot biedt deze visie een toetsingskader
ten aanzien van toekomstige
ontwikkelingen.
1.4 LEESWIJZER
De visie is opgebouwd uit 4 delen.
Deel 1 omvat de analyse van de situatie.
Deze gaat in op de geschiedenis van de
plek en benoemt cultuurhistorisch en
ecologisch waardevolle elementen in het
landschap. De analyse eindigt met een
overzicht van kwaliteiten en knelpunten.
Deel 2 ontvouwt de visie op de gewenste
ontwikkeling van het gebied binnen de
veste, de vesting zelf en de omgeving van
de vesting.
Deel 3 vormt de opstap naar een uitvoeringsprogramma.
Dit beschrijft de maatregelen
welke gewenst zijn.
Daarnaast biedt de visie ruimte voor mogelijke
initiatieven van derden. Deze worden
in deel 4 toegelicht en verbeeld.
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 11 •

1
3
2
4

2
ANALYSE
2.1 CULTUURHISTORIE
Geschiedenis
Al in de negende eeuw wordt melding
gemaakt van ‘Naruthi’. Deze voorloper van
het huidige Naarden lag ten noordoosten
van de huidige vestingstad. Dit bleek een
ongunstige plek, het oude Naruthi werd
voortdurend bedreigd door stormen vanaf
de Zuiderzee.
Gedurende de Hoekse en Kabeljauwse
twisten, omstreeks 1350, is het oude
Naarden vrijwel geheel verwoest. Daarop
is besloten de stad op een veiliger plek te
herbouwen. Daarmee verkreeg Naarden
zijn huidige positie.
1 - Naarden tussen veen en zand, omstreeks 1575
2 - Naarden als middeleeuwse stad, 1560
3 - Strategische ligging, 1773
4 - Uitsnede van de Nieuwe kaart van Gooilandt, 1750
De kaart van Naerden van 1560 toont
Naarden als de ommuurde middeleeuwse
stad. De stad beschikte over vijf toegangspoorten
en over het nog vandaag
kenmerkende rechthoekige stratenpatroon.
Een sluis en twee waterkeringen
voorkwamen dat bij vloed zout water van
de Zuiderzee de gracht in stroomde.
In de zeventiende eeuw nam het belang
van Naarden snel toe. Naarden
bleek strategisch uiterst gunstig te liggen;
aan de toegangsweg tot het rijke
gewest Holland en de koopmansstad
Amsterdam, tussen de Zuiderzee aan
de noordkant en het Naardermeer aan
de zuidwestelijke kant.
Om de stad te beschermen tegen de bedreigingen
die in de laatste eeuw waren
toegenomen is besloten gemeenschappelijk
defensie te voeren. Omstreeks
1675 wordt om Naarden een vesting opgetrokken
opgebouwd uit aarden wallen,
versterkt door zes stenen bastions, een
dubbele omgrachting met daarin forteilanden.
In 1685 was de huidige verdedigingslinie
met een dubbele gordel van
wallen en grachten af. Deze maakt de
vesting van Naarden uniek.
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 13 •

1
2
3
4

Omstreeks die tijd wordt ook een begin
gemaakt met de afzanding van de directe
omgeving van de vesting. De gedachte
was om de omgeving, tot 1130 meter uit
de rand van de buitengracht, zodanig te
verlagen dat een overzichtelijk schootveld
zou worden verkregen en dat een inundatie
tot de mogelijkheden behoorde.
Vanaf de aanleg vervulde de vesting een
sleutelrol aan de noordkant van de Hollandse
Waterlinie. Later maakte ze deel
uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie
(vanaf 1815) en lag op een strategisch
knooppunt met de Stelling van Amsterdam
(vanaf 1881). Eind negentiende
eeuw wordt, als onderdeel van de Nieuwe
Hollandse Waterlinie, aan de rand van de
Zuiderzee het Fort Ronduit aangelegd.
Bijzonder aan de Nieuwe Hollandse Waterlinie
is de inpassing van de verdedigingswerken
in het landschap. De verdedigers
waren gebaat bij een goed uitzicht
vanuit de forten en een ruim schootsveld.
1 - Nieuwe Hollandse waterlinie, 1850
2 - Stelling van Amsterdam, 1880-1914
3 - Naarden en zijn zanderijen, omstreeks 1811-1832
4 - Kringenwet 1853
Omgekeerd werden de vestingwerken
zelf gecamoufl eerd met beplantingen.
Eiken en linden langs de grachten lieten
de vesting opgaan in de omgeving. Hagen
van meidoorn, sleedoorn en roos
voegden een natuurlijk prikdraad toe.
De invoer van de brisantgranaat in 1885
had grote gevolgen voor de vesting. De
oude verdedigingswerken waren hier niet
tegen opgewassen. In de twintigste eeuw
werden daarom de ‘verouderde’ verdedigingswerken
aangevuld met betonnen
schuilplaatsen en kazematten; overdekte,
bomvrije ruimten voor de opstelling van
vuurwapens, voorzien van een schietgat.
Forten hadden een vrij schootsveld nodig.
Daarom was het oprichten van obstakels
binnen 1 kilometer rondom het fort aan
regels gebonden. Dit waren de Verboden
Kringen. In 1853 werd de Kringwet van
kracht, deze onderscheidde drie kringen
waarbinnen beperkingen golden:
De kleine kring; binnen 300 meter van
de vesting mocht uitsluitend met toestemming
van de minister van Oorlog
worden gebouwd. Deze bebouwing
moest zijn opgetrokken uit brandbaar
materiaal.
De middel kring; van 300 tot 600 meter
vanuit de vesting mochten huizen
gebouwd worden van hout maar op
een gemetseld fundament en met
een stenen stookplaats. Daarmee
ontstonden de karakteristieke houten
huizen.
De grote kring, van 600 tot 1000 meter
vanuit de vesting.
Met de opkomst van zwaarder geschut
verviel de zin van de kringwet. In 1925
werd de kringwet dan ook opgeheven.
Vanaf dat moment is binnen de voorheen
verboden kringen gebouwd.
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 15 •

1850
1950
1900
2000

1
2
3
850 1900 1950

2000
De kaartreeks hiernaast toont de ontwikkeling
van Naarden en zijn omgeving vanaf
1850 en in het bijzondere de ontwikkeling
van de schootsvelden. Van 1850 tot
1900 breidt het areaal schootsveld uit,
onder andere met de kap van een bos onder
invloed van de kringenwet. Na de opheffi
ng van de kringenwet in 1925 neemt
het areaal aan schootveld snel af.
Rond de vesting Naarden liggen voormalige
meentgronden; de weidegebieden
die in gemeenschappelijk gebruik waren
bij de Gooise boeren, de erfgooiers. De
Meentgronden zijn ontstaan nadat in de
elfde en twaalfde eeuw de grote moerassen
ter weerszijden van het Gooi waren
ontgonnen.
1 - Historische kaartreeks
2 - De kaarten uniform hertekend
3 - De ontwikkeling van de schootsvelden in beeld
gebracht; de ontwikkeling van de vanuit de vesting
zichtbare open ruimten:
Vergelijking kringwet van 1850 en situatie
schootsvelden van 2000
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 19 •

HUIDIGE SITUATIE

LEGENDA HUIDIGE SITUATIE
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 21 •

Cultuurhistorische waarden
De vesting Naarden maakt zowel deel uit
van de Stelling van Amsterdam als van de
Nieuwe Hollandse Waterlinie. De Stelling
van Amsterdam is UNESCO Werelderfgoed,
de Nieuwe Hollandse Waterlinie is
Rijksmonument.
De viertiende eeuwse stad met zijn zeventiende
eeuwse omwalling alsmede
een deel van de resterende schotsvelden
is aangeduid als rijksbeschermd stads-
en dorpsgezicht.
Op de Cultuurhistorische Waardenkaart
van de Provincie Noord-Holland (CHW)
zijn gebieden en elementen van waarde,
van grote waarde en van zeer grote waarde
aangegeven. De vesting is van zeer
grote waarde.
‘De vesting Naarden is zeer bepalend voor de
landschapsgenese van met name het noordelijk
deel van het Gooi. De vesting is gaaf
en de genetische en soms ook ruimtelijke
samenhang met andere elementen en structuren,
zoals batterijen, afgezande gebieden,
zanderijvaarten en de Oostdijk is erg groot.’
(uit: Vesting Naarden, CHW)
De resterende schootsvelden – open gebieden
met zanderijvaarten en graslanden
- zijn van grote waarde (Naarder Meent)
dan wel van waarde.
‘De afzandingen rondom Naarden zijn zeer
kenmerkend voor de Gooise militaire, economische
en de agrarische ontwikkelingen.
Door bebouwing is het gebied enigszins verstoord,
maar de ruimtelijke en genetische samenhang
met de vesting Naarden en diverse
zanderijvaarten is groot. Dit maakt het gebied
toch heel waardevol.’ (uit: Afzandingsgebied
met Zanderijvaarten, CHW)
‘Meentlanden zijn kenmerkend voor de landschapsgenese
van de Gooi- en Vechtstreek.
Rond de vesting Naarden lag ooit een cirkel
van meentgronden, waarvan hier nog een restant.
Hoewel doorsneden door de oude Rijksweg
en de Burg. Visserlaan, is ze nog steeds
goed herkenbaar. Er bestaat nog altijd een
ruimtelijke samenhang met de vesting. Meenten
zijn vrij zeldzaam, zowel in deze regio, als
in Noord-Holland.’ (uit: Meent- en maatlanden,
CHW)
1 - Begrensing Beschermd stads- en dorpsgezicht
2 - Cultuurhistorische waarden - lijnen
3 - Cultuurhistorische waarden - vlakken
• 23 •
1
2
3

De betekenis van de schootsvelden
De schootsvelden maken onlosmakelijk
deel uit van de vesting. Stad, vesting en
schootsvelden vormen een drie-eenheid.
Een vesting zonder schootsvelden is als
een molen in het bos. Een molen behoeft
wind, een vesting schootsveld. Zoals voor
de molens het molenbiotoop in de regelgeving
wordt beschermd, zo behoeft ook
de vestingbiotoop bijzondere aandacht.
De voormalige rijksadviseur voor het
cultureel erfgoed, Fons Asselbergs, benadrukt
in ‘Vesting Naarden en de kunst
van het beheren’ (Den Haag, 2004), het
belang van de schootsvelden:
“De schootsvelden maken onlosmakelijk
deel uit van de voormalige ‘verboden
kringen’ in het beschermd stadsgezicht.
Een vrij doorzicht op de vesting is en blijft
van essentieel belang”.
“Het openhouden van de schootsvelden
wordt het best gewaarborgd door handhaving
van de bestaande situatie, namelijk
open weidegebied met aan de randen
in beperkte mate hoger opgaand groen”.
“Voor functies die samen kunnen gaan
met behoud van openheid zijn bepaalde
natuur, ecologische- en kleinschalige recreatieve
functies denkbaar”.
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 25 •

NATUUR EN ECOLOGIE

2.2 NATUUR EN ECOLOGIE
De vesting Naarden ligt op de overgang
van de heuvelrug naar de polder, van het
zand en het (klei op) veen. De hoogte
kaart laat goed de voormalige zanderijen
zien.
De omgeving van Naarden is rijk aan beschermde
natuurgebieden. Het Naardermeer
is het oudste natuurgebied van Nederland.
Op de Utrechtse Heuvelrug ligt
een keur aan beschermde natuurmonumenten.
Daarnaast zijn tal van gebieden
recent onder de Natura 2000-regelgeving
gerangschikt.
Beleidsmatig maakt de vesting deel uit
van de Natte As / Groene Ruggengraat.
De Natte As is de groenblauwe verbinding
die de Zeeuws / Brabantse Delta
moet koppelen met het IJsselmeer.
De Groene Ruggengraat is de uitwerking
van dat deel van de Natte As dat binnen
de provincie Noord-Holland ligt.
Het Goois Natuurreservaat streeft naar
een koppeling van de verschillende droge
en natte natuurgebieden, wil de verschillende
natuurgebieden samensmeden tot
een hecht en robuust netwerk.
1 - Ecologische verbindingszones,
uit: Uitvoeringsprogramma
Noordelijke Heuvelrug
2 - Uitsnede gebiedsvisie,
uit: Uitvoeringsprogramma
Noordelijke Heuvelrug
3 - luchtfoto
• 29 •
1
2
3

1 - Bodemkaart
2 - Hoogtekaart
1
2

2.3 KWALITEITEN
Cultuurhistorisch ensemble
De militaire geschiedenis is in en om de
Vesting nog steeds aanwezig, nog steeds
afl eesbaar. De samenhang der dingen
bestaat nog.
Het voornaamste is de openheid van de
resterende schootsvelden met het Fort
Ronduit dat als een voorpost in het landschap
ligt. Om de vesting heen liggen de
voormalige inundatiegebieden, de zanderijen
vanaf waar in het verleden het zand
via de Naardertrekvaart naar Amsterdam
is getransporteerd. Maar ook de bastions
aan de Karnemelksloot en de sloot zelf
zijn onderdeel hier van de geschiedenis.
Deze samenhang is uitzonderlijk, maar
dreigt desondanks te verwaarlozen.
Dubbele omgrachting
De dubbele omgrachting van de vesting
Naarden is uniek. De smalle laan tussen
de beide grachten vormt een bijzondere
route door het water. Ter weerszijden van
de laan ziet men het water, met daarin de
forteilanden, wegdraaien. Dit levert een
ruimtelijk complexe situatie, waarbij men
nauwelijks overziet hoe land en water in
elkaar steken, hoe de structuren in elkaar
overlopen.
Natuur versus cultuur, stenig naast
groen
De vesting bestaat deels uit stenen bastiljons,
deels uit aarden wallen. De vesting
kent daarmee enerzijds een extreem stenig,
anderzijds een welhaast landschappelijk
karakter. Stenig naast groen, militair
naast romantisch. Dit schept een intrigerend
contrast.
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 33 •

• 34 •
BOSCH SLABBERS

Verscheidenheid in groensferen
De vesting kent een verscheidenheid in
groensferen. Soms manifesteert de vesting
zich als een smalle laan door het
water. Waar meer ruimte is toont de vesting
zich als een transparant bomenbos.
Richting het IJsselmeer is de vesting naar
buiten toe meer open, oogt de vesting als
een open landschap.
Bovenlangs en onderlangs
De vesting kent tweehoofdroutes, het pad
onderlangs en het pad over de kruin van
het bolwerk.
Het pad onderlangs biedt een beschutte
route, hier weet men zich beschermd door
de hoge wallen van het bolwerk.
Het pad over de kruin van het bolwerk ligt
als een catwalk in het landschap. Vanaf
hier geniet men een geweldig zicht op
zowel de vestingwerken als op het aanliggend
landschap.
Recreatief gebruik
De vesting en haar omgeving worden intensief
recreatief gebruikt, men wandelt
over en langs de vesting, winkelt recreatief
binnen de vesting, vaart met bootjes
over het kanaal, de dubbele omgrachting
en via de Karnemelksloot naar de bredere
omgeving, de jeugd springt vanaf de bastiljons
het water in.
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 35 •

2.4 KNELPUNTEN
Verstopte schootsvelden
De schootsvelden raken in toenemende
mate verstopt. Bosschages, kwekerijen,
volkstuinen en wegbeplantingen maken
dat de relatie tussen vesting en omgeving
nauwelijks meer afl eesbaar is.
Hierdoor is de betekenis van de resterende
weilanden niet meer evident, zij voegen
weinig trots aan het bolwerk toe.
Nadrukkelijke aanwezigheid A1
Vanuit de vesting is de A1 nadrukkelijk
aanwezig. De fi le kruipt aan de vesting
voorbij, en wanneer het een keer niet druk
is dan zijn de talloze portalen nog altijd
nadrukkelijk aanwezig.
Door de verhoogde ligging van de A1
heeft men vanaf de vesting geen zicht
meer op het IJsselmeer, noch op de Naardermeent.
De vesting is letterlijk van haar
omgeving los gesneden.
Herkenbaarheid vesting
In het verleden heeft men bewust pogingen
gedaan om de vesting enigszins te
camoufl eren, opdat de tegenstander de
vesting niet onmiddellijk als een militair
werk zou herkennen.
In de huidige situatie is plaatselijk het
vestingkarakter wel heel ver naar de achtergrond
verdreven. Men kan buiten langs
de vesting lopen zonder te herkennen dat
aan de overzijde van het water één van de
fraaiste bolwerken van het land ligt.
Slijtage
De vesting was aanvankelijk messcherp,
zes scherpe punten staken diep in het
landschap. Een dergelijke scherpte tekende
ook de taluds.
De strakke taluds zijn inmiddels ernstig
aan slijtage onderhevig. De omgrachting
groeit langzaam maar zeker dicht, met
name de ‘oksels’ worden gekenmerkt
door rietgroei en de opslag van wilgen.
Het gras onder de bomen verruigt, er is
sprake van opslag van bramen, vlier en
andere struiken. Het plantaardig bewind
overwint de strak geometrische basis. De
vesting verliest letterlijk aan scherpte.
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 37 •

Paden
Het hoge pad over het bolwerk verkeert
in een slechte staat, is zeker niet geschikt
voor mensen die minder ter been zijn.
Het lage pad is geasfalteerd en biedt
daardoor weliswaar veel comfort, maar
appelleert nergens meer aan het vestingkarakter.
Vestingkarakter
Op de vesting worden inrichtingselementen
toegepast die in niets refereren aan
het vestingkarakter. Hier zou men noeste
materialen verwachten die op een mooie
manier verouderen. In plaats daarvan treft
men glanzende asfaltpaden, trappetjes
van bielzen, trendy banken.
Bottleneck in de natte as
De vesting Naarden ligt in het uiteinde
van de natte as, daar waar de natte as uitmondt
in de voormalige Zuiderzee,
Een ketting is zo sterk als haar zwakste
schakel. Uitgerekend rond de vesting
Naarden is de schakel op haar zwakst,
de vesting sluit naar weerszijden de doorgang
naar de voormalige Zuiderzee vrijwel
af.
• 39 •

Noblesse oblige
De vesting Naarden is uniek, wellicht zelfs
de mooiste vesting van het land. Naarden
is de prima donna onder de vestingsteden.
Adel verplicht.
Tegelijkertijd grenzen direct aan de vesting
terreinen / voorzieningen welke sterk
afbreuk doen aan de adellijke status van
de vesting:
Het woonwagencentrum;
Het camper-kampeerterrein;
De woonboten;
Verouderde bedrijvigheid.
Met steenstrips behangen woonwagens,
twee verdiepingen hoog, die nooit meer
van hun plaats zullen komen, woonboten
met een vloeroppervlak groter dan
de gemiddelde woning in Naarden, een
desolaat bedrijventerrein, een kampeerterrein
voor campers, een verrommeld
boerenbedrijf vormen tezamen het treurig
stemmend decor van ’s lands meest ontzagwekkende
vesting. Hier dringt zich het
beeld op van een parel, verpakt in krantenpapier.
• 41 •

ONDERLEGGERS VOOR DE VISIE VISIE
- ‘HALTERMODEL’ VESTING NAARDEN
- ZONERING ‘VESTING OP DE VOORGROND’

3
TOEKOMSTVISIE
De visie op Vesting Naarden en omgeving
is opgebouwd uit drie delen: het gebied
binnen de veste, de vesting zelf en de omgeving
van de vesting.
‘BINNEN DE VESTE’
De vesting Naarden kent een unieke stedenbouwkundige
structuur. De smalle
straten en gesloten bouwblokken volgen
nog steeds het stratenpatroon uit
de viertiende eeuw. Deze waarden zijn
beschermd door de status van rijksbeschermd
stads- en dorpsgezicht. Toch
is het monument ‘Naarden vesting’ een
eenentwintigste eeuwse woon- en leefomgeving,
waar mensen wonen, werken
en winkelen. De uitdaging is de stad
aantrekkelijk te maken voor bewoners en
bezoekers en tegelijkertijd het cultuurhistorisch
erfgoed te bewaren en te ontwikkelen.
‘Levendig en leefbaar’ – dat zijn de termen
die de gemeente Naarden bij de
ontwikkeling van de vestingstad centraal
stelt. Hun visie ‘De Halter van de Vesting
Naarden’ (juni 2007) beoogt toerisme,
cultuurbehoud, leefbaarheid en economie
evenwichtig met elkaar te verbinden. De
ontwikkelingen binnen Naarden vesting
vinden plaats op de ‘H’ – de winkelstraten
en aansluitend hierop het Arsenaal / Burgemeester
Wesselingplein aan de ene
kant en het Dortmansplein en Ruysdaelplein
aan de andere kant. Tussen deze
ontwikkellijnen staat het wonen voorop.
Voorliggende toekomstvisie bouwt voort
op deze ontwikkelingsrichting van de gemeente.
‘OP DE VESTE’
Het gebied op de veste dateert grotendeels
uit het 17e eeuw. Hierbij horen de
aarden wallen en de dubbele omgrachting,
de militaire gebouwen in en op de
vestingwerken en het fort Ronduit. Dit
onderdeel van de vesting Naarden is eigendom
van de Rijksgebouwendienst. In
de ontwikkeling van dit gebied staat de
balans tussen het handhaven van de monumentale
waarden en het toekennen van
publieke gebruiksfuncties centraal.
Deze balans is door Buiten, bureau voor
Economie en omgeving, uitgewerkt in
de visie ‘Vesting op de voorgrond’, in
opdracht van de Rijksgebouwendienst.
Deze visie zet aan de ene kant in op duurzame
instandhouding en versterking van
de cultuurhistorische kwaliteit van de vesting
en aan de andere kant op vergroting
van toegankelijkheid en van openbare
functies. Hiervoor is een zonering van verschillende
kwaliteiten en functies voor de
bastionen opgesteld.
De zonering van de visie ‘Vesting op de
voorgrond’ en het ‘Haltermodel’ zijn in de
kaart hiernaast weergegeven.
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 43 •

BUITENWAL
VOOR
NA

Voorliggende toekomstvisie sluit aan op
de visie ‘Vesting op de voorgrond’. In aanvulling
hierop richten wij onze aandacht
op de ruimtelijke en recreatieve kwaliteiten
van de buitenwal.
De buitenwal
De buitenwal vormt de grens / overgang
tussen de compacte vestingstad en zijn
omgeving, tussen stad en landschap,
tussen steen en groen. Vanaf de buitenwal
geniet men aan de binnenkant zicht
op de kerktoren en de daken van Naarden
vesting en aan de buitenkant op het
open gras- en bouwland, de resterende
schootsvelden.
De buitenwal ligt als een ‘dijk’ in het water,
tussen de binnen- en de buitengracht.
Kenmerkend zijn de scherpe knikken en
het reliëf met aan de binnenzijde de gedekte
weg ‘onderlangs’ en aan de buitenkant
een weg ‘bovenlangs’.
De buitenwal kent drie verschillende
groensferen, welke samenhangen met de
beschikbare breedte en de toegepaste
beplanting:
Landschap - De buitenwal is vrij van hoog
opgaande beplanting en gaat op in het
omliggende landschap.
Laan - De buitenwal heeft een laanbeplanting
langs de gedekte weg. Aan de
bovenkant van de buitenwal staan slechts
enkele bomen.
Bomenbos - De buitenwal heeft een laanbeplanting
langs de gedekte weg en de
bovenkant heeft, door de veelheid aan
bomen, een meer bosachtige karakter.
Deze drie sferen zijn op de pagina 46 en
47 nader aangeduid.
Echter, de karakteristieke kenmerken van
de buitenwal vervagen: het scherpe reliëf
verdwijnt onder struik- en oevergewassen,
het contact met het water is beperkt
en de zichtlijnen groeien dicht door de
lage boomkronen. Het gras onder de bomen
verruigt, er is sprake van opslag van
bramen, vlier en andere struiken.
De toekomstvisie zet in op het versterken
kwaliteit van de buiten wal door:
herstel reliëf;
verwijderen onderbegroeiing en riet;
hoger opkronen boombeplanting;
ontwikkelen kruidenrijk grasmengsel;
versterken van verschillende groensferen.
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 45 •

SFEREN BEPLANTING BUITENWAL
• 46 • BOSCH SLABBERS

‘LANDSCHAP’
‘BOMENBOS I’
‘LAAN’
‘BOMENBOS II’

• 48 • BOSCH SLABBERS

Naast de kwaliteit van de buitenwal en de
beplanting is de inrichting van de openbare
ruimte essentieel voor de beleving van
de veste. De inrichtingselementen dienen
van hoge gebruikskwaliteit te zijn en het
karakter van de vesting te versterken.
De situatie van de paden en het meubilair
vraagt om verbetering. Het hoge pad over
het bolwerk verkeert in een slechte staat.
Het lijkt een olifantenpad, zeker niet geschikt
voor mensen die minder ter been
zijn. Het lage pad is geasfalteerd en biedt
daardoor weliswaar veel comfort, maar
appelleert nergens meer aan het vestingkarakter.
Dit geldt ook voor de inrichtingselementen.
Op de vesting worden
inrichtingselementen zoals trappetjes van
bielzen, trendy banken toegepast die in
niets refereren aan het vestingkarakter.
In de toekomstvisie bieden de paden
onder- en bovenlangs bieden verschillende
sferen en zichtlijnen op de vesting
en zijn omgeving. Beneden loopt men op
het ‘comfort pad’, een effen, afgestrooid
asfaltpad grotendeels voorzien van laanbeplanting.
Het ‘avontuurpad’ bovenlangs
kent een meer informele sfeer met licht
slingerende, halfverharde paden.
Voor de inrichting van de openbare ruimte
gaat de voorkeur uit naar duurzaam meubilair
dat mooi veroudert en met een karakter
dat ‘des vestings’ is. De verschillende
toegepaste elementen (verlichting,
zitelementen, bebording en bewegwijzering)
zijn familie van elkaar.
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 49 •

TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN
• 50 • BOSCH SLABBERS

‘OM DE VESTE’
Uitgangspunt is behoud en versterking
van de openheid van de schootsvelden.
Het behoud van de resterende schootsvelden
heeft hoogste prioriteit. Nieuwe
ontwikkelingen als woningbouw of andere
stedelijke functies dienen binnen de bestaande
bebouwing of –zoals aangeduid
in de Structuurvisie Naarden 2002- aan
de rand van de snelweg plaats te vinden.
Onderzocht moet worden of de openheid
van de schootvelden vergroot kan worden,
bijvoorbeeld door het omzetten van
volkstuinen of kwekerij tot open gebied.
Naast behoud van de kwantiteit vraagt het
versterken van de (ruimtelijke, gebruiks-
en ecologische) kwaliteit van de schootsvelden
aandacht. Op pagina 52 en 53 is
de visie uiteengelegd in thema’s:
Behoud openheid;
Versterken relatie omgeving / zicht
vanaf en op de vesting;
Verbinden recreatieve routes;
Versterken groen-blauwe structuur
Eco-Lint Naarden als onderdeel van
de Natte As.
De verdedigingswerken van Naarden
dienen beter zichtbaar te zijn in het landschap.
Door de zichtlijnen op en vanaf de
veste te openen wordt de relatie tussen
de vesting en zijn omgeving versterkt en
komt het cultuurhistorisch beschermd
stads- en dorpsgezicht beter tot zijn
recht.
De toekomstvisie opent nieuwe recreatieve
mogelijkheden. Recreatieve routes
worden verbonden waardoor een netwerk
aan fi ets- en wandelpaden op lokale en
bovenlokale schaal ontstaat. Hierbij kan
worden gedacht aan thematische routes
als een ‘natuurroute’ naar het informatiecentrum
van Natuurmonumenten in boerderij
Stadzicht of een ‘Geschiedenisroute’
langs de Karnemelksloot naar de batterijen
en vestingwerken rond Bussum.
Uit ecologisch perspectief bieden de
schootsvelden van Naarden de unieke
kans de groen-blauwe verbinding tussen
het Naardermeer en het Gooimeer te
herstellen. Als onderdeel van de natte as
kunnen de schootsvelden met de zanderijvaarten
en vestinggrachten fungeren als
leef- en migratiegebied van soorten als
ringslang en rugstreeppad. In het verleden
is vanuit ‘Eco-lint Naarden’ onderzoek
gedaan naar verbindende lijnvormige elementen
en stapstenen. De toekomstvisie
sluit hierop aan.
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 51 •

BEHOUD OPENHEID VERSTERKEN RELATIE
OMGEVING / ZICHT OP VESTING
• 52 • BOSCH SLABBERS
VERSTERKEN RELATIE
OMGEVING / ZICHT VANAF
VESTING / VERSTERKEN RANDEN

VERBINDEN RECREATIEVE
ROUTES
VERSTERKEN GROEN-BLAUWE
STRUCTUUR ECO-LINT NAARDEN
ECO-LINT ALS ONDERDEEL VAN
DE NATTE AS
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 53 •

MAATREGELEN

4
MAATREGELEN
In vervolg op hoofdstuk 3 is de visie verder uitgewerkt in een overzicht van maatregelen. Deze vormen een opstap naar een uitvoeringsprogramma.
De maatregelen zijn onderverdeeld naar vijf thema’s. Deze zijn weergegeven op pagina 56 tot en met 60. Pagina 54
en de legenda hieronder tonen het geheel aan voorgestelde maatregelen.
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 55 •

• 56 •
VERSTERKEN OPENHEID
1. Versterken van kwaliteit van de
schootsvelden
2. Onderzoek mogelijkheden omvor-
men volkstuinen en sportveld tot
open gebied
3. Onderzoek mogelijkheden omvor-
men kwekerij tot open gebied
BOSCH SLABBERS

AANPASSEN BEPLANTING
1. Kappen beplanting langs Gooi-
meer
2. Verwijderen beplanting rond Fort
Ronduit
3. Versterken sferen (landschap,
laan, bomenbos) en kwaliteit
buitenwal: verwijderen onderbe-
groeiing en riet, opkronen boom-
beplanting, ontwikkelen kruidenrijk
grasmengsel
4. Verwijderen beplanting
5. Meer openheid in parkstrook
6. Verwijderen populieren
7. Versterken laanbeplanting naar
boerderij Stadzicht
8. Verwijderen beplanting
9. Versterken div. randen
10. Aanplanten laan naar stadsboer-
derij
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 57 •

• 58 •
AANPASSEN BEBOUWING /
PARKEREN
1. Herbestemmen bedrijventerrein
ten behoeve van openheid
2. Verwijderen schuur
3. Uitplaatsen woonboten
4. Uitplaatsen woonwagenkamp
5. Verwijderen parkeerplaats
6. Uitplaatsen vogelasiel
P1 Locatie nieuwe parkeerplaats
P2 Locatie nieuwe busparkeerplaats
BOSCH SLABBERS

VERSTERKEN RELATIE
NAARDER MEENT
Inzetten op verminderde zichtbaarheid
van de weg
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 59 •

• 60 •
KOPPELEN RECREATIEVE
VERBINDINGEN
1. Sluiten van het rondje Vesting
Naarden
2. Koppeling aan route langs de
Karnemelksloot
3. Koppeling aan recreatief netwerk
rond het Naardermeer, aanleg
verbinding naar boerderij
Stadzicht
4. Koppeling aan stedelijke
groenstructuur van Bussum
BOSCH SLABBERS

RUIMTE VOOR INITIATIEVEN

5
RUIMTE VOOR INITIATIEVEN
In het voorgaande is de visie van het Goois Natuurreservaat op de vesting en haar omgeving uiteengezet. Binnen die visie is ruimte
voor initiatieven van derden. Hierbij is ook aandacht gegeven aan initiatieven welke reeds gaande zijn (recreatiehaven, stadsboerdrij
en vaarverbinding).
RECREATIEHAVEN
Voor het GNR is het essentieel dat aan
de westzijde tussen bolwerk en industriegebied
meer ruimte wordt gecreëerd,
opdat daarmee de groenblauwe verbinding
Naardermeer – Gooimeer kan worden
versterkt. Dat betekent dat een deel
van het verouderde bedrijventerrein moet
worden gesaneerd.
Binnen deze ambitie is het denkbaar dat
op deze plek een recreatiehaven wordt
ontwikkeld, onder voorwaarde dat hiermee
de gecreëerde doorgang niet opnieuw
wordt dichtgezet.
UITSPANNING RONDUIT
Fort Ronduit ligt thans als een vergeten
voorpost wat verloren in het landschap.
Dat is jammer, want het is in potentie een
bijzonder aardige plek, waar meer mee te
doen is dan stalling van een caravan en
de opslag van bouwmaterialen.
Het is denkbaar dat hier een uitspanning
wordt gerealiseerd, gekoppeld aan de
verhuur van bootjes en een bescheiden
informatiecentrum. Daarmee wordt nieuwe
‘joie de vivre’ aan dit gebied toegevoegd.
BEELDENTUIN
Naarden staat voor chique, kunstzinnig en
de koppeling tussen natuur en cultuur.
Het valt te overwegen in de schootsvelden
richting Stadzicht een beeldentuin
te ontwikkelen, geheel samengesteld uit
materialen uit de onmiddellijke omgeving.
Een aantal jaren geleden was een vergelijkbaar
initiatief bij Kinderdijk (‘Art below
sea-level’) uiterst succesvol.
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 63 •

WAKKER KUSSEN...

STADSBOERDERIJ
Open weiland grenzend aan het woonwagenkamp
is in beginsel een erg fraaie
ruimte. Als gevolg van een wat versnipperde
inrichting, de opslag van riet, de
verspreide bosschages en niet in de laatste
plaats de woonwagens, campers en
woonboten wordt de kwaliteit van deze
ruimte thans nauwelijks herkend.
Voorgesteld wordt dit terrein weer als
agrarisch gebied in te richten, waarbij
wordt geïnvesteerd in de kwaliteit van
de randen. Hier is ruimte voor een stadsboer.
Een dergelijk gebied kan aan Naarden
een kwaliteit toevoegen vergelijkbaar met
de veeweide van Sonsbeek in Arnhem.
VAARVERBINDING
Binnen de thans gepresenteerde visie is
het denkbaar de doorvaarbaarheid van de
vesting en vaarverbindingen naar de omgeving
te versterken. Hierin ziet het GNR
geen rol voor zich zelf weggelegd.
VEST-ZICHT
Vanuit de herkenbaarheid van de schootsvelden
en de kwaliteit van het vestingbiotoop
is het essentieel dat de kwekerij
wordt beëindigd en wordt herontwikkeld
tot open weiland. Dat schept ook de
ruimte om de wandeling buitenlangs kort
te sluiten.
Wel is het denkbaar dat aan de buitenzijde
van dit pad een vorm van woonbebouwing
wordt ontwikkeld, als wachter
over het open schootsveld.
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 65 •

VOOR
• 66 •
Uitplaatsen woonboten, woonwagenkamp,
verwijderen parkeerplaats
Verwijderen beplanting / versterken
openheid
Aanplant laan naar stadsboerderij
Ontwikkelen bestaande beplanting
langs Amersfoortsestraatweg tot
laan als entree naar de vesting
Versterken groen-blauwe zone langs
randen NA
BOSCH SLABBERS

A
VERBEELDING SCHOOTSVELDEN ZUID
NA
Uitplaatsen woonboten, woonwagenkamp,
verwijderen parkeerplaats
Verwijderen beplanting / versterken
openheid
Aanplant laan naar stadsboerderij
Ontwikkelen bestaande beplanting
langs Amersfoortsestraatweg tot
laan als entree naar de vesting
Versterken groen-blauwe zone langs
randen
Omvormen kwekerij tot open gebied
Verwijderen beplanting richting
Naardermeer
VOOR
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 67 •

VOOR
• 68 •
Verwijderen beplanting richting
Naardermeer
Omvormen volkstuinen en sportveld
tot open gebied
Uitplaatsen vogelasiel
Versterken laanbeplanting van Naarden
naar boerderij Stadzicht
Ontwikkeling beeldentuin
BOSCH SLABBERS
NA

B
VERBEELDING SCHOOTSVELDEN WEST
NA
Verwijderen beplanting richting
Naardermeer
Omvormen volkstuinen en sportveld
tot open gebied
Uitplaatsen vogelasiel
Versterken laanbeplanting van Naarden
naar boerderij Stadzicht
Ontwikkeling beeldentuin
Uitplaatsen woonboten, woonwagenkamp,
verwijderen parkeerplaats
Verwijderen beplanting / versterken
openheid
Omvormen kwekerij tot open gebied
VOOR
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 69 •

VOOR
• 70 •
Verwijderen bos rand Gooimeer /
ontwikkeling natuurlijk oever
Versterken kwaliteit buitenwal sfeer
‘landschap’
Versterken openheid en zichtbaarheid
vesting
BOSCH SLABBERS
NA

C
VERBEELDING SCHOOTSVELDEN NOORD
NA
Verwijderen bos rand Gooimeer /
ontwikkeling natuurlijk oever
Versterken kwaliteit buitenwal sfeer
‘landschap’
Versterken openheid en zichtbaarheid
vesting
Herbestemmen bedrijventerrein t.b.v.
openheid
Versterken randen
Versterken laanbeplanting langs
Amsterdamsestraatweg als entree
naar de vesting
Uitplaatsen woonwagenkamp / verwijderen
parkeerplaats
VOOR
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 71 •

©
Dit werk is auteursrechtelijk beschermd.
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd
en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van de opdrachtgever Stichting Gooisch Natuurreservaat
en/of Bosch Slabbers Tuin- en Landschapsarchitecten B.V.
(hierna: “Bosch Slabbers”).
Bosch Slabbers heeft bij haar werkzaamheden de zorgvuldigheid in
acht genomen die van haar kan worden verwacht. Aan de getoonde
informatie in deze publicatie kunnen geen rechten worden ontleend.
Op onze werkzaamheden zijn de voorwaarden van toepassing zoals
vastgelegd in De Nieuwe Regeling 2005 (DNR 2005).
Bosch Slabbers heeft met zorgvuldigheid de beelden in deze publicatie
geselecteerd. Het kan voorkomen dat niet alle rechthebbenden
van de gebruikte beelden zijn achterhaald. Belanghebbenden worden
verzocht contact op te nemen met Bosch Slabbers.

LITERATUURLIJST
Cultuurhistorische Waardenkaart Noord-
Holland - http://chw.noord-holland.nl
Buiten, Bureau voor Economie & Omgeving,
in opdracht van Ministerie van
VROM, Rijksgebouwendienst: Visie vestingwerken
Naarden - Vesting op de voorgrond.
Utrecht, februari 2009.
Fons Asselbergs: Vesting Naarden en de
kunst van het beheren. Den Haag, 2004.
Gemeente Naarden, Structuurvisie Naarden
2002.
P.J.H. van der Linden, in opdracht van de
gemeente Naarden: ‘Ecolint Naarden,
Hoofdrapport Ontwikkelingsvisie’. Zaandam,
mei 1998.
Pieter Arkesteijn, Lex Maat en Ed Snel:
Vaarwaterplan Vesting Naarden. Naarden,
april 2008.
Stichting Gooisch Natuurreservaat: Uitvoeringsprogramma
Noordelijke Heuvelrug.
Hilversum, oktober 2003.
1
TOEKOMSTVISIE VESTING NAARDEN EN OMGEVING • 73 •
e Sweelinckstraat 30
2517 GD Den Haag
T 070 3554407
F 070 3061618
den-haag@bosch-slabbers.nl
www.bosch-slabbers.nl