CLAIRLIEU - Canons Regular Blog

CLAIRLIEU
TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE
GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN
INHOUD
De redaktie
A. WIEfiRS, In memoriam E.H. Marcel Colson .
A. RAMAEKERS, Ter herinnering aan de stichter van Clairlieu .
S. AERTS, Toespraak bij de uitvaartdienst
A. RAMAEKERS, Kronologische Bibliografie van M. Colson
M. COLSON, Een Kruisherenhandschrift te Bazel
In Memoriam Louis Heere (met de homelie bij de uitvaartdienst
door prior A. PUT) ....
H. VAN ROOIJEN, f Louis Heere ....
D. SNIJDERS, Kronologische Bibliografie van L. Heere
L. HEERE, De Merode's en de Kruisheren .
L. HEERE, Sprokkelingen uit Merode's Archieven
Kroniek .....
DERTIGSTE
1972
JAARGANG
Aflevering 1 en 2
LICHTLAND — DIEST
P- 3
p. 5
P- 9
p. 17
p. 21
p. 25
p. 43
p. 47
p. 49
p. 57
p. 71
p. 75

CLAIRLIEU
TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE
GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN
DERTIGSTE
1972
JAARGANG
Aflevering 1 en 2
LICHTLAND — DIEST

Dit nummer van ons tijdschrift wil een herdenking zijn van de
twee leden van de historische kring ,,Clairlieu", die in de loop van
dit jaar stierven, Marcel Colson en Louis Heere. Verschillend in
leeftijd, en nog veel meer in geaardheid, hadden ze dit ene ge-
meen: dat beiden kruisheren warm, die heel veel van hun orde
hielden, en die in die liefde de inspiratie vonden om tot de
geschiedvorsing en de geschiedschrijving van de Orde het hunne
bij te dragen. Wie het heden liefheeft waarin hij leejt, zal normaal
toch ook naar het verleden terugkijken waarin dat heden zijn
wortels heejt. Meer dan vroeger, kan dat in deze tijd gepaard gaan
met een zeker heimwee naar dat werleden; maar het kan ook
bijdragen om het waardevolle en het essentiele van dat vroegere
kruisherenleven door te geven aan de toekomst.
Over beide confraters en historici werden de biografische en
bibliografische gegevens verzameld, waaruit hun betekenis voor
de geschiedschrijving van onze Orde duidelijk blijkt. Als mens, in
hun karaktertrekken en wezen, werden beiden mooi getypeerd in
de homilieen, die bij de respectievelijke uitvaartdiensten gehouden
werden. Van beiden kunnen we ook een artikel publiceren dat in
hun nalatenschap werd teruggevonden, het laatste van enige
omvang dat ze geschreven hebben. We hopen dat ze op deze
manier in dit tijdschrift waardig worden herdacht, omdat het hun
gedmende hun leven zo na aan het hart lag en zij er zich zoveel
verdiensten voor hebben verworven. Onze dank aan alien die
meeiverkten aan dit ,,in memoriam" voor twee mensen die ons, elk
op }n eigen manier, dierbaar waren door jarenlange vriendschap
en samenwerking.
De redaktie.

Z/.61-I06I
NOS1OD

IN MEMORIAM
E.H. MARCEL COLSON
Marcel Colson leerde ik kennen als twaalfjarige collegeleerling ;
geestverwanten op verlerlei gebied, werden we later echte vrienden.
In onze jeugd was het romantiek al wat de klok sloeg. En Marcel
declameerde zo graag ,,Fantasia" van A. Rodenbach.
,,Het drijven watten wolkskens
van zonnelicht doorboomd.
De jongeling ziet ze drijven
en droomt"
Met zijn bonkige lichaamsbouw, zijn fonkelende ogen en zijn
forse stem was hij voor ons de gereincarneerde dromersfiguur van
de Roeselaarse dichter. Het was de tijd van het expressionisme en
van de zuivere poezie, de tijd van stapliederen en spreekkoren, van
aphorismen en slogans. , Jeugd overwint legers van tijd en neemt
de sterke stad der toekomst in." schreef Herman Gorter in zijn
,,Mei".
Het was ook de tijd van de personencultus en de leidersfiguren.
En als jonge mensen dweepten we met de verzen van de Suid-
Afrikaner Jan Celliers :
,,O, ek hou van 'n man, wat sij man kan staan
en 'n wil wat so vas soos 'n klipsteen staan ;"
In dit klimaat van heroische daadkracht en edelmoedige opofferingsgeest
groeide Marcel op als leerling van het H. Kruiscollege
te Maaseik, als lid van de Maaseiker A.K.V.S.bond ,,Als
ic can", als jonge scout van het V.V.K.S. Door familierelaties (een
neef was Mil-Hiller) heeft hij op retorika er even aan gedacht

6 IN MEMORIAM E.H. MARCEL COLSON
missionaris van Mil-Hill te worden ; uiteindelijk waagde hij het
dan toch maar liever bij de Kruisheren, want die kende hij door
en door. Al spoedig werd hem door de dokters aan het verstand
gebracht, dat de Evenaar met zijn verzengende hitte nooit zijn
leefmilieu mocht en kon worden. Door zijn aangeboren soepelheid
van geest paste hij zich onmiddellijk bij de nieuwe situatie aan,
maar de Kongo-missie bleef hem zijn leven lang op heel bijzondere
wijze boeien en belang inboezemen. Zijn bezoek aan de Zai'remissie
in de zestiger jaren, maar vooral zijn heel bijzondere inzet
om de drieentwintig in 1965 vermoorde missionarissen een passende
hulde te brengen waren de neerslag van zijn nooit uitgedoofde
missievlam.
In de beleving van zijn kloosterideaal was hij eerlijk en oprecht,
mannelijk en vroom, man van gebed en van plicht, maar wars van
haarklieverij en puriteins gedoe. Als echte Vlaming had hij van
Uilenspiegel geleerd, dat ook in het klooster humor en nuchter-
heid belangrijke levenswaarden zijn om een beetje geluk te vinden.
Van nature uit was hij niet geboren voor de contemplatie ; zijn
onstuimigheid en zijn dadendrang dreven hem naar de mensen en
naar de actie. Als jeugdige diplomaat speelde hij het bij zijn
magister klaar om samen met de latere Leuvense Prof. H. Draye
een van de grote bezielers te worden van de scoutsbeweging te
Diest. Een echte doorbraak in de mentaliteit van die dagen, want
een priesterstudent, en a fortiori een kloosterling, moest worden
opgevoed ,,segregatus a populo", ver van de boze wereld.
Als theologiestudenten deden we in onze vrije tijd aan Ordesgeschiedenis
; we hielden lezingen in eigen kring, verzamelden
gegevens op steekkaarten en vormden een werkgroepje, dat later
mede aan de basis lag van het historisch Ordestijdschrift Clairlieu.
Na zijn priesterwijding was Marcel 'n tijd leraar te Maaseik en
te Hannuit; in de meest saaie lessen kon hij de jeugd voor zijn vak
meeslepen door zijn originele aanpak en zijn directe methode
,,avant la lettre".
Toch was het leraarsberoep te eentonig voor zijn dynamische
geest en ongedurig temperament, dat behoefte had aan verandering,
nieuwe vondsten en avontuur. Als mens kwam hij pas volop
tot zijn recht als secretaris van de provinciaal, als redactiesecretaris

IN MEMORIAM E.H. MARCEL COLSON 7
van het Ordesbulletin ,,Cellesiana", als manitoe van Clairlieu, als
plaatsvervanger-pastoor in de Oostenrijkse bergdorpen van Vorarl-
berg. Nu kon hij rei2en en onderhandelen, stimuleren en organi-
seren, begeesteren en contacten leggen met mensen. Nu kon hij
zijn universele geest stofferen en het verworvene uitdragen bij zijn
confraters en bekenden.
Er stroomde ook wel wat Bruegheliaans bloed in zijn aderen en
hij wist Gods goede gaven op tijd en stond te waarderen. Stond
zijn wieg niet in de buurt van de Middeleeuwse ,,Sorgeloos" of
van de moderne ,,Pallieter" ? Door zijn gezonde eetlust en zijn
meer dan gewone zorg voor zijn gezondheid maakte hij op de
oppervlakkige toeschouwer misschien ooit de indruk veel waarde
te hechten aan spijs en lichamelijke verzorging. Ondanks zijn forse
gestalte en zijn donderstem wist hij dat hij eigenlijk teer van
constitutie en zwak van lichaam was. Zijn confraters vergaten dit
soms; bij hem was dat alles een weldoordachte levenskunst, een
practische levenswijsheid, waar hij onverbiddelijk aan vasthield;
misschien wel een restant van zijn verre voorouders, die stamden
uit een geslacht van Waalse veehandelaars uit het Luikse.
In de dagelijkse omgang was hij gezellig en opgeruimd, geestig
en soepel, ruim en breeddenkend. Zijn belangstelling ging verder
dan Gaston Roelants, Sjouke Dijkstra en Eddy Merckx ! Marcel
was een aristocraat van de geest; zijn voornaamste interessesfeer
lag in de weerslag van de Franse revolutie op de Zuidelijke Neder-
landen, op zijn geboortestreek en op zijn eigen Orde.
In zijn jeugd was hij vooruitstrevend op alle gebied, strijdend
Vlaming, zelfs lichtjes revolutionnair. Ook nu had hij een open
oog voor de vernieuwingen in Kerk en maatschappij. Hij ging niet
altijd accoord met ruitenbrekers, holderdebolders, anarchisten en
nihilisten. In intieme kring hekelde hij vaak gebeurtenissen en
toestanden, maar hij kon geen kwaad spreken over een medemens.
Marcel, voor mij heb je heel je leven iets bewaard van de
kinderlijke frisheid, van de evangelische blijmoedigheid en van de
jeugdige levenswaarachtigheid van de jongensfiguur van Paul van
Ostayen, ,,Mark groet 's morgens de dingen". 't Was ook een van
de gedichten uit je repertorium.

8 IN MEMORIAM E.H. MARCEL COLSON
Voor mij blijf je voortleven als de wakkere en pientere vent, die
nooit zijn goed humeur verliest, die leeft van en voor zijn levens-
ideaal en die nimmer rust vindt in de betrekkelijkheid van dit
ondermaanse !
Jammer voor je familie, voor je confraters, voor je vrienden en
ook voor mij, dat je er niet meer bent!
A. Wieers, o.s.c.

TER HERINNERING AAN
DE STICHTER VAN CLAIRLIEU
Toen zijn ziekte en dood hem zo plotseling van zijn steeds
drukke werkzaamheden weghaalden, was pater Colson bezig aan
minstens zes verschillende studies. In zijn stapels nagelaten papie-
ren vonden we twee artikels ongeveer persklaar terug; het ene
over een kruisherenhandschrift in Bazel; het tweede, gemaakt in
samenwerking met de heer J. F. Gilmont, over de Franse kruisheer
Michel Mulot, prior te Parijs, die later tot het Calvinisme over-
ging. Verder was er een reeks aantekeningen over de verering
van de H. Odilia, genoteerd uit een kroniek van de parochie
Sweikhuizen (Ned.L.) ; vele mappen met nota's over de families
Colson en Scheijmans, blijkbaar voldoende om binnen betrekkelijk
korte tijd een degelijke familiegeschiedenis te vormen ; een uit-
gebreide en afgewerkte bibliografie over de Kongomissie van de
kruisheren, die bedoeld was om als een nummer van ,,Cruciferana"
te verschijnen ; en tenslotte foto's en gegevens over muurschilde-
ringen in Bludesch (Austria), die hij vanwege de grote stijl-
gelijkenis met het reliekschrijn van de H. Odilia te Kerniel, nader
wilde bestuderen.
1 Arnold Jan Lodewijk Paul Marcel werd geboren te Maaseik 20-3-1914 ; lagere
school bij de Fraters van Tilburg te Maaseik, Bleumerstraat; oude humaniora bij de
kruisheren te Maaseik 1925-1932 ; intrede bij de kruisheren te Diest 22-8-1932 ;
inkleding 27-8 ; professie 28-8-1933 ; filosofie en theologie te Diest 1933-1939 ;
priesterwijding 22-7-1938 ; conventualis te Diest tot 1952 ; intussen leraar te
Maaseik 1945-1946; te Hannuit 1952-1957; secretaris van de provinciaal en
archivaris van de provincie 1957-1972 ; overleden te Leuven 4-2-1972. Verdere
gegevens in vorig en volgend artikel.

10 TER HERINNERING AAN DE STICHTER VAN CLAIRLIEU
Er was nog veel meer. Maar dit leek in een meer voltooid sta
dium te verkeren en zijn laatste levensmaanden in beslag genomen
te hebben. Zelfs toen hij al ziek was, op 27 december, dus enkele
dagen voor de fatale hersenbloeding, wilde hij nog naar de
universiteitsbibliotheek om de identiteit van enkele namen, die in
het Bazelse handschrift voorkomen, te achterhalen. De ingevulde
formulieren van de aan te vragen boeken lagen boven op zijn
werktafel en droegen die datum.
Dat bezig zijn met zoveel verschillende onderwerpen tekent
hem. Zo was hij. Een bij die van de ene bloem naar de andere
vliegt, en die van al die bloemen geniet. Hij had een grote belang-
stelling voor de meest verscheidene dingen, als ze maar iets met
schoonheid of met historie te maken hadden, en dan liefst nog
met de historie van zijn eigen orde of van zijn geboortestad. Zoals
die laatste maanden, zo is eigenlijk heel zijn leven geweest: erg
verschillende perioden met verschillende bezigheden in verschil
lende kloosters; en heel veel buiten die kloosters. Na het vol-
eindigen van zijn priesterstudies te Diest, bleef hij daar conven-
tualis en bracht een groot gedeelte van dat jaar door in Waasmont
op de pastorie om een zieke confrater te vervangen. Vaak kwam
hij naar Leuven, waar ik toen samen met de reeds in 1941 over-
leden confrater Clemens Custers studeerde. We woonden in het
dominikanenklooster in de Justus Lipsiusstraat. Zodra Marcel
ontdekt had dat zijn werk in Waasmont veel vrije tijd liet, was hij
wekelijks onze gast, en profiteerde van deuniversiteitsstad om er
een cursus in koloniale wetenschappen te gaan volgen. Het kwam
hem spoedig te pas bij zijn redakteurschap van ,,De Zegepraal des
Kruises", dat hij van 1940 tot 1946 waarnam. Ten uitzonderlijken
titel kreeg hij aan het handelsinstituut gedaan, dat hij er, ondanks
zijn een dag cursussen in de week, in 1941 de kandidatuur kon
behalen in koloniale wetenschappen. Kongo heeft trouwens al van
in zijn fratersjaren steeds zijn belangstelling gehad.
Naast zijn werk aan de missieprokuur, heeft hij meerdere jaren
godsdienstlessen gegeven aan een der staatsscholen te Diest, eerst
een volledig uurrooster, later vanwege zijn zwakke gezondheid
wat minder. Ook was hij enige tijd leraar aan het kruisherencoUege

TER HERINNERING AAN DE STICHTER VAN CLAIRLIEU 11
te Maaseik, al bleef hij conventualis te Diest. Vanaf September
1952 werd hij surveillant en leraar te Hannuit, tot hij in juli 1957,
bij het ontstaan van de provincies in de orde, tot secretaris van de
provinciaal en archivaris van de provincie werd aangesteld. Daar-
door kreeg hij sinds oktober 1958 (tot dan toe was het provincia-
laat voorlopig gevestigd te Diest) een vastere woonplaats te
Leuven, tot aan het einde van zijn te kort leven.
Door al die aktiviteiten, die nog door vele andere werden aangevuld,
loopt een steeds te volgen draad : de aktiviteit die niet
officieel was en die hij wellicht daarom het liefst vervulde, nl. de
studie van de geschiedenis van de kruisherenorde. 't Was sinds
zijn fratersjaren een hobby ; 't nam stilaan meer en meer plaats
in zijn leven in ; 't was de laatste tien jaar zeker een van zijn
voornaamste bezigheden. Hij was door en door kruisheer en hield
veel van zijn orde. Haar tradities en historie waren en bleven hem
lief. Voor de vele veranderingen en z.g. experimenten van de
laatste jaren wilde hij wel begrip opbrengen, maar toch leed hij
onder wat hij terecht of ten onrechte als een achteruitgang van de
orde aanvoelde.
Die studie van de ordesgeschiedenis was niet alleen studie in de
strikte zin van het woord ; de lijst van uitgegeven werken of
artikels hierover is niet zo groot. Een van zijn voornaamste ver-
diensten ligt m.i. in datgene waarmee elke confrater hem plaagde :
,,anderen laten werken". Dit moet men niet verstaan in de zin van
,,eigen werk afschuiven op anderen", maar wel zo, dat hij voor
vele anderen een stimulator geweest is om met bepaalde dingen
bezig te zijn, om iets te beginnen waaraan ze wellicht nooit eerder
gedacht hadden, en om de vele plannen te helpen uitvoeren die
hij altijd in voorraad had. Veel zou zonder hem nooit gebeurd
zijn. Vele bijdragen over de kruisheren in de meest bekende naslag-
werken zoals de Dictionnaire de Spiritualite, de Dictionnaire de
Droit canonique, de Dictionnaire d'Histoire et de Geographie
ecclesiastiques, het Nationaal Biografisch Woordenboek e.a. zouden
zonder zijn voortdurende aansporingen nooit geschreven zijn.
Waar iets moest uitgegeven worden, van welke aard dan ook, was
hij de ervaren raadsman en helper, die op de duur een kenner
geworden was van alles wat met uitgeven en drukken te maken

12 TER HERINNERING AAN DE STICHTER VAN CLAIRLIEU
had, tot zelfs het verkrijgen van subsidies en het uitgeven op
andermans kosten toe. Voor het doen verschijnen van de voornaamste
bron van onze ordesgeschiedenis als uitgave van de
,,Koninklijke Commissie Voor Geschiedenis", de Definities der
Generate Kapittels Van de Orde van het H. Kruis 1410-1786 door
dr A. Van de Pasch, heeft hij jarenlang en onvermoeid pogingen
aangewend, die dan toch eindelijk, in 1969, met succes werden
bekroond. Aan meerdere uitgaven heeft hij ook zelf meegewerkt
door opzoekingen, door het nazien van teksten of drukproeven,
door zijn voortdurend aandringen per brief of door bezoeken, die
hij trouwens gaarne bracht. Heel veel uren en dagen heeft hij,
samen met anderen, gewerkt om sommige uitgaven persklaar te
maken. De Index op de Annales van Hermans werd door pater
L. Heere gemaakt, evenals de index op het boek van dr Weiss
over de kruisherenkloosters in Westfalen; maar voor het konsekwent
doorvoeren van bepaalde regels en om zekerheid te hebben
over de volledigheid eiste het nog een nauwkeurig nazicht van
bakken vol steekkaarten. Nooit was het hem te veel; maar het
moest tot in de puntjes in orde zijn voor het naar de drukker kon.
Zo ging het met meerdere andere werken, waar trouwens ook
vaak het initiatief tot publikatie van hem uitging, zoals bij het
nagelaten dagboek van een onzer in Kongo vermoorde confraters,
Gijzelaars onder Makondo. Pater Matthieu Brouns heeft meerdere
werken en werkjes op zijn aktief staan, natuurlijk dank zij eigen
studie en werklust, maar ook dank zij de aansporingen en aanmoediging
van Marcel; zonder hem zou Brouns het niet hebben
aangedurfd.
Hij was ook een organizator, die bij alle mogelijke gelegenheden
onvermoeibaar organizeerde en plannen maakte. 'k Herinner me
de viering van het honderdjarig bestaan van het klooster te Diest
in 1945, waar, naast de liturgische en meer materiele feestelijkheden,
de uitgave van eeri degelijk gedenkboek en de inrichting
van een interessante historische tentoonstelling door zijn aktie
mogelijk werden. Toen in juli 1949 de relikwieen van de H. Odilia
feestelijk vanuit Kerniel naar het Diesterse klooster konden worden
overgebracht, lag de organizatie grotendeels in zijn handen. Men
zou zo nog veel kunnen noemen: de herdenking van het 75Ojarig

TER HERINNERING AAN DE STICHTER VAN CLAIRLIEU 13
bestaan van de orde in 1961 te Diest, de onthulling van het Kongomonument
te Hasselt in 1970 - en alles wat er aan kontakten met
kunstenaars en keuze van ontwerpen aan voorafging -, de viering
verleden jaar van het 600jarig bestaan van het klooster Sint-Agatha
met wetenschappelijk congres, tentoonstelling en uitgave van de
inventaris van het kloosterarchief. We willen aan de verdiensten
van vele anderen bij al die gelegenheden niet tekort doen ; zulke
prestaties gebeuren gewoonlijk door een groep van mensen. Maar
hij was er altijd bij, hij had altijd plannen en idees en initiatieven.
Ook bij de plannen van de Harlindis- en Relindisfeesten in Maaseik
in 1972 was hij, naar uit zijn nagelaten correspondentie blijkt,
gemoeid. En als binnenkort de inventaris van het kloosterarchief
van Sint-Agatha afzonderlijk verschijnen zal, en de verantwoordelijke
instanties dit werk willen opdragen - zoals ons werd meegedeeld
- aan confrater Colson, dan is dit volkomen gerechtvaardigd2.
Druk was hij in de weer als er een generaal of provinciaal
kapittel bezig was ; en lange tijd erna, om mee te zorgen voor de
uitgave van een uitgebreid verslag ; pater Zwart schreef het, maar
de afwerking tot in alle details lag bij hem. Toen er in de orde
reeds jaren geleden een behoefte was aan meer kommunikatie,
was hij de man die zorgen moest dat het ,,Chronicon Cruciferorum"
gedrukt werd (van 1947 tot nu toe). Kort erna ontstond het
,,Vinculum Crucigerorum", een gestencilde en vaker verschijnende
uitgave van ordesnieuws (1953-67). Toen dit door eigen bulletins
van de provincies overbodig was geworden, was hij enkele jaren
bezig met het nieuwsbulletin van de Belgische provincie ,,Cellesiana"
; vanaf 1965 gehandicapt door een zekere overspanning
moest hij dit werk aan anderen overlaten, maar sinds einde 1969
2 Onlangs kon dit drieledige werk verschijnen als nr 9 van de Inventarisreeks
van het Rijksarchief in Noord-Brabant, 's Hertogenbosch, en tegeliikertijd als de
jaargangen 1970-1971 van dit tijdschrift, met volgende opdracht :
Aan de eerwaarde heer Marcel Cohort, kruisheer, wordt dit werk in dankbare
hertnnering opgedragen. Als historicus en archivaris van de Belgische provincie der
krutsheren, was hij de grote stimulator voor deze feestuitgave bij het zeshonderdjarig
bestaan van het klooster Sint Agatha. Hij mocht de voltooiing van dit werk niet
meemaken. Hij overleed op 4 februari 1972, zevenenvijftig jaar oud. Moge dit werk
een blijvende gedachtenis zijn, niet alleen aan zijn verdiensten voor de geschiedenis
van zijn orde, maar ook aan de bezieling die van zijn persoon uitging en aan de
vrtendschap waarmee hij zovelen verblijdde.

14 TER HERINNERING AAN DE STICHTER VAN CLAIRLIEU
had hij het weer volledig in handen. Uitgaven voor het ,,proprium"
der orde voor brevier of missaal werden steeds aan hem toever-
trouwd. Jarenlang was hij lid van een kleine kommissie van
liturgie, die voor de vernieuwing van het ,,Caeremoniale" zorgen
moest en voor het aanpassen van de eigen ordesfeesten aan de
verandering van het brevier. Sinds 1956 was hij correspondent voor
C.I.P. tot verzorging van het ordesnieuws bij dit persagentschap ;
sinds jaren was hij lid van de vereniging van kerkhistorici in
Belgie, waarvan hij de vergaderingen stipt en graag bijwoonde.
Toen in Hasselt het plan werd opgevat om de rapporten uit te
geven van de kantonkommissarissen van 1797 tot 1800, werd hij
een van de medewerkers ; in 1969 kon het eerste deel, het zijne,
verschijnen, met de rapporten van Dode en Lemoussu. Het is een
degelijk werk, dat bestaat uit een bibliografie, een goed gedoku-
menteerde inleiding over de rapporten zelf, over het kanton
Maaseik en de kantonkommissarissen ; dan de eigenlijke tekst-
uitgave zelf, voorzien van ongeveer 80 biz. aantekeningen, terwijl
een register van eigennamen het boek besluit.
Wat hij zo, gedurende zoveel jaren, door het naar buiten uit
,,getuigen" voor de orde gedaan heeft, kan moeilijk voldoende
gewaardeerd worden. Zijn grote liefde voor de orde dreef hem
daartoe. Wat over kruisheren ging, in heden of verleden, had
altijd zijn belangstelling. Voor de band tussen kloosters en provin-
cies van de orde heeft hij veel verdiensten gehad die moeilijk
kunnen overschat worden. Hij reisde graag, en overal waar kruis
heren leefden kwam hij, voeide er zich thuis, en was er een gaarne
verwelkomde gast. Zijn nagelaten korrespondentie met ordesgeno-
ten en met historici buiten de orde is enorm. Een van de confraters
die meehielpen om zijn kamer op te ruimen, zei het spontaan en
tekenend: ,Je snapt hoe langer hoe minder hoe 'de Cols' al die
verschillende dingen heeft kunnen klaarspelen".
Zijn voornaamste en blijvende verdienste, afgezien natuurlijk van
religieuze waarden, ligt ontegensprekelijk op het gebied van de ge-
schiedenis van zijn eigen orde, niet omdat hij er heel veel over pu-
bliceerde, maar omdat hij ook hier de steeds aktieve bezieler was.
Hij was de stichter van ,,Clairlieu", een groepje medebroeders die
eigenlijk als enige bedoeling hadden een boek over de kruisheren

TER HERINNERING AAN DE STICHTER VAN CLAIRLIEU 15
uit te geven. 't Was in mei 1941. Dat boek is nooit verschenen.
Maar wel is daaruit de blijvende geschiedkundige kring van de orde
ontstaan, die, naar de eerste stichting in 1211, ,,Clairlieu" genoemd
werd en vanaf 1942 een bescheiden tijdschrift uitgaf onder
dezelfde naam. Marcel was en bleef er de secretaris-penning-
meester van, vanaf het ontstaan tot aan zijn dood. Wat dit in die
dertig jaar allemaal heeft meegebracht, is een aparte geschiedenis.
Maar het resultaat van de kring is geweest, dat de ordesgeschiedenis
van de grond kwam, en in de orde en daarbuiten enige erkenning
kreeg; en dat zij die iets bestudeerden, ook de mogelijkheid
tot uitgeven hadden. Belangrijke studies zijn in het tijdschrift van
de kring verschenen. In totaal tellen de jaargangen tot en met 1971
ruim 3700 bladzijden aan artikels, tekstuitgaven, mededelingen en
bibliografie. Dit is natuurlijk een werk dat door velen tot stand
kwam, maar dat toch altijd opnieuw de bezieling en de aanmoediging
nodig had die Marcel door zijn plannen, zijn hulp en het
verzorgen van de uitgaven aanbracht.
Het zou de moeite lonen op meerdere van bovengenoemde
punten verder in te gaan. Het is er hier nu niet de plaats voor, en
de juiste verdiensten van iemand kan men beter later en meer op
afstand bekijken. Door zijn vroeg heengaan bleven vele plannen
onuitgevoerd. En hij zal, met die heel eigen aard en talenten,
moeilijk te vervangen zijn.
Het is erg jammer gevonden dat over hem, die jarenlang als
,,perschef" zoals we hem graag noemden, voortdurend zorgde voor
de noodzakelijke publiciteit, bv. bij kapittels, verkiezingen in de
provincie, feestelijke gelegenheden, sterfgevallen enz., geen enkel
woord in geen enkele krant verscheen ; zelfs geen aankondiging
van zijn dood.
A. Ramaekers, o.s.c.

TOESPRAAK
BIJ DE UITVAARTDIENST
Op 9 februari had in de kruisherenkerk te Maaseik de uitvaartdienst
plaats van M. Colson, geconcelebreerd door de provinciaal
S. Aerts, B. ten Haaft van het klooster van Leuven, en drie van
Marcel z'n klasgenoten : J. Hendrix (Diest), J. Denis (Denderleeuw)
en A. Ramaekers (Achel). De magister-generaal der orde
verrichtte de absoute. De provinciaal hield volgende toespraak:
»Nog geen twee jaar geleden werd te Hasselt het monument ter
nagedachtenis van onze drieentwintig confraters martelaren ingehuldigd.
Drie Kruisheren stonden in het middelpunt van de
belangstelling: Bisschop Andre Creemers, als hoofd van onze
missionarissen in Congo, missieprocurator Lantin als ziel van de
viering, cfr M. Colson als brein, als organisator van de festiviteiten.
Op vier maanden tijd zijn deze drie confraters bij de drieen
twintig martelaren, zijn zij de genodigden aan het eeuwig gastmaal
van de Heer.
Organiseren en feesten hoorden zo wonderlijk goed bij onze
cfr Marcel; die struise man, die er zo feestelijk kon uitzien, ook
al liep hij er soms wat sjofel bij. Geen viering was denkbaar in
onze Belgische provincie, of hij was er de organisator van. Geen
kapittel gepland of reeds van te voren had hij alles uitgekiend.
Men hoefde niet bang te zijn, alles stond op punt en niets was
vergeten. Als jonge frater, op weg naar het priesterschap, wist hij
anderen te begeesteren met steeds weer nieuwe plannen. Keurde
men het af, niet erg: hij had een nieuw, nog beter plan. Werd

18 TOESPRAAK BIJ DE UITVAARTDIENST
het goedgekeurd... dan werd men aan het werk gezet. Iedereen...
en het was een feest voor hem.
Die gave, organiseren en anderen aan het werk zetten, heeft hij
zijn leven lang bewaard. Zelfs toevallige bezoekers in ons huis wist
hij te begeesteren en in te schakelen.
Het was een feest voor hem, wanneer Clairlieu weer eens een
boek liet verschijnen. Het was een feest voor hem, wanneer ,,zijn"
tijdschrift, Cellesiana, gestencild was en hij, hoe meer hoe liever,
jonge mannen rond de tafel zag marcheren, om blad voor blad, de
oplage te zien groeien. Dan stond hij daar als een generaal, die
zijn troepen in slagorde kommandeert. Het was een feest voor
hem, toen zijn boek ,,De rapporten van de Kantonkommissarissen"
van de pers kwam en hij door de Goeverneur persoonlijk werd
gefeliciteerd.
Nog maar een paar maanden geleden was hij de organisator, om
het 6OOjarig bestaan van ons klooster te St Agatha - Nederland -
te gedenken.
Heel het leven was een feest.
Wanneer hij naar huis kon gaan, om daar bij zijn oude moeder,
(nog geen jaar overleden) te vertoeven - om eens met haar uit te
rijden - eens te wandelen : ,,Miene joeng" zei moeder dan en hij
was gelukkig.
Een feest was het, wanneer hij bij de kinderen van zijn broer
en schoonzus als ,,babysitter" werd gevraagd. Wanneer hij, toen
ze groter werden, met hen op reis kon gaan. Of wanneer ze op
bezoek kwamen in ons huis te Leuven. Dan klonk zijn zware ver-
manende stem door de gangen. Maar nog luider klonken de
kinderstemmen. Ze kenden hun heeroom wel. Het nam zo'n vaart
niet.
Een feest was het, wanneer hij zijn apostolische- of studiereis
(wij noemden het vacantie) ondernam naar Stuben, in Oostenrijk.
Daar, in de hoge bergen, in dat kleine dorpje, met zijn gastvrije en
ongecompliceerde mensen, voelde hij zich thuis. Uren in het rond
kende men hem. ...
Het is misschien niet tactvol te spreken over feesten, nu wij rond
zijn dode lichaam staan ! Maar toch, ik kan het niet anders zien.
Het leven was nu eenmaal een feest voor hem en het laatste jaar
van zijn leven wellicht nog het meest van al. Het was of zijn

TOESPRAAK BIJ DE UITVAARTDIENST 19
jeugdjaren weer herleefden. Hard en druk pratend, ogen die
schitterden als karbonkels, breed gestikulerend en slagzinnen die
als hamerslagen op de hoofden neerkwamen.
En toch, bij al dat feesten was hij sober. Nooit geen overmaat.
Alles op zijn tijd. Hij spaarde zijn gezondheid, want hij wilde lang,
heel lang leven. We wisten niet, dat die zwaar gebouwde man een
zo zwakke gezondheid had. We wisten niet, dat hij, lang van
gestalte, zo kort te leven had. Wij wisten niet... wij wisten zoveel
niet.
Is het niet zo, medegelovigen, dat telkens als een van onze
dierbaren sterft, ons de gedachte, het verwijt bekruipt: ,,Had ik
dat geweten, dan was ik nog eens extra goed voor hem geweest !"
Is het niet zo, dat bij de dood de mens pas voorgoed tot leven
komt. Dat bij de dood pas voorgoed tot uiting komt, hoe groot en
hoe onmisbaar iemand wel is. En dat al die kleine kanten in het
niet verdwijnen of zelfs iets typisch worden. De tijd om goed te
zijn voor hem is voorbij. Maar hij blijft in ons midden, zij het op
een andere wijze.
God nam een grote plaats in in zijn leven. Daarom werd hij
kloosterling, priester, was hij heel zijn leven lang trouw aan zijn
kloosterling- en priesterzijn. Zelfs trouw aan zijn habijt, een sym-
bool van zijn kruisheer-zijn.
God was ,,in" zijn leven. God is ,,in" zijn dood. Zijn relatie,
zijn verhouding met God werd met de jaren inniger en reikt over
de dood heen. God is nu de voltooiing van zijn bestaan. ...
Marcel, wij danken u voor alles wat gij voor ons gedaan hebt en
geweest zijt. In alle eerlijkheid, goede vriend, wij missen u."

KRONOLOGISCHE BIBLIOGRAFIE
VAN M. COLSON
1. St Jan Berchmanseenheid. Missie en Padvinderij. - De Zegepraal des
Kruises, Diest, 14, 1934-35, 107-110.
2. Van Stukadoor tot Bisschop. - Idem, 17, 1937-38, 172-177.
3. In Memoriam Pius XL - Idem, 18, 1938-39, 121-124.
4. Al tien jaar. - Ibidem, 193-196, 219-224, 241-244.
5. Geschiedenis van het Missiewerk der Kruisheren. - Cruciferana, Cuyk,
1941, 25-45.
6. Het St Matthiasklooster te Maastricht. - De Zegepraal, 22, 1942-43,
18-19, 40-41, 66-68, 92-93, 116-117, 141-142, 163-166.
7. Studentenmissie-aktie te Maaseik. - Idem, 25, 1945-46, 2.
8. De zwaarbeproefde Javamissie. - Ibidem, 11-14.
9. 't Nationalisme in de Missielanden. - Ibidem, 41-45.
10. De Missiesektie. - £» zoo vooruit, Diest, 1945, 7-12.
11. Pater Jan Verkuylen. - Ibidem, 21-26.
12. Bij de Zaligyerklaring van Zuster M. Amandina Jeuris nit Schakkebroek.
-'/ Nieuws der Week, Herk de Stad, 42, nr 47, 23 nov. 1946, 1.
13. De Zaligverklaring van Zuster M. Amandina te Rome op Zondag
24 November 1946. - Ibidem, nr 48, 2-3.
14. De Zaligverklaring van de Zalige Zr M. Amandina van Schakkebroek.
- Het Belang van Limburg, Hasselt, 1946, nr 304, 29 nov., 2.
15. Het Heilig Jaar. - Kruis en Wereld, Diest, 28, 1948-49, 299-304.
16. De Kruisheren. - De Standaard, Brussel, 1949, 9 Jan., 3.
17. Overbrenging der Relieken van Sinte Odilia. - Ibidem, 24 juli, 4.
18. Overbrenging der Relieken van Sinte Odilia. - Het Nieuwsblad,
Brussel, 1949, 24 juli, 4.
19. Saint Odilia at Kerniel. •- The Crosier Missionary, Onamia, 25, 1950,
172-179.
20. Bij het Feest van Sinte Odilia. - Kruis en Wereld, Diest, 30, 1950-51,
193-199.
21. Sinte Odilia-herinneringen te Kerniel. - Tijdspiegel, Hasselt, 6 1951
33-38.

22 KRONOLOGISCHE BIBLIOGRAFIE VAN M. COLSON
22. Het Sinte-Odilia-schrijn van Diest. - Ibidem, 236-239.
23. Broeder Peter Hermans der Cruysbroeders Van Maaseik (f 1723). -
Het Oude Land van Loon, 6, 1951, 154-156.
24. Prior Jakob Wanzon der Kruisheren van Maaseik (1691-1700). •- Ret
Oude Land van Loon, 7, 1952, 168-170.
25. Wij katholieken en de Televisie. - Kruis en Wereld, 33, 1953-54,
68-74.
26. De Kerk van Afrika. - Ibidem, 206-210, 228-230.
27. Bij 't Honderdjarig herstel van 't Generalaat bij de Kruisheren. -
De Standaard, 1953, 26 april, 3.
28. Bernhard Lehner. - Ibidem, 15 nov., 3.
29. Maaseik en Omgeving tijdens de Franse Revolutie. - Van Eyck-week,
Maaseik, 1954, 13-14.
30. Republikeinse Feestroes en Boerenkrijg-onrust in 't Kanton Maaseik
ten jare 1798. - Het Oude Land van Loon, 9, 1954, 41-48.
31. Het Kruisherenklooster te Maaseik tijdens de Franse Revolutie. - De
Kruisheren te Maaseik, Diest, 1955, 141-213.
32. De Kruisheren van Venlo tijdens de Franse Revolutie. - Clairlieu,
Diest, 13, 1955, 49-79 en 14, 1956, 3-59.
32. De Kruisheren van Venlo tijdens de Franse Revolutie; overdruk uit
Clairlieu 13 en 14, met inleiding en naamregister, Diest-Venlo, 1956.
33. De Eigendommen der Kruisheren van Maaseik onder en na de Franse
Revolutie (1797-1855). - Het Oude Land van Loon, 11, 1956, 121-
160.
34. De Eigendommen der Kruisheren van Maaseik onder en na de Franse
Revolutie, overdruk van het voorgaande, met inhoudstafel en naam
register, Hasselt, 1956.
35. Sint Odiliaverering te Luik. - Kruis en Wereld, 36, 1957, 102-108.
36. Konings (Joannes-Mattheus-Lambertus). - Belgische Koloniale Biografie,
Brussel, 1958, deel 5, kol. 513-516.
37. Twee vrienden : Roemers en Bouteville. »- Limburg, Maaseik, 37, 1958,
77-84 ; - Mededelingen van het Centrum voor studie van de Boerenkrijg,
nr 4.
38. Fr A. Ramaekers. - Vinculum Crucigerorum, (offset) Diest, 5, 1958,
80-82.
39. Bibliographica. - Ibidem, 89-93, 168-176, 261-272.
40. Sint Odiliaverering te Godscheid. - Kruis en Wereld, 37, 1958, 136-
137.
41. Frans Verhoeven. - Vinculum, Leuven, 6, 1939, 95-96.
42. Bibliographica. - Ibidem, 79-83, 92, 221-223, 261-263.
43. Sint Odiliaverering te Maaseik. - Kruis en Wereld, 38, 1959, 141-143.
44. Nieuwbouw te Diest. - Vinculum, 7, I960, 184-188.
45. Bibliographica. - Ibidem, 87-95, 162-180.

KRONOLOGISCHE BIBLIOGRAFIE VAN M. COLSON 23
46. De Eeuwfeestviering van de Orde der Kruisheren in 1911. - Vincu
lum, 8, 1961, 15-22.
47. De Eeuwfeestviering, 750 jaar Kruisheren. - Ibidem, 123-136.
48. Bibliographica Crucigerana. >- Ibidem, 110-120, 261-285.
49. De Orde der Kruisheren bestaat 750 jaar. - De Zondag in Limburg,
Hasselt, 4, 1961, 8 okt, 8.
50. Vlaandren zendt zijn Zonen uit; 750 jaar Kruisheren, z.p., 1961,
12 biz., gestencild ; tekst voor het missiekwartier B.R.T. 4 okt. 1961,
te 21.30 uur, in samenwerking met pater J. Joos.
51. Bibliographica Crucigerana. - Vinculum, 9, 1962, 106-118, 173-178.
52. Provinciaal Kapittel 1963. Verslag van de werkzaamheden. Diest,
1963, 105 biz. (samenwerking A. Zwart-M. Colson).
53. Bibliographica Crucigerana. - Vinculum, 10, 1963, 138-160.
54. Bibliographica Crucigerana. - Vinculum, 11, 1964, 53-59, 117-121.
55. Bondo... achter het ijzeren gordijn. .- Udense Klanken, Uden, 1964,
1104-1106.
56. Bengbere. - Kruis en Wereld, Diest, 43, 1964, 148-152.
57. Bondo... achter het gordijn. - Cellesiana, (gestencilde uitgave), Leuven,
2, 1964, 18-22.
58. Ango en Dakwa bevrijd. - Ibidem, 25-27.
59. Bibliographica Crucigerana. - Vinculum, 12, 1965, 93-111, 185-188.
60. Bibliografie over het Sint-Odiliaschrijn. - Dusar, Het Sint Odiliaschrijn,
Klooster Kolen (Kerniel), Hasselt, 1965, 58-59.
61. Bibliographica Crucigerana. - Vinculum, 12, 1965, 93-111.
62. Onze Kaap de Goede Hoop : Buta ! ! ! - Udense Klanken, Uden,
1965, 1115-1117.
63. Inleiding en register van Gijzelaars onder Makondo, Diest, 1965,
5-11, 211-222, in samenwerking met J. Bierens.
64. Bibliographica Crucigerana. - Vinculum, 13, 1966, 101-131.
65. Beknopte Bibliographie over het Bisdom Bondo, Leuven, 1967 (onuitgegeven).
66. Bibliographica Crucigerana. - Vinculum, 14, 1967, 71-87.
67. Kruisheren in Belgie. - Kruistriomf, Nijmegen, 47, 1967, 42-44.
68. Kruisheren in Wenen. - Kruis en Wereld, Diest, 47, 1968, 265-267.
69. Nieuwe pastoor in Leopoldau, Wenen. - Cellesiana (gestencilde uit
gave) Leuven, 1968, 204-209.
70. Bibliographica Crucigerana 1967-68. - Cruciferana nr 25, Amersfoort,
1969, 24 biz.
71. De Rapporten van de Kantonkommissarissen (1797-1800) deel I,
Maaseik. Hasselt, 1969, VI en 189 biz.
72. Het provinciaal kapittel te Hannut. - Cellesiana, Leuven, 1969, 172-
178.
73. Kapittelrelikten 1410-1786. - Ibidem, 169, 257-258, 275-277.
74. Jonge kruisheren op studie te Leuven.

24 KRONOLOGISCHE BIBLIOGRAFIE VAN M. COLSON
75. Geruchten rond de Biblioteek van Sint-Agatha. >- Ibidem, 303, 325,
340-341.
76. Het Kruisherenmonument te Hasselt. - Kruis en Wereld, 49, 1970,
130-134.
77. In Memoriam : pastoor Kor Huygens. >- Cellesiana, Leuven, 1970,
56-61.
78. Even voorstellen : Hassan Heshmat. ^- Ibidem, 73-78.
79. In Memoriam : Max Reymen. - Ibidem, 84-88.
80. Onthulling van het Kruisherenmonument te Hasselt. - Ibidem, 137-
152.
81. Logboek van het Generaal Kapittel 1970. - Ibidem, 177-182, 184-192,
193-204.
82. Bisschop Emmanuel Mbikanye o.p. - Ibidem, 328.
83. In Memoriam : P. Van den Heuvel. - Ibidem, 342-352.
84. Bibliotheca Crucigerana. - Cruciferana, nr 26, Amersfoort, 1970,
32 biz.
85. In Memoriam : Albert Lantin. - Kruis en Wereld, Diest, jg. 50, 1971,
240-244.
86. In Memoriam : Tjeu Brouns o.s.c. - Cellesiana, Leuven, 8, 1971, 28-31.
87. Kerkenbouw in Leopoldau. - Ibidem, 121-125.
88. De Tentoonstelling Sint-Agatha 600 jaar. - Ibidem, 243-246.
89. Rond het overlijden van Mgr Andreas Creemers o.s.c. - Ibidem, 254-
257, 273-276, 297.
90. Nakaarten over Bezinningsdagen (in samenwerking met W. Slangen).
- Ibidem, 261-263.
91. In Memoriam Missieprokurator A. Lantin o.s.c. *- Ibidem, 266-272.
92. Omtrent Sint-Agatha 600 jaar. Brieven over het Kongres. •- Ibidem,
282-286, 287-290, 291-293.
93. La Carriere mouvementee de Michel Mulot du Convent parisien de
Sainte Croix au Ministere dans I'Eglise reformee, artikel in samen
werking met J. F. Gilmont, in het Zwitserse tijdschrift Musee neuchatelois,
1972, p. 245-255.
94. Een Kruisherenhandschrift te Bazel, Clairlieu, jg. 30, 1972, p. 25-411.
95. Notaris Jan Matthijs Dode, 1765-1799, biografische aantekeningen, in
Publications... Limbourg, 107-108, 1971-1972, Maastricht 1973, p.
155-209.
1 In Vinculum Crucigerorum van 1949 tot 1967 en in Cellesiana van 1963 tot
1971 verschenen meerdere mededelingen en kronieken van zijn hand, die niet in
bovenvermelde lijst zijn opgenomen. Voor Clairlieu schreef hij vanaf het ontstaan in
1942 tot nu toe, naast de boven gedteerde artikels, een zeventigtal bibliografische
nota's en mededelingen. Over hem verscheen in Cellesiana (gestencilde uitgave)
Confrater M. Cohort is ernstig ziek, door de provinciaal S. Aerts, 1972, 1-3 ; verder
Conjrater Marcel Colson overleden, ibidem, 24-28 ; op p. 25-28 staat de homilie
die de provinciaal hield bij de uitvaart en die hierboven, p. 17 is afgedrukt.
Zie ook de nota Bokrijk in Cellesiana, 1970, p. 372 door W. Sangers en W.
Sangers, Kruisheer Marcel Colson overleden, in De Maaseikenaar, III, 1972, nr 2,
p. 40.

EEN KRUISHERENHANDSCHRIFT
TE BAZEL
Rond 1800 kwam de stadsbiblioteek van Bazel in het bezit van
een handschrift, dat uit het scriptorium van een of ander kruisherenklooster
moet stammen. Het was de tijd dat ontelbare boeken
en handschriften op de markt kwamen, afkomstig uit de kloosters,
die tijdens de Franse Revolutie opgeheven waren. Dat dit hand
schrift rond gemelde tijd in Bazel aankwam, kan men opmaken
uit het feit, dat het de eigendomsstempel draagt, die toentertijd
gebruikt werd: Bibl(iotheca) Publ(ica) Basiliensis. Daar de
stadsbiblioteek overgegaan is naar de universiteit dient het hand
schrift thans vermeld te worden als
Hs BAZEL, UNIVERSITEITSBIBLIOTEEK A.XI.96 \
BESCHRIJVING
Het is een handschrift, dat helemaal geschreven werd op papier
en dat als afmeting heeft: 150 mm X 115 mm. Waarschijnlijk te
Bazel opnieuw ingebonden, met lederen rug2. Het werd samengesteld
uit dertien katernen :
1 De eigendomstempel staat fol. 2r° Voorheen droeg het handschrift een ander
nummer: B.III.27. - De adjunkt-konservator van de handschriftenafdeling te Bazel,
Dr. Martin Steinmann en Dr. Alfons Schonherr (van de Zentralbibliothek, Zurich)
hebben ons, met hun rijke ervaring, 20 vaak en 20 bereidwillig ten dienste gestaan
bij het onderzoek van het handschrift, dat wij hen hier gaarne onze welgemeende
dank betuigen.
2 Aan de binnenzijde van de achterkant van de omslag staat vermeld : ,,Repariert:
W. Bitz, Basel, 1950".

26 EEN KRUISHERENHANDSCHRIFT TE BAZEL
I = fol. lr°-17v°
(7-bis weggesneden)
II = 18r°-27v°
III = 28r°-38v°
IV = 39r°-42v°
V = 43r°-64v°
(56bis, 63bis & 64bis
weggesneden)
VI = 65r°-67v°
VII = 68r°-74v°
Geen signaturen.
VIII = 75r°-99v°
IX = 100r°-115v°
X = H6r°-131v°
XI = 132r°-153v°
XII = 154r°-172v°
(I68bis weggesneden)
XIII = 173r°-191v°
(blad *191 is een beetje beschadigd
en werd tegen een
tiieuw blad vastgeplakt).
De bladzijden zijn 143 X103 mm groot; meestal beschreven in
een kolom, behalve de fol. 28r°-42V° en I73t°-I74v°. De hoogte
van de bladspiegel schommelt tussen 95 mm en 130 mm ; de
breedte tussen 60 mm en 100 mm. Het aantal regels is zeer wissel-
vallig, gemiddeld 25 regels, maar eveneens 16 of 41. Het hand-
schrift werd voorzien van een moderne foliering in potlood.
Het is een verzamelband, zeer wisselvallig samengesteld met
teksten, die rond het midden van de vijftiende eeuw geschreven
werden, door meerdere kopiisten, zoals duidelijk blijkt uit geschrift
en inhoud3. Zij bezigden een cursiva-schnit
Slechts een enkele kopiist vermeldt zijn naam : Qui me scribebat
Joannes nomen habebat4.
INHOUD
De inhoud van deze verzamelband is zo verscheiden als de
katernen waaruit hij is samengesteld.
Enkele teksten trokken reeds eerder de aandacht en werden
uitgegeven. Zo verscheen - met de muziek erbij - het kerstlied
Nova vobis gaudia rejero. Het staat op naam van Thomas van
Kempen en is ook bekend uit andere handschriften5.
3 Zo staat er bijv. op fol. 180v° : Explicit bulla et gratia summi nostri pontijicis
Eugenii data seu collata fratribus Cruciferorum. Dit nostri wijst erop dat de paus,
waarover het gaat, leefde toen de kopiist dit schreef ; het is een naschrift van hem
zelf. Eugenius IV regeerde vanaf 11 maart 1431 (gekozen 3 maart) tot 1447.
4 Zie het handschrift fol. 123r°.
5 Zie het handschrift fol. 107r°-107v°. Vgl. O. Rousseau, Cantique ,,Noel, Noel",
in Revue liturgique et monastique, Maredsous, jg. 11 (1925-26), bl. 58-61. Dit lied
wordt ook wel vermeld met de tekst van het refrein : Noel, Noel, iterando Noel
ofwel Noel, Noel triplicando Noel. - Vgl. hierbij voetnoot 25. •- P. Van den Bosch,
Thomas van Kempen en de Kruisheren, in Archief voor de Geschiedenis van de
Katholieke Kerk in Nederland, Utrecht, XIII, 1971, bl. 277-307.

EEN KRUISHERENHANDSCHRIFT TE BAZEL 27
Een andere uitgegeven tekst is een leefregel voor kluizenaars,
gevolgd door de beschrijving van een liturgische plechtigheid, nl.
de zegening van mannen of vrouwen, die in een kluis willen gaan
leven6. Terwijl reeds eerder dergelijke leefregels zijn verschenen,
was deze toch nog onbekend. Hij trok de aandacht omdat de
kopiist deze bemerking erbij geschreven heeft:
Regula hec inclusomm ab abbatibus
Cisterciensis ordinis instituta est7.
Wijst dit instituta est erop, dat de regel werd samengesteld door
Cisterzienserabten ? Het lijkt niet 20 heel zeker als men alle voor-
schriften ervan onder de loep neemt. Misschien wordt met dit
instituta est alleen bedoeld, dat deze abten de regel hebben aan-
bevolen, opgelegd of voorgeschreven aan personen, die bij hen
(bege-)leiding zochten8.
Een laatste tekst uit het Bazels handschrift, die niet onopgemerkt
is gebleven, begint met de woorden:
Incipiunt quatuor novissima multum utilia*.
Hij wordt vermeld in een lijst van Bazelse handschriften, die
deze zelfde tekst bevatten. Meestal wordt dit werk De quattuor
navissimis sive Cordiale toegeschreven aan Gerard van Vlieder-
hoven, doch ook andere personen komen in aanmerking voor het
auteurschap 10.
* * *
6 Zie het handschrift fol. I6r°-21v°.
7 Zie het handschrift fol. 20v°.
3 B. Griesser, Eine ungedruckte, angeblich von Cistercienser'dbten verfasste Inklusenregel,
in Analecta Sacra Ordinis Cisterciensis, jg. 5 (1949), bl. 81-93.
9 Zie het handschrift fol. 28r°-42v°. Ook in andere kruisherenbiblioteken treft
men handschriften aan met deze tekst: te Kolen/Kerniel (A. Van Asseldonk,
Francis cus Vaes van longeren. Stichter der kloosterbibliotheek van Kolen, 1499-1550,
deel II, bl. 105, 144) ; - te Luik (J. P. Depaire, t.a.p., deel II, bl. 211, 231,
in Clairlieu, Diest, jg. 15-16 (1957-58), bl. 73, 148-149, 177) ; - te Hoei (J. P.
Depatre, La bibliotheque des Croisiers de Huy, de Liege et de Namur, Luik, 1970,
deel II, bl. 105, 144 ; - te Luik (J. P. Depaire, t.a.p., deel II, bl. 211, 231,
238) ; - te Keulen (Bibliotheca Manuscripta Fratrum Ord. S. Crucis (reeks Cruciferana,
n. 13), deel I, bl. 130) ; - te Marienfrede (Bibl. Man., deel II, bl. 11).
10 Vgl. G. Meyer - M. Burckhardt, Die mittelalterlichen Handschriften der
Unhersitatsbibliotbek Basel. Beschreibendes Verzeichnis, deel II, Bazel, 1966, bl.
737-740.

28 EEN KRUISHERENHANDSCHRIFT TE BAZEL
Een veertigtal jaren geleden gaf G. Morin een korte beschrijving
van de inhoud van het handschrift. Maar deze inhoudsopgave is
20 beknopt dat de grote verscheidenheid ervan onvoldoende tot
zijn recht komt13. Het lijkt bijgevolg wenselijk een vollediger
overzicht ter hand te hebben, vooral omdat in dit handschrift vele
in los verband geschreven teksten verzameld zijn.
Inhoudsopgave: folio
1. Oratio beati Ambrosii ante missam lr°-4r°
2. De perkulis misse que contingunt circa sacramentum
eukaristie et remediis eorumdem, ex dictis Sti Thome
de Aquino 4vo-9v°
3. Benedictio herbarum in die Assumptionis bte Marie 9v°
4. Collatio de penitias cito... / Item Boetius de consolatione...
/ Soliloquium she dialogus egregii doctoris
magistri Ade de instructione anime 12 10r°-l4v°
5. Epistola beati Ancelmi13 cantuariensis archiepiscopi
ad Lazonem monachum^ I4v°-15v°
6. Regula inclusorum15 I6r°-21v°
- blank 22r°
7. Brief van Jan van Heinsberg (21 mei 1433), waarin
opgenomen de bul van Eugenius IV (24 maart 1432,
N.S.), aan de Kruisheren16 22v°-26r°
11 Vgl. G. Morin, A travers les manuscrits de Bale, in Easier Zeitschrift jilt
Geschichte und Altertumskunde, Bazel, jg. 26 (1927), bl. 182.
12 Adamus Scotus of Anglicus, ook wel Adam van Dryburgh geheten, aanvankelijk
Premonstratenzer en later Kartuizer, gestorven rond 1190 te Witham. Vgl.
H. Hurter, Nomendator Literarius Theologiae Catholicae, deel II, Innsbruck,
19063, kol. 213-214 ; Diet. d'Histoire et de Geographie ecclesiastiques, deel 1,
Parijs, 1912, kol. 474-475 ; Diet, de Spiritualhe, ascetique et mystique, deel 1,
Parijs, 1937, kol. 196-198 ; Diet, de Theologie Catholique, Tables Generates, Parijs,
1951, kol. 35 {Adam Scot) ; Lexikon fur Theologie und Kirehe, deel 1, Freiburg,
1957, kol. 131.
13 Anselmus van Canterbury (1033-1109). Vgl. H. Hurter, 'Nomendator, deel II
(1906), kol. 1-6; Diet. d'Hist. et de Geogr., deel 3 (1924), kol. 464-485; Diet,
de Spir., deel 1 (1937), kol. 690-696; Diet. Theol. cath. - Tables Gen., kol. 174-
178 ; F. Ueberweg, Grundriss der Geschichte der Philosophie, deel II, Berlijn,
192811, bl. 793 (trefwoord A.v.C.) ; Lex. fur Theol. und Kirehe, deel 1 (1957),
kol. 592-594 ; Encyclopaedia Britannica, deel 1, Londen, 1964, bl. 1025-1026.
14 De brief aan Lazo is te vinden bij Migne, P. L., deel 158, kol. 1093-1101 ;
ofwel bij Fr. S. Schmitt, S. Anselmi Cantuariensis Archiepiscopi Opera Omnia,
deel III, Edinburgh, 1946, bl. 144-148 (Ad Lanzonem novitium). De incipit van
het handschrift: Ingressus es, carissime, professusque Christi militiam, in qua non
solum aperte obsistentis hostis... staat bij Migne, kol. 1095 ; bij Schmitt, bl. 145,
regel 21.
15 Vgl. hierboven bl. 27.
16 Vgl. hieronder bl. 33-34.

EEN KRUISHERENHANDSCHRIFT TE BAZEL 29
8. ConstHutiones Fratrum Ordinis S. Cruets, Distinctio
II, caput 10 De Conversis 17 26v°-27r°
9. ConstHutiones Fratrum Ordinis S. Crucis, Distinctio
I, caput 15 De Professione (fragment) 18 27r°
- blank 27v°
10. Quatuor novissima multum utilia19 28r°-42v°
11. Compunctiones 43r°-56v°
12. Christe qui lux est et dies ... 20 56v°
13. Aanhaling uit Bernardus 57r°
- blank 57vo
14. Gebeden 58r°-63r°
*- blank 63v°-64r°
15. Ad noctem quando suscitor cum festinatione surgam
signando me signaculo sancte crucis,., 64v°
16. Aanhalingen uit schrijvers, o.a. Jeronimus 65r°-65v°
17. Detestatio Chorearum 66r°-67r°
18. Aanhalingen uit schrijvers 67r°-71r°
- blank llv*
19. Propositum et exercitia 72r°-73r°
20. Seneca de remediis jortuitorum 21 73r°-75r°
- blank 15v°
21. Aanhalingen uit schrijvers, o.a. Augustinus, Bernar
dus enz. 76r°-95v°
22. lstae sunt interrogations et responsiones que uritcuique
fidelium morti appropinquanti fieri debent 96r°-96v°
Het is de tekst, die voorkomt in de statuten van de Kruisheren van 1248. -
Aan de hand van andere handschriften uitgegeven in C. R. Hermans, Annales
Ordtnts S. Crusts, 's Hertogenbosch, deel II, bl. 59 ; ook in A. Van de Pasch, De
tekst van de constitutes der Kruisheren van 1248, in Handelingen van de Konink-
Itjke Commtssie voor Geschiedenis, Brussel, jg. 117 (1952), bl. 94-95. Het Bazels
nandsennft geeft enkele onbeduidende varianten.
is Tekst uit de statuten van de Kruisheren van 1248. Zie C. R. Hermans,
Annales, deel II, bl. 42-43 ; A. Van de Pasch, De tekst, bl. 67-68
19 Vgl. hierboven bl. 27.
20 In margine staat: Iste bymnus legitur tempore visitationis ... [Mariae ?}

30 EEN KRUISHERENHANDSCHRIFT TE BA2EL
23. Absolutio papalis de omnibus peccatis
24. De septem horis diet... Explicunt devota exercitia
septem horarum
25. Aanhalingen nit schrijvers
26. Liederen met muziek :
- Audi tellus, audi magni marts nymbus 22
- Dies est leticie nam processit hodie 23
- Dies est leticie in ortu regait 24
- Nova vobis gaudia refero 25
- Puer no bis nascitur, rector angelorum 26
27. Aanhalingen uit de bijbel
28. Sermones et exempla 21
29.
32.
De usurariis 28
— blank
30. Quaestio29
31. Sciendum quod Xristus antiquos patres habuit in
looo 30
lege
Sermvnes
- blank
96v°-97r°
97r°-99v°
100r°-103v°
104r°-106r°
106r°-106v°
106v°-107r°
107r°-107v
108r°
108v°-112r«
112r°-115v°
132r°-135r°
Il6r°-117v°
118-119
120r°-123r°
123v°-126v°
127r°-130f°
13Ov°-131v«
22 Vermeld in U. Chevalier, Repertorium Hymnologicum, deel I, bl. 89-90 (n.
1489, 1490, 1491) en deel III, bl. 50 (n. 23, 219). Uitgegeven in B. Haureau,
Notices et extraits de quelques manuscrits latins de la Bibliotheque Nationale, 1890-
1893, deel IV, bl. 331-333. Vgl. bijlage 2.
23 Vermeld in U. Chevalier, Repertorium Hymnologicum, deel I, bl. 277 (n.
4611, 4612). Uitgegeven in F. J. Mone, Lateinische Hymnen des Mittelalters, deel
I, Freiburg i.B., 1853, bl. 65. Vgl. bijlage 3.
24 Vermeld in U. Chevalier, Repertorium Hymnologicum, deel I, bl. 277 (n.
4610). Toegeschreven aan Thomas a Kempis en te vinden in Opera Omnia (uitge
geven door M. J. Pohl), deel IV, Freiburg i.B., 1918, bl. 349-351. Vgl. bijlage 4.
25 Vermeld in U. Chevalier, Repertorium Hymnologicum, deel III, bl. 396 (n.
30.035) ; vgl. hierbij deel II, bl. 140 (n. 12.068) en bl. 155 (n. 12.323). Toege
schreven aan Thomas a Kempis en te vinden in Opera omnia, deel IV, bl. 357. •-
Vgl. hierbij voetnoot 5 en bijlage 5.
2r> Vermeld in U. Chevalier, Repertorium Hymnologicum, deel II, bl. 369 (n.
15.790) ; vgl. hierbij deel III, bl. 497 (n. 32.018, 32.019). Uitgegeven in F. J.
Mone, Lateinische Hymnen, deel I, bl. 64-65. Vgl. bijlage 6.
27 Hier is bij het inbinden van het handschrift een vergissing begaan ; de folio's
132r°-135r° moeten aansluiten bij 112r°-115v°. *- Een van de preken draagt als titel
De Sto Matia apost. Sint Mattias was de patroon van het kruisherenklooster te
Luik (Conventus S. Matthiae) en van dat te Schwarzenbroich (Conventus Vallis
S. Matthiae).
28 Op fol. 117v° begint een traktaat van J. Gerson, doch er werden slechts vier
regels tekst geschreven. De titel luidt: Epistola ad spiritualem profectum incitativa
magistri Joannis Gerson.
29 Zoals reeds gezegd vermeldt een kopiist zijn naam op fol. 123f°. Zie hierboven
bl. 26.
80 In margine worden hier vermeld : milites, mercatores usurarii, agro..., pauperes.

EEN KRUISHERENHANDSCHRIFT TE BAZEL 31
33. Generates modo formandi meditationes de regno
coelorum 135r°-l44v°
34. De verba Dei cum humilitate audi... 145^-146^
35. De statu et vita cujuslibet religiosi I47v°-l48v°
36. Institutio novitiorum bti Bernardi abbatis31 I49r°-153r°
37. Aanhalingen van schrijvers 154r°-172v°
38. Klein officie van O.L.Vrouw32 173r°-175r°
39. Kalendarische schema's33 175v°
- blank 176r°-177v°
40. Bui van Eugenius IV (3 maart 1432, N.S.) 84 178r°-180v°
41. Aanhalingen uit schrijvers 181r°-191r°
DE HERKOMST
Over de herkomst van dit handschrift kan weinig met zekerheid
gezegd worden. We weten dat het rond 1800 in Bazel belandde,
maar het blijft een open vraag waar het handschrift voor die tijd
heeft thuisgehoord.
Om de herkomst van handschriften te achterhalen zijn er verschillende
mogelijkheden. Zo b.v. de band. Hier is dit niet het
geval, vermits de band in Bazel vernieuwd werd. Verder het
geschrift. Kan in het geschrift de hand van een of andere kopii'st
herkend worden ? Maar dan stuit men hier weer op vele moeilijkheden,
of moeten we zeggen : mogelijkheden ? Iedere katern werd
immers door een andere hand geschreven. Iemand, die bij voorbeeld
de belangrijke verzameling van kruisherenhandschriften te
Luik op dit punt bestudeerd heeft, zou misschien enig besluit
kunnen maken 35. Zo'n onderzoek heeft tot op heden echter niet
31 Ook te vinden in een handschrift van 1441 bij de Kruisheren te Keulen, zie
C. Van Dal, Cisterzienzer literatuur op Kruisberen-libraria, in Citeaux in de
Nederlanden, Westmalle, jg. 7 (1956), bl. 292 ; Bibl. Man. O.S.C., deel I, bl. 129
(GB4-74).
32 Het officie begint met dit refrein (?) : Qui thesaurum fert homini nostre
parem imaginis.
33 D.i. de computes van de zondag-letter en het gulden getal cemaakt voor de
tijd na M.CCCC.
34 Vgl. hieronder bl. 33.
35 Zowel de universiteitsbiblioteek van Luik als het groot-seminarie aldaar bezitten
een belangrijke verzameling kruisherenhandschriften. Vgl. hierbij Les Manuscrits
des Croisiers de Huy, Liege et Cuyk au XVe stecle. Catalogue, Luik, 1951
(vgl bespreking in Clairlieu, jg. 9 (1951), bl. 91-92) ; A. Van Asseldonk,
Handschriften van Kruisheren. De Luikse tentoonstelling in 1951, in Clairlieu,
jg. 14 (1956), bl. 65-87; Bibliotheca Manuscripta Fratrum Ord. S. Crucis (reeks
Cruciferana, n. 13), deel I, Cuyk, 1951, bl. 3-30 en 68-115 ; J. P. Depaire, La
bibliotheque des Croisiers de Huy, de Ubge et de Namur, Luik, 1970, 2 delen.

32 EEN KRUISHERENHANDSCHRIFT TE BA2EL
plaats gehad.
Het meest voor de hand liggend getuigenis voor de herkomst
van een handschrift is natuurlijk het eigendomsmerk van het
klooster of van een bepaalde kloosterling. Bij dit Bazels hand
schrift tast men echter weer in het duister, omdat er geen eigen
domsmerk van een vroegere bezitter te vinden is. Wei dient erop
gewezen, dat dit misschien gestaan heeft onderaan op fol. lr°. Het
onderste gedeelte van dit vel werd weggeknipt, een strookje papier
van 26 mm breed. En daar blijven zeer kleine sporen te zien van
de aldus verdwenen tekst. Randbewerkingen die enig licht kunnen
werpen op de herkomst zijn er evenmin te vinden.
Zodoende blijft er voor het bepalen van de vroegere eigenaar
geen andere weg open, dan het bestuderen van de inhoud van het
handschrift. Liturgische teksten zijn op dit gebied vaak erg belangrijk,
maar het handschrift heeft in deze weinig te bieden.
Er blijven echter enkele stukken over die volop onze aandacht
verdienen.
Herhaalde malen werd reeds erop gewezen, dat het hier ver-
moedelijk om een kruisherenhandschrift gaat, vermits dit hand
schrift drie brieven bevat, die rechtstreeks de Kruisheren aangaan36.
Ter versterking van dit argument zij hieraan toegevoegd, dat het
brieven zijn waarvoor de Kruisheren een bijzondere belangstelling
betoond hebben, want zij zijn eveneens te vinden in andere hand-
schriften, waarvan men zeker weet dat ze aan kruisherenkloosters
hebben toebehoord37.
36 Zie O. Rousseau, Cantique, bl. 60; G. Morin, A travers, bl. 182; B.
Griesser, Eine ungedruckte, bl. 84-85 ; J. P. Depaire, La bibliothhque, deel II,
bl. 289.
37 Deze drie dokumenten zijn eveneens te vinden in ACHT andere handschriften,
afkomstig uit de kruisherenkloosters van :
- Keulen: hs. DUSSELDORP, Staatsarchiv, H.XI.3 (de zogenaamde Codex
coloniensis), kol. XXXII-XL.
- Keulen : hs. KEULEN, Historisches Archiv der Stadt Koln, 1, fol. llr°.
- Wickraed (?) : hs. BERLIJN, Offentl. Wissenschaftl. Bibl., lat. qu. 103, fol.
12v°, 15r°, I6r°.
- Hohenbusch: hs. NEUSS, Archiv Schram, H.13, fol. 138r°-139r°.
•- Bruggen: hs. CUYK, Klooster St. Agatha, de zogenaamde Codex Pontis Coeli,
fol. 15-23.
- Hoei: hs. LUIK, Groot seminarie 6 L 33 (fol. 12v°-l6v°) en 25 D 11 (fol.
llr°, I4r°, 4°)

EEN KRUISHERENHANDSCHRIFT TE BAZEL 33
Het betreft twee bullen van paus Eugenius IV en een brief van
Jan van Heinsberg, prins-bisschop van Luik38:
a. een bul van 3 maart 1432 (Nieuwe Stijl) waarin Eugenius IV
de Kruisheren opdraagt zowel het generaal kapittel als de visitatie
van de huizen en de ordeleden jaarlijks te houden en waarin de
paus de privileges van de Kruisheren bevestigt en vermeerdert39;
b. een bul van 24 maart 1432 (N.S.), waarin dezelfde paus aan
de bisschop van Luik opdracht geeft het statuut te beoordelen,
opgesteld door de Kruisheren ten behoeve van hun donaten40; dit
- een onbekende plaats: hs. BRUSSEL, Algemeen Rijksarchief (voorheen : Koninklijke
Bibliotheek, 21.643), fol. 12v°-17.
De dokumenten werden uitgegeven in : R. Choppin, Monasticon seu De lure
Coenobharum, Libr't duo, Parijs, 1601, lib. I, tit. 3, n. 22 (daar de auteur op een
andere plaats zegt, dat hij een handschrift geraadpleegd heeft in de bibliotheek van
de Kruisheren te Parijs (t.a.p., lib. I, tit. 2, n. 9), mag men wel aannemen, dat hij
de bul van Eugenius ook daar gevonden heeft) ; C. R. Hermans, Annales, deel II,
bl. 228-234, 237-240 (hij gebruikte de hierboven vermelde Codex Pontis Coeli en
hs. LUIK 6 L 33).
38 Voor wat deze prinsbisschop betreft zijn we nog steeds aangewezen op het
werk van J. Dark, Hitsoire du diocese et de la principaute de Liege pendant le
XVe siecle, Luik, 1887, bl. 143-316, waaruit wel blijkt dat hij zeer vele en
vriendschappelijke betrekkingen onderhield met paus Eugenius IV. Jan van Heins
berg gaf de Kruisheren toelating op drie plaatsen in zijn bisdom nieuwe stichtingen
te beginnen: Roermond (1422), Maastricht (1437), Kerniel (1438).
39 Zie het handschrift fol. 178r°-180v°. Reeds uitgegeven, aan de hand van een
ander handschrift, in C. R. Hermans, Annales Ordinis S. Cruets, deel II, 's Hertogenbosch,
1858, bl. 228-232, waarin men slechts enige, onbeduidende, varianten
aantreft. •- Tijdens het generaal kapittel van 1432 (vermoedelijk gehouden op
18-20 mei; de dagen staan per uitzondering niet vermeld in het verslag van het
kapittel) werden bepalingen gemaakt ter uitvoering van deze bul. Zie A. Van de
Pasch, Dejinities der generate kapittels van de orde van het H. Kruis, 1410-1786,
Brussel, 1969, bl. 63-64; vgl. hierbij A. Ramaekers, De Privileges der Kruisberenorde
vanaj hoar ontstaan tot aan het Concilie van Trente, in Clairlieu, jg. 1 (1943);
bl. 69-70.
40 Donaten waren personen >- priesters of niet-priesters *-, die zichzelf en hun
yermogen aan een klooster schonken. In de eerste statuten van de Kruisheren (1248)
is er geen sprake van donaten. De toevloed van donaten is een verschijnsel, dat zich
in het begin van de vijftiende eeuw openbaart, tegelijk met de doorvoering van de
hervormingsbeweging in de orde. In de supplementen op de konstituties van 1466
en 1498 worden de eerste bepalingen over de donaten opgenomen. In de statuten
van 1660 en 1868 werd in het tweede gedeelte, na het hoofdstuk over de lekebroeders
een Caput XL De donatis ingelast. Vgl. C. R. Hermans, Annales, deel II,
bl. 318-319 ; en 454-455 ; deel III, bl. 320-322 ; Constitutiones cum Caeremoniali
FP. Ordinis canonici S. Crucis, St. Michiels-Gestel, 1868, bl. 91-93. Omdat het
geen praktische waarde meer had verdween het hoofdstuk uit de statuten, vanaf 1925.

34 EEN KRUISHERENHANDSCHRIFT TE BA2EL
statuut desgevallend goed te keuren 41;
c. een brief van 21 mei 1433, waarbij Jan van Heinsberg, bis-
schop van Luik de ontvangen opdracht uitvoert en het statuut van
de donaten goedkeurt42.
Behalve deze brieven bevat het Bazels handschrift nog andere
teksten, die onze aandacht vragen, nl. twee uittreksels uit de konstituties
van de Kruisheren: het volledige hoofdstuk over de leke-
broeders43 en een fragment uit het hoofdstuk over de professie.
Wat dit laatste betreft, twee bemerkingen : ten eerste geeft de
tekst een afwijking, die in geen enkele uitgave van de konstituties
van de Kruisheren terug te vinden is, nl. de inlassing, dat men ook
aan Augustinus gehoorzaamheid belooft... Deo et beate Marie et
beato Augustino... Deze inlassing is echter wel te vinden in de
professieformuul van de donaten44.
Een tweede bemerking over de hier afgeschreven professie-
formuul is, dat ze er op kan wijzen, dat dit handschrift niet uit
het hoofdklooster te Hoei afkomstig is. Wie in het moederhuis
te Hoei professie aflegde deed dat rechtstreeks in handen van de
prior-generaal (prior Sanctae Cruets hoyensis). In andere kloosters
van de orde werd de professie aanvaard door de plaatselijke prior,
41 Zie het handschrift fol. 22v°-23v°. Reeds uitgegeven, aan de hand van andere
handschriften, in C. R. Hermans, Annales, deel II, bl. 233-234, waarin slechts
enkele onbeduidende varianten, behalve wat betreft de datum van het stuk. In het
handschrift, dat Hermans gebruikt heeft, de Codex Pontis Coeli (zie hierover
voetnoot 37) staat ... anno ... trigesimo secundo, door Hermans veranderd in
trigesimo primo. Verder geeft de genoemde Codex: ... pontificates nostri anno
secundo, maar dit secundo werd doorgestreept en vervangen door primo, dat eveneens
werd doorgestreept en niet meer vervangen ; Hermans nu behield secundo,
terwijl het Bazels handschrift 1° heeft.
42 Zie het handschrift fol. 22v° (waarin het voorgaande stuk ingelast werd) en
23v*-25v0. Reeds uitgegeven, aan de hand van een ander handschrift, in C. R.
Hermans, Annales, deel If, bl. 237-240 (en bl. 241-251 gevolgd door een
Nederlandse tekst van dezelfde statuten voor de donaten). De tekst van Hermans
heeft weer enkele onbeduidende varianten.
43 Zie hierboven bl. 29.
44 Zie het Bazels handschrift fol. 24r° en C. R. Hermans, Annales, deel II,
bl. 238 : Ego N. promitto Deo omnipotenti, beatae Mariae Virgini, beato Augustina
et tibi priori N., quod ero obediens tibi tuisque successoribus, generali capitulo, et
visitatoribus Ordinis secundum institutionem donatorum Ordinis Stae Crucis, eroque
fidelis huic domui usque ad mortem. In deze formuul ligt wel sterk de nadruk op
de binding aan een bepaald huis en er is zelfs geen sprake van de prior-generaal
van Hoei, die in de professieformuul van de priesters en lekebroeders zo'n centrale
plaats inneemt. >- Het generaal kapittel van 1506 veranderde de professieformuul
van de donaten in zoverre, dat ook de gehoorzaamheid aan de prior-generaal
uitdrukkelijk werd uitgesproken. Vgl. A. Van de Pasch, Definities, bl. 237.

EEN KRUISHERENHANDSCHRIFT TE BA2EL 35
als plaatsvervanger van de prior-generaal (prior huius loci vice
prioris Sanctae Crucis hoyensis). En deze tweede vorm staat in het
Bazels handschrift:
Ego N. facio professionem et promitto obedientiam Deo et
beate Marie et beato Augustino et tibi N. priori huius loci vice
prioris sancte crucis hoyensis et successorum ejus secundum regulam
beati Augustini et institutiones fratrum sancte Crucis quod ero
obediens tibi tuisque successoribus usque ad mortem 45.
Hierna volgt een psalmvers, dat gezongen werd tijdens de
liturgische plechtigheid van de professie bij de Kruisheren :
Suscipe me domine secundum eloquium tuum, et vivam,
et non confundas me ab exspectatione mea46.
Ofschoon hiermee het belangrijkste gezegd is over dat wat de
inhoud ons kan vertellen over de herkomst van dit handschrift,
willen we nog even wijzen op een tekst, die tevens aanwijzingen
kan verstrekken over de ouderdom van het handschrift.
Voor het afschrijven van de brieven van Eugenius IV en van
Jan van Heinsberg heeft de kopiist niet de oorspronkelijke stukken
onder ogen gehad, maar wel een van de eerste kopieen, die van
deze stukken gemaakt zijn. Het Bazels handschrift geeft ons
hierover nauwkeurige inlichtingen47.
45 Zie het handschrift fol. 27r° ; aan de hand van andere handschriften uitgegeven
in C. R. Hermans, Annales, deel II, bl. 42 ; ook in A. Van de Pasch, De tekst,
bl. 67, met enkele onbeduidende varianten.
i6 Uit psalm 118, v. 116. Vgl. Constitutiones cum caeremoniali FF. Ordinis
canonici S. Crucis, Sint-Michiels-Gestel, 1868, bl. 103 (nr 5) ; Constitutiones Codici
luris conformatae cum caeremoniali FF. Ordinis canonici SS. Crucis, Rome, 1925,
bl. 141.
47 Zie het handschrift fol. 25v°-26r° : ,,Haec autem littera domini episcopi
Leodiensis firmata fuit inferius a parte dextra signo privato honorabilis viri
Lamberti Puthem cancellarii, necnon a parte sinistra etiam inferius signo privato
Ade de Papenhoven notarii publici et secretarii praelibati domini episcopi pro ejus
sigillifero super quibus omnibus ut praescribitur idem frater Johannes prior petiit
sibi fieri unum vel plura publicum seu publica instrumentum seu instrumenta. Acta
fuerint haec Leodii in ecclesia collegiata sancti Martini Leodiensis anno indictionis
et pontificatus quibus / (fol. 26r°) supra, praesentibus ibidem honorabilibus viris dominis
Nicolao de Walle et Johanne d'Odeur canonicis dictae ecclesiae sancti Martini
ac Tilman de Glons presbytero Leodiensis diocesis testibus fide dignis ad praemissa
vocatis pariter et rogatis. Et ego Theodericus Hoefacker de Thoren clericus Leodien
sis diocesis publicus sacra imperiali auctoritate necnon venerabilis curiae leodiensis
notarius juratus quod praescripta transsumptioni copiationi collationi omnibusque

36 EEN KRUISHERENHANDSCHRIFT TE BAZEL
Het oorspronkelijke stuk van Jan van Heinsberg werd mede-
ondertekend door zijn kanselier Lambertus Puthem48 en door zijn
sekretaris Adam van Papenhoven49; het is gedateerd 21 mei 1433.
Kort daarna ... anno indictionis et pontificates quibus supra...
vraagt een zekere prior Joannes enkele afschriften van deze brief.
Mogen we in deze prior Joannes de prior van Venlo herkennen,
die tijdens het generaal kapittel van 10 tot 12 mei 1433 definitor
gekozen werd en aangesteld als visitator, samen met de prior van
Keulen 50 ? In deze funktie moest prior Joannes in de loop van het
jaar alle huizen bezoeken. Het is dus te begrijpen, dat hij enkele
afschriften wil hebben van het belangrijk bisschoppelijk dokument,
waarin de statuten van de donaten goedgekeurd worden. Sinds de
hervormingsbeweging bij de Kruisheren in 1410 was ingezet, waren
in alle huizen vele zogenaamde donaat-broeders ingetreden, waar-
voor men vaste leefregels wenste te bezitten.
De gevraagde afschriften werden vervaardigd in de kollegiale
kerk van S. Martinus te Luik, waarbij als getuigen aanwezig
waren de kanunniken N. de Walle en J. d'Odeur en de Luikse
priester Tilman van Glons. Wegens zijn drukke bezigheden heeft
notaris Diederik Hoefacker het niet zelf kunnen schrijven, maar
hij verzekert, dat alles nauwkeurig gebeurd is onder zijn waakzaam
oog. Vandaar dat hij het stuk ondertekende en met zijn zegel echt
verklaarde.
De kopii'st van het Bazels handschrift heeft dus een van de
oudste kopieen gebruikt, die van deze brieven in omloop zijn
gekomen, en dit gedeelte kan dus vervaardigd zijn kort na 1433.
aliis et singulis dum modo et forma praenarratis fierent et agerentur, una cum hie
nominatis testibus interfui eaque sic vidi et audivi. Idcirco hoc praesens publicum
instrumentum manu alterius me aliis occupato negotiis fideliter scriptum exinde
confeci publicavi et in hanc formam publicam redegi signoque meo solito et
consueto hie me subscribens signavi. Rogatus et requisitus in fidem et testimonium
omnium et singulorum praemissorum".
48 De familie Puthem wordt o.a. vermeld in J. De Theux, Le Chapitre de St
Lambert a Liege, II, 1871, bl. 272 en III, 1871, bl. 14. In de 15e eeuw treft men
vele kanunniken aan met deze familienaam.
49 Deze Adam van Papenhoven ondertekende ook een oorkonde betreffende het
kruisherenklooster Kolen te Kerniel, 26 nov. 1438. Hij stierf 17 dec. 1454. Vgl.
E. Poncelet, Les vicaires generaux et les scelleurs de I'evechS de Liege, overdruk
uit Bull. Soc. d'Art et d'Histoire du dioceses de Liege, deel 30 (1940), bl. 107-108.
50 Deze prior Joannes is dan Joannes Scolle, overleden in 1449. Vgl. A. Van de
Pasch, Definities, bl. 49 ; L. Heere, Het kruisherenklooster te Venlo, in Publica
tions de la Societe historique et archiologique dans le Limbourg, Maastricht, deel
92-93, 1956-57, bl. 332.

EEN KRUISHERENHANDSCHRIFT TE BA2EL 37
BESLUIT
Als men de inhoud van het handschrift aan een nader onderzoek
onderwerpt, dan menen we dat het verantwoord is dit te rangschikken
onder de kruisherenhandschriften. Want alles wat hierin
te vinden is aan dokumenten, die betrekking hebben op een of
andere bepaalde kloosterorde, wijst ,,toevallig" allemaal in een
richting: de Kruisheren.
Het is echter niet mogelijk een bepaald klooster aan te duiden,
waar het handschrift thuis hoorde voordat het te Bazel terecht
kwam. Wegens de hier gebruikte professieformuul zou men Hoei
kunnen uitsluiten.
BIJLAGE 1
Christe qui lux est et dies,
noctis tenebras detegis (a)
lucisque lumen crederis (b)
lumen beatum praedicans (c).
Precamur sancte domine,
defende nos in hac nocte,
sit nobis in te requies,
quietam noctem tribue.
M. Colson, o.sx.
(a) Bij Mone (o.c, zie noot 23) stoat detegens.
(b) Bij Mone staat in plaats van heel deze regel: lucifer lucem proferens.
(c) Bij Mone staat in plaats van heel deze regel: vitam beatam tribue.
Ne gravis somnus irruat,
nee hostis nos subripiat,
ne caro illi consentiens (d),
nos tibi reos statuat.
Oculi somnum capiant,
cor al te semper vigilet(e), ...
(d) Bij Mone consentiat.
(e) Bij Mone cor semper ad te vigilat. Wdarna de rest ontbreekt, omdat er in
het handschrift een blad werd weggeknipt.
BIJLAGE 2
Audi tellus, audi magni maris nimbus,
Audi omne quod vivit sub sole ...
Huius mundi decus et gloria

38 EEN KRUISHERENHANDSCHRIFT TE BAZEL
(a) Haureau heeft juvat.
(b) Haureau heeft Empodecles.
(c) Haureau heeft maximus.
(d) Haureau heeft Sanson.
(e) Haureau heeft Amen met.
BIJLAGE 3
Tam sunt falsa quam transitona ;
Quod testantur haec temporalia,
Non in uno statu manentia.
Nil artium valet profunditas,
Nihil prodest magna nobilitas,
Nihil valet (a) regalis dignitas,
Nullum salvat corporis quantitas.
Sic nee prodest genus aut species ;
Sed ruunt ut a sole glacies.
Cum Helena Paris pulcherrimus,
Aut Achilles ubi magnanimus ?
Ubi Plato, ubi Porphyrius,
Ubi Tullius et Virgilius,
Ubi Diogenes, Empedites, (b)
Aut egregius Aristoteles ?
Alexander ubi rex magnanimus. (c)
Ubi Hector, Trojae fortissimus,
Ubi Samson (d), vir durissimus,
Ubi Salomon prudentissimus,
Ubi David, vir ditissimus,
Ubi Absolon, vir pulcherrimus ?
Transierunt leges mortalium
Per unius momenti spatium.
Pie Deus, rector fidelium,
Fac te nobis semper propitium
Cum de malis fiet judicium. Amen, (e)
Dies est laetitiae,
nam processit hodie
Christus rex de virgine
sine viro :
virgula de flore,
modo miro. (a)
Deze strofe wordt herhaald.
Natus est Emmanuel
quern praedixit Gabriel,
Christus rex de virgine
sine viro :

EEN KRUISHERENHANDSCHRIFT TE BAZEL 39
ut vellus sub flore
modo miro.
Ergo nostra condo
benedicat domino
Christus rex de virgine
sine viro :
rubus in ardore
modo [miro.]
(a) Bij Mone stoat v66r modo miro deze regel: de virgula flos ; ook in de
twee volgende strofen.
BIJLAGE 4
Dies est leticie / in ortu regali / nam processit
hodie / ventre virginali / puer ammirabilis (a) / vultu
delectabilis / in humanitate: qui est ineffabilis /
et inestimabilis / in divinitate.
Mater est et (b) filia / pater est et (c) natus / quis
audivit talia / Deus homo natus / servus est et
dominus / qui ubique comminus / nescit (d) prehendi (e) /
presens est et eminus / stupor iste geminus / nescit
comprehendi.
(a) Pohl heeft admirabilis.
(b) Pohl heeft haec est.
(c) Pohl heeft hie est.
(d) Pohl heeft nequit.
(e) Pohl heeft apprehendi.
Orto Dei filio / virgine de pura / ut rosa de lilio /
stupescit natura / quod parit iuvencula / natum ante
secula / creatorem rerum / quod uber mundicie / lac dat
puericie / antiquo dierum. (a)
Ut vitrum non leditur / sole penetrante / sic illesa
creditur / virgo post et ante / felix est puerpera /
cuius casta viscera / Deum portaverunt / et beata ubera /
in etate tenera / Deum (b) lactaverunt.
Angelus pastoribus / iuxta suum gregem / nocte vigilantibus
/ celi natum (c) regem / nunciat cum gaudio / iacentem
presepio / infantem pannosum / angelorum dominum /
et pre natis hominum / forma speciosum.
(a) Pohl heeft hierna de laatste strofe In obscuro.
(b) Pohl heeft Christum.
(c) Pohl heeft natum caeli.

40 EEN KRUISHERENHANDSCHRIFT TE BAZEL
In obscuro nascitur / illustrator solis / stabulo
deponitur (a) / princeps terre molis / fasciatur dextera
/ cuius (b) fixit sydera / dum celos ascendit (c) /
orbis dum desc... bitur / virgo pregnans ibat / Bethle
hem quo nascit / puer qui nos scribat / in illorum
curia / qui canebant gloriam / nove dignitatis / Deo
in sublimibus / et pacem ...dibus / bone voluntatis.
(a) Pohl heeft reponitur.
(b) Pohl heeft qui affixit.
(c) Pohl heeft caelo descendit, gevolgd door de volgende versregels, in plaats
van wat hier nu volgt: concrepat vagitibus / qui tonat in nubibus / dum caelos
ascendit.
BIJLAGE 5
Noel Noel triplicando o Noel iterando o Noel
o Noel psallite.
Nova vobis gaudia refero / natus est rex virginis utero /
in puero mira ...sidero (a) / numquam de cetero / fient
hec psallite.
Noel Noel triplicando.
Nunc hominum genus redimit[ur] / demonium in atro clauditur /
custoditur (b) rex mundi nascitur / pax vobis oritur /
redempti psallite.
Noel.
Peccatores iniqui pereunt / pastores ad Bethlehem transeunt
/ hunc adeunt miraque prodeunt / gaudentes redeunt /
ergo vos psallite.
Noel.
O gens felix iugo liberata / regem natum placa mente grata /
simulata voce (c) non sint vata / sed vera firmata /
redempti psallite.
Noel Noel triplicando o Noel etc.
(a) Pohl heeft considero.
(b) Pohl heeft ex virgine.
(c) Pohl heeft vocis.
BIJLAGE 6
Puer nobis nascitur /
rector angelorum /
in hoc mundo pascitur /
dominus dominorum.
Deze strofe wordt herhaald.

EEN KRUISHERENHANDSCHRIFT TE BA2EL 41
In presepe ponitur /
sub feno asinorum /
cognoverunt dominum /
Christum regem celorum.
Hinc Herodes timuit /
magno cum livore (a) /
infantes et pueros (b) /
occidunt cum dolore (c).
Qui natus est ex Maria /
die hodierna /
perducat nos cum gloria (d) /
ad gaudia superna.
(a) Mone heeft dolore.
(b) Mone heeft et pueros occidit.
(c) Mone heeft infantes cum livore.
(d) Mone heeft ducat nos cum gratia.
Cantemus in choro / in corde et organo /
benedicamus domino / deo gratias. (a)
(a) Mone heeft een heel andere strofe: O et A et A et O / Cum cantibus
in choro / cum canticis et organo / benedicamus domino.

IN MEMORIAM LOUIS HEERE
Maandagmorgen 1 mei 1972 om half vijf overleed cfr. Louis
Heere in het ziekenhuis te Bree ; hij werd juist die dag 71 jaar.
Begin februari was zijn gezondheidstoestand minder goed;
vroeger had hij weinig last gehad van ziekten maar nu had hij
veel moeite met zijn ademhaling. Half februari ging hij op onderzoek
in het ziekenhuis van Bree en eind februari naar het St.
Rafaiel-ziekenhuis in Leuven voor een speciale behandeling van de
schildklier.
Vanaf het begin van het onderzoek Week zijn toestand hopeloos ;
hij zelf bleef buitengewoon optimistisch en dacht steeds aan Maaseik
waar hem nog veel werk wachtte in verband met de geplande
Harlindis en Relindis-feesten. Begin maart had hij echter een zware
hartcrisis en op dat ogenblik heeft hij zelf gevraagd om het
sacrament der zieken. Op Goede Vrijdag kwam hij erg verzwakt
terug in het klooster van Maaseik ; hij wilde wel zo veel mogelijk
het ziekbed verlaten maar het ging niet meer. Op tweede Paasdag
werd hij opnieuw opgenomen in het ziekenhuis van Bree, waar
zijn toestand zienderogen achteruit ging. Toch leed hij geen pijn
en behield lang de hoop weldra terug te mogen naar Maaseik.
Donderdag 4 mei had in de kruisherenkerk te Maaseik de uitvaartdienst
plaats, geleid door Prior A. Put, bijgestaan door de
provinciaals H. Van de Ven en S. Aerts, door A. van de Rijt,
rector van Nijmegen, waar L. Heere conventualis was, en Willem
Megens, klasgenoot van de overledene.
Onder leiding van cfr. K. Cools werden door een ruim talrijk
geimproviseerd Kruisherenkoor op een stemmingsvolle wijze de

44 IN MEMORIAM LOUIS HEERE
Gregoriaanse gezangen van de dodenmis, afgewisseld met het
prachtige Victimae Paschali uitgevoerd. Dit als een pi-eteitsvolle
hulde aan L. Heere, die zo'n groot bewonderaar en trouw ver-
dediger was van deze Latijnse gezangen.
Vele confraters zowel uit Nederland als uit Belgie en een groep
familieleden waren aanwezig ; ook was er mime belangstelling
van de Maaseiker bevolking zodat het Bosstraatkerkje goed gevuld
was.
Na de eucharistieviering werd cfr. Louis Heere te ruste gelegd
bij zijn confraters op het stille kerkhof van het bedevaartsoord
Heppeneert.
Tijdens de eucharistieviering hield de prior de volgende homelie :
,,Sinds 1970 is het de derde maal dat wij in deze kerk samen-
komen om een medebroeder te begeleiden naar zijn laatste rust-
plaats. Ook nu gaat het weer, zoals de twee vorige keren, om een
Kruisheer die op een bijzondere wijze verbonden was met het
stadsbeeld van Maaseik.
Begin 1970 herdachten wij Mijnheer Potveer ; hij was wel van
afkomst Noord-Nederlander, maar bijna veertig jaar bracht hij in
Maaseik door en werd met zijn robuuste figuur een typische per-
soonlijkheid van deze stad.
Begin van dit jaar herdachten wij cfr. Marcel Colson, een ge-
boren en getogen Maaseikenaar, die vele jaren van zijn leven wijdde
aan de geschiedenis van zijn geboortestad.
Vandaag zijn wij weer hier samengekomen en begeleiden wij
onze confrater Louis Heere op zijn laatste tocht; hij was evenals
mijnheer Potveer een rasecht Noord-Nederlander, geboren te
Amsterdam op 1 mei van het jaar 1901 en eerst in de laatste periode
van zijn leven kwam hij aan in deze stad, die hem vanaf de eerste
kennismaking zeer sterk is gaan boeien.
Op enkele jaren tijd wist hij het geschiedkundig verleden van
Maaseik zo binnen te dringen dat hij zich werkelijk tot een der
beste kenners van de locale geschiedenis van deze stad ontpopte:
- hij bestudeerde de bronnen van de kerkelijke geschiedenis van
Maaseik en publiceerde hierover verschillende waardevolle mo-
nografieen;
- verder stelde hij de gids samen die thans nog door de Vereniging

IN MEMORIAM LOUIS HEERE 45
voor Vreemdelingen Verkeer als de beste aangezien wordt en
waarmee talloze bezoekers de schoonheid van Maaseik hebben
ontdekt;
- hij was zo bezorgd om het cultureel patrimonium van deze stad
dat hij niet rustte alvorens het Ministerie van Nederlandse
Cultuur de waardevolle Maaslandse huizen onder zijn bescherming
nam ;
- zijn activiteiten waren aanstekelijk want het was vooral door
zijn toedoen dat de plaatselijke Geschied- en Oudheidkundige
Kring de laatste jaren interesse wist te wekken bij jong en oud ;
- ook wist hij door zijn veelzijdige historische kennis de mensen
van Maaseik te bezielen en te begeesteren voor de Harlindis en
Relindis-feesten, die dit jaar zullen plaats hebben en ongetwijfeld
zou hij zijn uiterste krachten ingespannen hebben om deze
feesten zo goed mogelijk te doen lukken, had zijn ziekte hem
dit niet belet.
Met al deze drukke activiteiten gaf hij de indruk eindelijk na
vele omzwervingen in het leven rust gevonden te hebben in het
stille Maaseik. Ja, cfr. Louis Heere had in zijn leven steeds iets
van een onrustig zwerver :
- na zijn priesterstudies was hij gedurende meer dan tien jaar
leraar in het Kruisherencollege te Uden, toen nog een priestercollege,
waar hij het Nederlands doceerde en tevens als steeds
wandelende surveillant bekend stond ;
- tijdens de oorlog verhuisde hij naar de Universiteitsstad Nijmegen
waar hij zich met jeugdige ijver toelegde op de geschiedenis
van de Kruisherenorde; het werd een leven van rusteloos studeren
en schrijven van allerlei historische artikels en werkjes ;
- zijn geschiedkundige nieuwsgierigheid bracht hem in allerhande
archieven en biblioteken, en zo belandde hij in het jaar 1955 in
het Maaseikerklooster ; hier werkte hij mee aan de voorbereiding
van het eeuwfeest van het klooster en sinds die tijd kwam hij
regelmatig enkele maanden in ons klooster doorbrengen om de
kloosterbiblioteek in orde te brengen, totdat hij vanaf 1962
definitief zijn intrek nam in onze kloostergemeenschap.
Naast zijn ruime historische belangstelling had cfr. Louis Heere
speciale aandacht en voorliefde voor de liturgie in de kerk ; hij
was een uitgesproken bewonderaar van de oude Latijnse liturgie

46 IN MEMORIAM LOUIS HEERE
met haar prachtige gregoriaanse gezangen.
De vernieuwing in de kerkelijke liturgie met de daarbij gepaard
gaande veranderingen in de huidige kerk heeft hem erg blijven
drukken.
De onrust en de evolutie van de moderne tijd heeft hij, die zo
sterk aangegrepen was door het verleden en de traditie, moeilijk
kunnen aanvaarden en dat maakte hem weer onrustig; hij zocht
in het verleden een stevig houvast en was werkelijk bevreesd voor
de risico's van de toekomst en dat maakte hem soms erg eenzaam.
Wij weten dat hij nu eindelijk de 20 verlangde rust gevonden
heeft; hij zal kunnen rusten in de schaduw van de stille toren van
het heiligdom te Heppeneert, in de schaduw van O. L. Vrouw van
Rust."

t LOUIS HEERE O.S.C.
Met Louis Heere is een der wonderlijkste mensen heengegaan,
welke onze Orde bezat: er is met hem een stuk geschiedenis
afgesloten, dat waarschijnlijk nooit meer zal terugkomen.
Laat ons eerst vaststellen, dat hij een zeer goed mens was,
iemand, die nooit kwaad in het schild voerde, die tot oneerlijkheid
niet in staat was. We zijn het ons niet bewust geweest, maar hij
moet vaak geleden hebben onder de manier, waarop men met zijn
eigenaardigheden omsprong: hij was te fijngevoelig, om zich te
beklagen : ik kan me tenminste niet herinneren, dat hij zich ooit
beklaagd heeft over wat hem persoonlijk werd aangedaan.
Hij had zijn hart verpand aan een zeer uitgesproken ideaal en
hij heeft dat ideaal nooit verloochend, ook niet toen duidelijk
werd, dat er misschien nooit een tijd geweest is, die er zozeer als
de onze niet-begrijpend tegenover stond. Louis leefde in de droom
van de Middeleeuwen. Hij leefde in de ban van een oude, men
zou haast zeggen vorstelijke liturgie, die voor hem het zichtbaarworden,
het oplichten was van een andere wereld, de werkelijke
wereld. Die wereld van de liturgie was voor hem zo werkelijk, dat
hij niet of nauwelijks kon begrijpen, hoe iemand de heerlijkheid
van die wereld niet kon aanvoelen. Hijzelf ,,voelde" ze aan met
alle vezels van zijn wezen, want hij was in sterke mate een gevoelsmens.
Dit voelen kwam uit een diepte, waarvan hij zich allerminst
bewust was en waarvan de buitenstaander ternauwernood iets kon
begrijpen. Daarom werd hij vaak als een uitzonderlijke figuur,
door sommigen uitgesproken als een zonderling beschouwd. Ik
geloof niet, dat dit juist was. Hij viel buiten de middelmaat van de

48 f LOUIS HEERE O.S.C.
mensen, ook van zijn confraters : dat neemt niet weg, dat hij ook
veel echt-menselijks had, zijn heel speciale humor, zijn echt-
gemeende hartelijkheid, zijn dol-zijn op de kinderen. In diepste
wezen was hij een kunstenaarsnatuur : hij had het vermogen dingen
te zien, waaraan de doorsnee-mens achteloos voorbijgaat.
Zijn echt mens-zijn openbaarde zich ook in zijn historische aan-
leg. Hij bezat een merkwaardige nieuwsgierigheid naar alles, wat
het verleden, vooral het verleden van de Orde betrof en hij be-
schikte over het geduld en de speurzin, dingen tot in hun kleinste
bijzonderheden na te pluizen. Niet alleen heeft hij zijn uitgebreide
kennis in tal van boeiende artikels neergelegd, hij heeft ook een
voorraad materiaal bijeengebracht, waaruit men nog geslachtenlang
zal kunnen putten.
Zijn leven werd heel bijzonder gekenmerkt door de trouw,
waarmee hij - een leven lang ! - zijn ideaal gediend heeft. Men
stelt het wel eens voor, alsof die trouw niets bijzonders was,
omdat hij ,,niet anders kon". Men vergeet dan, dat ook hij een
mens was, aan wie de bekoring van het ,,menselijke al-te-mense-
lijke" niet vreemd gebleven is. Maar hij heeft zijn ideaal nooit
verloochend. Denken we er wel eens aan, dat de ,,trouw" van
enkele oude mensen uit de vorige eeuw de Orde van een vrijwel
zekere ondergang gered heeft ? Alles, wat de Orde sinds ruim
130 jaar heeft kunnen doen, ook alles wat zij nu nog doet, gaat
terug op die trouw !
Beste Louis, met jouw heengaan is een plaats opengevallen, die
niet kan worden opgevuld. Maar je hebt nu de verwerkelijking
van je ideaal gevonden : je neemt deel aan de hemelse liturgie, aan
het ,,Sanctus, Sanctus, Sanctus", waarin de koren van engelen en
heiligen telkens weer opnieuw zullen uitbreken. We bidden voor
je om deze rust.
Henri van Rooijen, o.s.c.

KRONOLOGISCHE BIBLIOGRAFIE
VAN L. HEERE
L. Heere stelde zelf een beknopt ,,curriculum vitae" op, als
inleiding op een lijst van publikaties, jaren geleden opgemaakt.
Die luidt als volgt: ,,Louis Petrus Maria Jozef Heere werd 1 mei
1901 geboren in de Stoofsteeg, tussen de 'walletjes' te Amsterdam.
Gedoopt in de parochiekerk in de Spinhuissteeg. Op school bij de
Broeders op de Keizersgracht en tijdelijk bij de Broeders te Weert.
In Weert ontstond zijn heimwee naar het Zuiden en naar Limburg.
Tussen 1917 en 1922 : Humaniora bij de Kruisheren te Uden. In
1922 noviciaat te St-Agatha-Cuyk. Priester gewijd in 1928 en
leraar Nederlands te Uden, waar hij naast Vondel bij voorkeur
de Vlaamse schrijvers Gezelle, Timmermans en Claes behandelde.
Na 1943 tweejarig verblijf 'boven de Moerdijk' \ Zakte in 1945
a£ naar Nijmegen 2 en begon vanaf 1954 zijn werk als 'biblioteekbediende'
in de 'kloosterlibrye' te Maaseik 3".
1 Te Bussum en Zoeterwoude (nota's 1-3 werden door de redaktie bijgevoegd).
2 Te Nijmegen volgde hij lessen van theologie en geschiedenis en behaalde er
het baccalaureaat in theologie.
3 Van zijn hand is de ,,Inventaris van het Archiefdepot van het Kruisherenklooster
te Maaseik", 1961, in 4°, getypte tekst van 17 biz. voor het oude archief (1474-
1850) en 114 biz. voor het nieuwe archief, sinds 1855.
Over L. Heere verscheen een In memoriam Louis Heere, samen met de homilie
bij de uitvaartdienst (zoals hierboven afgedrukt) in Cellesiana, 9, 1972, 106-108;
L. Sips, In memoriam Louis Heere in het Bulletin van de Nederlandse provincie,
1972, 71-74, dat werd overgenomen in Cellesiana, 9, 1972, 108-111 ; H. Van
Rooijen, Louis Heere o.s.c, in hetzelfde bulletin, 1972, 84-85 en eveneens in
Cellesiana, 9, 1972, 112-113 ; A. Wieers, In memoriam L. Heere, in De Maaseikenaar,
1972, nr 3, p. 2-3 ; M. Hendkickx, In Memoriam E.H. Louis P. M. J. Heere,
Kruisheer, in Limburg, jg. 51, 1972, p. 241-243, waarna van p. 243-248 een erg
onvolledige bibliografie volgt. In samenwerking met M. Hendrickx stelde L. Heere
ook de lijst op van de kanunniken van het Maaseiker kapittel, die eveneens door
M. Hendrickx zal gepubliceerd worden.

50 KRONOLOGISCHE BIBLIOGRAFIE VAN L. HEERE
1. In en om de koorkerk. - De Tijd (dagblad), 1930....
2. In en om de koorkerk. - De Tijd, 3 artikels, ..., ..., 25-4-'31.
3. De jubileerende Witheeren van Heeswijk en de Kruisheeren* van
Uden. (schuilnaam ,,Chronista") - Kruistriomf, 13, Cuyk, 1933,
325-329.
4. De Klaasbroeders van Venlo (Chronista). - Ibidem, 97-100, 132-
135, 164-167, 194-197, 228-232.
5. Een 800 jarig jubileum : de abdij van Berne. - De Maasbode (dag
blad) 10-3-1934.
6. Brabantse Kloosterrelatie. - Ibidem, 26-8-1934.
7. De conventuele mis. - Ned. Kath. Stemmen, 35, 1935, 75-81.
8. De koordienst in Nederland. - Ibidem, 340-346.
9. De Kruisheren van Den Bosch. - Het Huisgezin (dagblad) 25-5-1935.
10. 'n Sprekende Kruis-Lieve-Heer. •- Kruistriomf, 16, 1936, 183-186.
11. 't Bloedende Kruishout van Hoydonk te Waubach. - Ibidem, 252-256.
12. 't Kruis van de Noot (Maastricht). - Ibidem, 284-288.
13. 't Bossche Wonderkruis te Uden. - Ibidem, 314-320.
14. Uden en de Kruisheeren. - Udensche Courant, 12-9-1936.
15. Meditaties voor de zeven vrijdagen van den H. Vdstentijd, Bussum, z.j,.
16 biz. (Uitgave Ons Leekenspel).
16. De Klaasbroeders van Venlo (Chronista). - Kruistriomf, 17, 1937,
33-38, 97-101, 129-133, 193-196.
17. Het Wonderbare Kruis van Sprundel. - Ibidem, 323-326, 353-356.
18. De katholieke Koningskroning. - Liturgisch Parochieblad, Steenbrugge,
19, 1937, 305-314, 321-325.
19. Rondom de Koningskroning. - Het Huisgezin, 10 mei 1937.
20. *t Hoogwaardigst Heer. - Udensche Courant, 12-9-1936.
21. Klooster O. L. Vrouw ter Linde in druk en bloei. - De Maasbode,
11-8-1938.
22. Bamis. - Udensche Courant (weekblad), 30-9-1938.
23. Bamis. - De Echo van het Land van Cuyck (weekblad), 30-9-1938.
24. Feestdag van O. L. Vrouw van Uden. - Graafsche en Udensche
Courant, 22-10-1938.
25. Feestdag van O. L. Vrouw van Uden. - Udensche Courant, 22-10-
1938.
26. Feestdag van O. L. Vrouw van Uden. - De Echo van het Land van
Cuyck, 22-10-1938.
27. Sinterklaas. - Het Huisgezin....
28. Stuipen, niet alleen in *t lichamelijk, ook in 't geestelijk leven. (H.
Missus) - Udensche Courant, 13-5-1939.
29. Stuipen..., - De Echo van het Land van Cuyck, 13-5-1939.
30. De 22e Nederlandsche Liturgische Week te *s Hertogenbosch. - Het
Huisgezin, ....
31. Onze Lieve Vrouw van Uden. (L. F. Laurentsen). - Udensche
Courant, 25-11-1939.

KRONOLOGISCHE BIBLIOGRAFIE VAN L. HEERE 51
32. Leugeluit. - Het Huisgezin, 10-11-1939.
33. Den Heylighen Houte van Dordrecht. - Kruistriomf, 19, 1939,
223-230.
34. De Udensche Torenklokken. - Udensche Courant, 27-5-1939.
35. Meneer Pastoor z'n feest (L. F. Laurentsen). - Udensche Courant,
3-6-1939.
36. Ons Kathedraal Kapittel. - Het Huisgezin, 17-6-1939, 1-7-1939,
8-7-1939.
37. Leven en Streven in onze Gemeente : de Schoonmaak-Commissie. -
Udensche Courant, 24-6-1939.
38. Sint Anna te Uden. - Ibidem, 22-7-1939.
39. Spookerij. - Ibidem, 29-7-1939.
40. Met Muts en Pelerine (L. F. Laurentsen). - Ibidem, 18-8, 25-8-1939.
41. Met Muts en Pelerine (L. F. Laurentsen). - De Echo van het Land
van Cuyck, 18-8, 25-8-1939.
42. Onnoozele Kinderen. - Udensche Courant, 23-12-1939.
43. Het Bruidslied der Kerk, Steenbrugge St Pietersabdij, Ora et Laboraserie
nr 64, 1940, 48 biz.
44. Sint Tunnis. - Udensche Courant, 3-1-1940.
45. De koude Christus van Uden, ibidem, 25-1-1940.
46. Het wegkruis te Uden. - Ibidem, 16-3-1940.
47. Waarom op beevaart ? - Mededelingen van de Broederschap van
O. L. Vrouw ter Linde, 25-3-1940.
48. Lezing gehouden op de Kosterskring ,,Nijmegen" op 11-4-1940 te
Uden. - Kosterblad, 9-6-1940, 55-63.
49. Sint Jan in de zomer. - Udensche Courant, 22-6-1940.
50. Sint Jan bepalen (Een met gevoel voor heemkunde). - Ibidem,
29-6-1940.
51. Het Roermondse Kruisherenklooster. - Publications de la Soc. hist,
du Limbourg, 11, 1941, 211-258.
52. Het Kapittel van Sint Oedenrode. - Het Huisgezin, 22-2, 1-3 en
8-3-1941.
53. Sint Jan in den midzomer. - Ibidem, 21-6-1941.
54. Udensche Molens (H.). - De Echo van Oostelijk Noord-Brabant,
Limburg enz., 1-10-1943.
55. Een onbekend Maria-gezin te Uden. - Ibidem, 15-10-1943.
56. Uit de historie der streek : De twee van Mierten te Veghel. Over
een heeroom en zijn nichtje. - Ibidem, 10-12-1943.
57. Uit de geschiedenis en folklore : ,,Nonnen-mart'\ - Ibidem, 3-3-1944.
58. Uit de geschiedenis en folklore : Schuttersgilden. - Ibidem, 10-3-1944.
59. Uit de geschiedenis en folklore : Het Leeuwke van Brabant. - Ibi
dem, 31-3-1944.
60. Uit de geschiedenis en folklore : Sint Joris. - Ibidem, 4-4-1944.
61. A. J. B. Schenk van Nijdeggen. - Clairlieu, 3, Diest, 1945, 21-30.

52 KRONOLOGISCHE BIBLIOGRAFIE VAN L. HEERE
62. Oude Gebruiken bij de Kruisheren. - Ibidem, 13-20.
63. Zoeterwoude (oorlogskroniek). - Ibidem, 15-1 A.
64. Beeeld van O. L. Vrouw op de hoek van de Breedestraat, Nijmegen.
- De Gelderlander (dagblad), 20-5-1947.
65. Onze Lieve Vrouw ter Linde te Thorn. - Clairlieu, 6, 1948, 79-80.
66. Onze Lieve Vrouw ter Linde te Thorn. - Kruistriomf9 27, 1948,
167-168.
67. Studenten der Latijnse- en Hogeschool van Uden. - Clairlieu, 6,
1948, 53-65.
68. Hoogwaardig Heer Jacques Dubois. - Ibidem, 7, 1949, 3-13.
69. 'n Hollands College ,,ten Cruycenbroederen tot Colen" (Keulen). -
Ibidem, 101-108.
70. Een Drieluik te Uden. - Ibidem, 62-64.
71. Het beheer van de eigendommen van het Sint Niklaasklooster der
Kruisheren te Venlo c. 1582. - De Maasgouw, 68, 1949, 4-7.
72. Kerstmis bij de Kruisheren in oude tijden. - Kruis en Wereld, 29,
Diest, 1949-1950, 33-36.
73. Witte Donderdag bij de Kruisheren in vroeger tijd. - Ibidem,
129-132.
74. Oranje of Spanje. - Ibidem, 231-234.
75. De Kruisbroeders van Woudrichem. - Clairlieu, 8, 1950, 34-39.
76. Good Friday (translated by B. van Gils). - Crosier Missionary,
1950, 91.
77. Kleine Aantekeningen over de Kruisheren (v. Maaseik). - Brabants
Heem, 2, 1950, 88.
78. De Kruisheren te Doornik. - Kruistriomf, 30, 1951, 2-6, 35-39,
67-70, 105-108, 173-178.
79. Jan van Deventer, beroemd Nijmeegs kunstenaar uit de vijftiende
eeuw. - De Gelderlander (dagblad), 26-9-1951.
80. Uit de Librije van Sint Pietersdal te Hoorn. - Clairlieu, 9, 1951,
75-79.
81. De Roeping tot de Orde van het H. Kruis in de I6e eeuw. - Ibidem,
82-85.
82. Het Burghart Van den Bergh-Fonds. - De Gelderlander (dagblad),
meerdere artikels, met slotartikel 21-12-1951.
83. Het Kruisbeeld van Neerbosch. - Ibidem, 8-5-1952.
84. Het Kloosterkleed der Kruisheren. Kruis en Wereld, 31, 1951-52,
181-184, 206-210, 248-251, 267-269.
85. Catharina van Bourbon, hertogin van Gelre, (1463-1469). - De
Maasgouw, 71, 1952, 70-74.
86. Catharina Van Bourbon. - Clairlieu, 10, 1952, 80-82.
87. Eeuwgetij. - Kruistriomf, 31, 1952, 161-164.
88. Een Nederlandse Antifoon. - Ons Geestelijk Erf, 1952, 105-112.
89. Het Kloosterkleed der Kruisheren (vervolg). ^- Kruis en Wereld, 32,

KRONOLOGISCHE BIBLIOGRAFIE VAN L. HEERE 53
1952-1953, 20-23, 86-88, 115-123, 149-152, 182-185, 213-216,
240-246, 271-278.
90. De Scriptoria der Kruisheren van Luik en Maastricht. - Clairlieu,
11, 1953, 90-91.
91. De weg terug. - Kruistriomf, 33, 1953, 98-99.
92. Cesar Le Blanc o.s.c, bisschop van Avranches, 1719-1746. - Clairlieu,
11, 1953, 30-35.
93. Index op de Annales canonicorum regularium S. Augustini Ordinis
S. Cruets van C. R, Hermans, Diest, 1953, 205 biz.
94. De Kruisheren te Venlo. - De Maasgouw, 72, 1953, 149-156.
95. Relieken van Sint Odilia te Deventer. - Clairlieu, 11, 1953, 36-39.
96. Het Obituarium der Kruisheren van Roermond. - Publications de la
Soc. ... Limbourg, 90, 1954, 51-125.
97. Altaren in de Kruisherenkerk te Roermond. - Clairlieu, 12, 1954,
88-90.
98. De ?,Tabula". - Ibidem, 90-92.
99. Eeuwgetij van het Kruisherenklooster te Maaseik 1855-1955. - Kruis
triomf, 35, 1955, 7-9, 38-41, 67-70, 134-137, 165-167.
100. Het Kloosterkleed der Kruisheren. (stencil) - Cruciferana, nova se
ries, nr 20 (zie boven nr 81 en 86).
101. Het Kruisherenklooster te Maaseik voor de Franse Revolutie. - De
Kruisheren te Maaseik, Diest, 1955, 9-77.
102. De Kruisheren te Roermond. - Maas en Roerbode (dagblad), 26-8-
1955 en 27-8-1955.
103. Kruisheren. - Encyclopedie van het Katholicisme, Bussum, 1955, II,
kol. 528-530.
104. Brieven van Prior Christiaan Goldt. - Clairlieu, 13, 1955, 83-84.
105. Participantes 28 maart 1496. - Ibidem, 85-86.
106. De Kruisheren van Asperen. - Kruistriomf, 36, 1956, 2-3, 37-41,
69-73.
107. Het Kruisherenklooster te Venlo, 1399-1642. - Publications de la
Soc. hist. ... Limbourg, 92, 1956, 255-368.
108. De Kruisheren van Sint-Agatha in de Lande van Cuyck. ~ Kruistriomf,
36, 1956, 98, 131, 163.
109. Auteurskataloog van de bibliotheek van Marienlof, met bibliographische
aantekeningen. - Clairlieu, 15-16, 1957-1958, 167-200.
110. Hendrik Denys 1518-1571. -De nieuwe Limburger (dagblad), 24 en
25 mei, 6 juni 1957.
111. Hendrik Denys 1518-1571. - De Maasgouw, 76, 1957, 41-50.
112. De Kruisheren van Venlo. - Kruistriomf, 37, 1957, 3-8, 35-40,
72-79, 103-107, 134-139.
113. De Kruisheren te Roermond. - Ibidem, 169-172.
114. Kruisverheffingen. - Ibidem, 33-34.
115. De Kapucijnen te Maaseik. - Limburg, 37, 1958, 142-152.
116. De Kruisheren te Roermond. - Kruistriomf, 38, 1958, 3-6, 35-38,

54 KRONOLOGISCHE BIBLIOGRAFIE VAN L. HEERE
79-83, 103-107, 131-133.
117. De Kniisheren te Maastricht. - Ibidem, 186-189.
118. Het Kruisherenklooster te Venlo, 1643-1836. - Publications ...
Limbourg, 94, 1958-1959, 209-300.
119. De Kruisheren te Maastricht. - Kruistriomf, 39, 1959, 21-25, 56-64,
84-93, 118-123, 144-149, 176-182.
120. Een Maastrichter Bibliofiel. Prior Jan Proenen. - Clairlieu, 17, 1959,
3-17.
121. Kerstmis bij de Kniisheren in de oude tijd. - Kruistriomf, 40, I960,
51-53.
122. De Kruisheren van Den Bosch. - Ibidem, 71-73, 93-95.
123. Nicolaas Verbolt. - Numaga, 7, I960, 62-65.
124. Onder de Linden te Thorn. - Credo (diocesaan weekblad voor het
bisdom Roermond), 12, 1960,nr 32 van 5-8-1960.
125. Kerkelijke geschiedenis van Maaseik (stencil-syllabus voor de Geschied-
en oudheidkundige Kring van Maaseik, 4 biz.).
126. Dokumenten uit de Statutenstrijd van 1765. - Clairlieu, 18, I960,
71-80.
127. Edam op de Preekstoel te Venlo. - Ibidem, 93-95.
128. De beleving van ons Ordesideaal in deze tijd. (stencil) - Speciaal
nummer van het Fratertijdschrift te Achel, 31 biz.
129. Kerststal van goud. - Kruistriomf, 41, 1961, 52-53.
130. Kon het anders ? - Ibidem, 40-41.
131. De Kruisheren van Woudrichem. - Ibidem, 94-96.
132. Onze Zeeuwse kloosters. - Ibidem, 76-77.
133. De Udense Kruisheren. - Ibidem, 31.
134. Gdefrida Noetelaers van den Bergh. - Numaga, 8, 1961, 43.
135. Onze Biechtstoelen. - Economisch Beheer, Velsen, 6, 1961, 515.
136. De Agneten van Maaseik. - De Maasgouw, 81, 1962, 102-114.
137. Het Broershuis te Schiedam. - Kruistriomf, 42, 1962, 24-27.
138. De Crucebroeren van Snits. - Ibidem, 59-60.
139. De Kruisheren van Jeruzalem. - Ibidem, 94-95.
140. St Pietersdal te Hoorn. - Ibidem, 40-41.
141. Mijnheer Linnebank. - Udense Klanken, Uden, 1962, 942-946.
142. Zielzorg in de kapel van de Grote H. Geest te Maastricht. - De
Maasgouw, 81, 1962, 175-180.
143. Een kalender van Nijmegen. - Numtega, 9, 1962, 63-90.
144. Bedevaarten van Maaseik naar Heppeneert tussen 1885 en 1891. -
Mariaklokje van Heppeneert, nr 3, Jan. 1963, 2.
145. Krisis van het Maaseikse Kruisherenklooster. - De Maasgouw, 82,
1963, 15-17.
146. Het Sint Pietersdal of Kruisbroedersklooster te Hoorn, verschenen
in de reeks Cruciferana, nr 22, Amersfoort, 1963, 36 biz.
147. Personen- en plaatsnamenregister bij H. U. Weiss, Die Kreuzherren
in Westfalen, 296-339 (ook in Clairlieu, 21, 1962-63).

KRONOLOGISCHE BIBLIOGRAFIE VAN L. HEERE 55
148. 't Bossche Wonderkruis. - Kruistriomf, 43, 1963.
149. De Heren van Sankt Joline te Aken. - Ibidem, 84-87.
150. Oranje en de Kruisheren. - Ibidem, 100-103.
151. Ter Nyen Lidite. Klooster ter Apel. - Ibidem, 36-38.
152. De Kruisherenkerk te Maaseik. - Vox, studentenblad van het college
te Maaseik, 17-6-1963, 3-6.
153. Enkele gegevens over het huis ,,Het Gulden Hooft" naast de kniis
herenkerk te Maaseik. - Clairlieu, 22, 1964, 135-137.
154. Enkele gegevens over de gronden die de kruisheren van Maaseik en
Roermond bezaten te Heppeneert. - Ibidem, 137.
155. Burchardus a Monte, een vrijgevig Nijmegenaar. - Numaga, 11, 1964,
17-21.
156. Jacobus Van Oeveren, deken van het domkapittel en vikaris-generaal
van het Roermondse Bisdom. - De Maasgouw, 83, 1964, 57-64.
157. De Processie van Maaseik naar Kevelaar en het processieverbod. -
Ibidem, 25-30.
158. Kruisheren ? - Vox, 18-6-1964, 3-4.
159. Naar de Brug van de Hemel. De Kruisheren in Briiggen. - Kruis
triomf, 44, 1964, 25-30.
160. Mijnheer Van den Elzen. - Udense Klanken, Uden, 1964, 1181-1183.
161. Het Grafschrift van Clara Elisabeth van Manderscheid-Blankenheim.
- De Maasgouw, 84, 1965, 153-157.
162. Kanunnik Tielens. - Ibidem, 51-54.
163. Kerkelijk Maaseik. - De Tijdspiegel, 10, 1965, 175-178.
164. Martinus Hubertus Rutten, bisschop van Luik. - Vox, 19, 1965, nr 69,
25-26.
165. Nevels en opklaringen. Kruisherengeschiedenis opnieuw verteld. -
Kruistriomf, 45, 1965, 8-10, 50-51, 68-70, 84-85, 100-101.
166. Het voormalige Minderbroedersklooster, thans Ursulinenklooster te
Maaseik. (Stencil, 4°, 9 biz. Geschied- en Oudheidkundige Kring
Maaseik, 1965).
167. Nevels en opklaringen. Kruisherengeschiedenis opnieuw verteld. -
Kruistriomf, 46, 1966, 12-14, 28-31, 44-46, 60-62, 93-95.
168. Heppeneert bij Maaseik in de Kamer der Volksvertegenwoordigers. -
Limburg, 45, 1966, 166-171.
169. Nevels en opklaringen. Kruisherengeschiedenis opnieuw verteld. -
Kruistriomf, 47, 1967, 8-13.
170. Aantekeningen over het ,,Klein Klooster" te Maaseik. - Album Dr.
M. Bussels (Federatie der Geschied- en Oudheidkundige Kringen in
Limburg), Hasselt, 1967, 321-325.
171. De Lagere School te Maaseik voor de Frame Revolutie. - (Stencil,
folio, 16 biz., Geschied- en Oudheidkundige Kring Maaseik, 1967).
172. D' Zwarte Kraey. - Numaga, 13, 1966, 35-39.
173. De abdij van Sint Maria, Relindis en Herlindis te Eike ofte wel het
Kollegiale Kapittel van O. L. Vrouw te Maaseik, c. 932-1797. -

56 KRONOLOGISCHE BIBLIOGRAFIE VAN L. HEERE
(Stencil, folio, 58 biz., Geschied- en Oudheidkundige Kring Maaseik,
1968).
174. Eduard Pergens van Maaseik. - Limburg, 47, 1968, 144-145.
175. Elf eeuwen Concilie van Eyck of dekenaat Maaseik. - (Stencil, 4°,
18 biz., Geschied- en Oudheidkundige Kring Maaseik, 1968).
176. Sint Joost en het geslacht De Plevits. - De Maasgouw, 87, 1968,
149-155.
177. De Franse Tijd te Maaseik en te Thorn, geillustreerd door enkele
bekende Maaslandse families. - (Stencil, 4°, 18 biz., Geschied- en
Oudheidkundige Kring Maaseik, 1969).
178. Jan Michiel van der Heyden van Maaseik 1776-1836. - Limburg, 58,
1969, 97-107.
179. Het geslacht Streignart. - De Rode Leeuw, april 1969, nr 4-5-6, 4A,
5A, 6B.
180. Tentoonstelling van tekeningen van artistieke en historische monumenten
in de oude stadskern van Maaseik. Gids, Hasselt, Kulturele
dienst van de Provincie Limburg, 1970.
181. Toeristische folder Maaseik. - (V.V.V. Maaseik, 6 biz.).
182. 600 Jaar Sint Agatha. - (tekst verschenen in Kruistriomf 1956/57 en
1964 ; opnieuw uitgegeven als brochure in 1971, 24 biz.)
183. Balthazar van Drogenbroeck en de schilderingen in de Loreto-kapel
te Thorn. - De Maasgouw, 90, 1971, 20-32.
184. Het Stift Thorn en het geslacht van Merode. - Limburg, 50, 1971,
163-170.
185. Midden-Limburg en Maaseik. •- De Maasgouw, 90, 1971, 133.
186. De Kruisbroeders van Woudrichem. - Nieuwsblad voor het Land van
Heusden en Altena, 19-8-1971 (zie boven nr. 75).
187. De stadsboerderij ,,Sint Joris". - De Maaseikenaar, 2, 1971, nr 2,
23-26.
188. Wat iedere Eikenaar in 1972 weten moet. - Ibidem, nr 3, 26-28.
189. Wat zult ge hun vertellen. - Ibidem, nr 4, 6-7.
190. Wat iedere Maaseikenaar moet weten. - De Maaseikenaar, 3, 1972,
nr 1, 26-27 4.
D. Snipers, o.s.c.
4 Deze lijst werd opgesteld volgens eigen opgave van L. Heere, volgens door
hem bewaarde plakboeken (beide erg onvolledig) en volgens eigen bevindingen van
de verzamelaar, in totaal ,,tamelijk" volledig. Posthuum zijn te verwachten : Merode
en de Kruisheren, en Sprokkelingen uit Merode1 s archieven, in Clairlieu, 30, 1972.
Verder meerdere bijdragen voor het geplande Limburgse Biographisch Wbordenboek
en het Nationaal Biographisch Wbordenboek, onder meer artikels over Mgr M.
Konings, Mgr M. H. Rutten, J. H. Van der Heyden, Rescius, S. Drost, E. Pergens,
M. Wieers e.a. In handschrift bestaat een onuitgegeven zeer uitvoerig werk over
het domkapittel van Utrecht, n.l. De Eredienst van het Domkapittel Sint Maarten
te Utrecht. Verder verschenen van zijn hand meer dan 200 mededelingen en bibliografische
nota's in de jaargangen van Clairlieu.

DE MERODFS EN KRUISHEREN
In de geschiedeniswerken over de kruisherenkloosters in Rijn-
en Maaslanden komen enkele Merode's als weldoeners van die
huizen voor, De Merode's uit het gehucht Rode te Dhorn bij
Dueren, tussen Keulen en Aken. In de veertiende eeuw hebben de
heren van Rode die naam veranderd in Merode1. Ook heeft die
familie van Merode zich in verschillende takken verdeeld, die
ieder weer in een aantal huizen en geslachten zijn onderverdeeld2.
In de geschiedenis der kruisheren kwamen de huizen van
Pietersheim-Westerloo, Houffalize en Frentz het meest voor. De
leden voerden meestal de titel van ridder, baron of rijksbaron,
later ook van graaf, maarschalk en prins.
In de inleiding op zijn werkje Religio Sanctissimae Cruets droeg
de kruisheer Arnold Hertzworms in 1686 dit werkje aan Jan
Filips Eugeen van Merode, markies van Westerloo op en noemt
daarin een twintigtal dames en heren van Merode, die de kruis
heren, vooral die van het klooster Schwarzenbroich bij Dueren
begunstigd hebben3.
We probeerden deze gegevens van Hertzworms te vergelijken
met de Geschichte der Familie Merode door Richardson in 1877/81
uitgegeven.
De eerste Merode, die wij bij Hertzworms aantreffen, is Werner
IV van Rode, zoon van Werner III4. In 1325 noemt hij zich voor
1 Richardson, E., (ps. van graaf Von Mirbach-Harff), Geschichte der Familie
Merode, Praag, deel I, 1877, 12.
2 Ibidem, p. XL
3 A. Herzworms, Religio Ss Crucis, Roermond, 1686.
4 Richardson, I, 142.

58 DE MERODE'S EN KRUISHEREN
het eerst ,,heer van Merode" en is dan heer over de halve heerlijk-
heid Merode, edelburger van Keulen in 1319, en verwerft in 1329
het kasteel Andrimont in het Luiker Land. Misschien werd hij
door keizer Frederik de Schone (1314-1330) tot baron verheven.
Hij huwde Elisabeth van Montigny d'Ostrevant. Dit echtpaar
stichtte voor 1340 in de heerlijkheid Merode het kruisherenklooster
Sankt-Mathiastal te Schwarzenbroich. De eerste kloosterlingen
kwamen uit het Sint-Mathiasklooster te Luik5.
Elisabeth overleed voor 21 april 1340 ; Werner waarschijnlijk
voor 21 januari 1341. Op 12 mei 1340 had Werner IV, met goed-
vinden van zijn zoon Werner V, het reeds bestaande klooster met
twaalf bunder opnieuw begiftigd en voor de kruisheren de nieuw-
bouw van hun klooster mogelijk gemaakt, zoals dit in de Latijnse
oorkonde staat6.
Reeds eerder had Werner IV dit klooster niet alleen gesticht
maar ook begunstigd, wat uit een bevestigingsbrief van de Keulse
aartsbisschop Walram blijkt7. Daar de kloosterkerk nog niet
voltooid was, werden Elisabeth en Werner te Wenau begraven8.
De eerste Merode, die in de kloosterkerk van Schwarzenbroich
werd begraven, was Werner V, rijksbaron, heer van de halve
heerlijkheid Merode en Andrimont, in 1343 edelburger van
Keulen, in 1355 overleden ; ook zijn vrouw Lisette van Lieven-
thal werd daar bijgezet9.
Vervolgens tekende de kloosterarchivaris op, dat in 1393 de
vrouw van Richard I van Merode, bijgenaamd ,,de Grote",
Margaretha van Wesemael, in dezelfde kerk werd begraven.
Door haar verwierven de Merode's de heerlijkheid Westerloo.
5 Hermans, Annales, I (1), 68, 70; II, 110; Hermans noemt haar: Elisabeth
de Loefdael; Richardson echter : Elisabeth van Montigny d'Ostrevant.
6 Richardson, I, 143 ... damus priori et fratribus supradicti ordinis in Schwar
zenbroich commorantibus in subsidium novae habitationis duodecim jurnalia...
(Idem, If, 171, n. 48).
7 Idem, I, 143 : Wernerus de Rode nobis humiliter supplicavit, quatenus cum in
bonis suis habeat quendam locum dictum Suarsenbroych cum suis pertinenciis et
appendiciis actum pro congregatione aliquorum religiosorum... in quo vos ut dicitur
mansionem et oratorium pro conventu vestri ordinis, ut ibidem certi fratres vestri
in animarum suarum quieti possunt aptius domino familiari ponere et fundare,
ipseque Wernerus locum et augmentum divini obsequii conferre simpliciter et
liberaliter sit paratus. II, 171, n. 49.
8 Idem, I, 144.
9 Idem, I, 144.

DE MERODE'S EN KRUISHEREN 59
Omstreeks 1400 zag men in het klooster een votiefschilderij,
waarop Margaretha stond afgebeeld, geknield voor de H. Familie,
Maria en het Kindje zetelend op een troon, waartegen een allian-
tiewapen van Merode en Wesemael rust; daaronder een Latijns
onderschrift in gotische letters : ,,Anno domini 1393 obiit nobilis
et generosa domina Margaretha de Wesemael, domina de Merode
et de Vrentz etc. Intersignia nobilium et generosorum virorum et
baronum domini Richaldi de Merode, de Vrentz etc. mariti sui et
domini Arnoldi de Wesemael etc. patris ipsius domine opposita
sunt, ut successores videant et recordentur orare pro animabus
parentum et benefactorum suorum, quorum anime requiescant in
pace, amen10.
Hun oudste zoon Richard II van Merode huwde op 14 juli
1410 Beatrix van Pietersheim (Lanaken). Hij was graaf van
Olen, voogd van Duffel en bezat de heerlijkheden Merode, Frentz,
Olen, Westerlo etc. Door zijn vrouw verwierf hij de heerlijkheden
Pietersheim, Oirschot, Hilvarenbeek, Lanaken, Smeermaas, Stein
etc. De Utrechtse kapittels ,,ten Dom" en van ,,Oudmunster"
gaven in 1429 de heerlijkheid Westerloo c.a. voor goed aan
Richard II, maar het zou nog 53 jaar duren eer de Merode's
daarvan in het werkelijk bezit zouden komen.
Richard II overleed in 1446 en Beatrix in 1455 ; zij vermaakten
aan het klooster Schwarzenbroich 200 gulden voor een jaar-
getijde ".
Als vierde kind van Richard I komt in 1380 Arnold van
Merode voor, die in 1406 de kruinschering ontving, daarna
kanunnik van Sint-Agatha-Rode, Sint-Paul te Luik, abt van Vise,
deken van Sint-Achtenrode en in 1430 kanunnik van Sint-Lambert
te Luik werd. In datzelfde jaar was of werd hij door de magistraat
van Luik gevangen gezet, misschien als gijzelaar bij politieke
moeilijkheden tussen de prinsbisschop en de stad.
10 Idem, I, 145, 146 voetnoot. Het schilderij bevindt zich thans in het kasteel
Westerloo. Zie afbeelding in Jansen, J. E., o.praem., Westerloo en de prinselijke
familie de Merode, Turnhout, 1936. Wij gebruikten de artikels over dit onderwerp
in Taxandria, hist, tijdschrift van de Antwerpse Kempen, 7, 1936, 1-30, 73-97,
139-147, 169-205, waar deze afbeelding staat tegenover biz. 74.
11 Richairdson, I, 150 ; Jansen, 76.

60 DE MERODE'S EN KRUISHEREN
Op 27 augustus 1443 werd hij als ,,jubilarius" betiteld. Op welk
feit van 1393 dit jubile terug wijst, is niet duidelijk. Arnold was
in 1409 en 1422 de testamentaire uitvoerder van zijn broer Willem
van Merode en zijn aangetrouwde oomzegger Willem van Troyen,
die beiden 720 gulden aan de kruisheren nalieten om gronden
voor het klooster Schwarzenbroich en het door de kruisheren
bediende gasthuis van Geich (parochie Echtz heerlijkheid Merode)
te kopen, wat Arnold uitvoerde door een hof te Obermerz van het
echtpaar Willem van Merode en Sofie van den Weyer te Buir te
kopen. Eveneens verwierf Arnold op 16 oktober 1428 voor dezelfde
erflaters veertien malder rogge en twaalf pfenningen erfrenten
op een hof te Kauweiler ten bate van het genoemde gasthuis.
De orde der kruisheren behoefde rond 1400 hervorming, waarover
de kruisheer Jan van Merode, procurator van het Sint-Nikolaasklooster
te Venlo zijn halfbroer Arnold raadpleegde. Arnold
wist door zijn belangrijke relaties te Luik de hoge prelaten en
rechtsgeleerden voor een hervorming der orde te winnen en
bewoog de generaal-prior der kruisheren een generaal kapittel
bijeen te roepen, waarop tot een hervorming in hoofd en leden
werd besloten, die door Jan van Merode vooral werd uitgevoerd.
Arnold overleed op Allerheiligen 1445 te Luik en werd in de
Mariakapel van de Luiker domkerk begraven. Uitvoerders van zijn
testament waren Richard II en Arnold II van Merode, Henrik
Bachel kanunnik en Peter van der Meulen.
Het generale kapittel van 1450 verlangde dat Arnold van
Merode, de eerste medewerker van de ordeshervorming, met
andere rechtsgeleerden en prelaten, die met hun geld hadden
bijgedragen, in het boek der overledenen opgeschreven en jaarlijks
herdacht zou worden12.
Over Willem van Merode was reeds sprake bij Arnold. Hij
was het zesde kind van Richard I en Margaretha van Wesemael,
misschien burchtheer te Valkenburg en in 1431 voogd van Maas
tricht. Vermoedelijk is hij die weldoener der kruisheren die volgens
Hermans in 1410 ,,sine liberis" overleed, wat volgens Richardson
door ,,zonder zonen" zou moeten vertaald worden. In dat geval
12 Hermans, I (1), 93, II, 110, 204, 255; Richardson, II, 197* n. 168; 200
n. 183 ; 203 n. 202 ; I, 147-149.

DE MERODE'S EN KRUISHEREN 61
kan Cecilia van Hoensbroek zijn vrouw geweest zijn en Gertrudis
van Merode zijn dochter. Dat Arnold in 1422 zijn testament uitvoerde,
werd reeds vermeld1S.
Als tiende kind van Richard I zou Jan van Merode geboren
zijn, volgens Richardson waarschijnlijk als natuurlijke zoon. Hij
werd kruisheer en procurator van het kruisherenklooster te Venlo.
Hij is een van de voornaamste bewerkers van de hervorming der
kruisherenorde in 1410 en werd daarbij gesteund door zijn halfbroer
Arnold van Merode, de reeds vermelde Luiker kanunnik.
Jan werd in 1410 prior van het Venlose klooster tot ongeveer
1420 en stichtte in 1422 het kruisherenklooster van Roermond.
Definitor der Orde was hij in de jaren 1413-1416, 1418 en '19,
1421-1423, 1426, 1428, 1432 en 1434. In 1421 treedt hij als visitator
bij de kruisheren in Aken op, en in 1423 in alle Duitse kloosters.
Tot verdere uitbouw van het pas gestichte Roermondse
klooster werd hij in 1425, 1426, (1427 ?) en 1428 daarheen
gezonden14.
Ook Wellem van Troyen kwam reeds bij Arnold ter sprake
als diens oomzegger en schoonzoon van Arnolds zuster Elisabeth
van Merode, gehuwd met Jan van Troyen. Op een reis in het
Heilige Land is hij op de berg Sinai door de warmte gestikt,
,,arenoso calore suffocatus". In zijn testament, voor zijn vertrek
naar Palestina gemaakt, bedacht hij de armen en heel speciaal de
kruisheren15.
Kleinkind van Richard I was Peter van Merode, zoon van het
elfde en natuurlijke kind van Richard, ook Peter genaamd. Hij
had een zekere Goeda tot moeder.
Kleinzoon Peter trad in de klerikale staat en werd in 1401
sekretaris van Lodewijk van Orleans, daarna pastoor van Merzenich,
kanunnik van Sankt-Severin te Keulen en kanunnik te Luik.
13 Idem, I, 148 w.
14 Idem, I, 149; Hermans, I (1), 93; II, 111. L. Heere, Het Kruisheren
klooster te Venlo, in Publications ... du Limbourg, 42-43, 1956-57, 331.
15 Richardson, I, 148, voetnoot 8.

62 DE MERODE'S EN KRUISHEREN
Voor de kruisheren was hij een groot weldoener en schonk in
1425 tot bestrijding der jaarlijkse onkosten van de generale kapit
tels 300 Rijnlandse gulden, liet op 1 mei 1451 300 gulden voor
zijn jaargetijde bij de kruisheren na en nog eens 200 gulden voor
zijn jaargetijde te Schwarzenbroich. Geen wonder dat de generale
kapittels de kloosters herhaaldelijk er aan herinneren, dat men
zijn naam onder de weldoeners moet vernoemen ; reeds tijdens
zijn leven in 1428 ; na zijn dood in 1456 en 149616.
Stichter van de familie Merode-Westerloo wordt Jan I van
Merode, oudste zoon van Richard II en Beatrix van Pietersheim,
genoemd.
Op 8 november 1451 trad hij in het huwelijk met Aleydis van
Horn, die hem zeven kinderen schonk. Hij bekleedde de functies
van keizerlijk kamerheer, geheimraad en vanaf 1481 van landdrost
van Gulik. Na de dood van zijn moeder werd hij in 1456 met de
goederen van Pietersheim beleend. Door vonnis van de souvereine
Raad van Brabant werd hij, na een strijd van 53 jaren, definitief
in het bezit van Westerloo gesteld, dat de Utrechtse kapittels
reeds in 1429 aan de Merode's hadden geschonken.
In 1473 bevestigde keizer Frederik hem en zijn broers Arnold II,
Richard en Willem in hun oude stand van rijksbaron. Jan overleed
in 1485 en Aleydis testeerde op 6 december 1497. Beiden worden
door Hertzworms tot bijzondere weldoeners der kruisheren ge-
rekend17.
Richard III van Merode ; derde zoon van Richard II werd de
stichter van het geslacht Merode-Houffalize door in 1456 voor de
tweede maal met de rijke Margaretha van Argenteau, erf-
gename van Houffalize te trouwen. Hij kreeg dertien kinderen en
overleed in 1482 ; zijn tweede echtgenote in 1488. Zij schonken
100 gulden voor een jaargetijde en werden in Schwarzenbroich
begraven18.
Margaretha van Merode was het zesde kind van Richard III.
Zij en haar zuster Beatrix werden te Thorn zeer ontgoocheld,
16 Idem, I", 149; Hermans, II, 98, 139, 215, 282, 440.
17 Hermans, II, 111; Jansen, 77 ; Richardson, I, 152 w.
18 Richardson, I, 192.

DE MERODFS EN KRUISHEREN 63
nadat zij in 1477 door de vertegenwoordiger van de pauselijke
gezant, Herman landgraaf van Hessen, proost van de Onze Lieve
Vrouwekerk te Aken, deken van Sankt-Gereon te Keulen, tot
kanunnikessen van het Thorner stift waren benoemd en werden
geweigerd.
De abdis van Thorn, Geertruud van Sombreff, protesteerde
omdat zij in haar benoemingsrecht was aangetast. Het hoogadellijk
kapittel verzette zich tegen die benoeming, omdat de benoemde
slechts ,,puellae minime illustres" waren. Ze waren wel van adel,
maar stonden op de laagste trede der doorluchtigheid. Bovendien
was hun adeldom eerst vier jaar geleden in 1473 door de keizer
erkend, dus nieuwbakken adel. Voor Thorn moest men minstens
van grafelijke of prinselijke bloede zijn !
Zeer verbolgen over deze weigering dreigde Herman van Hessen
met kerkelijke straffen en ging in beroep bij het pauselijk Hof.
Abdis en kapittel wendden zich tot de paus en werden in het gelijk
gesteld ! De dames van Merode werden in 1477 niet tot het kapittel
toegelaten, maar... vijftien jaar later zien we Margaretha als
volwaardige tussen de kanunnikessen van Thorn optreden en zo
blijft het tot 1505, wanneer zij tot abdis van Munsterbilsen wordt
gekozen.
Abdis Margaretha schenkt in 1528 een gebrandschilderd raam
aan het kruisherenklooster van Luik, van waaruit twee eeuwen
vroeger het door de Merode's bevoorrechte klooster van Schwarzenbroich
was gesticht19.
Willem II van Merode was de zoon van Willem I van Merode,
heer van Rummen enz., en van Johanna van Randerath, erfgename
van Veulen bij Tongeren en van het burggraafschap Loon, welke
twee laatste titels Willem II in I486 van zijn moeder overnam.
Hij huwde Catharina Bau(w), erfgename van Goetsenhoven bij
Tienen ; waardoor Willem II de stichter werd van het geslacht
Merode-Goetsenhoven. Zij kregen twaalf kinderen. Hij ondertekende
in 1496 de vrede tussen de Staten van Luik en de prinsbisschop
te Donchery en in 1499 het vredesverdrag met het graafschap
Horn, en werd in 1520 schout van Brussel. Op 6 mei legde
19 Idem, I, 194; Habets, J., Archteven der Hoogadellijke Rtjksabdij Thorn,
Den Haag, 1889, I, LXXV w.; 403, 433, 438.

64 DE MERODFS EN KRUISHEREN
Willem de Merode, ridder, heer van Veulen, de eerste steen van
de kloosterkerk der kruisheren te Kolen bij Kerniel. Hij overleed
in 1525 20.
Ook in de Nieuwe Tijd bleven Merode's weldoeners der kruis
heren.
Filip I van Merode en Pdbthrsheim, rijksbaron, graaf van Olen,
heer van Diepenbeek, IJsselmonde, Ridderkerk, Papencop enz.
werd in 1568 als enige zoon uit het huwelijk van Jan IV en diens
tweede vrouw Margaretha rijksbarones van Pallant geboren. Hij
huwde in 1591 Anna van Merode-Houffalize-Montfoort,
voordien stiftdame te Mons, die hem tien kinderen schonk. Filip
was een uitstekend beheerder van zijn bezittingen en liet in 1627
600.000 franks na. Hij vermaakte aan de kruisheren van Schwar-
zenbroich een jaarrente van honderd Keulse guldens voor een
jaargetijde21.
Tot nog toe hadden de Merode's de heerlijkheid Westerloo in
leen maar in 1620 kocht Filip het directe dominium van de
Utrechtse kapittels ,,ten Dom" en van ,,Oudmunster" op. Hij
beleefde nog dat zijn oudste zoon door de Spaanse koning tot
markies werd verheven en zijn heerlijkheid voortaan het markie-
zaat van Westerloo heette. Lang overleefde hij die gebeurtenis
niet; hij stierf op 19 maart 1627.
Hun derde kind Filip II geboren in 1594, trad vroeg in de
krijgsdienst en vocht in Bohemen, Maehre en de Pfaltz onder
Tilly en Buquoy. In de slag bij Wittenberg werd hem opgedragen
het slot op de berg in beslag te nemen toen de bezetting kapitu-
leerde. Voor die tijd bewees hij een edele en zeldzame menselijk-
heid, doordat hij niet alleen het leven van zijn gevangenen spaar-
de, maar ook het kasteel tegen zijn troepen en die van anderen
beschermde.
Na het vernemen van de dood van zijn broer Jan verliet hij het
leger en huwde met Bona de Barbaoon, barones. Door de koning
van Spanje werd hij in 1626 tot markies verheven en in 1628 met
20 Richardson, I, 228, 230 ; Hermans, III, 708.
21 Richardson, I, 161 ; Haass, Die Kreuzherren in den Rheinlanden, Bonn,
1932, 98 ; Jansen, 140.

DE MERODE'S EN KRUISHEREN 65
de goederen van Montfoort beleend, waaronder Heeswijk, Willescop,
Achthoven, Oudecop tot Oudewater op de grens van de
tegenwoordige provincies Utrecht en Zuidholland.
Aan de kruisheren van Schwarzenbroich vermaakte hij honderd
florijnen voor een jaargetijde voor hem en zijn vrouw 22.
Het zevende kind van Filip I, Richard van Merode, in 1601
geboren, erfde in 1625 van zijn moeder Anna van Merode-Houffalize
de heerlijkheid Ham-sur-Heure en de voogdij over Fosses,
maar hij deed van dit alles ten gunste van zijn jongere broer Max
Anton afstand en trad bij de minderbroeders van Maaseik in het
noviciaat. Hij vermaakte bij zijn professie zesduizend florijnen
aan dat klooster. Zijn vader Filip I legateerde in 1627 aan de
Maaseiker minderbroeders 4200 Brabantse guldens 23.
(Carl) Filip I van Merode Houffalize, waarschijnlijk in
1571 als zoon van Richard V en Margaretha van Oignies geboren,
was sinds 1617 graaf van Middelburg in Vlaanderen, vicomte van
Yperen en Lendrigem, heer tot Frentz, Lanoy enz., ridder van de
Orde van het Heilig Graf en bezitter van vele waardigheden.
In 1624 legde hij al die waardigheden af, maakte zijn testament
en trok voor de tweede maal als pelgrim naar het Heilig Land.
Teruggekeerd werd hij in militaire dienst zwaar gewond en bij de
belegering van Duinkerken gevangen genomen. In 1625 stierf hij.
Zijn vrouw de infante Johanna van Montmorency-Croisilles schonk
hem tien kinderen en overleed in 1621 te Brussel. Filip was een
groot weldoener der kruisheren en stichtte te Schwarzenbroich een
jaargetijde24.
Florenz I van Merode van PietieRsheim het zesde kind van
Filip I en Anna van Merode-Houffalize werd op 20 december 1598
te Ham geboren, op 7 januari 1599 gedoopt en voor de geestelijke
stand bestemd. In 1612 kreeg hij een kanonikaat, waarschijnlijk
aan de Luiker domkerk ; in 1619 werd hij abt van Fosses, maar
tijdens zijn verblijf te Rome deed hij in 1622 van dit abbatiaat
afstand. Ofschoon het in die tijd niet hinderde om tegelijkertijd
22 Richardson, I, 162, voetnoot 1 ; Jansen, 140-142.
23 Kortleven, L. M., De Minderbroeders te Maaseik 1626-1797, in Franciscana,
6, 1951, 91.
24 Richardson, I, 210 ; Hermans, II, 109.

66 DE MERODE'S EN KRUISHEREN
kanunnik en krijgsman te zijn, deed hij in 1624 afstand van zijn
kanonikaat. Hij begaf zich eerst in Spaanse en daarna in keizer-
lijke dienst en was een edelmoedig krijgsman. In 1630 werd hij
met Pietersheim beleend, dat zijn vader hem met meerdere goede-
ren zoals Diepenbeek, IJsselmonde, Ridderkerk e.a. afstond. Ook
zijn tante Johanna, gravin van Oostfriesland schonk hem Abben-
broek e.a. Later werd hij markies van Westerloo. Te Stein huwde
hij in 1624 Anna Sidonia van Bronkhorst-Bate!nburg, doch-
ter van graaf Maximiliaan en door de aartshertogin Isabelle Clara
Eugenia opgevoed, die haar een schitterende bruidstooi schonk.
Sidonia voerde als devies : Godt is mijn Baet en Borg, een woord-
speling op haar familienaam Batenburg.
Florens I en zijn tienjarig zoontje Maximilaan legden op 21 juli
1637 de eerste stenen van de Maaseiker minderbroederskerk bij
het klooster, dat door Florens' vader Filip I rijkelijk begunstigd
was en waar Richard was ingetreden en geprofest. Florens zag
deze kerk niet voltooid. Hij overleed op 2 oktober 1638 te Mont-
foort aan de pest en werd onder het hoogkoor van de onvoltooide
kerk te Maaseik begraven. Sidonia stierf in 1646. Beide echt-
genoten worden tot de bijzondere weldoeners der kruisheren ge-
rekend en stichtten een jaargetijde te Schwarzenbroich. Sidonia
vermaakte vijftig gulden jaarlijks voor missen. Ook haar bruids
tooi schonk zij aan de kruisheren25.
Reeds noemden we Maximiliaan van Merode en Pietersheim,
het derde van de acht kinderen van Florens I en Sidonia, op 23
december 1627 te Pietersheim geboren, de lieveling van moeder
Sidonia, die hem de baronie van Stein schonk. Om het kasteel van
Stein tegen de vratige Maas te beschermen moest hij in 1649 een
kostbare dijk aanleggen. Heel zijn leven bleef hij militair en werd
daarvoor met het goevernement van Namen beloond.
Om het vermogen van zijn familie te redden trouwde hij na de
dood van zijn broer in 1665 met diens dochter, zijn oomzegster en
doopkind, Isabella Margaretha Francisca van Merode, in
1649 geboren.
25 Richardson, I, 163 ; Hermans, II, 111 ; Haass, 98 ; Jansen, 171 ; Kortleven,
I.e., 98.

DE MERODE'S EN KRUISHEREN 67
Volgens het beweren van zijn zoon Eugeen hadden twee pausen
de dispensatie geweigerd, maar de derde verleende ze voor 20.000
thaler. Dit moet een fabeltje zijn, want tussen 1653, het sterfjaar
van zijn broer en 1665, het jaar van het huwelijk hebben slechts
twee pausen geregeerd.
In dit huwelijk verkregen Maximiliaan en Isabelle meerdere
kinderen, waarvan alleen Jan Filip Eugeen zijn vader overleefde.
Om zijn door vele oorlogsvermoeienissen gestoorde gezondheid te
herstellen, bracht men hem naar de baden te Spa. Hij overleed op
7 September 1675 en wordt tot de weldoeners der kruisheren
gerekend. Prior Hertzworms vermeldt, dat Isabelle in 1686 uit het
allerschoonste en kostbare bruidskleed van Sidonia, aan Schwarzenbroich
geschonken, een kazuifel, dalmatieken en antependium
voor het nieuwe marmeren altaar gereed maakte of liet gereed
maken. Isabelle overleed op 5 mei 1701 te Brussel26.
Jan Filip Eugeen van Merode Westerloo liet haar lichaam
in een karos door zes paarden getrokken naar Westerloo overbrengen
en het in een kleine kapel begraven, kort van te voren
gebouwd.
Eugeen was op 22 juni 1674 in het Hotel van Hoogstraeten
nabij het Hof te Brussel als een zwak, niet levensvatbaar kind geboren.
Toch groeide hij op tot een geducht man, die van zich zou
doen spreken. Een man met laat-feodale opvattingen, onhandelbaar,
wispelturig en erg moeilijk in de omgang, met hoge gedach-
ten over zichzelf, maar wel rechtuit, vol durf en moed.
Na de dood van zijn moeder Isabelle, met wie hij ook in onvrede
leefde, huwde hij in 1701 de Spaanse prinses Therese Pignatelli-
Bisaccia-Monteleoni. Als bruidschat zou ze 70.000 dukaten meebrengen
maar 50.000 gingen in twee Spaanse zilvervloten verloren.
Zij schonk hem drie kinderen en overleed in 1718 aan de pokken.
Tot 1720 ongeveer leidde hij een zeer romantisch leven, daarna
kwam hij tot rust, verfraaide zijn eigendommen, betaalde zijn
26 Richardson, r, 166, 167 w.; Hermans, II, 111; Jansen, 171.

68 DE MERODE'S EN KRUISHEREN
schulden, leefde als feodaal heer en begon zijn Memoires te
schrijven die hij niet mocht voltooien27.
De kruisheer Mathias Neesen, prior van Wickrath en rector van
een kapel te Wettschewell schreef op 30 maart 1719 aan Eugeen,
dat in Schwarzenbroich F. Dahmen tot prior was gekozen en op
14 april dankte Neesen hem voor de geschonken misgewaden uit
de statiegewaden van Eugeen's overleden vrouw Pignatelli ge-
maakt28.
In deze rustige periode huwde de 47jarige Eugeen voor de
tweede maal met een meisje van zeventien jaar, Charlotte
WlLHELMINA AMALIA VAN NASSAU-HADAMAR EN CATZENELLENbogen,
tot dan stiftdame van Essen maar bij haar tante, de abdis
van Thorn wonende29. Om zijn bmid een lange reis te besparen
liet hij het vervallen kasteel van Pietersheim wat restaureren om
daar de bruiloft te vieren. Kort na het huwelijk waren Charlotte
en haar tante, de abdis, met de zaakvoerder Montaigne en de
kunstschilder Coders in een zaal, toen onder een geweldig gekraak
het plafond omlaag kwam en vier mensen onder het puin werden
begraven. Montaigne kwam het eerst tot bewustzijn ; hij bevrijdde
de abdis en probeerde Charlotte uit haar benarde toestand te verlossen,
wat eerst na vier uur gelukte omdat er een balk over haar
been lag. De schilder moet op slag dood zijn geweest30.
Met Charlotte beleefde Eugeen gelukkige dagen en zij kregen
zeven kinderen. Toch had hij te Westerloo zoveel zorgen, dat hij
vandaar naar Merode verhuisde. In 1729 Het hij een grote klok
voor de kerk van Lanaken gieten, waaraan hij de naam van
Charlotte gaf : Carolina Amalia vocor. Na zijn plotselinge dood
in 1732 te Merode werd Charlotte krankzinnig van verdriet en
overleed in 1740, 36 jaar oud.
Eugeen vermaakte aan de kruisheren van Schwarzenbroich drie
morgen land en een gedeelte van het Kreuzbergerwald tot stich-
ting van een memorie.
27 Jansen, 172 ; Hermans, II, 110 w.; Coenen, J., De Kasteelen van de
Maaskant, Maaseik, 1947, 118, 126-131 ; Richardson, I, 169, voetnoot 1 ; De
Schrijver, R., in Nationaal Biografisch Woordenboek, 1966, II, kol. 565-570 :
Publications ... Limbourg, 65, 1929, 408.
28 Richahdson, II, 345 n. 880 ; 346 n. 881.
29 Coenen noemt haar stiftdame te Essen, Richardson te Thorn.
80 Coenen, 129 ; Richardson, I, 169, voetnoot 4.

DE MERODE'S EN KRUISHEREN 69
Terwijl De Schrijver over Eugeen een ongunstig oordeel geeft,
schrijft J. E. Jansen over hem: ,,De herinnering aan den grooten
Merode blijft tot op onze dagen (1936) gunstig bij al degenen
die zijn handelingen onpartijdig beoordelen, met het oog gevestigd
op de toenmalige tijdsomstandigheden, die de zuiverheid van zijn
inzichten erkennen en die de opofferingen kunnen waardeeren in
het licht van de groote idealen welke hem bezielden." 81
Alhoewel de Merode's zich in de loop der eeuwen meer en meer
van het oude stamslot Merode verwijderden, meestal in westelijke
richting, bleven sommigen toch het kruisherenklooster van
Schwarzenbroich gedenken, dat door een van hun voorvaderen
dicht bij Merode gesticht was.
81 Jansen, 188; Coenen, 130 ; Haass, 99.
L. Heere.

SPROKKELINGEN
UIT MERODFS ARCHIEVEN
Volgens het Memoriale van het kruisherenklooster Sankt-
Mathiasthal te Schwarzenbroich waren de echtgenoten Conrad
van Merode en Lena van Guntersdorf weldoeners van dit klooster,
maar over hen is geen jaartal aangegeven. Richardson veronderstelt
dat hij Conrad I van Merode was, maar dan zou hij driemaal
getrouwd zijn geweest. Bedoelde Conrad overleed voor 1388, was
voor de eerste (of tweede) maal met Druda getrouwd die in 1344
overleed ; voor de tweede (of derde) maal was hij met Lysa van
Grafschaft gehuwd en deze overleefde hem nog in 1391 \
In het memoriale van Scharzenbroich wordt een Arnold Scheiffart
van Merode als weldoener vermeld. Mogelijk is hij Arnold
zoon van Johan Scheiffart IV, die aandelen in het huis Hemmersbach
aan de goederen te Bornheim bezat en in 1420 met zijn vrouw
Gertrud werd vermeld 2.
Willem I van Merode, heer te Buir, en zijn echtgenote Sofia
van den Weyer verkopen op 5 oktober 1422 aan de Luiker kanunnik
Arnold van Merode als executeur testamentair van zijn broer
Willem en zijn neef Willem van Troyen veertig malder rogge
jaarlijks uit de Hof te Obermetz enz.3
Het echtpaar Jan en Bilia Mommerslach verkopen op 16 oktober
1428 aan kanunnik Arnold van Merode en de overige executeurs
van broer Willem en Willem van Troyen veertien malder rogge
en twaalf pfenningen erfrente, verzekerd op de gespecificeerde
1 Richardson, I, 28, voetnoot 1 en 4.
2 o.c, I, 78, n. 2.
3 o.c, II, 197, n. 168.

72 SPROKKELINGEN UIT MERODE'S ARCHIEVEN
goederen van hun hof te Kauweiler, voor het gasthuis (der kruis-
heren) te Geich 4.
Ditzelfde echtpaar bekent, dat de hof te Kauweiler op 23
augustus 1436 hun voor 20 malder koren jaarlijks opnieuw is verpacht,
die zij voor een jaarrente van 14 malder voor het gasthuis
te Geich als onderpand hadden gesteld5.
De vikaris-generaal van de aartsbisschop van Keulen, Theodorik
Conrad, konsakreert op 20 mei 1429 twee altaren in de kloosterkerk
van Schwarzenbroich en verplaatst de verjaardag der kerkwijding
van Drievuldigheidszondag (eerste zondag na Pinksteren)
naar zondag ,Jubilate" (derde zondag na Pasen) 6.
De kruisheren van Schwarzenbroich kopen in 1437 van Werner
van Merode, drost van Dueren, de erfrente van 30 malder rogge
en 8 malder haver, die op de hof van Hoven rust.
Op Kerstmis 1447 schonk Werner een rente van 8 malder rogge
uit genoemde hof. Misschien was hij een natuurlijke zoon van
Richard II heer tot Lismaal enz., die in 1437 voorkwam.
Werner III van Merode en Jutte van Vey schenken op Kerstmis
1447 aan het klooster Schwarzenbroich 8 malder rogge uit de hof
van Hoven, die vroeger aan hun oom en zwager Werner behoorde,
door hem was verkocht en door genoemd echtpaar was terug-
gekocht (zie boven 1447) 7.
Margaretha van Vlatten-Merode en Jordan Muyl, heer te Sinzenich,
echtgenoten, schenken in 1440 grond in het dorp Sinzenich
voor de bouw van een franciskanenklooster.
Margaretha behoort ook tot de weldoeners van Schwarzenbroich
en wordt in het Memoriale van dit klooster vermeld.
De echtgenoten Johan en Hella Jaeger von Pissenheim ,,stellen
dem Hospital zu Gleich einen Revers ueber den demselben gehoerigen
und ihnen fuer 18 Malter und 6 Pfennige verpachtten
Weiherhof zu Eggersheim aus" op 26 december 14748.
4 o.c.t II, 200, n. 183.
6 o.c, II, 203, n. 202.
e o.c, II, 200, n. 187.
7 o.c., I, 151; Haass, 95.
s Richardson, II, 228, n. 320.

SPROKKELINGEN UIT MERODE'S ARCHIEVEN 73
In de kruisherenkerk te Keulen werd na 1455 Lisburgis, erf-
vrouwe van Noervenich en Neurath, weduwe van Conrad Scheiffart
van Merode begraven. In die kerk had de familie Vlatten-Merode
een graf9.
Broeder Rutger, prior van Schwarzenbroich, verpacht op 10
oktober 1479 met de overige curatoren van het gasthuis te Geich
de hof te Kauweiler aan de echtgenoten Herbert en Catharina van
Mommersloch.
Op 12 mei 1485 verhuren broeder Rutger, prior der kruisheren
van Schwarzenbroich en de verdere curatoren van het gasthuis te
Geich de Weiherhof te Eggersheim voor 18 malder jaarlijks aan
het echtpaar Peter en Hille Huege voor 18 malder jaarlijks10.
Rheinhold van Merode-Houffalize, zoon van Richard III, echt-
genoot van Adriana van den Bosch, overleed op 11 april 1509 en
werd te Schwarzenbroich begraven ".
In 1523 verklaren Jan van Deriksweiler en zijn vrouw voor de
schepenen van Guerzenich, dat ze aan het klooster van Schwarzen
broich 3 morgen akkergrond in de heerlijkheid Guerzenich hebben
verkocht12.
Arnold van Heinsberg, prior van Schwarzenbroich verklaart
onder ede op 27 maart 1536 voor de schepenen van Dueren, dat
hij voor 14 of 15 jaar geleden van de overleden Jan van Sindorf
een band van 15 morgen voor zijn klooster heeft gekocht, gelegen
voor de Sandkaultor te Aken bij het huis Margraten, en dat hij
van deze band drie malder haver erfpacht aan het altaar in de
kapel te Sint Salvator moet geven13.
Dezelfde prior en senior van het klooster Schwarzenbroich,
Arnold van Heinsberg en Leonhard van Stein, schout te Frentz
bewijzen op 14 februari 1538 voor de schepenen van Aken, op
verzoek van baron Richard IV van Merode, heer van Frentz, de
erkenning van de baronnetitel van de familie Merode uit het
9 o.c, I, 33, voetnoot 11, 105.
10 o.c., II, 230, n. 330 ; 233, n. 228.
11 o.c., I, 207.
12 o.c., II, 253, n. 434.
13 o.c., II, 258, n. 457.

74 SPROKKELINGEN UIT MERODFS ARCHIEVEN
diploma van keizer Frederik. Zij geven een vidimus van dit doku-
ment14.
Severinus Scheiffart van Merode, prior van het Antoniusklooster
te Keulen, nam voor de kruisheren van Keulen de Schoenratherhof
te Stommelen in 1550 in leen. Hij overleed in 157615.
Adam Schellart van Obbendorf, heer te Guerzenich, Geisteren,
Schinnen en Duerwith, verwisselt meerdere boeken met prior
Dueppengiesser, Christian van Merten, Joannes Ludovikusus,
koster, Quirin van Munster op de Inde, procurator, Kaspar van
Hergenrath, cellier, en met het overige konvent van Schwarzen-
broich16.
Op 22 mei 1700 hebben prior Hubert Casteel, Gerard Demmer
senior, Theodor Ferdinand Ruetgens, subsenior, Philibert Busch-
mann en Matheus Meyer, kruisheren van Schwarzenbroich voldaan
aan Johann Arnold van Schellart met een kapitaal van 3000 daal-
ders, in 1647 uitgeleend, met achterstallige renten17.
i* o.c., II, 258, n. 460.
15 o.c, I, 128, voetnoot 1.
i« o.c, II, 300, n. 645.
i* o.c, II, 342, n. 858.
L. Heere.

KRONIEK
Aan deze kroniek werkten mee: f M. Colson, t L. Heere, P. Winkelmolen,
P. van den Bosch, M. Hendfickx, A. Ramaekers en A. van de Pasch.
Nu praktisch heel dit nummer van Clairlieu gewijd werd aan twee bekende
Maaseikenaren, de kruisheren Marcel Colson en Louis Heere, beginnen we deze
kroniek met 'n gedicht over hun geliefd Maaseik.
STROOMGETUIGENIS VOOR MAASEIK
Een zonnig plein vol zomerbomen
de middagstilte rond een magisch rijk
waar de Gebroers Van Eyck zacht staan te dromen.
zo zagen wij u weer, geliefd Maaseik !
En nogmaals raakten wij niet ,,uitgekeken"
op wat gij toont als in een reuzeschrijn :
vanaf ,,de oudste onzer apoteken"
tot ,,ook ons oudste boek in het latijn !"...
Ach ! Ook al zijn er stellig steden
die langs de loop der Maas ,,moderner" zijn ;
wie u als zwerver mag betreden
krijgt in een ,,Kruisheerklooster" brood en wijn !
Want binnen U heb ik begrepen
dat gans het Maasland groeit tot schilderij
voor wie met de Van Eyk's kan dwepen
als met hun Lam Gods in de groenste wei !
Dirk Van der Eycken1
1 Overgenomen uit: De Maas van de bron tot Maastricht en Maaseik, Antwerpen,
1968, biz. 164. v

76 KRONIEK
JAARVERGADERINGEN VAN DE GESCHIEDKUNDIGE KRING CLAIRLIEU.
Uit de nagelaten papieren van M. Colson stelde P. Winkelmolen een verslag op
van de vergaderingen van 1970 en 1971. De vergadering van 1970 werd gehouden
te Achel op 19 mei. Aanwezig waren : dr. A. Ramaekers, voorzitter, dr. A. van de
Pasch, J. Scheerder, C. van Dal, dr. P. van den Bosch, P. Winkelmolen, W. Sangers
en M. Colson, secretaris. Na de middag tevens nog G. van Hoorn en drs. H. Douma,
chartermeester van het Land van Cuyk. In zijn inleiding en welkomstwoord kon de
voorzitter heel bijzonder pater P. Winkelmolen vernoemen, die voor het eerst de
vergadering bijwoonde, en die zich sinds enige tijd bezig hield met de technische
verzorging en leiding van Aphosc (Archivum Photographicum Historicum Ordinis
Sanctae Crucis). Dit archief werd in 1939 opgericht door Eerw. Heer dr. H.
Van Rooijen, die er sindsdien de directie van in handen heeft; de technische kant
werd jarenlang verzorgd door de E.H. F. Jagers en E.H. L. Spierings, die beiden
voor de geschiedschrijving der orde op die manier grote verdiensten verworven
hebben (zie Clairlieu, III, 1945, p. 55-56 over het ontstaan van dit archief, dat eerst
te Zoeterwoude berustte, maar sinds de opheffing van dat klooster in 1967 naar
Amersfoort verhuisde). De voorzitter kon nu ook het spoedige verschijnen aankondigen
van De Dejinities van de generate kapittels (1410-1786) door dr. A. van
de Pasch, die sinds enkele maanden een uitgebreid register van persoons- en plaatsnamen
had ingestuurd. Verder wees hij op een artikel van dr. H. van Rooijen, De
Kruisheren, verschenen in het Liturgisch Woordenboek, en op de jaargang 1969 van
Clairlieu die ter perse was ; en gaf de ,,status quo" van de werkzaamheden voor de
uitgave van inventaris en regesten van het kloosterarchief te Sint-Agatha bij het
aanstaande eeuwfeest van dat klooster (1371-1971). De secretaris-penningmeester,
E.H. M. Colson gaf het financiele jaarverslag, waarna P. Winkelmolen de juiste
stand van zaken van Aphosc uiteenzette, waarvan de bestaande inventarislijst werd
aangevuld tot nr. 1131. Ook heeft L. Heere zijn uitgebreide verzameling gegevens
over de ordesgeschiedenis aan P. Winkelmolen doorgegeven, die zal zorgen voor de
ordening ervan. Werden nog vermeld het verschijnen van een licentiaatsthesis van
J. P. Depaire, La bibliotheque des Croisiers de Huy, de Liege et de Namur, artikels
over Suxy en Virton in het Monasticon Beige, en de spreekbeurt die P. van den
Bosch zou geven op het Kongres van de Federatie van geschied- en oudheidkundige
kringen in Belgie te Mechelen in September.
Op de namiddagvergadering kon, door aanwezigheid van drs. Douma en E.H.
G. van Hoorn de uitgave besproken worden van de Inventaris van het Kloosterarchief
te Sint-Agatha. De omvang wordt geschat op 500 biz. Dit kan alleen in Clairlieu
verschijnen als jaargang 1970 en 1971, als er van elders subsidies kunnen verkregen
worden. Mogelijkheden zijn zowel het klooster Sint Agatha zelf als het Rijksarchief
in Noord-Brabant, waarmee de secretaris M. Colson zal onderhandelen.
ACHTENTWINTIGSTE JAARVERGADERING, 1971, gehouden te Sint-Agatha
op 19 September 1971. Aanwezig waren : dr. A. Ramaekers, voorzitter, dr. A. van de
Pasch, J. Scheerder, C. van Dal, P. Winkelmolen, dr. P. van den Bosch en G. van
Hoom. Ook Hoogw. Heer W. van Heesch, generaal der Orde, en Prior F. Bull van
Amersfoort woonden een gedeelte der vergadering bij. Deze vergadering werd ge
houden in het kader van het Historisch Congres, georganizeerd bij gelegenheid van
het jubileum van het klooster Sint Agatha 1371-1971.

KRONIEK 77
In zijn inleiding kon de voorzitter alien danken die op bijzondere wijze tot het
slagen van dit Congres hadden bijgedragen, nl. de kruisheren M. Colson, P. van den
Bosch, P. Winkelmolen en F. Bull, die tevens voor een mooie tentoonstelling
gezorgd hadden. De voorzitter betreurde dat op de vergaderingen van het congres
en de tentoonstelling, die zoveel belangstelling kregen van historici en vele anderen
van buiten de orde, de aanwezigheid van confraters, speciaal van de jongeren erg
schaars was. Als nieuwe uitgaven kon de voorzitter dan eindelijk, na zovele jaren,
vermelden : Dr. A. van de Pasch, De Dejinities van de generate kapittels van de
Orde van het H. Krttis 1410-1786, prachtig uitgegeven door de Koninklijke Academie
voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van Belgie, Kon. Commissie voor
Geschiedenis, in quarto-formaat, mooi ingebonden, 629 biz. Naast de Annales van
C. R. Hermans zal dit werk zeker de voornaamste bron zijn'voor de ordesgeschiedenis
; verder natuurlijk de lnventaris van het Archiej van het Kruisherenklooster
Sint-Agatha 1371-1887 door H. Douma, chartermeester bij de archiefdienst van het
Land van Cuyk, waarvan deel I juist op tijd verscheen om bij de opening van het
Congres door dr. L. Pirenne, rijksarchivaris te 's Hertogenbosch te kunnen worden
aangeboden aan de magister generaal der orde, Mgr. W. van Hees en aan de
voorzitter van de historische kring, dr. A. Ramaekers. Het verschijnen van deel II
(in de inventarisreeks van het Rijksarchief van Noord-Brabant zal dit werk in drie
delen verschijnen) zal nog een hele tijd op zich laten wachten, omdat na het drukken
der regesten een register zal moeten gemaakt worden van plaats- en persoonsnamen
door de heren Douma en van Hoorn. In ons tijdschrift zal dit deel als jaargang 1971
verschijnen. Dat deze uitgave mogelijk was, ondanks de grote omvang, is te danken
aan het gelijktijdig verschijnen in Clairlieu en in de Inventarisreeks, en aan de
subsidie die zowel door het Rijksarchief van Den Bosch als door het klooster van
Sint Agatha gegeven zal worden. Hierdoor was het voor de secretaris-penningmeester
moeilijk om reeds nu een volledig financieel verslag te kunnen geven ; hij beloofde
dit voor de volgende jaarvergadering. Werden verder nog besproken : de mogelijk-
heid tot het aanstellen door de orde van een ,,conservator der pretiosa", dit naar
aanleiding van het verdwijnen van meerdere zeldzame stukken te Uden ; mogelijkheid
tot uitgave van het werk, door J. Scheerder begonnen, over generaal Van den
Wijmelenberg, dat erg omvangrijk zal worden, en daarom door Clairlieu zonder
subsidies van buiten moeilijk kan worden uitgegeven ; inhoud van jaargang 30,
1972 van Clairlieu ; plan om van het congres te Sint-Agatha een verslagboek uit te
geven ; uitgave van de visitatierelikten van prior Verheyen, als aanvulling op de
Definities van de generale kapittels ; artikels van M. Colson over Michel Mulot,
prior te Parijs en later overgegaan naar het Calvinisme.
NEGENENTWINTIGSTE JAARVERGADERING, 1972. Deze werd gehouden te
Achel op 6 juni. Aanwezig waren dr. A. Ramaekers, voorzitter, J. Scheerder, dr. A.
van de Pasch, J. Francino, C. van Dal, G. van Hoorn, dr. P. van den Bosch, dr. H.
Douma en P. Winkelmolen. Het welkomst- en inleidingswoord van de voorzitter was
vooral gewijd aan de herdenking van twee confraters en medeleden van de historische
kring die kort geleden overleden waren, M. Colson, de stichter en secretaris van Clair
lieu, en L. Heere, die zich jarenlang met de ordesgeschiedenis bezig hield en een der
meest productieve leden was. Vooral door het heengaan van M. Colson was een en
ander in de kring zelf en het tijdschrift ontredderd, omdat hij als secretaris-penning
meester de meeste zaken en onderhandelingen over de uitgave van Clairlieu 1970-71
in handen had. Daarbij was door zijn dood ook de overplaatsing van vele boeken
en archivalia noodzakelijk geworden. A. Ramaekers en P. van den Bosch hadden te

78 KRONIEK
Leuven alles uitgezocht en naar het klooster van Achel gebracht, dat voortaan de
zetel van Clairlieu zal zijn. Een bijzonder woord van dank aan de prior van Achel,
dr. A. Zwart was hier op zijn plaats, omdat deze de noodzakelijke ruimte in het
klooster ter beschikking stelde.
A. Ceyssens die zich, evenals meerdere andere leden, voor het bijwonen van de
vergadering had verontschuldigd, vroeg tevens om zijn ontslag als lid van de kring,
omdat hij wel de belangstelling voor de geschiedenis der orde bewaard had, maar
meende door zijn gezondheidstoestand van geen nut meer te kunnen zijn voor de
kring. Zijn verdiensten ervoor en meerdere degelijke artikels in Clairlieu en in de
Dictionnaire de Droit Canonique (Croisiers, Regie des...) mogen bij deze gelegen-
heid wel eens in dankbaarheid herdacht worden.
P. Winkelmolen had uit de nagelaten papieren van M. Colson een uitgebreid
financieel verslag opgesteld. Verdere agendapunten: verkiezing van een nieuw
bestuur : A. Ramaekers werd als voorzitter herkozen, P. van den Bosch en P. Winkel
molen werden gekozen tot secretaris en penningmeester. Als leden van de redaktieraad
werden gekozen P. van den Bosch en J. Scheerder. Bespreking van jaargang 1972,
die zou gewijd worden aan beide overleden leden (zie boven). Mogelijkheid tot
meer bekendheid en verkoop van de boeken en exemplaren van het tijdschrift die
door de Kring werden uitgegeven. Mogelijkheden tot de uitgave van het erg uitgebreide
werk over Mgr. van den Wijmelenberg, dat door J. Scheerder geschreven
werd, en dat in deze eerste redaktie meer dan 600 biz. telt. Rondvraag en mede-
delingen.
HET DEFINITORIUM IN 1521. Tijdens het generaal kapittel, dat van 28 tot
30 april 1521 in het kruisherenklooster te Hoei gehouden werd onder voorzitterschap
van de magister-generaal Wilhelmus van den Oever (a Rivo), werden de volgende
definitoren gekozen : Ruffinus (Caudeberet), prior van Luik, Arnoldus (Gladbach),
prior van Marienfrede, Henricus (Hoefsieger a Kempis), prior van Sint-Agatha,
Laurentius (van Gladbach), prior van Keulen2. Zij moesten deze taak vervullen
tot aan het volgende generaal kapittel: 18 tot 20 mei 1522.
Maar Russelius vermeldt bij de generaalskeuze op 10 tot 11 September 1521,
alleen Ruffinus en Laurentius. In plaats van Arnoldus en Henricus laat hij drie
andere prioren optreden : Thomas (van Gouda), prior van Kolen, Mattias (Mynecom
van Wyck), prior van Maastricht, en Augustinus (Sittard), prior van Namen3.
Men kan zich nu de vraag stellen : heeft Russelius zich misschien vergist ? Dit
behoeft geenszins het geval te zijn. Bij de bepalingen over de generaalskeuze hadden
de konstituties van de Kruisheren voorzien in de mogelijkheid om bij gelijkheid
van stemmen een of meerdere prioren bij te voegen bij het definitoren-kollege. Dit
bleek nodig te kunnen zijn om meningsverschillen op te lossen, waarvoor geen
meerderheid van stemmen gevonden werd 4.
2 A. Van de Pasch, Definities der generale kapitteh van de Orde van het
H. Kruis, 1410-1786, Brussel, 1969, bl. 272.
3 Zie Russelius, Chronicon Cruciferorum, Keulen, 1635, bl. 141-142 (bij Her
mans, Annales, den Bosch, 1858, I (2), bl. 6-7) ; M. Colson-J. P. Gilmont, La
carriere mouvementee de Michel Mulot, in Musee Neuch&telois, Neucha*tel, 1972,
p. 245-255.
4 A. Van de Pasch, De tekst van de Constituties der Kruisheren van 1248,
Brussel, 1952, bl. 81; Constitutiones Fratrum Ordinis S. Cruets, afd. &T, hoofdstuk 3,
paragraaf 3 bij C. R. Hermans, Annales, II, bl. 50-51.

KRONIEK 79
Toen dan bij de generaalskeuze van 1521 slechts twee definitoren aanwezig
waren, heeft men beroep gedaan op de dichtsbijwonende prioren : Namen, Kolen,
Maastricht (omdat de prior van Luik er reeds bijhoorde). Wij menen, dat de
omstandigheden op dat ogenblik deze uitbreiding en aanvulling van het definitorium
wettigden.
Inderdaad, onvoorziene omstandigheden brachten mee dat enkele maanden na het
generaal kapittel het definitorium voor een belangrijke beslissing geplaatst werd
Aanslepende moeilijkheden met het klooster van Parijs hadden de magister-generaal
Wilhelmus van den Oever ertoe gebracht ontslag te nemen. Op 19 juli 1521 verliet
hi, in stilte het klooster van Hoei en vertrok naar Engeland, waar hij de rest van
zijn levensdagen wilde doorbrengen. Vanuit Antwerpen zond hij een boodschap naar
Hoei waann hij afscheid nam van zijn medebroeders en waarin hij hen verzocht een
nieuwe prior te kiezen. De keuze werd vastgesteld op 10 tot 11 September.
Alvorens over te kunnen gaan tot het kiezen van een opvolger moesten de defini
toren een akte opstellen, waarbij het aftreden van Wilhelmus van den Oever werd
beyestigd en aanvaard *. Het is derhalve te begrijpen dat de twee aanwezige
definitoren Rtiffinus en Laurentius reeds bij zulke gewichtige beslissing de steun
wensten te bekomen van andere prioren.
Behalve deze heel bijzondere omstandigheden, die bij deze generaalskeuze van
1521 een rol speelden, was er nog een andere reden, die de uitbreiding en aan
vulling van het definitoren-kollege wenselijk maakte. De plaatselijke prior van Hoei
was ipso facto prior-generaal van heel de orde. De konstituties voorzagen dus dat
er naast de kloostergemeenschap van Hoei ook een afvaardiging van heel de orde
aan de keuze kon deelnemen. Deze vertegenwoordigers van heel de orde waren de
definitoren. Om de invloed van deze laatste groep niet al te onbeduidend te maken
zal men er des te bereidwilliger toe zijn overgegaan de drie prioren van Namen,
Kolen en Maastricht op te nemen in het definitorium.
1^1 * ^ Kl Laurentius van Gladbac*> tot prior-generaal
M. C
«£ .!r uit£ave van Chambers's Encyclopaedia, Oxford (Pergamon Press),
1967, 15 delen verscheen in deel 4, bl. 282 een kort artikel over Crutched Friars.
In acht regels wordt vermeld, dat ze gesticht zijn in het jaar 1211 te Hoei en in
Engeland aankwamen in 1244, maar verdwenen bij de opheffing van de kloosters
(16e eeuw). Geen woord over het voortbestaan van de orde sinds die tijd.
M. C.
In 1968 verscheen bij de uitgeverij H. Nelissen, Bilthoven (Nederland) een
Nederlandse vertaling van Gesprekken, een van de bekendste geschriften van
Joannes Cassianus. De vertaling en de Inleiding zijn van A. van der Kar o.s.b.
De bedoehng van de vertaler was, nu men in onze tijd wil teruggrijpen naar de
bronnen van het religieuze leven, de lezing van een van de werken van Joannes
Cassianus, die onder de bronnen een bijzondere plaats innemen, voor velen mogelijk
te maken of te vergemakkelijken.
In de Inleiding geeft A. van der Kar eerst een overzicht van het leven van
Joannes Cassianus (geboren circa 365 en gestorven circa 435), vervolgens de reden
5 Zie noot 4.
6 Russelius, o.c, bl. 142.

80 KRONIEK
van het ontstaan en het doel van zijn geschriften en tenslotte enkele bemerkingen
over zijn stijl en taal.
Het teruggrijpen naar de bronnen van het religieuze leven is niet iets specifieks
voor de moderne tijd ; ook b.v. in de vijftiende eeuw, een periode van kloosterhervormingen,
raadpleegden de kloosterlingen de geschriften van oude schrijvers,
met name die van Joannes Cassianus.
De vertaling van A. van der Kar maakt het derhalve voor velen eveneens mogelijk
kennis te maken met een inspiratie-bron van de middeleeuwse kloosterlingen.
Voor de Kruisheren van de vijftiende eeuw was Joannes Cassianus een man van
autoriteit en een adviseur voor hun kloosterleven (zie Clairlieu, jg. 26 (1968), pag.
138). Zijn geschriften werden voor de bibliotheken van hun kloosters gekopieerd.
Het zijn echter niet op de eerste plaats zijn ,,Gesprekken" (Collationes) ; althans
alleen van de kloosters Marienfrede en Hohenbusch zijn handschriften met dit
geschrift bewaard gebleven (resp. in Diisseldorf, Landes-und-Stadt-Bibliothek, B 52
en in Keulen, Bibliotheek van het Groot-Seminarie, nr. 17), maar meer zijn Twaalf
boeken over de instellingen der kloosters en over de acht voornaamste ondeugden,
met haar geneesmiddelen (De institutis coenobiorum et de octo principalium vitiorum
remediis, zie Clairlieu, jg. 26 (1968), pag. 138, noot 41). Misschien ligt de verklaring
hiervoor in het onderscheid, dat A. van der Kar maakt tussen de ,,Instellingen"
en de ,,Gesprekken". Het eerste geschrift is meer ascetisch en praktisch van
aard, het tweede meer contemplatief van aard, theoretisch (pag. 19). De Kruisheren
van de vijftiende eeuw waren, zoals blijkt uit hun bibliotheken, meer geporteerd
voor ascetische tractaten, dan voor speculatieve (zie Clairlieu, jg. 26 (1968), pag.
150-151). De vertaler geeft op pag. 22, noot 1, literatuur over Joannes Cassianus.
P. v. d. B.
L. H. Cottineau, Repertoire topo-bibliographique des abbayes et prieures, deel
III, Macon, 1970.
De in 1935-1936 uitgegeven twee eerste delen werden besproken in Clairlieu, jg.
8 (1950), bl. 82. Zij bevatten een lijst met korte gegevens over religieuze huizen,
telkens aangevuld met zeer beknopte bibliografische verwijzingen. Het was de
bedoeling van de auteur zijn werk echt ,,bruikbaar" te maken door toevoeging van
een bibliografie, waarin de verkorte titels vervolledigd zouden worden. Door zijn
overlijden op 3 maart 1936 kon dit niet gebeuren. Thans wordt deze leemte
aangevuld in een derde deel. Het is het werk van G. Poras, benediktijn van
Solesmes. Hij is niet erin geslaagd alle werken te identificeren, omdat de vermeldingen
van Cottineau soms te beknopt bleken te zijn, bijv. als het ging over een
auteur, die meerdere of vele werken geschreven heeft en waarbij de verkorte titel
niet vermeld werd. Dit derde deel omvat nu drie lijsten : de tijdschriften (kol. 1-50),
de boeken (kol. 53-188), de latijnse namen van de vermelde instellingen, met
verwijzing naar de artikels in de twee eerste delen (bladz. 289-361).
M. C.
Van 30 november tot 2 december 1967 is te Brussel een groot aantal historici
bijeengekomen voor een colloquium over de bronnen van de religieuze geschiedenis
van Belgie. De eerste en tweede sectie - de historici hadden zich verdeeld in vier
secties — zijn in 1968 overgegaan tot de uitgave van de teksten der voordrachten :
Sources de I'histoire religieuse de la Belgique, Moyen age et Temps modernes,
Bronnen voor de religieuze geschiedenis van Belgie, Leuven 1968 (Bibliotheque de
la revue d'histoire ecclesiastique, Fascicule 47).

KRONIEK 81
Hoewel de Orde van het H. Kruis in deze uitgave in het geheel niet genoemd
wordt, is zij voor de bestudering van de geschiedenis van de orde toch om twee
redenen van bijzondere betekenis. Vooreerst worden er niet alleen bronnen genoemd,
en vele hiervan zullen aan iedere historicus wel min of meer bekend zijn, maar
deze bronnen worden ook met grote zorgvuldigheid en op de juiste wijze geinterpreteerd.
Ieder, die van deze werkwijze kennis neemt, zal zijn profijt emit kunnen
trekken. In de tweede plaats worden er in deze publicatie, en speciaal in de voordrachten
van de eerste sectie, problemen aan de orde gesteld, die veelal jammer
genoeg ontbreken in de monografieen van de kloosters, b.v. de omvang van de
materiele diensten, te verrichten door de kloosters ten bate van de landelijke of
locale overheid.
Het aantal voordrachten is te groot om ze hier op te noemen. Slechts een voordracht
zij hier vermeld : A. Derolez, De bibliotheekscatalogi, p. 135-141. De heer
Derolez vernoemt op pag. 137 o.a. een middeleeuwse bibliotheekhandleiding van
Richard van Bury, Vhilobtblon (De amore librorum). Deze handleiding bevond zich
ook in de bibliotheken van de Kruisherenkloosters te Keulen en Hohenbusch, thans
bewaard resp. in Keulen, Historisches Archiv der Stadt Koln, GB4, 215 en Keulen
Bibliotheek van het Groot-Seminarie, nr. 73.
P. v. d. B.
In 1969 verscheen te Parijs van de hand van Dom J. de Monleon, o.s.b. : Le
Cantique des cantiques, commentaire mystique d'apres les peres de I'Eglise. Het is
Dom de Monleon er zeker om te doen geweest de seculiere en reguliere geestelijken
en ook de leken in te wijden in de commentaren, die in de eerste christeneeuwen
en gedurende de middeleeuwen op het Hooglied zijn ontstaan. Onder de
peres de Veglise verstaat hij niet alleen de kerkvaders, maar ook de middeleeuwse
auteurs.
De commentaren zijn talrijk, wat enige verwondering wekt, wanneer men de tekst
van het Hooglied kent. Toch betitelden de Joden zelf dit boek als de Lofzang der
Lofzangen, zoals zij spraken van het Heilige der Heiligen of de Koning der Koningen.
Het Hooglied, door de traditie aan Salomon toegeschreven, overtrof volgens de
Joden alle andere lofzangen.
Om de lofzang der liefde en de commentaren van de vroeg-christelijke en middel
eeuwse auteurs te begrijpen, wijst Dom de Monleon in zijn Inleiding erop, dat er
in de Bijbel onder de letterlijke zin een spirituele of mystieke zin verborgen is.
Uitgezonderd het Hooglied ; dit lied kent geen letterlijke, alleen een spirituele zin.
Deze spirituele zin is echter niet de vrucht van de verbeelding van de kerkvaders of
de middeleeuwse auteurs ; het is het werk van de H. Geest. De spirituele zin van
het Hooglied is geopenbaard aan de apostelen en door de kerkvaders later opgetekend.
De middeleeuwse schrijvers hebben op hun beurt geput uit de geschriften
van de kerkvaders. Dom de Monleon verzet zich dan ook tegen de uitleg van het
Hooglied, als een historisch verhaal of een bloemlezing van bruiloftsgezangen. Het
Hooglied is zuiver spiritueel op te vatten. Zo zagen ook de Joden dit lied. Het
schetste de onscheidbare vereniging van God met zijn volk, een vereniging die
gesloten werd op de berg Sinai en opgeheven tot de rang van bruidegom en bruid.
Dom de Monle*on gaat het Hooglied vers voor vers na en haalt bij ieder vers de
visie van de commentatoren aan, o.a. Origines, Hieronymus, Gregorius de Grote,
Cassiodorus, Alcuinus, Haymon van Halberstadt, Angelomus van Luxeuil, Rupert
van Deutz, Bernardus, Dionysius de Karthuizer, Honorius van Autun, Richard van
Sint Victor, Cornelius a Lapide en Beda Venerabilis.

82 KRONIEK
Origines en Hieronymus volgden de Joodse opvatting. Gregorius de Grote en
Beda Venerabilis deelden de opvattingen van Origines en Hieronymus nog. Zij
pasten het Hooglied vooral toe op de Kerk, de Kerk was de bruid van Christus.
Het was vooral Bernardus van Clairvaux, die dit standpunt verliet en de God-
minnende ziel veeleer als bruid zag, een toepassing die ook wel eerder bij Origenes
te vinden is, maar niet gewaardeerd en overgenomen werd. Volgens Bernardus
wordt in het Hooglied vooral de verhouding van de ziel tot God of Christus
beschreven. Deze verklaring maakte in de Middeleeuwen veel opgang. De Franse
Premonstratensers gaven een andere verklaring. Zij meenden, dat de bruid Maria,
de moeder van Christus, voorstelde en de bruidegom de H. Geest of heel de
Drieeenheid. De kerkvaders gaven zelden een mariologische zin aan het Hooglied,
wel weer enkele theologen uit de Karolingische tijd, zoals Honorius van Autun.
De kerk nam deze laatste verklaring over in de liturgie. Fragmenten uit het Hooglied
werden gelezen tijdens het officie van de feesten van O.-L.-Vrouw-Tenhemelopne-
ming en van Maria's geboorte.
De commentaren op het Hooglied werden gedurende de Middeleeuwen in vele
kloosters gekopieerd, o.a. ook in de Kruisherenkloosters. Wanneer we ons beperken
tot de bewaard gebleven collecties handschriften komen we tot de volgende lijst:
Universiteitsbibliotheek te Luik, afgekort LUB.
Bibliotheek-Groot-Seminarie, Luik, LSB.
Historisches Archiv der Stadt Koln, KHA.
Landes- und Stadt-Bibliothek, DUsseldorf, DLSB.
J. P. Depaire, La bibliothhque des Croisiers de Huy, de Lilge et de Namur,
torn. MI, DEP.
Te Hoei:
Hieronymus : Prologus beate Hieronymi ad Damasum in tractatibus Origines de
canticu canticorum, LUB 3C (88), DEP, II, 14.
Richard van Sint-Victor: Expositio in canticu canticorum, LUB 358 C, DEP, II, 62.
Jacques de Ventia : In psalmos et in Canticum, Lyon 1533, DEP, II, 86.
Te Luik:
Robertus de Tombelaine (Ps. Gregorius de Grote) : Super cantica canticorum, LSB,
6H5, DEP, II, 238.
Beda Venerabilis : Expositio in cantica canticorum, LUB 155C, DEP, II, 192.
Bernardus : Sermones de cantica canticorum, LUB 219 C, DEP, If, 203.
Richard van Sint-Victor: Expositio in cantica canticorum, LUB 338C, DEP, II, 217.
Nicolaas van Lyra : Postilla super cantica canticorum, LUB 332 C, DEP, II, 216.
Te Keulen :
Bernardus : Sermones de cantica canticorum, KHA, GB8, 144. ^
J. Gerson : Super canticum canticorum, KHA, GBf, 82.
anoniem : Expositio cantica canticorum, KHA, GB8, 61.
Te Marienjrede:
Bernardus : Sermones de cantica canticorum, DLSB, B30a.
Richard van Sint Victor: Expositio in cantica canticorum, DLSB, B 30a.
Te DUsseldorf:
Bernardus : Sermones de cantica canticorum, DLSB, B4l.
Richard van Sint-Victor: Expositio in cantica canticorum, DLSB BIO.
Behalve de commentaren op het ,,Minneboek" zijn er een aantal preken en
tractaten geschreven, waarin de auteurs zich bij voortduring op teksten uit het
Hooglied beriepen of de spirituele zin, die men in het Hooglied vond, verder
ontwikkelden. Een dergelijk tractaat is : De septem gradibus contemplations. Het

KRONIEK 83
bevond zich op de bibliotheek van het Kruisherenklooster te Keulen (KHA, GB4,
246) en is op naam van Bonaventura geschreven. Het is in werkelijkheid van de
hand van Thomas Gallo, een regulier kanunnik van de abdij Sint Victor te Parijs
en naderhand prior en abt van de abdij te Vercelli. Een soortgelijk is ook de
Spiegel der Volcomenheit van Henricus van Herp oi.m. Dit tractaat bevond zich in
de bibliotheken van de Kruisherenkloosters te Hoei (LSB, 6K7), Keulen (KHA
GB8, 89) en Beyenburg (Brussel, K.B. 2140). Een volgende is de Sermo de pas'stone
van Willem Jordaans van Groenendael, in de bibliotheek te Keulen (KHA,
GB4, 57). Er zullen er zeker meerdere aan te wijzen of op te noemen zijn.
De teal van de meeste commentaren was het Latijn. B. Spaapen wees in Ons
Geesteltjk Erf, 1945, p. 85-172 op een verklaring van het Hooglied uit het Oude-
Gelder. Deze verklaring of commentaar vond hij in een handschrift, dat thans in de
bibliotheek van de paters Trappisten te Westmalle wordt bewaard (Liturgia A 15).
Het handschrift is afkomstig van het Birgitinessenklooster Marienboom nabij Kleef\
en is op het einde van de vijftiende eeuw in Oost-Middel-Nederlands dialect
geschreven. Spaapen veronderstelde, dat deze commentaar op het Hooglied zou zijn
samengesteld door een Kruisheer van het klooster Marienfrede, dat niet zo ver
verwijderd van het Birgitenessenklooster Marienboom lag. Hij kwam tot deze
veronderstelling, omdat het handschrift in de zeventiende eeuw in het Kruisheren
klooster te Venlo berust had. Op een van de folio's vond hij de woorden geschre
ven : pettineo ad fratres Cruets Venlo en ad f Venlo pertineo. Na de opheffing van
Marienboom zou het handschrift als oorspronkelijk erfgoed der Kruisheren eerst
naar Marienfrede en dan naar Venlo overgebracht zijn. Een andere reden, waarom
een Kruisheer de auteur van het tractaat zou zijn, is dat de overweging van Jezus'
lijden en dood aan het kruis in deze commentaar een voorname plaats innam (zie
ook Clairlieu, 8 (1956), p. 47 en L. Heere, Gescbiedenis van het Kruisherenklooster
te Venlo, in "Publications ... de limbourg, XCII-XCIII (1956-57), p. 278).
De kloosters Marienboom en Marienfrede zullen elkaars handschriften gekopieerd
hebben. De geschriften van de H. Birgitta werden b.v. te Marienfrede gekopieerd,
maar verder bijna in geen enkel ander Kruisherenklooster. Marienfrede bleef echter
voortbestaan tot 1803.
Een andere vraag is : hoe geraakte dit handschrift in de abdij Westmalle ?
Volgens Rafael Hoedt o.c.r. zou het best kunnen, dat Dr. C. R. Hermans, de
schrijver van de Annales ... Ordinis Sanctae Crucis, het geschonken heeft aan'zijn
neef fr. Bonaventura, die in de vorige eeuw bibliothecaris te Westmalle was en
oude handschriften en oude documenten verzamelde. Ook waren er te Westmalle
enkele archivalia van het Kruisherenklooster Sint Agatha, die sedert 1950 weer in
dit klooster teruggekeerd zijn (zie Clairlieu, 8 (1950), p. 96).
Wie zich op de hoogte wenst te stellen van de spiritualiteit in de middeleeuwse
kloosters moet het boek van Dom de Monleon lezen. Hij is een van de Benedictijnen,
die zich op verlangen van de paus, tot taak hebben gesteld vertalingen te bezorgen
van de klassieke monastieke literatuur ofwel van de bronnen van de christelijke
spiritualiteit. Ook in Nederland verscheen een dergelijk boek van Dr. J. Boot:
De allegorische uitlegging van het Hooglied, voornamelijk in Nederland, Woerden
1971. Beschouwden Kerk en Wetenschap de mystiek als een geestelijke afwijking,
nu mag er weer over geschreven worden.
P. v. d. B.
In de publicatie nr. 2 van het Centrum voor landelijke geschiedenis van de
Katholteke Untversiteit te Leuven (Leuven 1964) is een artikel opgenomen van

84 KRONIEK
R. Noel, Localises gaumaises a la fin du Moyen Age. Aspects de geographie humaine,
p. 292-325. De auteur beschrijft de topografische ontwikkeling van enkele steden
in La Gaume, een gebied in het Zuid-Oosten van de Belgische provincie Luxemburg
en een hieraan grenzend klein gedeelte van Noord-Frankrijk. Vanzelfsprekend treft
men onder deze besproken steden VIRTON aan, de hoofdstad van La Gaume.
Ook CARIGNAN, in het Noord-Oosten van Frankrijk, dep. Ardennes, behoort tot
La Gaume en de ontwikkeling van deze stad werd eveneens bestudeerd.
Voor de geschiedenis van de orde der Kruisheren zijn de beschrijvingen van deze
twee steden van betekenis. Juist voor deze twee steden constateert de auteur, dat
zij beide sedert de ommuring gedurende de dertiende eeuw zich niet meer zoals
de meeste steden uitzetten en in omvang toenamen. Van de gebouwen die zich buiten
de ommuring bevonden, vermeldt de auteur er slechts enkele. Wanneer we echter
de door de auteur toegevoegde plattegronden van Virton en Carignan (resp. p. 307
en 304) bekijken, dan bemerken we dat de Kruisherenkloosters van beide steden
zich buiten de ommuring bevonden. Te Virton vlakbij de Noordelijke poort van de
stad en te Carignan vlakbij de Zuidelijke poort van de stad. Te Virton verbleven
de Kruisheren sinds 1341 en te Carignan sinds 1286. De graaf van Chiney, onder
wiens rechtsgebied beide steden vielen, vroeg de Kruisheren van Carignan zich ook
te Virton te vestigen, om aldaar dezelfde werkzaamheden te verrichten als te
Carignan, namelijk het hospitaalwerk. Aan beide kloosters waren derhalve hospitalen
verbonden, waar pelgrims, doortrekkende reizigers en armen een hartelijk onthaal
ontvingen. Voor steden als Virton en Carignan waren deze hospitalen van grote
betekenis ; immers beide steden lagen aan verkeersaders, die door de steden heendraaiden
en beide steden in twee helften sneden. Te Virton herinnert de rue de
Vhopital aan het verblijf der Kruisheren ; op de plaats van het klooster is nu het
stedelijk kerkhof. Te Carignan staan nog twee grote gebouwen aan weerskanten van
de oude toegangsweg tot de stad. Qua stijl dateren zij uit de zeventiende eeuw.
Carignan is in deze eeuw geheel verwoest. De Kruisheren zullen na de verwoesting
hun kloostergebouwen van de grond af hebben moeten optrekken. Bij de beschrijving
van de geografische ontwikkeling van de stad behoren niet alleen de kastelen en
kerken ter sprake gebracht te worden, maar ook de hospitalen. De stichting hiervan is
een van de meest sprekende uitingen van het godsdienstig maatschappelijk leven in de
Middeleeuwen. Jammer dat dit de auteur ontgaan is.
P. v. d. B.
In het jaar 1930 verscheen te CHAUNY (Frankrijk, dep. Aisne) een boek,
gewijd aan de geschiedenis van deze stad. Het was van de hand van J. Turpin en
droeg de titel : Chauny et ses Environs. In 1955 volgde een tweede editie. Hoewel
dit boek niet van recente datum is, kunnen enkele mededelingen hierover instructief
zijn. Immers, v66r de Franse Revolutie waren de Kruisheren te Chauny gevestigd,
en eveneens te Condren, aux environs de Chauny, hoewel ze op het einde van de
vijftiende eeuw uit deze laatste plaats vertrokken zijn.
Het boek van J. Turpin is een bundeling van courantenartikelen, door zijn
vrienden na zijn dood in boekvorm uitgegeven. Het is dus geen wetenschappelijk
verantwoord historisch werk. Turpin geeft zijn bronnen niet aan. Het blijkt echter
wel, dat hij zich in hoofdzaak baseerde op een zeventiende-eeuwse geschiedwerk :
Histoire de Chauny, van P. Labbe, 1665-1716, pastoor van de Sint Martinus, een
van de twee parochiekerken te Chauny. Een bundeling van courantenartikelen heeft
ook, zoals hier, nog het nadeel, dat de schrijver meestal in herhalingen vervalt.
Over de Kruisheren is Turpin erg spaarzaam ; alleen in zijn artikel over Condren,

KRONIEK 85
een van de rondom Chauny liggende plaatsen, namelijk tien kilometer ten Noord-
Oosten van Chauny, geeft hij een korte mededeling, waarvan de inhoud alom bekend
is, namelijk dat de Kruisheren hier gevestigd waren, maar vanhier vertrokken zijn
om te gaan wonen in het klooster van hun ordebroeders te Chauny, een klooster
dat gesticht was door Maria van Kleef, hertogin van Orleans en dame de Chauny.
Deze Maria van Kleef was de moeder van koning Lodewijk XII, 1498-1515. Bij de
inwoners van het middeleeuwse Chauny was zij vanwege haar goed bestuur en haar
weldaden zeer geliefd. Tot aan de eerste Wereldoorlog, 1914-1918, werden de
inwoners van Chauny aan haar herinnerd door een straat, die naar haar genoemd
werd : Rue de Cleves. In die straat bevond zich haar paleis. Daar stierf zij in 1487.
Het Generale Kapittel van de Kruisheren, in 1488 te Hoei bijeen, herdacht haar
als volgt: Obiit illustrissima domina de Cleves, ducissa Aurelanensis, larga fundatrix
novi monasterii Cbalanensis, participant ut jrater (Vgl. Clairlieu, 22, 1964, 123-124).
Het belangrijkste in het boek van Turpin voor de geschiedenis van de Kruisheren
is wel de stadsplattegrond, die de uitgevers eraan toevoegden. Hij dateert uit het
jaar 1750. Hierop staat duidelijk aangegeven, waar het Kruisherenklooster te Chauny
gelegen was, namelijk in de Noord-Oosthoek van de stad, nabij de stadsmuren en
de stadspoort Pissot, waar reizigers uit de richting Cambrai en Laon de stad
binnentrokken. Een bastion op de Noord-Oosthoek van de stad droeg de naam :
Bastion Sainte-Croix. Chauny is gedurende de eerste wereldoorlog geheel verwoest
en van het Kruisherenklooster, indien er v66r 1914 nog enkele gebouwen overeind
stonden, is niets overgebleven. Alleen de naam van een klein straatje : La Rue de
Sainte-Croix, herinnert aan de Kruisheren en geeft de plaats aan, waar deze
kloosterlingen woonden. Het straatje ligt thans midden in de stad, terzijde van het
huidige stadhuis.
Behoudens dat Turpin een levendig beeld geeft van het leven en werken der
inwoners van Chauny in vroegere tijden, tekent hij goed uit, wat voor een betekenis
de stad Chauny had in het verleden voor het koninkrijk Frankrijk. Dat koninkrijk
moest in de loop der geschiedenis voortdurend aanvallen vanuit het Noorden
weerstaan, in de vijftiende eeuw van de Engelsen en de Bourgondiers, in de
zeventiende eeuw van de Spanjaarden en in de twintigste eeuw van de Duitsers.
Chauny was de sleutel, die voor de aanvallers de weg naar Parijs opende. Vandaar
dat de Franse koningen al sinds de twaalfde eeuw de stad met talrijke privileges
begunstigden. Chauny werd daardoor in de Middeleeuwen zelfs een kleine republiek,
totdat koning Lodewijk XIV de stad al haar privileges ontnam. De inwoners van
Chauny bleven van hun kant altijd trouw aan de koning en stonden hem fanatiek
terzijde, wanneer de koning een beroep op hen deed het zo strategisch goed gelegen
punt Chauny tegen de aanvallers te verdedigen. De stad was vanaf de vroege
Middeleeuwen omringd door zware dikke muren, forten, bastions en brede diepe
grachten. Voor hun trouw aan de koning werden de inwoners van Chauny maar
slecht beloond. De Bourgondiers en de Engelsen verwoestten hun stad in 1472, de
Spanjaarden in 1557 en de Duitsers van 1914 tot 1918. De reden voor de strategische
belangrijkheid van de stad Chauny moet men vooral zoeken in het feit dat
vanaf Chauny de rivier l'Oise naar het Zuiden toe beter bevaarbaar werd en dat
men vanaf Chauny per schip de Seine en derhalve Midden-Frankrijk kon bereiken
Gelukkig voor de inwoners van de stad Chauny waren de tijden van vrede aan-
Eienhjk langer dan die van oorlog. In die perioden van rust reisden vele kooplieden
en pelgrims naar de stad, want ook voor deze mensen was de stad een sleutel die
toegang gaf tot het zo begeerde Midden-Frankrijk.

86 KRONIEK
Toch, aldus Turpin, was Chauny niet een stad, die ontstaan was op een kruispunt
van handelswegen, zoals vele steden in Europa. Veel meer dan Chauny was al sinds
de Romeinse tijd het plaatsje Condren een kruispunt van wegen. De naam Condren
stamt af van het Latijnse woord Condragium, wat samenvloeiing betekent. Hier
vloeiden twee rivieren samen : I'Oise en La Serve. Rivieren waren voor de Middeleeuwers
nu eenmaal belangrijke verkeerswegen. Reizigers uit Vlaanderen, of uit
Keulen, Aken, het Maasgebied, die op weg waren naar Parijs, Orleans of Tours,
passeerden Condren, ook wanneer zij geen gebruik maakten van het water, maar te
paard of te voet reisden.
Condren moest echter in de loop van de Middeleeuwen onderdoen voor Chauny,
omdat deze stad talrijke privileges kreeg van de Franse koningen. Het was voor de
inwoners van Condren gunstiger te verhuizen naar Chauny.
Zo zal het ook de Kruisheren van Condren vergaan zijn. Sinds 1280 hadden zij
er een klooster. Hun kerk was toegewijd aan Sint Eligius. Noord-West-Frankrijk
was het land van deze heilige, eens bisschop van Doornik en Noyon.
Het boek van Turpin geeft duidelijk te verstaan, dat zowel Chauny als Condren
in de Middeleeuwen belangrijke plaatsen waren. Voor kooplui, voor pelgrims en
andere reizigers waren deze plaatsen rustpunten op him dikwijls zo lange en
vermoeiende weg. Het is moeilijk zich voor te stellen, dat de Kruisheren naar deze
plaatsen getrokken zijn om in rust en stilte zich toe te leggen op het beschouwend
leven. Zijn zij niet eerder bij deze kruispunten van wegen gaan wonen om de
pelgrims en reizigers een goed onthaal te geven, zoals zij in zovele andere steden
deden ? Sint Eligius was dikwijls de patroon van een kerk of kapel, waaraan een
hospitaal verbonden was. Uit de eerste jaren van het bestaan van het klooster te
Condren weten we, dat Jean de Hargny, prior van het klooster, misschien wel de
eerste, werd gevraagd te Doornik een klooster van zijn orde te stichten. Hebben
misschien pelgrims uit Doornik en omgeving, waaronder Guy de Chatillon, comte
de Saint-Pol, contact met hem opgenomen ?
P. v. d. B.
Gerits (T. J.), o.praem., De pauselijke zouaven uit het Land van Aarschot,
Aarschot, 1970, in-8°, 61 bladz., geillustreerd. Na een inleiding over de pauselijke
zouaven en de ondergang van de Kerkelijke Staat in 1870 volgt (bl. 25-54) het
dagboek van Ferdinand Vanzavelbergh, waaruit het volgende : (Pasen 1870) ,,De
pauselijke zouaven werden tot het volbrengen van hunnen paaschplicht bereid door
den zeer eerweerden kanunnik Geeraerts, kruisheer van Diest. De onderwijzingen
en de sermonen, welke hij deed, leven nog steeds voort in mijn geheugen." (bl. 40).
M. C
Middeleeuwse monniken hebben dikwijls tractaten gekopieerd, waarvan zij de
auteur niet konden vermelden of het slechts moesten laten bij een vage aanduiding.
Een van zo'n tractaten is Speculum Virginum. Het komt voor in handschriften,
afkomstig van het Kruisherenklooster te KEULEN (Historisches Archiv der Stadt
Koln, GBf-155), te DlJSSELDORF (Landes-und-Stadt-Bibliothek, B 124) en waarschijnlijk
ook te LUIK (bibliotheek, Groot-Seminarie te Luik, 6Ml7b). Over de
auteur van dit tractaat, Conradus von Hirsau, o.s.b., 1070-1150, en over zijn andere
geschriften kunnen we enkele kanttekeningen vinden bij R. Bultot, Autour du
^Speculum Virginum", in Revue d'Histoire ecclSsiastique, Vol. LXIV (1969),

KRONIEK 87
p. 808-810. Omtrent de auteur en zijn werk raadplege men ook : Ons Geestelijk
Erf, jg. 40 (1966), p. 74 en jg. 43 (1969), p. 51.
P. v. d. B.
H. U. Weiss vermeldde in zijn literatuurlijst voor het klooster FALKENHAGEN
(in Die Kreuzherren in Westfalen, S. 91), Pastor Hossius, Denk- und Sehenswiirdigkeiten
im ehemaligen Kloster Falkenhagen (ohne Datum). Dit boekje van
12 pagina's is in 1967 herdrukt. Hoewel het thans uitverkocht is, voelt de huidige
pastor van de Ev. ref. Kirchengemeinde te Falkenhagen, R. Siebe, er niet voor het
boekje nog eens te laten herdrukken, daar hij de tekst van zijn voorganger weinig
oecumenisch vindt. Afgezien hiervan heeft het boekje toch nog enige waarde
vanwege de - hoewel summiere - beschrijving van de kerk en van de kloostergebouwen,
vooral omdat deze beschrijving in het boek van Weiss ontbreekt.
Het is voor ondergetekende een goede gids geweest bij zijn bezoek aan het
aloude klooster Falkenhagen.
De kerk en het eigenlijke klooster zijn nu geheel in handen van de Ev. ref.
Kirchengemeinde. Om deze gebouwen te bereiken loopt men eerst over de grond
heen, die aan de katholieke parochie behoort. Aan de linkerkant staat de pastorie,
een vakwerkhuis uit 1581. Dit jaartal staat geschilderd op een steen, die links van
de deur is ingemetseld ; rechts van de deur een tweede steen, waarop het Kruisherenkruis
is geschilderd. Waarvoor dit gebouw diende in de tijd, dat de Kruisheren
Falkenhagen nog bewoonden, is niet duidelijk. Toen in 1604 de Jezui'eten een deel
van de kloostergoederen uit de handen van de bisschop van Paderborn verkregen,
trokken zij in dit huis. Vandaar dat dit gebouw het Jezui'etenhuis werd genoemd.
In 1794 werden zij uit Falkenhagen verdreven. Lange tijd waren de katholieken,
die nog in het dorp Falkenhagen en in de omgeving hiervan woonden, zonder
pastoor. Pas in 1854 kon een wereldgeestelijke als pastoor benoemd worden. Hij
nam zijn intrek in een gebouw tegenover het Jezuietenhuis, eveneens een vakwerk
huis. Op een tekening van het klooster Falkenhagen uit het jaar 1662 zijn deze
twee gebouwen duidelijk te onderscheiden. In het Jezuietenhuis woonde tot 1930 de
domeinenpachter. In dat jaar kon de pastoor het gebouw overnemen en het vergroten,
zodat hij zelf en zijn kapelaan er zich konden vestigen. Het gebouw, dat de pastoor
bewoonde van 1854 tot 1930, was volgens Hossius in de tijd van de Kruisheren
een herberg, derhalve een huis, waar men de nacht kon doorbrengen. De Jezui'eten
hidden er kerkdiensten in. Ca. 1695 braken zij het gebouw af en zetten er een
stenen gebouw voor in de plaats. In dit nieuwe gebouw was behalve een kerk ook
een school. Na het vertrek van de Jezui'eten is het gebouw ingericht als woning
totdat de nieuwe pastoor er in 1854 in trok en het huis gebruikte als kerk en
pastorie. Enkele jaren geleden is deze kerk van binnen en van buiten geheel gemoderniseerd.
Voorbij het katholieke gedeelte treft men de oude kloosterkerk en het eigenlijke
klooster aan. De kloosterkerk dateert uit de tijd van de Kruisheren, die haar in 1496
gebouwd hebben. Het is een laat-gotische kerk en lijkt veel op de kloosterkerken
van Sint Agatha en Ter Apel. Aan de zuidzijde is er een tribune ingebouwd. Het
oude stenen hoofdaltaar, alsmede de gebeeldhouwde koorbanken, de drieledige bank
voor celebrant, diaken en subdiaken, en de gebrandschilderde ramen zijn bewaard
gebleyen. Op de sluitstenen van het gewelf prijken nog de roodwitte Kruisherenkruisjes.
Naast de kerk, aan de zuidzijde, is er een gang, die op de hoogte van het
priesterkoor uitloopt in de Gerfkamer of sacristie. De gang moet in 1533 zijn
aangelegd. In deze gang staat tegen de kerkmuur de grafzerk van Henricus van

88 KRONIEK
Bochold, de eerste prior van het convent, gestorven in 1495. Wanneer men vanuit
de gang de trap oploopt naar de Gerfkamer, loopt men over de steenblokken van
de vroegere zijaltaren. Vanuit de Gerfkamer kan men het klooster binnengaan. Hier
wonen thans enkele gezinnen. Er is slechts e'en vleugel, de oostvleugel, behouden
gebleven. Hij dateert uit het jaar 1496 en zal tegelijk met de kerk gebouwd zijn.
Volgens de tekening van 1662 moeten er vroeger tegen deze oostvleugel een noord-«
en zuidvleugel gestaan hebben, echter geen westvleugel en derhalve had het klooster
niet een carrevorm. In de behouden vleugel zijn beneden de kapittelzaal en de
refter geweest en daarboven de cellen van de kloosterlingen. Tegen deze vleugel is
in oostelijke richting in 1509 het huis van de prior gebouwd ; het is het oudste
vakwerkhuis van Lippe. Aan de noordzijde van dit priorshuis is boven in de
dakbalk het jaartal 1509 gesneden : Anno Domini M quingentesimo nono. In dit
huis woont thans de pastor en zijn gezin ; verder zijn er een aantal lokalen ten
gebruike van de Ev. ref. Kirchengemeinde.
Het boekje van Hossius is geillustreerd met vier tekeningen van Werner Kriige
en een van Frau Kathe Pollmann geb. Hossius.
P. v. d. B.
H. U. Weiss bespreekt in zijn boek : Die Kreuzherren in Westfalen, de opheffing
van het klooster GLINDFELD. De opheffing van dit klooster en die van vele andere
ontsproot uit een algemeen heersende denkwijze op het einde van de achttiende
en begin negentiende eeuw. Deze tijdsgeest wordt beschreven in de twee eerste delen
van de serie : Landeskundliche Schriftenreihe fur das kolnische Sauerland, I Manfred
Schone, Das Herzogtum Westfalen unter hessen-darmstadtischer Herrschaft, 1802-
1816, Olpe 1966, en II, Elisabeth Schumacher, Das kolnische Westfalen im Zeitalter
der Aufklarung unter besonderer Berucksichtigung der Reformen des letzten
Kurfursten von Koln, Max Franz von Osterreicb, 1784-1801, Olpe 1967.
In beide delen komt het klooster Glindfeld even ter sprake, in deel I, p. 126 en
deel II, p. 259.
P. v. d. B.
L. van de Meerendonk, o.praem., Tussen Reformatie en contrareformatie. Geest
en levenswijze van de clerus in Stad en Meierij van 's-Hertogenbosch en zijn verhouding
tot de samenleving tussen ca. 1520 en ca, 1570 (Bijdragen tot de geschiedenis
van het Zuiden van Nederland, nr. 9), Tilburg 1967.
In dit boek wordt de komst van de Kruisheren te 'S-HERTOGENBOSCH vermeld
op p. 112, 119, 125, 126. Hieruit blijkt o.a. dat de auteur nog al eens in herhalingen
valt. Verder worden de Kruisheren van Den Bosch nog genoemd op de
volgende pagina's : 134, 145, 159, 216, 217. De auteur heeft zich wat de Kruisheren
betreft beperkt tot de gegevens, die ons Hermans, Annales ... O.S.C. en Schutjes,
Kerkeliike Geschiedenis van het bisdom 's-Hertogenbosch, verschaffen.
P. v. d. B.
In het zeer rijke boekje van W. H. Th. Knippenberg, Oude pelgrimages vanuit
Noord-Brabant, deel 3 van de serie: Kultuur-historische Verkenningen in de
Kempen (Uitgave van de Stichting Brabants Heem), 1968, 109 pp., wordt op pag.
60 geschreven over de verering van de H. Theobald in de Middeleeuwen. Ms een

KRONIEK 89
van de voorbeelden wordt hier aangehaald, dat deze heilige de patroon van de
Kruisherenkapel te Clairlieu bij HOEI was. Een oud beeld van H. Theobald wordt
thans bewaard in de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Hoei en is afkomstig van deze kapel.
P. v. d. B.
In he Moyen Age, revue d'histoire et de philologie, tome LXXV (1969) p 173-
179 besprak dom Andre* Thibaut o.s.b. een boek van J. Sudbrack, s.j. Die geist-
Hche Theologte des Johannes von Kastl, Munster, 1966, 2 vol., XXXIV-468 u
266 p. (Beitrdge zur Geschichte des alien Monchtums und des Benediktinerordens,
Johannes von Kastl (Johannes Castellensis) heeft in de eerste helft van de
vijftiende eeuw ruimschoots deel gehad aan de hervorming van het kloosterleven
De Benedictijnerabdij van Kastl in Beieren, was vanaf 1380 een centrum hiervan
De bijdrage van Joannes von Kastl bestond o.a. in het schrijven van ascetische
tractaten, die door de hervormingsgezinde kloosterlingen zeer gewaardeerd werden.
Dit blijkt uit het feit, dat zijn werken zeer dikwijls gekopieerd werden. Merkwaardig
is echter, dat zijn tractaten, die men in 80 handschriften heeft teruggevonden
hetzij, m anonimiteit bleven, hetzij onder het patronage van een beroemd man zijn
gesteld Slechts m enkele handschriften werd Johannes von Kastl als auteur
vermeld Een van zijn meest succesvolle werken was : De adhaerendo Deo (oorspronkehjke
titel: Tractatus de fine religiosae perfections). Dit tractaat staat in
de handschriften veelal op naam van Albertus de Grote. Dom Thibaut geeft als
voorbeeld o.a. een handschrift te Keulen, Historisches Archiv der Stadt Koln
GB4, 218 uit 1452. '
^nS^xT ST ThlbaUt Vermeldt dU niet ^ stamt uit het KRUISHEREN-
KLOOSTER VAN KEULEN. Echter ook in de Kruisherenkloosters van Hoei,
Dusseldorf en Doornik is het tractaat gekopieerd, eveneens op naam van Albertus
de Grote. Het handschrift van Hoei (I6e eeuw) wordt bewaard te Luik Groot-
Seminane, 6Ml4, dat van Dusseldorf uit 1473 te Dusseldorf, Landes-und-Stadt-
Bibhothek B2a, en dat van Doornik (16e eeuw) te Brussel, Koninklijke Bibliotheek
nr. 1635 (zie Clairlieu, jg. 26 (1968), p. 142). In het handschrift van Hoei is
een tractaat opgenomen, namelijk : De vera resignation sui ipsius. Het staat op
naam van Gerlach Peters. Heeft Gerlach Peters dit tractaat geschreven ? Misschien
is het een ander bekend werk van Johannes von Kastl, namelijk De vera et humili
cognttwnesui ipsius ? Dit zou ook het geval kunnen zijn met het anonieme
Tractatus de cognitione sui ipsius, dat in enkele handschriften, eveneens afkomstig
van het Kruisherenklooster te Hoei, berustend te Luik, in de bibliotheek van de
^T'S 358 ^ ^ d biblithk Van het Gro°t-Seminarie, nrs. 6G22 en
P. v. d. B.
De Kruisheer Joannes Noe, convenruaal van LUIK ca. 1460, kopieerde Tractatus
de septem ttinertbus aeternitatis van de Franciscaanse auteur Rudolfus van Biberach
die circa 1300 leefde. Het handschrift bevindt zich in de bibliotheek van hei
Groot-Seminane te Luik (6N1, 62M59V). Van dit tractaat verscheen in 1969 een
Duitse vertaling. M. Schmidt, Rudolf von Biberach. Die siben strassen zu Got.
Die hochalemannische Vbertragung nach der Handschrift Einsiedeln 278 (Spicilegium
Bonaventuriamim, VI). Florenz, Quaracchi 1969, Typographia Collegii S.
Bonaventurae, VII, 276*, 272 S. '*'©*' &

90 KRONIEK
Gezien de verspreiding van dit boek over de middeleeuwse bibliotheken heeft
Rudolf van Biberach zeker veel invloed uitgeoefend op de spiritualiteit van de
veertiende eeuw. Dikwijls werd het gekopieerd op naam van de H. Bonaventura.
Voor zover bekend werd het boek niet voor andere Kruisherenkloosters gekopieerd,
ook niet onder de naam van de H. Bonaventura. Waarschijnlijk was het tractaat te
mystiek van aard en opzet. M. Schmidt heeft de tekst voorzien van een groot
aantal noten, die naar de bronnen verwijzen die Rudolf heeft gebruikt. Zoals zo
vele middeleeuwse schrijvers citeerde Rudolf uit de werken van kerkvaders en
theologen. Door de Duitse vertaling kunnen velen van het werk van Rudolfus van
Biberach kennis nemen.
P. v. d. B.
De E.H. W. Sangers bezit in zijn particuliere bibliotheek een boekje: Twee
mannen volgens Rolin's hart afgeschilderd de eene door den anderen, Brussel,
drukkerij van J. Vandereydt, Boekverkooper Vlaamschen Steenweg 104.
Tijdens de gemeentekiezingen van 1870 werd te Maeseyck, de heer Louis Nagels,
thans arrondissementskommissaris te Tongeren door de gratie van M. Rolin,
beschuldigd van de katholieke kandidatuur van M. Meuwissen voorgestaan te hebben.
Dit feit heeft inlichting gegeven tot de volgende briefwisseling, getrokken uit den
Maeseyckenaar, liberaal weekblad, uitgegeven en gedrukt door M. Louis Brieers,
klerk van den notaris Schoolmeesters, burgemeester van Maeseyck door de gratie
der logiebazen van Luik en Antwerpen. (bl. 2).
De heer Louis Nagels, met zijn groot verstand, beweert ook, dat een waar liberaal
geene oefeningen van onzen godsdienst mag vervullen. O welke verwaandheid !!!!
Zien wij niet den heer Nagels die zich, wel te verstaan, buiten Maeseyck als den
grrrrrrootsten liberaal wil doen doorgaan, niet alle zondagen in de kerk, nevens
zijne vrouw, met een groot kerkboek en eenen rozenkrans in de hand vuriglijk bidden ?
Dat is prijsbaar en daarover zullen wij dien heer nooit berispen, zoo hij het in
zijnen bovenstaanden brief aan anderen doet.
Wij bieden zelfs aan den heer Louis Nagels onze medewerking aan voor de
tentoonstelling die hij over eenigen tijd voorstelde op te richten voor de herstellingswerken
der kapel van Wurfelt, door de eerwaarde Kruisheeren bediend, zijne
hedendaagssche kiesmedemakkers. (bl. 31).
Hierop antwoordde de heer Nagels op 2-2-1871 o.a. :
Wat de nieuwe uitvinding betreft mijner vriendschap met de kruisheeren, dit is
al te onbezonnen. Ik weet niet dat ik ooit de gelegenheid gehad heb de Kruisheeren
te spreken.
Ik geloof dat ik voor de Kruisheeren volstrekt een onbekende ben, of wel, zou
misschien de opsteller van den Maeseyckenaar mij in hunne gebeden moeten aanbevolen
hebben tijdens zijne edelmoedige gifte van vijftig frank.
L. H.
De rapporten van de kantonkommissarissen (1797-1800), dl. I : Maaseik, uitg.
door M. Colson, Kruisheer, werken uitg. door Limburgs Geschied- en Oudheidkundig
Genootschap: 5, Maastricht 1970, V-VI, 1-189; en Werken uitg. onder
auspicien van de Bestendige Deputatie van de provincie Limburg, nr. 13, Hasselt,
1969, V-VI, 1-189.
Wie op de hoogte is van de activiteiten van de Kruisheer M. Colson, staat wat
verbaasd, dat het hem ondanks zijn drukke werkzaamheden toch gelukt is deze

KRONIEK 91
rapporten te laten verschijnen. Van de hand van W. A. J. Munier ss.cc. verscheen
een recensie in het Archief voor de geschiedenis van de Katholieke Kerk in Nederland,
jg. 13 (1971), p. 105-107. De gouverneur van Belgisch Limburg Dr. L. Roppe
noemde de uitgaven van de rapporten van zeer groot belang voor de plaatselijke en
regionale geschiedenis. Pater Munier is hier ook van overtuigd, maar hij voegt er
aan toe : ,,mits de uitgave van de rapporten op even uitstekende wijze als waarmee
nu begonnen is, wordt voortgezet". Niet alleen de uitgave van de rapporten van het
kanton Maaseik, maar ook de bibliografie is goed verzorgd. Het register is zoals
het behoort te zijn.
Wat betreft de geschiedenis van de Kruisherenorde, allerlei gegevens over
Kruisheren, die gedurende de Franse Revolutie in het kanton Maaseik hun werkzaamheden
vonden, zullen door M. Colson reeds verwerkt zijn in eerder verschenen
publicaties van zijn hand, o.a. Het Kruisherenklooster te Maaseik tijdens de Franse
Revolutie, in De Kruisheren van Maaseik, biz. 141-213, en De Eigendommen der
Kruisheren van Maaseik onder en na de Franse Revolutie (1797-1855), Hasselt 1956.
P. v. d. B.
J. Baerten, Het Graafschap Loon, (llde-14de eeuw), Assen 1969, verscheen in
de serie Maaslandse Monografieen, nr. 9.
De auteur gaat o.a. uitvoerig in op de grafelijke instellingen in het Land van
Loon. Deze instellingen zullen voor een groot deel in stand gehouden zijn tot de
tijd, dat de Kruisheren zich in het besproken gebied gevestigd hebben. Daar de
graaf van Loon ook graaf van Chiny werd, is dit boek niet alleen belangrijk voor
de geschiedenis van de kloosters te Maaseik en Kerniel, maar ook voor die van
Carignan, Virton en Suxy.
P. v. d. B.
Onlangs kwamen we in het bezit van een zeldzaam devotieboekje, getiteld:
Beweeg - Reden ter devotie van het Aarts-Broederschap der allerheiligste Drievuldigheid,
Vergund door Pius VII. Te Rome, den 8 Aug. 1823. XXW jaars zijns
pausdoms, opgeregt in de hulp-Kapel van den H. Jacob, (voormalige Kruisheeren
Kerk) Binnen Maeseyck door den wel Eerwaarden Heer L. C. G. De Borman,
Pastoor der voorz. Stad, met goedkeuring van zijn Hoogw, J. A. Barrett, groot-
Vikaris van het Bisdom van Luik. Maeseyck, Ter Drukkerij van J. J. Titeux, 1824.
Uit de goedkeuring blijkt dat te Leuven reeds op 12-5-1796 vergunning verleend
werd door L. Theys S.T.L. insign. eccles D.P. Lov. Can. Reg. om dit boekje te
drukken. Na de Franse tijd werd op 18-2-1824 vergunning tot herdruk verleend.
Vermelden we dat in de tweede helft van de zeventiende eeuw dergelijke broederschap
ook reeds bestond in de Kruisherenkerk, want een register getiteld Liber
rationarius archi - confraternitatis Sanctissimae Trinitatis apud patres Crucigeros
Mosaci kwam door ons toedoen wederom terecht in het archief van het Kruisheren
klooster te Maaseik. Nadat de Kruisheren in 1855 zich terug in Maaseik vestigden,
werd de broederschap van de H. Drievuldigheid, tot vrijkoop van de slaven, op
17 augustus 1856 opnieuw heropgericht.
M. H.
L. Heere o.s.c. deelt in zijn artikel : Balthazar van Drogenbroeck en de schilderingen
in de Loreto-kapel te Thorn in De Maasgouw, jg. 30 (1971), kolom 19-34,

92 KRONIEK
mede, dat deze Balthazar voor zich zelf het tweedelig boek van de Luikse Kniisheer
Henricus Seulen over het sacrament der Biecht (Epitome Theologiae moralis, Leodii
J. S. Philippart, 1761, 2 vol.) aanschafte (kol. 21) en dat de provinciaal der
Kruisheren te Keulen, Theodorus Deghens de kapel te Thorn, gebouwd in de vorm
van het huisje van Nazareth te Loreto, op 9 Februari 1697 inzegende (kol. 23). De
auteur geeft niet de reden aan, waarom de provinciaal der Kruisheren werd
gevraagd. Zie hierover een vroeger artikeltje van L. Heere, in de bibliographie
nr. 65 en 66.
P. v. d. B.
M. Hendrickx schreef in Vlaamse Stam, I, 1965, 171-174 een kort artikel
Bekeerde protestanten te Maaseik (lie tot 18e eeuw). Vanaf 1530 schijnt de
Maaseiker bevolking protestants-gezind geweest te zijn, en dit breidde zich zo uit
dat in 1566 de stad opstond tegen de prinsbisschop. Ondanks de reakties van de
geestelijkheid bleven vele doopsgezinden en kalvinisten heimelijk hun godsdienstoefeningen
houden. Naast meerdere interessante bijzonderheden geeft de auteur
dan een lijst van ,,bekeerlingen" die, in aanwezigheid van meerdere getuigen, hun
geloofsbelijdenis aflegden. In 1697, op 2 april was de prior van de kruisheren zo
getuige bij de geloofsbelijdenis van 'n zekere Nicolaus Grasser uit Saksen die zich
in Maaseik gevestigd had. In de lijst komt ook Anthonius Muller voor, die zich
later Mulders noemde, en die 19 mei 1698 de katholieke geloofsbelijdenis aflegde.
Zijn zoon Henricus, werd broeder in het kruisherenklooster te Colen bij Kerniel.
Bij het huwelijk van de bekeerde lutheraan Judocus Fredericus Engelen uit Thuringen,
29-4-1706, trad de E.H. van Beeck, kruisheer op als celebrant en Johannes
Lorbij, kruisbroeder als getuige. In de lijsten van L. Heere, De Kruisheren te
Maaseik, Diest, 1955, p. 65-74 komt wel een Jan Lorby voor als donaat maar geen
kruisheer van Beeck. Hendrickx, die put uit een register en lijst van pastoor
Vlecken en opvolgers, vult zo de lijst van L. Heere aan.
A. R.
Eveneens in Vlaamse Stam, III, 1967, p. 121-122 noteerde M. Hendrickx uit
de Kroniek van dokter Korsten de personen uit Maaseik en omstreken die tussen
1713 en 1720 intraden in het klooster of hun eerste mis opdroegen. Op 29 juni
1716 was dit de zoon van burgemeester Vrijkens die bij de kruisheren gekleed werd
en in 1717 op dezelfde dag zijn professie deed. De twijfel die L. Heere in bovengenoemde
lijst had over eventuele identiteit van Vrijken, zoon van de burgemeester
en Hubert Frans Vereycken lijkt hierdoor wel opgelost. Op 8 nov. 1716 ,,heet
Welter Steenberghs sijn eerste misse gesongen bij de P. Cruysbroeders, sijnde
Capellaen tot Neerwert". Op 8 juni 1728 vermeldt dokter Korsten dan nog het
bezoek van pastoor Schelen van Bocholt; ,,hij is met sijnen broeder Cruysheer tot
St Achten van hier vertrocken den 18 junij naer middag naer Boeckholt". Een
korte passage over kruisheer Jacob Mostaert (p. 122) wordt ook door L. Heere,
o.c, p. 73 aangehaald.
A. R.
In de serie Historie van steden en dorp en (Het Wereldvenster, Baarn, 1968)
verscheen M. A. F. Charles Thewksen, Oud-Maastricbt. Wie aardige verhaaltjes
en anecdotes uit Maastrichts verleden wil leren kennen, moet dit boekje zeker lezen.

KRONIEK 93
Het is mooi geillustreerd met talrijke foto's. Van de Kruisheren en hun mooi
klooster vertelt de schrijver slechts hun komst in 1438 (p. 71). Een uitvoerige
recensie van de hand van A. Munsters M.S.C. vindt men in De Maasgouw, jg. 88
(1969), kolom 61-62.
P. v. d. B.
H. H. E. Wouters, Grensland en Bruggenhoofd. Historische studies met betrekking
tot het Limburgse Maasdal en, meer in het bijzonder, de stad Maastricht, Assen,
1970. Hierin vermeldt de auteur de schenking van de wiegedruk P. Venetus,
Expositio librorum naturalium Aristotelis (Venetie, 1476), aan de Kruisheren van
Maastricht in 1497, door Dr. med. Nic. Beissel, kanunnik van Sint Servaas (bl.
140). - Ook, dat de Kruisherenkerk (S. Nikolaas) te Venlo in 1567 van beeldstormerij
gered werd door leden van de magistraat (bl. 205).
M. C.
G. Hoevelmann, K. Abels, P. Dychmans, Niederrheinische Kirchengeschichte,
Kevelaer, 1965. Brockhaus deutet den Niederrhein mit dem Satz : ,,Bei Bonn tritt
der Rhein in das norddeutsche Flachland ein". Diese Kirchengeschichte beschrankt
sich hauptsachlich auf das friihere Herzogtum Kleve, erwahnt nur die Griindung
der Hauser in MARIENFREDE (1444) und in EMMERICH (1482), und schreibt
dann : ,,heute besteht noch das Kloster St Agatha bei Cuyk an der Maas" .(S. 78)
Vom Gymnasium in Emmerich steht noch: ,,1788 ubernahm der Kreuzbruder-
konvent die Schule". (S. 123). Bei der Litteratur steht 214 J. Duffel, Zur Geschichte
der Stadt Emmerich und ihrer ndchsten Umgebung. Emmerich 1955, 215.
Zwolfhundert Jahre Gymnasium Emmerich. Festschrift. 2. erw. Aufl. Hsg. v. staatl.
Gymnasium, Emmerich 1958. Diese Bucher sind aber nicht mehr zu haben, da der
Verlag schon 1961 erloschen ist.
A. v. d. P.
Wolfgang Niehoff schrieb an Clairlieu, ,,dass im Volksmunde hier (4541
Leeden, Kr Tecklenburg) die Bezeichnung fiir das Osterberger Kloster noch heute
TJppn Klauster' lautet, die Lage der alten Klosterkuche und des Kellers noch
bekannt ist und um 1936 bei der Errichtung von Wohngebauden noch ein Teil
der alten Begrabnisstatten der Kreuzbriider ausgegraben wurden."
A. v. d. P.
Deschamps (J.), Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse
bibliotheken. Catalogus, Brussel, 1970, in-8°, XX-305 bladz., 72 platen.
Bij de bewaarplaatsen, waar middelnederlandse handschriften te vinden zijn,
vermeldt de auteur bl. 12 : ,,het Kruisherenklooster te Sint-Agatha bij Cuyk". Op
de tentoonstelling waren bladen te zien van een handschrift afkomstig uit het
Kruisherenklooster van Keulen, nl. : nummer ,,96 a. Lanfranc van Milaan,
Chirurgia magna, Zuidnederlandse vertaling, fragmenten, West-Vlaanderen, ca 1340-
1350" thans bewaard te Darmstadt en te Keulen. Vgl. hierbij plaat 71.
M. C.
Francis cana, 23 (1968), aflevering 4: Bibliographia Francis cana Neerlandica,
1967, biz. 11 : Clasen, Sophronimus o.f.m. •- Legenda antiqua S. Francisci. Unter-
suchung ueber die nachbonaventurischen Franziskusquellen, Legenda trium sociorum,

94 KRONIEK
Speculum perfectionis, Actus B. Francisci et Sociorum eius und verwandtes Schrift-
tum, Leiden, 1967. Na een korte uiteenzetting over het Franciskaanse vraagstuk volgt
een lijst van uitgaven van de Fransciskusbronnen. Het eerste deel geeft een lange
lijst van handschriften, waarin o.a. de volgende hss. voorkomen : Den Haag, Kon.
Bibl., Cod. 73 H35, geschreven door Joannes Trajecti, lekebroeder te Limburg (prov.
Col.) met ex libris van Johannes Peranus (1607) en Johannes Lamberti crucifer
Trajectensis ; St-Agatha (ned.) kruisherenklooster Cod. 9.
L. H.
Bij de uitgeverij De Tille, Leeuwarden 1969, verscheen een herdruk van Eelco
Napjus, Historisch Chronyk van Sneek, als deel 3 van de serie Varia Frisica. De
herdruk wordt ingeleid door Dr. K. de Vries. Deze inleiding uitgezonderd is het
boek een facsimile-uitgave van de eerste druk te Sneek uit het jaar 1772. In de
kroniek worden de Kruisbroeders enkele malen genoemd : bij het jaartal 1462 hun
komst binnen de stad Sneek (p. 16) en bij de jaartallen 1514 en 1522, waar verteld
wordt, dat het Kruisbroedersklooster een toevluchtsoord was voor mensen die be-
dreigd werden, o.a. leden van de Raad van Sneek in 1522 (p. 51, 58 en 60).
Achter de kroniek volgen de beschrijvingen van grote gebouwen te Sneek, o.a. van
de Kleine of Broere-Kerk (p. 130-132) en van het Burgerweeshuis, eertijds het
Kruisbroederklooster (p. 143-145). Beide beschrijvingen dateren uit 1772. De kerk
en het burgerweeshuis waren toen al twee eeuwen in gebruik voor de eredienst van
de Calvinistische kerk.
P. v. d. B.
Onder de titel Cahiers de Fanjeux verschijnen sinds enkele jaren historische
studien, die in het bijzonder aan het religieuse leven van Languedoc tussen 1200 en
1300 gewijd zijn. In deze periode bereikte de beschaving in Languedoc een
hoogtepunt en was de bijdrage van dit Zuid-Franse gebied aan het religieuse leven
in het algemeen zeer omvangrijk. De Cahiers worden uitgegeven onder toezicht van
L'Institut d'Btudes meridionales de la Faculte des lettres et sciences humaines de
VUniversite de Toulouse et de Vlnstitut Catholique de Toulouse. Les Cahiers 4
hebben tot titel: Paix de Dieu et guerre sainte en Languedoc au Xllle sihcle,
Toulouse 1969.
Deze studien zijn door H. Maissonneuve in de Revue d'histoire ecclesiastique,
Vol. LXVI1, nr. 2 (1971), p. 598-605 uitvoerig besproken.
Voor de Kruisheren is de tweede studie interessant, namelijk van E. Delaruelle:
Paix de Dieu et croissade dans la chretiente du XHe siecle. Professor Delaruelle
beschrijft hier het streven van bisschoppen en priesters in het Languedoc van de
twaalfde eeuw om o.l.v. de Paus te komen tot de Vrede van God. Door middel
van liturgische gebeden en besluiten van locale concilies probeerden zij de mensen
op te voeden tot het bewaren van de vrede binnen bepaalde gebieden en desnoods
de vrede te verdedigen. Dit streven stelt de auteur gelijk aan een kruistocht. Zowel
zij die streden voor de vrede, de Paciarii, als de kruisvaarders hadden hetzelfde
doel: de christenheid te verdedigen ; beide groepen zetten zich in voor de leer van
Christus. Vrede van God en Christenheid werden gelijkgeschakeld. Beide groepen
hadden hetzelfde embleem : het Kruis. De kruisvaarders bevestigden het kruis op
hun kleding, de Paciarii plaatsten het kruis aan de grenzen van de gebieden, waarover
zij waakten. Dit gebruik werd algemeen. Zo begrensden de hospitaalridders

KRONIEK 95
en de tempeliers, die een groot aantal nederzettingen in Languedoc hadden, him
landerijen met kruisen. De steden volgden dit voorbeeld. Infra cruces diende men de
Vrede van Christus te bewaren.
Op pag. 58 vraagt Delaruelle zich af, of de Kruisheren zich niet met het kruis
getekend hebben onder invloed van dit streven in Languedoc. In de tijd, dat
Theodorus van Celles de kruistocht tegen de Albigenzen predikte, had hij bijzondere
contacten met de aartsbisschop van Toulouse, Fulco, en met de H. Dominicus, die
wel niet de kruistocht aanbeval, maar zich toch inzette voor het Negotium pads
el jide't.
E. de Moreau meende, dat Theodorus van Celles zoals velen in zijn tijd een
speciale godsvrucht tot het H. Kruis had, en dat de herinnering hieraan er toe
geleid kon hebben van Theodorus een kruisvaarder te maken. Zo lag ook het rood
en wit van het ordenskruis volkomen in de lijn van de kruismystiek, die in de
dertiende eeuw leefde in het land van Luik (zie Clairlieu, 3 (1945), p. 7-12, en 17
(1959), p. 90-91).
Zuid-Frankrijk was echter een gebied, waar veel kloosters zich vanwege de goede
verbinding van hieruit naar het H. Land, de eeuwige stad Rome en St. Jacobus
de Compostella specialiseerden in het hospitaalwerk. Vanuit dit gebied verbreidde
dit werk van barmhartigheid zich over West-Europa. Daar bijna aan alle Kruisherenkloosters
v66r 1500 een hospitaal was verbonden, is de relatie die Delaruelle
legde, niet zo uitzonderlijk.
P. v. d. B.
De staf van het TITUS BRANDSMA-INSTITUUT zond ons een uitgebreid
artikel ter publicatie, geheel of gedeeltelijk. We geven er hier een uitvoerige samenvatting
van. Het instituut werd in 1968 te Nijmegen opgericht door samenwerking
van de Nederlandse Karmelieten met de Universiteit van Nijmegen, in het biezonder
met de faculteiten der godgeleerdheid en der letteren (adres Heyendaalseweg 121 A,
Nijmegen). Het doel is de wetenschappelijke beoefening van de geschiedenis en
theologie van het geestelijk leven en van de religieuze ervaring, vooral in de
Nederlanden, en wel door het verlenen van bibliografische en documentaire informatie,
het organiseren van studiedagen en symposia, het ontsluiten en uitbreiden
van de z.g. Brandsma-collectie, het opzetten en uitvoeren van wetenschappelijke
projecten in het omschreven vakgebied, en het voorbereiden van publicaties over
de geschiedenis en theologie van het geestelijk leven.
De Instituutsbibliotheek omvat momenteel ongeveer 32.000 banden (enkele handschriften,
een aantal incunabelen en postincunabelen, een omvangrijke verzameling
geestelijke werken uit de I6de tot 20ste eeuw, vaktijdschriften en seriewerken).
Door aanschaffing van nieuwe en antiquarische boeken brengt het Instituut zijn
boekerij op het peil van een gespecialiseerde bibliotheek in het kader van de
geschiedenis en theologie van het geestelijk leven, vooral in de Nederlanden.
Andere activiteiten zijn een theologische leergang van het geestelijk leven en een
documentatie van moderne spiritualiteit en vroomheid. De spiritualiteit van de
middeleeuwen is reeds verregaand bestudeerd : voor de zuidelijke Nederlanden
vooral door de meer dan veertigjarige arbeid van het Ruusbroecgenootschap te
Antwerpen ; voor de noordelijke Nederlanden in het biezonder door de vroege en
vrij intensieve belangstelling voor de Moderne Devotie.
in de bestudering van het geestelijk leven in de Nederlanden vanaf de Hervorming
tot aan het herstel der bisschoppelijke hierarchie in Nederland bestaat tot nu toe
eigenlijk een aantal ernstige hiaten.

96 KRONIEK
Als een van zijn specialisaties heeft het Titus Brandsma-Instituut daarom gekozen
de geschiedenis van de spiritualiteit en de vroomheid in de noordelijke Nederlanden
van 1500 tot heden. Geografisch en chronologisch is dit werkterrein begrensd door
het Ruusbroecgenootschap, dat zich vooral op de zuidelijke Nederlanden en het
geestelijk leven der middeleeuwen toelegt. Daarnaast verzamelt het Katholiek
Documentatie-Centrum te Nijmegen bronnen betreffende het katholieke leven in
heden en verleden, vooral vanaf het herstel van de bisschoppelijke hierarchie in 1853.
Het Titus Brandsma-Instituut streeft daarom naar nauwe samenwerking met beide
instellingen.
In het kader van het gekozen historisch werkterrein zijn de volgende projecten en
plannen te onderscheiden.
1. Brandsma-collectie, als uitgangspunt voor de studie van de spiritualiteit en de
vroomheid in de Nederlanden. Reeds in 1928 ontwierp Titus Brandsma plannen
voor het fotograferen en afschrijven van belangrijke Middelnederlandse handschriften,
geTnspireerd door de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta van Prof. Dr. W. de
Vreese. In 1938 was een zestigtal handschriften uit ruim dertig binnen- en buitenlandse
bibliotheken geheel of gedeeltelijk gefotografeerd. Ruim zevenhonderd verschillende
geestelijke werken vonden in 173 fotoalbums een plaats. Op de albums
en een deel van de cartotheek berust de gestencilde cataloog, in 1968 door Dr. A.
Gruijs met aanvullingen opnieuw uitgegeven in fotomechanische nadruk.
Het plan is de cataloog geheel te herschrijven en, voorzien van registers en een
volledige lijst van aanwezige afschriften, opnieuw uit te geven.
Naast ontsluiting van de Brandsma-collectie beoogt de Stichting ook uitbreiding,
vooral met handschriftelijke bronnen, die na de middeleeuwen ontstaan zijn. Naar
de vorm is gekozen voor het systeem van verfilming op microfiches.
2. Bronnen voor de geschiedenis van het geestelijk leven onder de apostolische
vicarissen. In dit project gaat het om de opsporing, inventarisering, beschrijving en
microverfilming van handgeschreven en onuitgegeven bronnen, die van belang zijn
voor onze kennis van het geestelijk leven ten tijde van de apostolische vicarissen.
De subsidie hiervoor van de Nederl. Organisatie voor zuiver-wetenschappelijk onder-
zoek (2.W.O.) is eerst en vooral bestemd voor verfilming van handschriften uit
collecties die, ten gevolge van verschuivingen in de wereld van het kerkelijk
bibliotheekwezen, op een of andere wijze verloren dreigen te gaan. Maar ook
handschriften uit onbedreigde collecties dienen bij de bronnenverzameling betrokken
te worden. In de bronnenlijsten worden de zuiver archivalische bronnen voorlopig
nog niet opgenomen. Ze lijken voorlopig nog van minder belang dan de literaire
bronnen, omdat zij meestal slechts oppervlakteverschijnselen registreren, terwijl het
religieus beleven v66r alles een innerlijke levenshouding is. De lijsten omvatten
inmiddels reeds ongeveer 1200 bronnen, waarvan er in het kader van het Z.W.O.-
proiect al ruim 250 op microfiches verfilmd zijn.
Om dubbel werk te voorkomen, zal binnen afzienbare tijd een lijst van gemicroficheerde
handschriften gepubliceerd worden, terwijl op langere termijn de
uitgave van een bronnenrepertorium in het vooruitzicht gesteld kan worden.
3. Gedrukte bronnen voor de geschiedenis van het geestelijk leven in de Neder
landen na 1500. Omdat de bronnen naar verhouding slechts in bescheiden mate
handschriftelijk bewaard gebleven zijn, dient uiteraard de overvloed aan gedrukte
bronnen bij het onderzoek betrokken te worden. Dit heeft geleid tot een nieuw
project: opsporing, inventarisering en microverfilming van moeilijk toegankelijke
of zeldzame oude drukken. Uitgangspunt hierbij is niet, zoals bij de handschriften
in het boven omschreven project, de vindplaats der bronnen, maar de persoon van

KRONIEK 97
de geestelijke schrijver, wiens werken in de bronnenlijsten voor de geschiedschrijving
van de spiritualiteit na 1500 behoren en voor de gespecialiseerde instituutsbibliotheek
een welkome aanvulling betekenen.
4. Heruitgave en aanvulling van de Bibliotheca Catholka Neerlandica Impressa.
Dit werk, enig in zijn soort, bevat vele fouten en onvolkomenheden, die bij een
nieuwe uitgave verbetering behoeven. Ook door de grote verschuivingen binnen het
kerkelijk bibliotheekwezen in de laatste jaren is de bruikbaarheid van de B.C.N.I.
in toenemende mate ondermijnd geraakt. Bovendien zou de bestaande leemte in
informatie na 1727 opgevuld moeten worden.
5. Filosofische en theologische dictaten en tractaten. Na 1580 is een groot deel
van de clerus gedurende enkele eeuwen aan buitenlandse universiteiten en seminaries
of aan de eigen opleidingsinstituten der religieuze orden en congregaties gevormd.
Belangrijke centra voor ons land waren Keulen en vooral Leuven. Voor een verdiept
inzicht in de achtergronden van de spiritualiteit in de zeventiende en volgende
eeuwen is wetenschappelijke kennis van de wijsgerige en theologische priestervorming
zeer gewenst. Hoe groot de invloed is geweest van Franse geestelijke stromingen
als jansenisme en pietisme, is daarbij nog grotendeels een open vraag.
Er blijkt een respectabel aantal wijsgerige en theologische tractaten en dictaten te
bestaan, afkomstig van priesters die bij ons als missionaris hebben gewerkt. Deze
geschriften vormen tot nu toe een vrijwel verwaarloosd terrein van onderzoek. Het
Instituut legt thans een lijst hiervan aan, die te zijner tijd als uitgangspunt voor
wetenschappelijk onderzoek zou kunnen dienen.
6. Noordnederlandse getijdenboeken. Ofschoon op het gebied van het vijftiendeen
zestiende-eeuwse getijdenboek reeds veel belangwekkend werk is verzet, is de
studie ervan nog lang niet voltooid. Enerzijds doordat wij ten aanzien van deze
geestelijke literatuur met een mer a boire te doen hebben, anderzijds doordat vele
hoofdlijnen reeds beschreven en dus bekend zijn, schijnt niemand de synthese
waarop gewacht wordt aan te durven. Bij het verzamelen van bronnen ,in bovenstaande
projecten beschreven, wordt bibliografisch en, als het bedreigde collecties
betreft, ook door microverfilming het getijdenboek uit onze streken betrokken. De
publicatie van een lijst van gesignaleerde en gemicroficheerde getijdenboeken kan
mettertijd tegemoet gezien worden.
7. Opera omnia van Geert Grote. In 1984 zal het vijfhonderd jaar geleden zijn,
dat Geert Grote stierf. Reeds vroeger zijn er plannen gemaakt om te komen tot een
uitgave van zijn opera omnia, o.a. door Titus Brandsma. Het Instituut, dat een
dergelijk ambitieus plan niet op eigen gelegenheid kan uitvoeren, zou graag medewerking
verlenen aan initiatieven, die tot realisatie van de verlangde uitgave
kunnen leiden.
8. Documentatie historische spiritualiteit. In aansluiting bij het documentatieapparaat
van de z.g. Brandsma-collectie en als bibliografisch en documentair hulpmiddel
voor de genoemde projecten, werkt het Instituut aan een documentatieapparaat
betreffende de historische spiritualiteit in het algemeen en de Nederlandse
in het biezonder. De bedoeling is, om op langere termijn door systematisch literatuuronderzoek
een zo volledig mogelijke bibliografie en documentatie op dit historisch
vakgebied te verzamelen.
A. R.

REGISTER
In de kroniek zijn de mededelingen en bibliografische gegevens zo geordend, dot,
na de notds over de orde in het algemeen, de kloosters in alfabetische orde volgen.
Gezien in sommige notds over meerdere kloosters sprake is, volgt hier dit register.
APEL(TER), zie TER APEL.
BEYENBURG, bl. 83.
CARIGNAN, bl. 84, 91.
CHAUNY, bl. 84, 85, 86.
CONDREN, bl. 84, 86.
DIEST, bl. 86.
DOORNIK, bl. 89.
DUESSELDORF, bl. 82, 86, 89.
EMMERICH, bl. 93.
ENGELSE KLOOSTERS, bl. 79.
FALKENHAGEN, bl. 87.
GLINDFELD, bl. 88.
HERTOGENBOSCH, bl. 88.
HOEI, bl. 78, 79, 82, 83, 85, 89.
HOHENBUSCH, bl. 80, 81.
KEULEN, bl. 78, 79, 81, 82, 83, 86, 89, 92, 93.
KOLEN (KERNIEL), bl. 78, 79, 91, 92.
LUrK, bl. 78, 79, 82, 86, 89, 92.
MAASEIK, bl. 75, 90, 91, 92.
MAASTRICHT, bl. 78, 79, 93, 94.
MARIENFREDE, bl. 78, 80, 82, 83, 93.
NAMEN, bl. 78, 79.
OSTERBERG, bl. 93.
PARIJS, bl. 79.
SINT-AGATHA, bl. 78, 83, 87, 93, 94.
SNEEK, bl. 94.
SUXY, bl. 91.
TER APEL, bl. 87.
TOULOUSE, bl. 95.
VENLO, bl. 83, 93.
VIRTON, bl. 84, 91.

CLAIRLIEU"
Tijdschrift gewijd aan de gescbiedenis van de Kruisheren.
Verschijnt tweemaal per jaar op ongeveer vijftig bladzijden per nummer;
- ofwel in eenmaal op ongeveer 100 bladzijden ;
- ofwel als dubbele jaargang op minstens tiveehonderd bladzijden.
Artikels en mededelingen aan de redaktie, gelieve men te zenden aan :
Dr. A. Ramaekers, o.s.c, Sint-Odilialaan 30, B-3581 Achel (Belgie).
Voor BELGIE :
Geschiedkundige Kring ,,Clahiieu"
Kruisherenklooster, B-3581 Achel.
postrekening 1226.79 Clairlieu, Achel.
Voor NEDERLAND :
ADRES VAN DE MEDEWERKERS :
Damn Fockemalaan 10, NL - Amersfoort.
giro 816.444 t.n.v.
Administrates Clairlieu, Amersfoort.
A. WIEfiRS, Kruisherenklooster. B.3680 - Maaseik.
D. SNIJDERS, Kruisherenklooster. B.3680 - Maaseik.
A. PUT, Kruisherenklooster. B.3680 - Maaseik.
S. AERTS, Kruisheren, Penitentienenstraat 15. B.3000 - Leuven.
A. RAMAEKERS, St Odilialaan 30. B.3581 - Achel.
H. VAN ROOIJEN, Daam Fockemalaan 10. NL - Amersfoort.