Nummer 4, oktober 2006 - Noord-Hollands Archief

In dit nummer onder meer:
noord-hollands archief
Mode en kleding in archieven en op oude foto’s
Tijdelijke sluiting studiezalen
studiezaal Jansstraat
n
a
h
NHA nieuws
nummer 4 Oktober 2006
n
a
h
20

n
a
h
Inhoudsopgave pagina
Woord vooraf ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 1
Van boezeroen tot bikini. Mode en kleding in archieven en op foto’s 1860-1950 ........................................................................................................................................... 2
Teruggevonden: het oorlogsdagboek van zenuwarts Marius J. ten Raa .................................................................................................................................................................. 5
Studiezaal NHA-locatie Jansstraat gaat vier maanden dicht ......................................................................................................................................................................................... 11
Vaste bezoekers: Wim de Wagt .......................................................................................................................................................................................................................................................................... 12
Nieuwe archieven en collecties ........................................................................................................................................................................................................................................................................... 14
Terug naar school: schoolkranten in de bibliotheek ..................................................................................................................................................................................................................... 16
Vergeten Noord-Hollanders: Jacob Andriesz Swart ..................................................................................................................................................................................................................... 18
Website Provinciale Atlas Noord-Holland ........................................................................................................................................................................................................................................... 22
NHA verwerft tekeningen van St.-Odulphuskerk in Wijk aan Zee en van Middenduin in Santpoort .................................................................................. 23
Colofon
NHA nieuws is het kwartaalblad van het Noord-Hollands Archief .
De auteurs van de artikelen in dit nummer zijn allen medewerker
van het Noord-Hollands Archief, tenzij anders is vermeld.
Redactie: Hans van Felius, Annabella Meddens - van Borselen en
Ed Sewalt
Eindredactie: Maarten Brock
Vormgeving: TOP Service/Patrick Meijer
Druk: Drukkerij Teeuwen van Son BV
Oplage: 1000
ISSN: 1871-6326
Prijs losse nummers € 1,00
Vrienden van het Noord-Hollands Archief ontvangen
NHA nieuws gratis.
Noord-Hollands Archief
Postbus 3006
2001 DA Haarlem
www.noord-hollandsarchief.nl
info@noord-hollandsarchief.nl
Locatie Jansstraat Locatie Kleine Houtweg
Jansstraat 40 Kleine Houtweg 18
2011 RX Haarlem 2012 CH Haarlem
T: (023) 511 33 20 T: (023) 517 27 00
F: (023) 511 34 47 F: (023) 517 27 20
Voorzijde omslag: Gertie Nijhoff gefotografeerd tijdens een vakantie in
Japan in augustus 1935.
Achterzijde omslag: Dame met parasol op het strand van Zandvoort, 1921.
Middenduin te Santpoort, in 2002 getekend door Joop Vermeij.
n
a
h

n h
a 24
het Mendelcollege te Haarlem. Zijn woonplaats is Santpoort, vlakbij
de molen De Zandhaas. Vermeij maakt aquarellen, grafiek, tekeningen
maar werkt ook in olieverf. Op een verkooptentoonstelling in
Santpoort in mei 2006 kocht het Noord-Hollands Archief vijf aquarellen,
te weten de molen de Slokop aan de Mooie Nel in Spaarnwoude,
een gezicht over de Mooie Nel zelf, een gezicht te Spaarnwoude, alle
drie uit 2005, een aquarel van het kerkje te Ransdorp bij Amsterdam,
welke tekening in de Provinciale Atlas Noord-Holland zal worden
opgenomen, en verder de hierbij afgebeelde voorstelling uit 2002 van
De St.-Odulphuskerk in Wijk aan Zee anno 1816, getekend door Cornelis Apostool.
de twee negentiende-eeuwse vierkante houten hooi- of kapbergen
met pannen schilddaken van het voormalige boerderijencomplex
Middenduin te Santpoort, even ten noorden van de Ruïne van
Brederode. Dit complex, gelegen aan de zogenaamde Ruigehoek,
bestaat uit vier woonhuizen, een stal, de twee afgebeelde kapbergen
en twee houten schuren. Het oudste huis dateert waarschijnlijk uit
het laatste kwart van de zeventiende eeuw. Het geheel is een door het
Rijk beschermd monument.
Woord vooraf
Op zaterdag 14 oktober 2006 is tijdens de Open
Archievendag bij het Noord-Hollands Archief
(NHA) de nieuwe website van het NHA in
gebruik genomen. De website www.noordhollandsarchief.nl
vormt een belangrijke stap
in het integratieproces van de beide
Haarlemse archiefdiensten. De belangrijkste
databases die te vinden waren op de oude sites
van het Rijksarchief in Noord-Holland en de
Archiefdienst voor Kennemerland zijn dan
ook opgenomen in de nieuwe website.
Daarnaast biedt de site ook nieuwe functionaliteiten
en een keur aan informatie.
De komende tijd zal de website nog aanzienlijk
worden aangevuld en uitgebreid om
daarmee invulling te geven aan een van de
belangrijkste doelstellingen van de fusie,
namelijk de verbreding en verdieping van het
publieksbereik.
Tegelijkertijd is op 14 oktober de nieuwe website
van de Stichting Provinciale Atlas Noord-
Holland (SPAN) ten doop gehouden:
www.provincialeatlas-nh.nl. Met de presentatie
van deze site wil de SPAN nog ruimere
bekendheid geven aan het unieke en veelzijdige
beeldmateriaal dat in deze atlascollectie
van de provincie berust. De atlas is door de
provincie Noord-Holland in beheer gegeven
aan het NHA.
Het bouwtraject van de Janskerk tot publiekscentrum
voor het NHA ligt nog volledig op
schema. Binnenkort neemt de aannemer de
huidige studiezaal en receptie onder handen.
In dit kader zal de studiezaal van de locatie
Jansstraat met ingang van 1 november 2006
voor vier maanden gesloten worden.
De dienstverlening wordt zoveel als mogelijk
is voortgezet op onze locatie aan de Kleine
Houtweg. Voor nadere informatie zie elders in
dit blad of op onze nieuwe website.
Ik wens u veel leesplezier toe.
Lieuwe Zoodsma
directeur Noord-Hollands Archief
Er wordt hard gewerkt aan het nieuwe publiekscentrum van het NHA in de Janskerk. Op deze foto ziet u de gaanderijen waar
onder meer de bibliotheek in open opstelling wordt ondergebracht. Op de vloer liggen de leidingen voor de vloerverwarming.
n
a
h
1

n
a
h
2
door Annabella Meddens-van Borselen
Van boezeroen tot bikini. Mode en kleding
in archieven en op foto’s 1860-1950
Welke kleding droegen onze ouders, grootouders en overgrootouders? Waar is informatie te vinden over kleding van onze voorouders?
Wanneer vond de grootste verandering in de mode voor vrouwen plaats en waarom? Wat droegen badgasten tijdens een dagje op het
strand? Wat voor kleding droegen baby’s en jonge kinderen in de periode 1900-1950?
In de boedelinventarissen, die te vinden zijn
in notariële archieven, is te lezen wat voor
kledingstukken onze voorouders droegen.
Vaak maakte de notaris een boedelinventaris
op van alle goederen die mensen na hun
overlijden nalieten. Hierin werden kamer
voor kamer alle voorwerpen (inclusief de
inhoud van alle kasten) beschreven die in het
huis van de overledene werden aangetroffen.
Ook alle kledingstukken beschreef de notaris
precies. Kleding werd niet weggegooid, maar
ging over op het nageslacht, omdat kleding
heel duur was. Kleding was namelijk handgemaakt
en kostte veel tijd om te fabriceren.
Kledingstukken werden eindeloos hersteld,
telkens vermaakt en aan de nieuwste mode
aangepast. Halverwege de negentiende eeuw
deden naaimachines hun intrede en werden
de eerste modetijdschriften uitgegeven met
patronen voor kleding, zoals het tijdschrift
La Gracieuse (Aglaja). Naast notariële archieven
en negentiende-eeuwse modetijdschriften
geven oude foto’s uit de periode 1860-1950
een goed beeld van de kleding van onze
(voor)ouders. Portretfoto’s uit de periode
1860-1950 waarop de kleding goed te zien
was, had het Noord-Hollands archief aanvankelijk
niet. Bezoekers en lezers van het
Haarlems Dagblad hebben in het kader van
de themadag ‘Van boezeroen tot bikini –
mode en kleding 1750-1950’ op 14 oktober
2006 tijdelijk hun oude familiefoto’s afgestaan
waarop badkleding en kinderkleding te
zien is, zodat het NHA die kon scannen om
zo over deze bron van informatie te beschikken.
Korte rokken en kort haar
De meest spectaculaire wijziging in de mode
voor vrouwen vond plaats in de periode 1925-
1929. Vrouwen knipten voor het eerst hun
haren kort en droegen rokken tot even onder
de knie. Grote hoeden verdwenen en pothoeden
kwamen er voor in de plaats. Korte
hemdjurken kwamen in de mode, die vrouwelijke
vormen verdoezelden. Daaronder
werden geen zwarte, maar vleeskleurige kousen
gedragen. Ook droegen vrouwen voor het
eerst sportkleding. Er was een nieuw ideaal-
beeld in zwang: vrouwen moesten slank zijn
met een licht gebruinde huid. Door de eerste
feministische golf (1880-1920) veranderde er
veel voor de Nederlandse vrouw: vrouwen
kregen toegang tot de universiteiten, kregen
kiesrecht (1919), reden auto, rookten sigaretten,
dansten de charleston en deden aan
sport. De economische crisis van 1929 maakte
een einde aan deze ‘jongens’-mode. Het
vrouwelijke silhouet keerde terug. De rokken
werden wijder en langer, tot over de kuit, en
ook de haren werden weer langer gedragen.
Badpak en bikini
Het badkostuum voor vrouwen bestond in
de tweede helft van de negentiende eeuw uit
een broek met een jurkje eroverheen. Pas
rond 1900 kwam er een badpak dat uit één
deel bestond. In de jaren twintig werd het
een mouwloos eendelig badpak met een kort
broekspijpje. De badpakken waren van wol
en boden geen comfort bij het zwemmen: ze
werden zwaar en zakten uit. De dames konden
zich in speciale badkoetsen verkleden. Geertrui van der Zwet op vijfjarige leeftijd, 1917.
De koetsen werden een stukje de zee in
getrokken zodat de dames vrijwel ongezien
een duik in het water konden nemen.
In de jaren 1900-1920 zaten de meeste mensen
overigens nog volledig gekleed aan het
strand. Men ging voor het strandvertier en
niet om te zonnen. Om niet bruin te worden
namen de dames een parasol mee. In de jaren
twintig en dertig kwam hier verandering in.
Jongeren gingen toen naar het strand om
bruin te worden. Sinds 1880 was er ook voor
mannen een badpak. Pas in 1936 verschenen
de mannen voor het eerst in zwembroek.
Bikini’s werden via Frankrijk in 1946 voor het
eerst geïntroduceerd. Tijdens de missverkiezing
in Zandvoort in 1950 deden de kandidaten
in bikini mee aan de wedstrijd.
Baby’s en kleuters in
kanten jurkjes
Op oude foto’s is te zien dat veel baby’s van
1870 tot circa 1920-1930 vaak witte kanten
jurkjes of donkere jurkjes aan kregen als ze
naar de fotograaf gingen. Of het nou jongens
of meisjes waren. Vaak is de kleding van de
jongens wel van iets steviger en stoerdere stof
gemaakt en zijn de jongens soms met jongensspeelgoed
gefotografeerd. Pas als een
jongetje zindelijk werd, kreeg hij een broek
aan.
Tegenwoordig kleden wij baby’s vaak in jongenskleding
met broekjes en truitjes en trekken
wij de babymeisjes geen jurkje meer aan.
n
a
h
3

n
a
h
4
Strandpret in Zandvoort in de jaren twintig van de vorige eeuw.
Matrozenpakjes
Op veel oude foto’s zijn kinderen in matrozenpakjes
te zien. Het matrozenpakje behoort
tot de populairste kindermode aller tijden. De
matrozenpakjes werden in Nederland voor
het eerst door jonge kinderen uit de stedelijke
elites gedragen rond 1875. Rond 1890 kregen
ook kinderen uit andere bevolkingsgroepen
matrozenpakjes aan. In de periode 1915-1929
bereikte deze marinelook het toppunt van zijn
populariteit en ze bleef tot 1940 gangbaar.
Matrozenpakjes konden bij Gerzon, de
Bijenkorf of andere winkels in verschillende
prijsklassen gekocht worden. In 1931 varieerde
de prijs van een dergelijk pakje bij Gerzon van
ƒ 3,90 voor de kleinste maat tot ƒ 17,50 voor de
grotere jongens. Ook verschenen patronen
van matrozenpakjes en andere kinderkleding
in modebladen, zodat veel moeders deze zelf
konden maken op de naaimachine. Tot in de
jaren zestig waren veel huisvrouwen financieel
genoodzaakt om zelf kleding te maken. In
1960 is het matrozenpakje uit het modebeeld
verdwenen.
Met dank aan mevrouw Jacoba de Jonge voor
informatie over kinderkleding en aan alle
bezoekers van het Noord-Hollands Archief,
die tijdelijk hun oude familiefoto’s ter
beschikking hebben gesteld.
Het tijdschrift La Gracieuse is te bekijken op
www.hetgeheugenvannederland.nl.
Voor meer informatie over matrozenpakjes zie:
Ignaz Matthey, ‘Van elitekleding tot allemansdracht.
Het matrozenpakje als dalend cultuurgoed’
in: Textielhistorische bijdragen 2005.
door Cecile aan de Stegge
Teruggevonden: het oorlogsdagboek van
zenuwarts Marius J. ten Raa
Tijdens de bezetting van ons land hebben de Duitsers langs een groot deel van de Nederlandse kust de zogenaamde ‘Atlantikwall’
aangelegd. Daardoor moesten veel mensen verhuizen. Zenuwarts M.J. ten Raa (sedert 1922 werkzaam als afdelingsarts op Duin &
Bosch te Bakkum) moest op 17 juni 1942 met een groep van 195 patiënten evacueren naar psychiatrisch ziekenhuis Het Groot Graffel
in Warnsveld (Gelderland). Daar aangekomen legde hij direct een ‘journaal’ aan om zijn bevindingen vast te leggen. Lange tijd was
dit dagboek zoek. Afgelopen zomer is het teruggevonden. Sindsdien ligt het in het Noord-Hollands Archief.
Het oorlogsdagboek van Marius Johan ten
Raa (1895-1960) is in de geschiedschrijving
over de psychiatrische instellingen in Noord-
Holland minstens driemaal genoemd.
Provinciaal toezichthouder P. van Kleffens
citeerde in 1949 een passage over het gestaag
dalende voedselrantsoen van de evacués tussen
februari en mei 1945. Oud-verpleger Jaap
Glastra van Duin & Bosch citeerde in 1995 een
intrigerende passage van Ten Raa over de
bevrijding van Het Groot Graffel door de
Canadezen. Historicus Nico de Boer greep in
2004 terug op de citaten van Van Kleffens.
Hun citaten deden vermoeden dat het gehele
dagboek voor mij een belangrijke bron van
informatie kon zijn. Mijn onderzoek richt
zich namelijk op de vraag wat de verpleegkundige
zorg aan patiënten in Nederlandse
psychiatrische inrichtingen gedurende de
twintigste eeuw inhield. Over de praktische
problemen van verpleegkundigen bij hun
werk tijdens de Duitse bezetting kon ik weinig
concrete informatie vinden. Daarom
wilde ik het oorlogsdagboek van Ten Raa
graag lezen. Helaas vermeldde geen van de
hierboven genoemde auteurs waar zij het
dagboek hadden gevonden. Ik besloot op
zoek te gaan.
De speurtocht
De speurtocht voerde mij naar Jaap Glastra,
naar Duin & Bosch, naar het Museum van
Het Groot Graffel, naar het Nationaal
Museum voor Psychiatrie Het Dolhuys te
Haarlem, naar het Noord-Hollands Archief,
naar de zonen van Ten Raa en uiteindelijk
naar Nico de Boer. Niemand wist waar het
dagboek was. Was het na de publicatie van
Glastra (1995) zoek geraakt? Met enige regelmaat
bleef ik het Noord-Hollands Archief
met e-mails attenderen op mijn speurtocht.
Op 30 juni 2006 mailde NHA-medewerker
Hans van Felius terug: ‘BINGO’. Hij had het
dagboek plotsklaps op zijn bureau gevonden
met het verzoek het in te boeken. Subiet
sprong ik in de trein om het te bekijken.
Inderdaad: dit was het dagboek van Ten Raa.
Jarenlang had het opgeslagen gelegen bij de
provinciale griffie. Toevallig droeg de provincie
het juist deze zomer over aan het Noord-
Hollands Archief.
De inhoud: het dagelijks
leven in Het Groot Graffel
Het gevonden dagboek biedt inderdaad de
concrete informatie waarnaar ik op zoek was.
Het begint op 17 juni 1942 en eindigt op 31
oktober 1945, één dag na de datum waarop
Ten Raa met 135 patiënten terugkeert naar
Duin & Bosch. De gebeurtenissen in de tussenliggende
periode zijn vastgelegd op 64,5
n
a
h
5

n
a
h
6
De eerste bladzijde van het oorlogsjournaal van Marius J. ten Raa.
dicht beschreven pagina’s. Het zijn korte
aantekeningen, meestal over concrete feiten
of gebeurtenissen, zoals de (afnemende)
kwantiteit en kwaliteit van het eten; het
effect van verduisteringsmaatregelen; de
vroeg invallende kou waardoor patiënten
vroeg naar bed moeten; het uitvallen van de
elektriciteit in de nachtelijke uren waardoor
verpleegsters zich in de nachtdienst met
behulp van kaarsen moeten zien te redden.
Ten Raa legt bovendien vast welke patiënten
en/of personeelsleden ziek worden, welke
ziektes ze krijgen en wie er aan sterven. Van
zijn eigen patiënten sterven in de loop der
tijd 62 personen, evenveel vrouwen als man-
nen. Al met al is vrij aardig te traceren hoe de kwaliteit van verpleging
die geboden kan worden daalt. Na een Duits bombardement op
Zutphen in september 1944 blijkt de wasserij van de inrichting niet
meer te functioneren. De verpleegsters moeten voortaan met de hand
wassen, vaak zelfs met koud water, ook als patiënten aan (besmettelijke)
diarree lijden. Als het buiten nat weer is, moeten zij de lakens tussen
de bedden in overvolle paviljoens te drogen hangen. Patiënten
lopen longontsteking op door de stijgende vochtigheidsgraad.
Ondanks deze ellende moeten ten gevolge van de schade aan het binnengesticht
(die het gevolg is van de ontploffing van een munitietrein
op het station te Zutphen) nog eens 600 extra patiënten uit het binnengesticht
van de inrichting te Zutphen in Het Groot Graffel worden
opgenomen. Voor Ten Raa en de staf van zijn vrouwenpaviljoen betekent
dit dat zij vanaf 5 oktober 1944 met 172 vrouwelijke patiënten in
een paviljoen zitten dat ooit gebouwd is voor 58 personen. De patiënten
liggen tot in de baden en kasten. Een wanhopige situatie.
Militaire activiteit
Naast dit type ellende biedt het dagboek ook informatie over nog ernstiger
zaken. Die gaat over wat er (vooral na medio september 1944)
aan militaire activiteit plaatsvindt op en rond het terrein van Het Groot
Graffel. Let wel: op het terrein wonen dan zo’n 1250 patiënten uit zes
verschillende Nederlandse gestichten vlakbij elkaar (namelijk. uit Het
Groot Graffel, Oude en Nieuwe Gasthuis, Vrederust, Duin & Bosch,
Santpoort en Rosenburg). Ten Raa beschrijft gedetailleerd hoe de
Duitsers in weerwil van dit enorme aantal patiënten militaire ‘stellingen’
aanleggen op het terrein. Op 2 december 1944 bijvoorbeeld plaatsen
zij twee granaatwerperstellingen, pal voor Paviljoen Ruimzicht
waar Ten Raa met zijn vrouwen huist. Bovendien plaatsen zij een stelling
voor luchtafweer op 15 meter van zijn mannenpaviljoen. De
Duitse V1-raketten, van nabijgelegen bases afgeschoten, vliegen bij
voortduring bijzonder laag over de inrichting heen. Vele storten vlakbij
neer. De V1-raketten richten dan ook niet alleen grote materiële
schade aan, maar beroven patiënten en personeel van hun nachtrust
door het lawaai en de angst die zij met zich meebrengen. Ten Raa zelf
Marius J. ten Raa omstreeks 1940.
ontsnapt op 30 januari 1945 ternauwernood aan een raket op de
Vordenscheweg.
Volstrekt nieuw is de informatie dat Organisation Todt op 31 oktober
1944 een ernstig dreigement uit: zij zullen patiënten gaan wegvoeren
als niet elke dag minstens twintig mannelijke personeelsleden van
Het Groot Graffel de Duitsers komen helpen bij het graven van loopgraven
op het terrein. Eerder had Organisation Todt gedreigd vijftig
procent van het personeel daarvoor op te zullen eisen; kennelijk is
zelfs hén dat te veel geworden. Na een crisisvergadering geven de
personeelsleden toe om de patiënten te redden. Op 3 december 1944
noteert Ten Raa in zijn dagboek dat ‘honderden mensen’ loopgraven
staan te graven tussen en vlak rondom de paviljoens.
n
a
h
7

n
a
h
8
Johannes Nonnekes omstreeks 1942.
Op 4 en 5 april 1945, bij de bevrijding van
Warnsveld, volgen de gruwelijke consequenties
hiervan. De hoeveelheid loopgraven, granaatwerper-
en luchtafweerstellingen op het
terrein heeft de Canadezen tot de overtuiging
gebracht dat Het Groot Graffel een Duitse
militaire vesting is. Vroeg in de middag van 4
april 1945 beginnen zij ‘heftige beschietingen’
met granaatvuur op het hoofdgebouw
van Het Groot Graffel. Volgens Ten Raa duren
deze ‘van 13.30 tot 22.00 uur ‘s avonds, met enkel
één korte onderbreking in de middag.’ Ten Raa
verliest door de beschietingen in de avonduren
van 4 april eerst twee van zijn mannelijke
patiënten. Vervolgens krijgt het vrouwenpaviljoen
vier voltreffers te verwerken. Tot
slot worden drie mannelijke patiënten van
Duin & Bosch ín hun paviljoen door
Canadezen met mitrailleurs door schedel,
hals en/of borst geschoten. De dood van deze
drie patiënten leidt ertoe dat Ten Raa, voorgegaan
en bijgelicht door zijn hoofdverpleger
Johannes Nonnekes, midden in de nacht een
Canadese officier opzoekt om deze te waarschuwen
dat hij niet op Duitsers, maar op
Nederlandse psychiatrische patiënten schiet
(Ten Raa, p. 52). Deze officier reageert met de
mededeling dat het zijn opdracht was de
‘Duitse militaire vesting’ volkomen te vernietigen.
Na hun nachtelijke gesprek houdt het
granaatvuur echter op. Oud-verpleegster
Tiny Schekman-Hiemstra die in de nachtdienst
zat, heeft beschreven hoe onwerkelijk
die plotselinge stilte op haar overkwam
(Schekman-Hiemstra 2000).
De geschiedschrijving over
de bevrijding van Het Groot
Graffel
Ook in de geschiedschrijving over de bevrijding
van Warnsveld kan men lezen over
slachtoffers onder patiënten op Het Groot
Graffel door militair geweld van Canadese
zijde (Zwamborn 2000, Museumcommissie
2001). In deze boeken of artikelen gaat het
echter alleen over ‘granaatvuur’ en refereert
men uitsluitend aan het heldhaftig optreden
daartegen door geneesheer-directeur Paul
van Bork van Het Oude en Nieuwe Gasthuis
en Het Groot Graffel op de middag van 4 april
1945.
Het verhaal luidt dat Van Bork na de granaatinslag
in het hoofdgebouw direct besefte dat
de Canadezen een serieuze militaire aanval
uitvoerden. Hij deed zijn witte doktersjas
aan, zette een hoge hoed op en bond een witte
handdoek aan zijn wandelstok. Zo uitgedost
liep hij op klaarlichte dag, dwars door de
vuurlinie en over de loopgraven, naar de leiding
van de Canadezen in Leesten om hen te
waarschuwen. Het verhaal over deze heldendaad
inspireerde de Zutphense kunstenaar
Arie Nijenhuis tot het maken van een tekening.
Deze tekening, waarop de loopgraven
duidelijk zichtbaar zijn, heeft jarenlang in
Van Borks studeerkamer gehangen. Het
Groot Graffel zelf heeft op 13 november 1995
een plaquette geplaatst in de hal van het
hoofdgebouw, om de moed van Van Bork blijvend
te gedenken. De latere getuigenissen
van de door hem gewaarschuwde Canadees,
van twee oud-verpleegsters (Willy van Driel
van Duin & Bosch en Inge Marcus van Het
Groot Graffel), van de beide kinderen van Van
Bork en de tekening van Nijenhuis lijken dan
ook overtuigende bewijzen van Van Borks
dappere actie.
In de regionale geschiedschrijving van
Warnsveld en Zutphen is echter één nuancering
op het verhaal over de moed van Van
Bork te vinden. De vroegere geneesheerdirecteur
van Het Zutphense Spittaal J. van
der Kluit publiceerde in 1996 een boek waarin
hij beweerde dat ook dokter Ten Raa van Duin
& Bosch de Canadezen nog eens zou hebben
gewaarschuwd en wel ’s nachts (Van der
Kluit, p. 178). Bij navraag bleek dat Van der
Kluit niet meer wist waar hij dat verhaal op
gebaseerd had; hij vermoedde echter dat hij
het van Henk Mulder (secretaris van de
Niet-gedateerde tekening van Arie Nijenhuis van de heldendaad van Van Bork.
Museumcommissie van Het Groot Graffel)
gehoord had.
Hoe kan het nu dat de vijf patiënten van
Duin & Bosch in de nacht van 4 op 5 april nog
gedood werden, als Paul van Bork op de middag
van 4 april, vóórafgaand aan die nacht de
Canadezen al had ingelicht over de ware aard
van de gebouwen waarop zij vuurden?
Hoogstwaarschijnlijk kon dit gebeuren
omdat er meerdere Canadese gevechtseenheden
hebben gevochten in Warnsveld: ’s middags
‘compagnie C van de Highland Light
Infantry of Canada’ en ’s avonds een
gevechtseenheid van de ‘North Nova Scotia
Highlanders’. De waarschuwing van Van
Bork heeft de tweede gevechtseenheid moge-
lijk nooit bereikt. De bombardementen van
deze tweede eenheid stopten immers pas
’s nachts, ook volgens de verklaring van oudverpleegster
Tiny Schekman-Hiemstra.
Waarschijnlijk was die stop het gevolg van
het gesprek tussen Ten Raa en Nonnekes aan
de ene kant, en een tweede Canadese officier
aan de andere kant. Hun nachtelijke gesprek
n
a
h
9

n
a
h
10
Emotionele uitroep in het dagboek van Ten Raa, in het verslag over de nacht van 4 op 5 april 1945.
vond echter niet plaats in Leesten, maar op
het terrein van Het Groot Graffel, ergens achter
een paviljoen (informatie oud-verpleegster
Willy van Driel van Duin & Bosch).
Het belang van Ten Raa’s
dagboek
Het belang van Ten Raa’s dagboek is allereerst
dat Ten Raa reeds tijdens de bezetting
concrete feitelijke (deels toetsbare) informatie
heeft opgeschreven over de dagelijkse leefsituatie
van geëvacueerde patiënten en personeelsleden.
Dergelijke contemporaine
informatie is betrouwbaarder dan verslagen
die op basis van herinneringen zijn opgesteld.
Dat Ten Raa’s aantekeningen teruggevonden
zijn, is dan ook belangrijk voor de
geschiedschrijving over het dagelijks leven in
de Nederlandse psychiatrie tijdens de bezetting.
De informatie over de militaire activiteit
op het terrein kan mogelijk leiden tot
nieuw onderzoek. Immers: hoe ging het er op
de terreinen van andere psychiatrische
inrichtingen aan toe? Het actuele belang van
het dagboek is de mooie aanvulling die het
biedt op het verhaal over de bevrijding van
Het Groot Graffel te Warnsveld. De zonen
van zowel Ten Raa als Nonnekes zijn blij dat
het dagboek van Ten Raa terecht is. Nu kunnen
ook hún vaders enige eer krijgen voor de
door hen betoonde moed in de nacht van 4 op
5 april 1945. Wellicht zou de gedenkplaat
voor Van Bork aangevuld kunnen worden
met nóg een gedenkplaat ter herdenking van
de bevrijding van Warnsveld. Die zou ofwel
in Warnsveld, ofwel in Bakkum geplaatst
kunnen worden. Op die gedenkplaat zouden
naast de namen van de gesneuvelde patiënten
de namen van Marius Johan ten Raa
(1895-1960) en verpleger Johannes Nonnekes
(1892-1970) vermeld moeten worden.
Met dank aan Lina Eudia van Bork, Hans en
Chris ten Raa, Joop Nonnekes, Henk Mulder
en de genoemde verpleegsters voor verstrekte
informatie en foto’s.
Drs. G.J. Cecile aan de Stegge, GGz-verpleegkundige
en filosofe, werkt aan een dissertatie over de
ontwikkeling van de psychiatrische verpleegkunde
in de twintigste eeuw.
Aangehaalde literatuur
• Boer de, Nico, Een tikkeltje tekort, Psychiatrie
in West-Friesland 1600-2000, (Zwolle:
Waanders, 2004).
• Bork, J.J. van, Verslag van de belevenissen
van zijn vader in Leesten (1995), mij toegezonden
door Henk Mulder, secretaris
Museumcommissie Het Groot Graffel,
d.d. 22-8-2005.
• Glastra, Jaap, ‘Een ziekenhuis op drift’, in
Oud-Castricum, 18e jaarboekje Stichting
Werkgroep Oud-Castricum, (Castricum,
1995), 27-30.
• Kleffens, van, P., Vijftig jaar Duin & Bosch te
Bakkum, (Bakkum: Duin & Bosch, 1949).
• Kluit van der, J., Niet om eniger Gaven of
Gonsten wille, Zeven eeuwen Gasthuizen en
Ziekenhuizen in Zutphen, (Zutphen,
Promotor Publikaties, 1996).
• Museumcommissie Het Groot Graffel, Het
Groot Graffel Warnsveld, 100 jaar psychiatrische
zorg in beeld gebracht, (Zutphen:
Walburg Pers, 2001).
• Raa ten, M.J., Journaal over het verblijf van
patiënten en personeel van Duin & Bosch op het
Groot Graffel te Warnsveld (niet gepubliceerd,
Warnsveld, 1942-1945); Noord
Hollands Archief, Archief Directie Duin &
Bosch, inventarisnummer 243.
• Schekman-Hiemstra, T., ‘Onvoorstelbaar!
De stilte!’ in Nooitgedacht, (Warnsveld:
Spectrum Gelderland Oost, juni 2000), niet
gepagineerd.
• Zwamborn, Tine, De bevrijding van Warnsveld
en zijn buurtschappen (2 april 1945-5 april
1945), (Zutphen: Walburg Pers, 2000).
Studiezaal NHA-locatie Jansstraat gaat
vier maanden dicht
De studiezaal van de locatie Jansstraat van het Noord-Hollands Archief in Haarlem is met ingang van woensdag 1 november 2006
voor een periode van vier maanden gesloten. Deze tijdelijke sluiting hangt samen met de ingrijpende verbouwing van de veertiende-
eeuwse Janskerk tot nieuw publiekscentrum en de verhuizing van ruim 6,5 kilometer archieven. Gedurende de maand februari 2007
gaat ook de studiezaal van de locatie Kleine Houtweg dicht. Op donderdag 1 maart 2007 gaan beide studiezalen weer open.
Om de bezoekers zo veel mogelijk tegemoet te
komen, zullen de zogeheten zelfbedieningsbestanden
(zoals de Burgelijke Stand, de
Bevolkingsregisters, de Doop-, Trouw- en
Begraafregisters en de diverse archieftoegangen)
van de Jansstraat tijdelijk worden overgebracht
naar de Kleine Houtweg. Dit geldt ook
voor de bouwdossiers van Haarlem en Schoten.
Deze bronnen kunnen op de Kleine Houtweg
worden geraadpleegd. Ook de raadpleging van
de archieven uit de depots aan de Jansstraat
blijft mogelijk. Een beperkt aantal archiefstukken
kan op verzoek ter inzage worden gegeven
op de Kleine Houtweg. Stukken die voor 12.00
uur worden aangevraagd, zijn nog diezelfde
dag ’s middags vanaf 13.00 uur beschikbaar.
Stukken die tussen 12.00 en 16.00 uur worden
aangevraagd, liggen de volgende werkdag
vanaf 9.00 uur klaar (dit betekent dat stukken
die vrijdagmiddag worden aangevraagd, dinsdagochtend
om 9.00 uur beschikbaar zijn).
Archiefstukken uit de depots aan de Jansstraat
kunnen op de Kleine Houtweg worden aangevraagd,
maar ook per e-mail via info@noord-
hollandsarchief.nl. De openingstijden van de
locatie Kleine Houtweg zijn: dinsdag tot en
met zaterdag van 9.00 tot 17.00 uur.
De locatie Jansstraat wordt het nieuwe
publiekscentrum van het Noord-Hollands
Archief. De locatie Kleine Houtweg krijgt
straks een beperkte studiezaal en zal voornamelijk
worden benut voor beheer- en behoudactiviteiten.
Achter de schermen wordt hard
gewerkt aan de integratie van archieven en
collecties. Van de archieven in de depots op de
Kleine Houtweg zal zo’n zes kilometer naar de
depots aan de Jansstraat worden verhuisd en
omgekeerd gaat 700 meter archief van de
Jansstraat naar de Kleine Houtweg. Het is de
bedoeling dat 90 procent van het studiezaalbezoek
gaat plaatsvinden aan de Jansstraat en
dat daar dan ook de meest geraadpleegde
archieven en collecties komen te staan. De
meest actuele stand van zaken rond de verbouwing
en verhuizing is te volgen op de
nieuwe website van het Noord-Hollands
Archief: www.noord-hollandsarchief.nl.
Nieuwe website NHA
Het Noord-Hollands Archief heeft een
nieuwe website: www.noord-hollandsarchief.nl.
Het NHA profileert zich als hét
historisch informatiecentrum voor Noord-
Holland, Kennemerland en Haarlem. Dit
betekent dat de website u de weg wijst naar
bronnen die betrekking hebben op de hele
provincie, op de regio Kennemerland (in
het bijzonder de gemeenten Aalsmeer,
Bennebroek, Beverwijk, Bloemendaal,
Haarlemmerliede en Spaarnwoude,
Heemskerk, Heemstede, Uitgeest, Uithoorn,
Velsen en Zandvoort) en op de provinciehoofdstad
Haarlem. Via de website
kunt u de verbouwing van de Janskerk op
de voet volgen en 40.000 afbeeldingen online
bekijken. Wilt u per e-mail op de hoogte
worden gehouden van het laatste nieuws
van het Noord-Hollands Archief? Surf dan
naar www.noord-hollandsarchief.nl en vul
uw e-mailadres in bij ‘nieuwsbrief’, ‘aanmelden’.
n
a
h
11

n
a
h
12
door Maarten Brock
Vaste bezoekers: Wim de Wagt
Kunst- en architectuurhistoricus Wim de Wagt (44) uit Heemstede hoopt begin 2007 te promoveren op een monografie over de
Utrechtse architect Piet Elling (1897-1962). Deze wegbereider van de moderne architectuur was ook actief in Noord-Holland. Zo ont-
wierp hij enkele villa’s in het Gooi, het onlangs gedeeltelijk gesloopte stationspostkantoor in Amsterdam en was hij enige tijd de huis-
architect van het hoofdstedelijk waterleidingbedrijf, dat beschikt over een vestiging op Leiduin bij Heemstede en Vogelenzang.
Elling is als representant van de nieuwe zakelijkheid minder bekend
dan architecten als Oud en Rietveld. “Met mijn proefschrift wil ik
Elling aan de vergetelheid ontrukken,”vertelt De Wagt. “De wat weggezonken
figuren boeien me meer dan de cultuurhistorische iconen.
Het gaat mij behalve om de gebouwen die iemand heeft ontworpen,
ook om de gedachten die daar achter zitten. Architectuur is van alle
kunstvormen misschien wel de meest maatschappelijke. Een gebouw
is meer dan een autonoom object, het zegt ook veel over de tijd waarin
het tot stand is gekomen. Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in de
maatschappelijke en culturele context van de bouwkunst en in de
wisselwerking tussen de levensgeschiedenis en het werk van de architect.”
Voor zijn proefschrift over Elling heeft De Wagt tachtig meter
archief doorgeworsteld, dat bij het Nederlands Architectuurinstituut
in Rotterdam berust. Voor zijn eerdere boeken deed hij veel onderzoek
in de studiezalen van het Noord-Hollands Archief. “Dat begon al met
mijn afstudeerscriptie over het Sportfondsenbad in Haarlem. Na mijn
afstuderen in 1989 heb ik me direct gevestigd als zelfstandig kunsthistoricus.
Ik adviseer gemeenten op het gebied van bouwkunst en
publiceer over architectuur en beeldende kunst. Aanvankelijk heb ik
veel geschreven voor ‘Haarlems Dagblad’ en de ‘Groene
Amsterdammer’. Al snel ben ik me ook op meer uitvoerige publicaties
gaan toeleggen. Tijdens het onderzoek voor mijn boek over J.B. van
Loghem - de architect van het eerder genoemde Sportfondsenbad,
maar ook van Tuinwijk-Zuid in Haarlem - kwam ik op het spoor van
Barend Chapon. Deze socialistische effectenhandelaar was een van de
initiatiefnemers van Tuinwijk-Zuid en speelde een vooraanstaande
rol in de joodse gemeente in Haarlem. Al in de jaren twintig en dertig
van de vorige eeuw was hij een pleitbezorger van een verenigd Europa
en van een gezamenlijke munt, een soort euro avant la lettre. Ik vond
hem zo’n intrigerende persoon, dat ik ook aan hem een boek heb
gewijd, getiteld ‘Barend Chapon 1884-1943. Jood en Europeaan’. Zo
vergaat het mij vaak in de praktijk: het ene onderwerp leidt tot het
andere. Inmiddels heb ik meerdere boeken geschreven over joods
Haarlem. Vooral over het laatst verschenen boek, ‘Joods Haarlem: een
topografie van hoop en herinnering’ ben ik erg tevreden. Ik heb bij dat
boek extra aandacht geschonken aan de vorm: aan de compositie en de
stijl.”
Kick
De Wagt krijgt naar eigen zeggen een kick van het speuren in archieven.
“Archieven maken het mogelijk de geschiedenis van een gebouw,
maar ook die van een mens te reconstrueren. Het doorvlooien van die
archieven geeft een bepaalde prikkel. Overigens geldt dat niet alleen
voor overheidsarchieven, maar ook voor particuliere archieven. Zo
heb ik voor mijn boek over Elling veel gehad aan een van zijn medewerkers
die thuis nog allerlei brieven, foto’s en tekeningen had. Je
doet soms bijzondere vondsten. Tijdens de voorbereiding voor een
boek over een brug in Amsterdam trof ik in een kast van de voormalige
dienst Publieke Werken een schitterende collectie foto’s aan uit de
jaren twintig en dertig. Werkelijk prachtig
materiaal. Het archief van de Israëlitische
Gemeente in Haarlem was ten tijde van mijn
onderzoek naar Barend Chapon nog niet
geïnventariseerd. Telkens wanneer ik op een
handgeschreven mededeling van Chapon
stuitte, had ik het gevoel dichterbij hem te
komen. Het feit dat je wellicht de eerste bent
die zo’n archief bestudeert, maakt het extra
spannend. Het plezierige van de studiezaal
aan de locatie Jansstraat van het Noord-
Hollands Archief vind ik dat alles bij elkaar
Wim de Wagt voor een villa van architect Piet Elling. Foto: Jos Fielmich.
staat: archieftoegangen en de bibliotheek. Je
kunt daardoor wanneer je met archiefonderzoek
bezig bent makkelijk tussendoor even
iets opzoeken in een boek. Mijn ervaring is
dat archiefmedewerkers je graag verder willen
helpen. Het lijkt me een mooi beroep: je
bent de hoeder van het geheugen van de
samenleving en je hebt daarmee een belangrijke
opdracht.”
Zodra zijn proefschrift over Elling is afgerond,
gaat De Wagt werken aan een boek over
Herbert Drilsma, lid van de Haarlemse
gemeenteraadslid en tijdens de Tweede
Wereldoorlog door de bezetter vermoord.
“Naar aanleiding van een artikel over
Drilsma dat ik in mei dit jaar voor het
‘Haarlems Dagblad’ heb geschreven, werd ik
gebeld door iemand die meldde nog allerlei
persoonlijk materiaal van Drilsma in bezit te
hebben. Dankzij deze plotseling opgedoken
sporen uit het verleden kan ik straks het verhaal
van dit afgekapte leven vertellen.”
n
a
h
13

n
a
h
14
door Helen van der Eem
Nieuwe archieven en collecties
Bij het Noord-Hollands Archief zijn de afgelopen maanden diverse nieuwe archieven binnengekomen. In deze rubriek aandacht voor
enkele van die archieven.
Archief van de N.V. Aalsmeersche
Maatschappij voor Groententeelt te
Aalsmeer, 1889-1899, omvang 0,05 m
Aan het begin van 1889 is de N.V.
Aalsmeersche Maatschappij voor Groententeelt
opgericht. De Maatschappij stelde
zich tot doel ‘het tot stand brengen van eenen
groententuin, deze te exploiteeren en het verrichten
van alles, wat in verband of ter uitvoering
daarvan nuttig en noodig zal worden
geacht’. Op 4 februari 1889 werd daarom
besloten om van het bestuur van de
Oosteinderpoelpolder percelen bouw- en weiland
tussen het stoomgemaal en de ringvaart
van de Hornmeerpolder aan te kopen.
Een Raad van Commissarissen werd belast
met het bestuur. Daarnaast was er nog een
Commissie van bijstand, waarvan de leden
door de Raad van Commissarissen werden
benoemd. Deze commissie stond de commissarissen
met advies bij en daarnaast hield zij
toezicht op de groentetuin en de werkzaamheden.
De Maatschappij had een tuinbaas in
dienst die belast was met het beheer en de
bewerking van de tuin. De groenten werden
per schuit naar Amsterdam vervoerd en daar
op de markt verkocht.
Van het begin af aan ging het de
Maatschappij financieel niet voor de wind.
Dit leidde er uiteindelijk toe dat de aandeelhouders
op 12 oktober 1892 besloten om het
telen van groenten te stoppen, maar desondanks
de Maatschappij niet op te heffen.
Volgens commissaris en tevens boomkweker
de heer G.W. Keessen zou het winstgevender
zijn om het laaggelegen land met tenen te
beplanten. Het telen van twijgen van wilgen
of andere taaie rechtscheutige houtsoorten
was minder arbeidsintensief en dus goedkoper.
Na heel veel discussie in de vergaderingen
van aandeelhouders werd uiteindelijk op
20 november 1892 besloten tot de zogenaamde
tenencultuur over te gaan. De aandeelhouders
kwamen pas weer in vergadering bijeen
op 27 oktober 1896. De zogenaamde tenencultuur
rendeerde kennelijk in die tussenliggende
jaren. Door het toepassen van baggerbemesting
was de toestand van de grond zelfs
verbeterd. De balans opmakend bleek dat er
in de slechte financiële situatie – weliswaar
heel langzaam – toch wel een lichte verbetering
te zien was, al was de Maatschappij nog
lang niet uit de min. Het optimisme was van
korte duur toen bleek dat het nadelig saldo
over 1898 toch weer iets groter was geworden.
Het was ondoenlijk om de neerwaartse spiraal
te stoppen; de Maatschappij had daarbij
de tijdgeest tegen. De Aalsmeerse bevolking
had zich in de loop van de tijd vooral met de
intensieve tuinbouw en bomenteelt beziggehouden.
In de negentiende eeuw kwam hierin
een kentering. Zo was van 1850 tot circa
1885 de aardbeienteelt zeer succesvol. Na 1880
nam de bloementeelt een zo hoge vlucht, dat
aan het eind van de negentiende eeuw de
groenteteelt grotendeels verdrongen was. In
het voorjaar van 1899 bleek tot overmaat van
ramp dat de periode van tien jaren, waarvoor
de koninklijke goedkeuring op de statuten
was verleend, op 15 april was verstreken. Voor
die tijd was wel verlenging aangevraagd,
maar afgewezen omdat de aanvraag te laat
was binnengekomen. De aandeelhouders
stonden nu voor de keuze om opnieuw de
exploitatie te beginnen en koninklijke goedkeuring
aan te vragen of de Maatschappij te
liquideren. Gelet op de ervaring van de
exploitatie van de afgelopen jaren besloten de
aandeelhouders in de vergadering van 10 mei
1899 met algemene stemmen om de
Gebruiksinfo: Inventaris in band 001.13
inv. nrs. 1-5. Het archief is fragmentarisch.
Archief van de Haarlemse Zeilvereniging
(HZV) te Spaarndam,
1922-2000 (2003), omvang 3 m
De Haarlemse Zeilvereniging (HZV) is op 19
juli 1922 opgericht als een soort tegenhanger
van de 'rijkere' Haarlemse Jachtclub (HJC).
De leden hadden destijds in het algemeen
geen geld om een boot te kopen, dus bouwde
men die zelf, of men voer als fokkenmaat mee
met leden die wel een boot hadden. Door de
jaren heen hebben HZV-leden vaak aan wedstrijden
meegedaan en diverse leden hebben
zowel op nationaal als internationaal niveau
kampioenschappen gewonnen. Daarnaast is
de HZV ook actief geweest in het organiseren
van wedstrijden en heeft onder andere
samen met andere verenigingen veel nationale
wedstrijden op het Spaarne georganiseerd.
Sinds 1947 heeft de HZV een verenigingshaven
aan de Lage Dijk 7a te Spaarndam (aan de
oostkant van de Mooie Nel). Deze haven is in
de loop van de jaren door de leden opgebouwd
van een aanlegsteigertje zonder enige
voorzieningen tot een volwaardige verenigingshaven
met een clubhuis, meerdere steigers
(150 ligplaatsen), stalling op de wal voor
kleine boten, loodsen voor winterstalling van
kleinere houten boten, bokken voor winterstalling
op de kant, een kraan, een afspuitplaats,
enz. De HZV heeft geen betaald personeel.
Werkzaamheden aan de haven worden
door de leden op vrijwillige basis verricht.
Leden betalen een jaarlijkse verenigingscontributie
en zomer- en winterstalling voor
hun schepen.
Gebruiksinfo: Plaatsingslijst in band 22.2
doosnrs. 1-25. Doosnr. 25 (kaarten ledenad-
Maatschappij op te heffen. Leden van de HZV in de jaren twintig van de vorige eeuw.
ministratie) is nog bij de vereniging. Lijst van
bestuursleden, 1922-2000, in band 22.2. De
plaatsingslijst bevat een groot aantal bijlagen,
waaronder een chronologisch overzicht
van de geschiedenis van de vereniging, 1922-
2000, en nadere toegangen op dozen.
n
a
h
15

n
a
h
16
door Rob Plasschaert
Terug naar school :
schoolkranten in de bibliotheek
Een van de bijzondere bibliotheekaanwinsten van het afgelopen kwartaal betrof een aantal nummers van ‘De Kopjesband’,
een jaarlijks verschenen contactorgaan van de voormalige Middelbare Meisjesschool ’t Kopje te Bloemendaal over de periode
1926-1947. Hierbij zaten ook twee prachtig gekleurde menukaarten ter gelegenheid van de derde en vierde reünie (1921-1926).
De school, opgericht in 1906 aan de Hoge Duin- en Daalseweg 9, en
vanaf 1910 tot de fusie in 1953 met het Kennemer Lyceum en het Thijsse
Lyceum gehuisvest aan de Koepellaan 8, bestaat inmiddels niet meer. In
1973 werden de laatste lessen gegeven. Afgelopen september werd er
wederom een reünie gehouden ter gelegenheid van. de honderdste
‘geboortedag’. Eén van de oud-leerlingen was niemand minder dan
Mies Bouwman, die van 1945 tot 1947 de vierde en vijfde klas bezocht.
Dat het Noord-Hollands Archief vele schoolarchieven heeft (zoals van
het Stedelijk Gymnasium en de Eerste HBS-A en B te Haarlem) is u
waarschijnlijk wel bekend. Minder bekend is misschien dat in de bibliotheekcollectie
een grote verzameling oude schoolkranten een plaatsje
heeft gekregen. Vaak met prachtige namen, zoals ‘De Knor’ (MTS
Haarlem), ‘Janus’ (Christelijk Lyceum) en ‘De Silophoon’ (Marnix van
St. Aldegonde Lyceum).Veel van die scholen bestaan al lang niet meer,
zodat die schoolkranten vaak het enige tastbare bewijs vormen van het
schoolleven op die betreffende school. En vaak ontbreken er vele nummers
of jaargangen. Daarom wil ik u bij deze gelegenheid vragen of u
misschien nog interessant materiaal van uw oude lagere en middelbare
school in huis heeft dat geschikt is om te worden opgenomen in onze
bibliotheekcollectie. Dus oude schoolkranten maar ook bijvoorbeeld
jubileumuitgaven. In onze (online-)bibliotheekcatalogus kunt u zien
welke schoolkranten en/of ander materiaal wij van uw oude school al in
bezit hebben.
De Zeppelin
Zondag 13 october zou hij komen, de
“Zeppelin”! Of ’t een niet-kerkzondag
was, of dat we ter eere van deze groote
gebeurtenis de kerk een week uitstelden,
herinner ik me niet precies meer, maar
wel weet ik, dat we van 11 uur af op ’t dak
zaten. Voortdurend vlogen afgezanten
van boven naar beneden om de enkelen,
die zich verplicht voelden hun
Zondagsche brieven te schrijven, mee te
deelen, dat hij nog niet kwam, welk
nieuws steeds weer hoogst belangrijk
werd geacht en waarop iedereen naar ’t
raam vloog.
Ook de kijker werd in dienst gesteld.
Natuurlijk moest iedereen even “oefenen”,
met dat gevolg, dat hij op ’t kritieke
moment zoo in wanorde was, dat niemand
er door kijken kon. Het was heerlijk
weer, een pittige, koude herfstlucht. En
terwijl we daar zaten, in afwachting, van
de dingen die komen zouden, klonk plotseling
de vreugdekreet: “Daar heb je ‘m!”
We rekten onze halzen; van beneden kwamen
ze aangevlogen; de gelukkige ontdekster
voelde een groote verwantschap
met Columbus. Werkelijk, daar kwam de
Zeppelin, nevelig, nog eerst, maar al duidelijker
en duidelijker, steeds dichterbij.
“Hij komt natuurlijk een ovatie aan ’t
Kopje brengen”, riep er een. We tuurden
en tuurden. “Ja maar heusch, ik geloof ’t
zeker, hij komt hoe langer hoe dichter-
bij!” Groote spanning!!! Maar daar
zwenkte hij om, zoodat we hem nu in
heel zijn lengte zagen zweven boven
Haarlem, glanzend in de zon-lichte lucht.
Wat machtig en toch zoo sierlijk! We
juichten en zwaaiden met zakdoeken.
Juffr. Barger stond doodsangsten uit, dat
één van ons in haar enthousiasme naar
beneden zou duikelen, maar alles liep
goed af.
De Zeppelin vervolgde nu zijn weg in de
richting van Amsterdam, werd onduidelijker
en verdween. Hoogst voldaan klommen
we weer naar beneden. ’t Kopje had
de Zeppelin aanschouwd en toegejuicht!
Natuurlijk is hij ook gekiekt. Toen de
photo’s waren afgedrukt stond er een héél
klein stipje. Of ’t de Zeppelin was, of een
fout in de plaat, durf ik niet met zekerheid
te zeggen, maar een stipje stond er!
(Uit: ‘De Kopjesband’, nr.15, juli 1930.)
In de ‘Kroniek 1929’ in ‘Haerlem Jaarboek
1929’ lezen we bij 13 oktober: ‘Het luchtschip
Graf Zeppelin, bestuurd door Dr.
Hugo Eckener, vertrok gisterenavond elf
uur uit Friedrichshafen voor een bezoek
aan ons land en vliegt ’s morgens tusschen
11 en 12 uur over Haarlem.’
n
a
h
17

n
a
h
18
door Hans van Felius
Vergeten Noord-Hollanders:
Jacob Andriesz Swart
Niets is vergankelijker dan roem. Daar moest ik aan denken toen ik een tekening van de grafzerk van Jacob Andriesz Swart bekeek. Ik
had nog nooit van de man gehoord, maar uit de tekst blijkt dat hij eens een zekere faam had. Jacob zal niet de enige Noord-Hollander
zijn die inmiddels bijna of zelfs totaal vergeten is. In NHA nieuws willen we de verhalen van die eens beroemde provinciegenoten
opnieuw onder de aandacht van onze lezers brengen. Kent u een (ten onrechte) in de vergetelheid geraakte man of vrouw, aarzel niet
om haar of zijn verhaal te vertellen, we zullen het graag plaatsen.
Maar, wie was nu Jacob Andriesz Swart?
Zijn grafzerk in de Grote Kerk te Edam geeft
daarvoor wel enige aanwijzingen. De tekst
hierop luidt als volgt: Ter Gedagtenis Van
den Ed Manhaften Iacob Andr Swart
Ordinaris Kapiteyn Onder den Zeeraad t
Amsterdam. Een zeekapitein dus! De tekst
gaat echter nog verder: ‘Dees kleene grafsteen
dekt Den Grooten zeeheld Swart, Die afgestreen
in kryg Zyn ziel God heeft gegeeven In
vree, die voor zyn kling Britt, Zweed en Turk
deed beeven. Wiens naem onsterfelyk leeft
En t duursaem marmer tart’.
Die onsterfelijke naam in dat duurzaam
marmer moeten we dus maar met een korreltje
zout nemen. Maar toch werd mijn
nieuwsgierigheid door het gedicht geprikkeld.
Wie was dan wel die Jacob Swart die
volgens onze zeventiende-eeuwse voorouders
de status van onsterfelijkheid had
bereikt? Een onderzoekje in de doop-, trouwen
begraafboeken van Edam leverde enkele
feiten op, vooralsnog geen doop, maar wel
enkele huwelijken.
Jacob Andriesz Swart woonde in Edam op de
Bult en trouwde in 1667 als weduwnaar met
Geert Cornelisse Poort, weduwe op de
Voorhaven. Zij was twee maal eerder
getrouwd, eerst met Bouwen Martsz en
vervolgens met Nicolaus Nordens. Haar
vader was ook scheepskapitein. In 1675
trouwde Jacob voor de derde maal, deze keer
met Luutje Brasker van Edam. Steeds werd
hij aangeduid met ‘capiteyn’ en steeds
trouwde hij met een lid van een gezeten
Edamse familie.
Oorlogsvloot
Het feit dat Jacob in verband werd gebracht
met Britten, Zweden en Turken wekte de
suggestie dat hij op de oorlogsvloot van de
Republiek dienst moet hebben gedaan. En
die suggestie blijkt inderdaad met bewijzen
gestaafd te kunnen worden. Voorlopig
beperkte ik mij tot het raadplegen van
gedrukte bronnen 1 , maar in de archieven van
de Amsterdamse admiraliteit en in het oud
archief en notarieel archief van de stad Edam
moeten nog veel meer feiten over deze persoon
verborgen liggen. Het is de tijd van de
grote zeeslagen, van de beide Trompen, de
Evertsens, en van De Ruyter. In die kringen
vinden we onze Jacob dan ook terug. Of hij
ooit gediend heeft onder Maarten Tromp kon
ik niet met zekerheid vinden, al is dat wel aan
De grafzerk van Jacob Swart in de Grote Kerk te Edam.
te nemen. Ik vond hem wel vermeld als één
van de kapiteins onder Cornelis Tromp,
Cornelis Evertsen en onder Michiel de
Ruyter. Het feit dat een Edammer kapitein
1. Gerard Brandt, Het leven en bedryf van de Heere Michiel de Ruiter, hertog, ridder, etc., Lt Admiraal Generaal van Hollandt en Westvrieslandt, (Amsterdam
1732, 3e druk); J.C. de Jonge, Geschiedenis van het Nederlandsche zeewezen, (Haarlem 1858-1862, 2e druk). 2. Notarieel Enkhuizen, inv.nr. 986, akte 108 van 4 juni 1653.
deelnam aan diverse beroemde acties zal
ongetwijfeld de bevolking van dit
Zuiderzeestadje met gepaste trots vervuld
hebben.
In 1653 was Jacob kapitein op ‘de Drie
Coningen’; we weten dat omdat op 4 juni van
dat jaar Carst Andriesz van Emmerlief een
verklaring aflegde voor een notaris in
Enkhuizen over zijn gage die hij ontving als
schepeling op dit schip, dat toen voer onder
de ‘commandeur Jacob Andries Swart van
Edam’. 2 Welke wapenfeiten hij in die tijd op
zijn naam schreef, is me niet bekend, maar
het is de tijd van de voor de Republiek desastreus
verlopen Eerste Engelse Oorlog (1652-
1654), dus of hij er veel goede herinneringen
aan overhield waag ik te betwijfelen. Een aantal
jaren later, in 1659, is hij kapitein op ‘De
Dom van Uitrecht’ en voer hij mee naar
Denemarken, zodat we mogen aannemen dat
hij aanwezig was bij de verovering van de
stad Nyborg op de Zweden, waardoor de vaart
door de Sont voor de Republiek en andere landen
veilig werd gesteld.
Een kapitein van goede
reputatie
De meeste vermeldingen dateren uit de jaren
1665-1667, uit de strijd in de Tweede Engelse
Oorlog. Op 4 maart 1665 verklaarde koning
Karel II de Republiek de oorlog en in mei van
dat jaar verzamelde de vloot zich, onder
opperbevel van Wassenaer van Obdam. Die
vloot bestond uit 93 schepen, waaronder de
‘Kruiningen’ onder commando van Jacob
Swart, een schip met 60 kanonnen en bijna
300 opvarenden. Blijkbaar was hij een kapitein
van goede reputatie, want hij commandeerde
een van de grootste schepen van de
vloot. De ‘Kruiningen’ werd ingedeeld bij het
eskader van Cornelis Tromp en nam op 13
juni 1665 deel aan de slag bij Lowestoft.
Tijdens deze slag sneuvelde Van Wassenaer
en het was slechts aan het vakkundige optreden
van Cornelis Tromp en Johan Evertsen te
danken dat het grootste deel van de vloot zich
nog redelijk intact terug kon trekken.
Overigens, als beloning hiervoor werd
Evertsen door het kwade ‘gepeupel’ van Den
Briel aldaar in de haven geworpen. In september
diende Swart nog onder Cornelis Evertsen
en maakte onder hem een vergeefse tocht
naar de Noorse en Engelse kust, in de hoop de
Engelse vloot te treffen, wat echter niet
gelukte.
Het volgende jaar was Swart weer van de partij,
deze keer op de ‘Deventer’, een schip van
vergelijkbare grootte als de ‘Kruiningen’ uit
1665. Hij werd deze keer ingedeeld in het
eskader van Cornelis Tromp en Jan Cornelisz
Meppel. In juni nam hij daarmee deel aan de
befaamde ‘Vierdaagse Zeeslag’. Swart wordt
genoemd als de aanvaller van het Engelse
schip ‘the True George’. Dat gevecht kwam
hem duur te staan. Tijdens het gevecht was
zijn eigen schip danig beschadigd, ‘Zyn groote
mast was met een koegel van zesendertig
n
a
h
19

n
h
De inschrijving van het betalen van het begraafgeld van Jacob Swart in het begraafboek van Edam.
pondt tot in’t hart geraakt: zyn staande en
loopende wandt meest aan stukken.’ Ook
werd verklaard dat hij verscheidene schoten
onder water had gekregen, waardoor zijn
schip dreigde te zinken. Een ander probleem
was dat hij het Engelse schip geënterd en veroverd
had, waardoor zijn bemanning over
twee schepen verdeeld was. Ook het Engelse
schip was bij het gevecht zwaar beschadigd.
Samen met drie andere kapiteins die min of
meer in dezelfde situatie verkeerden, besloot
Swart zijn schepen naar het gat van Goeree te
Michiel de Ruyter wordt begeleid bij zijn laatste gang naar zijn graf in de Nieuwe Kerk te Amsterdam.
Prent van Bastiaen Stoopendael .
brengen, om ze zo te redden. Dit bleek een
kapitale fout, want ze verlieten daarmee de
vloot tijdens de slag en dat zonder toestemming
van hun commandant te hebben. Men
vond dat een duidelijk voorbeeld gesteld
moest worden en samen met anderen werd
Jacob Swart op 17 juli voor de krijgsraad
gedaagd en vervolgens veroordeeld tot het
betalen van een boete van maar liefst 2500
gulden, een waar kapitaal in die tijd.
Blijkbaar was onze Jacob voor de vloot toch te
belangrijk om hem af te danken, want in
1667 werd hem weer het commando over een
nieuw schip gegeven, dat qua omvang niet
afweek van zijn eerdere commando’s. Deze
keer was het de ‘Stadt en Landen’ en deze keer
kwam hij onder het commando van Michiel
de Ruyter, die op zijn befaamde ‘Zeven
Provinciën’ voer. Op die manier raakte hij
betrokken bij wat wel tot de meest indrukwekkende
gebeurtenissen van die oorlog
hoort: de beroemde tocht naar Chatham. Hij
heeft die tocht blijkbaar niet tot op de
Medway meegemaakt, want we vinden hem
vermeld in het eskader onder Van Nes en
Meppel, dat de opdracht kreeg de monding
van de Theems te bewaken. Maar toch, de
roem die deze actie opleverde zal ook afge-
straald zijn op Jacob Swart. De vrede met
Engeland werd daarna al snel gesloten en
wellicht kreeg Jacob hiermee wat rust in zijn
leven. Een aanwijzing hiervoor zou kunnen
zijn dat hij in november van dat jaar in het
huwelijk trad met Geert Poort.
De Ruyters laatste gang
Helaas is het tot nu toe niet gelukt meer
gegevens te vinden over de handel en wandel
van Jacob Swart na 1667. Nog eenmaal wordt
hij bij name genoemd in relatie met Michiel
de Ruyter. In 1676 sneuvelt deze grote zeeheld
in de Middellandse Zee. Zijn lichaam
werd gebalsemd en voor de begrafenis naar
de Republiek vervoerd. ‘Capiteyn Jacob
Andriesz Swart van Edam’ werd uitgekozen
om een van de zeventien kapiteins te zijn die
het lichaam van De Ruyter moesten begeleiden
bij diens laatste gang naar zijn graf in de
Nieuwe Kerk te Amsterdam. We mogen aannemen
dat deze eer onze Jacob en zijn echtgenote
met gepaste trots vervuld zal hebben.
Het einde kwam voor Jacob Swart in augustus
1678. Hoewel niet duidelijk is of hij tot op
het laatst actief is gebleven, was zijn blazoen
(hoewel wellicht een beetje besmet door het
vonnis van de krijgsraad) in Edam toch nog
glanzend genoeg om te zorgen voor de
lovende tekst op zijn grafzerk. Op deze
manier is de herinnering aan hem én aan een
roemrijke periode in onze geschiedenis ook
in Edam een beetje levend gebleven.
a 20
a 21
n
h

n h
a 22
door Annelies Aerts
Website Provinciale Atlas Noord-Holland
Het is zover, de Provinciale Atlas Noord-Holland staat op internet. Het adres is: www.provincialeatlas-nh.nl. Vanaf nu kan iedereen
op de pc zien hoe gevarieerd en spannend de Provinciale Atlas Noord-Holland is.
De opzet is om aan de hand van een aantal met elkaar in verband
staande afbeeldingen inzicht te krijgen in de vele mogelijkheden die
de Atlas biedt; als bron van informatie over het veranderende gezicht
van Noord-Holland waarbij een eeuwenlange ontwikkeling van een
dorp of streek gevolgd kan worden, maar ook zomaar als bron van
puur visueel plezier. Van alle deelcollecties is een aantal voorbeelden
op de website te zien. Via de afbeeldingen is het mogelijk door te klikken
naar de beelddatabase van het Noord-Hollands Archief en verder
door de hele collectie zoeken. Ook een paar voorbeelden van vroegere
tentoonstellingen zijn te bekijken.
Kijk, zoek en aarzel vooral niet om opmerkingen die bij u opkomen
aan mij door te geven. Het e-mailadres is: provatlas.nh@wolmail.nl. De Stichting Vrienden van het
Noord-Hollands Archief
De Stichting Vrienden van het Noord-Hollands Archief ondersteunt
het archief onder meer bij de aankoop van prenten en het
publiceren van archiefinventarissen en helpt daarnaast publicaties
te realiseren waaraan archiefonderzoek ten grondslag ligt.
Doorgaans zijn deze publicaties voor donateurs met korting verkrijgbaar.
Donateurs van de stichting krijgen tevens elk kwartaal
NHA nieuws gratis toegestuurd en worden op de hoogte gehouden
van de activiteiten die het Noord-Hollands Archief ontplooit.
Wilt u de Stichting Vrienden van het Noord-Hollands Archief
steunen, dan kunt u ook vriend worden door een bedrag van ten
minste € 15,00 over te maken op rekeningnummer 45 49 239 t.n.v.
de Stichting Vrienden van het Noord-Hollands Archief te
Haarlem.
door Frans Tames
NHA verwerft tekeningen van
St.-Odulphuskerk in Wijk aan Zee en van
Middenduin in Santpoort
Deze keer wil ik u kennis laten maken met twee tekeningen, één recente aanwinst en één van eind vorig jaar, die om scan-technische
redenen niet eerder gepubliceerd kon worden, maar zeker de moeite waard is om alsnog aan u te presenteren.
De eerste tekening (zie pagina 24) is van de Amsterdammer Cornelis
Apostool, die leefde van 6 augustus 1762 tot 10 februari 1844. Hij was
een leerling van de eveneens Amsterdamse tekenaar en schilder
Hendrik Meijer (Amsterdam 1737-1793 Londen), die tussen 1764 en
1769 in Haarlem een behangselfabriek leidde, waar geschilderd
behang werd gefabriceerd. Met hem maakte Apostool later een reis
naar Engeland, vermoedelijk in 1788 of 1789. Hij verbleef langere tijd
in Londen, waar hij tussen 1791 en 1794 een serie aquatinten uitgaf.
Ook maakte hij reizen naar Frankrijk en Italië. In 1796 keerde hij terug
naar Amsterdam, waar hij in 1808 werd benoemd tot directeur van het
Koninklijk Museum en vanaf 1814 tot aan zijn dood directeur was van
het Rijksmuseum.
Bij Christie’s Amsterdam werd op de novemberveiling van 2005 een
tekening aangekocht die Apostool in 1816 maakte van de
St.-Odulphuskerk in Wijk aan Zee. Men ziet op deze tekening met
zwart krijt, pen en bruine inkt de zuidoostzijde van de kerk en toren
zonder spits. Aan de oostzijde zien we de ruïnes van wat ooit het
transept en het koor van de kerk waren. Op de achtergrond de tegenwoordige
De Zwaanstraat, de duinen en op de voorgrond een trapgeveltje
uit de zeventiende eeuw, uit een tijd dat het dorp een bloeitijd
doormaakte, voornamelijk vanwege de visvangst. Pas laat in de
negentiende eeuw kreeg Wijk aan Zee bekendheid als badplaats.
De kerk, thans onderdeel van de Protestantse Kerk van Beverwijk,
werd omstreeks 1420 gebouwd als laat-gotische kruiskerk. Tijdens de
Tachtigjarige Oorlog werd de kerk in 1573 grotendeels verwoest,
waarna in 1609 slechts de toren en het schip werden hersteld. De ruïne
van de rest van de kerk, nog zichtbaar op Apostools tekening, werd in
1855 opgeruimd. In 1937 werd de kerk onder leiding van architect
G. Friedhoff gerestaureerd naar de situatie van 1609 met dit verschil,
dat men de oostgevel recht optrok, zodat het dak van de kerk werd
veranderd van een schilddak naar een zadeldak. Ook werd toen de
consistoriekamer aangebouwd.
Deze aankoop is de eerste tekening voor de Kennemer Atlas van de
hand van Cornelis Apostool. De Provinciale Atlas Noord-Holland
bezit geen tekeningen of prenten van zijn hand. Wel is mij gebleken
uit het ‘Lexicon Nederlandse Beeldende Kunstenaars’ van Pieter
Scheen, dat Apostool ook in Beverwijk heeft getekend, onder andere
het huisje van Vondel en een gezicht op Beverwijk vanaf de duinkant.
Waar deze tekeningen zich bevinden is mij niet bekend.
Vijf aquarellen
De tweede tekening is van een nog levende kunstenaar, Joop Vermeij,
geboren te Oudewater op 15 maart 1941. Hij volgde een opleiding aan
de Academie voor Beeldende Kunsten te Den Haag (MO A en B tekenen)
en was daarna van 1967 tot 1993 als tekenleraar verbonden aan
n
a
h
23