De massa is niet de maat van de mens - Paul De Ridder

De massa is niet de maat van de mens
Op een der hangkapitelen aan de voorgevel van het Brusselse stadhuis prijkt een gruwelijk
tafereel. Liggend op een bed heeft een stervende man, Herkenbald, zijn neef stevig bij de haren
gegrepen. Haast onbewogen en met vaste hand snijdt hij de keel over van zijn bloedverwant die
een vrouw verkracht had.
Bij het begin van de dertiende eeuw werd de Herkenbaldlegende opgetekend door de Keulse
cisterciënzermonnik Caesarius von Heisterbach (°1180). Dit verhaal was destijds zeer populair
bij de Brusselaars die - net als de andere Brabanders trouwens- intense relaties onderhielden met
het Rijnland. Deze sage werd dan ook meermaals afgebeeld: op de kapitelen van het Brusselse
stadhuis, op de in de Zennestad geweven wandtapijten en op schilderijen. Vóór het
bombardement van Brussel door de Fransen (1695) hingen in de schepenzaal van het stadhuis
vier gigantische panelen waarop Rogier Vander Weyden het verhaal van Herkenbald had
geschilderd.

Herkenbald wordt traditioneel beschouwd als het toonbeeld van de onkreukbare rechter die -
zonder aanzien des persoons - recht laat wedervaren. Dit "Gerechtigheidstafereel" moest de
Brusselse wethouders ertoe aanzetten steeds eerlijke vonnissen te vellen en geen
voorkeursbehandeling te geven aan verwanten of vrienden.
Toch rijst de vraag of Herkenbald enkel voor rechters een toonbeeld vormt. Heeft deze
middeleeuwse sage geen ruimere draagwijdte ? Kunnen ook nationalisten er niets uit leren ?
Wezenlijk voor het nationalisme is de verantwoordelijkheid en de inzet voor een volk , d.w.z.
een concrete gemeenschap die door taalkundige en/of culturele factoren herkenbaar is .
Verantwoordelijkheid en inzet, de fundamentele kenmerken van het nationalisme, vormen
ongetwijfeld positieve houdingen. Zij houden echter evenzeer risico's en gevaren in. Net zoals
alle andere edele drijfveren die mensen bezielen, kan ook nationalisme zeer gemakkelijk
ontsporen en leiden tot ergerlijke wandaden en misbruiken.
Dit gebeurt wanneer het volk dermate verabsoluteerd wordt dat ook immorele middelen worden
ingeschakeld om het zogezegde welzijn van het eigen volk te behartigen: " Right or wrong, my
country !". Het goedpraten van wandaden door het eigen volk gepleegd , vormt de negatie zelf
van het nationalisme. Het getuigt immers van een totale onverantwoordelijkheid ten aanzien van
een concrete gemeenschap. Precies omdat zij zich verantwoordelijk voelen voor hun volk,
moeten uitgerekend nationalisten de eersten zijn om de wandaden van eigen mensen te
veroordelen. Net als Herkenbald is het hun plicht - desnoods onverbiddelijk- op te treden tegen
diegenen die hen dierbaar zijn.
Nationalisten mogen zich dan ook niet koesteren in zelfvoldaanheid over de grootse daden van
het eigen volk vaak in een ver en mythisch verleden. Zij moeten integendeel volop in de
hedendaagse realiteit staan en er voortdurend naar streven de eigen onvolkomenheden te
verbeteren om zo te werken aan een meer menswaardige wereld.
Voor opvattingen als zou het eigen volk "beter", "superieur" of "uitverkoren" zijn en daardoor
geroepen om anderen te overheersen, kan in het nationalisme geen plaats zijn.

Het lijdt echter niet de minste twijfel dat nationalisme zeer gemakkelijk kan ontaarden tot
dergelijk chauvinisme, racisme en imperialisme. Net als alle andere menselijke drijfveren kan
ook het nationalisme ten goede of ten kwade worden aangewend. De risico's zijn hierbij des te
groter omdat - en dit blijkt telkens weer- het nationalisme enorme krachten in zich bergt. In 1966
verklaarde de toenmalige secretaris-generaal van de Verenigde Naties, Oe Thant, dan ook zeer
terecht: "Er valt een les te trekken uit de huidige wereldsituatie, namelijk dat het nationalisme
nog steeds de machtigste kracht is in het leven der volkeren".
Dit zet kortzichtige mensen ertoe aan de banvloek uit te spreken over deze diepmenselijke
bewogenheid. Wanneer men sommigen zou geloven dan moet het nationalisme zowat het mens
geworden kwaad zijn. Meer dan waarschijnlijk was het de Prins der Duisternis zelf die deze
gesel op het aardrijk heeft laten neerkomen.
Traditioneel wordt - en dit met een onthutsende vanzelfsprekendheid - verkondigd dat zowat alle
kwalen die de aarde teisteren (oorlogen, milieuvervuiling enz.) veroorzaakt worden door het
nationalisme.
Tijdens de laatste jaren wordt vanuit bepaalde kringen verklaard dat de milieuvervuiling ook te
wijten is aan .. het nationalisme. Nu is dit wel een bijzonder merkwaardig. Een zeer groot deel
van die - overigens ergerlijke - verloedering wordt immers veroorzaakt door het blinde
winstbejag van een aantal bedrijven, niet zelden verenigd in multinationals. Welnu als er nu één
soort mensen bestaan die zich niets gelegen laten aan grenzen van staten, laat staan aan
diversiteit van de volkeren, dan zijn het deze mundialisten en internationalisten...
Maar wat moet er worden geantwoord op de beschuldiging dat het nationalisme de vergiftigde
bron zou zijn waaruit oorlog en geweld stromen ? Dat er in naam van "Het Volk" en eigenlijk
veel meer in naam van "De Staat" talloze malen gemoord werd lijdt geen twijfel. Maar moet net
hetzelfde niet gezegd worden van andere politieke ideologieën als het socialisme en het
liberalisme ?
Na de ineenstorting van het Sovjet-Imperium wordt stilaan duidelijk welke mensonterende
wreedheden werden begaan in naam van het socialisme. Is dit een reden om het socialisme te
verwerpen ?

En hoeveel mensen werden in de loop der tijden niet verknecht en vermoord in naam van de
vrijheid ? Telkens weer heeft dit - op zich zeer nobele - beginsel geleid tot verslaving en
uitbuiting van brede lagen van de samenleving ten bate van een beperkte geprivilegieerde
minderheid. Gaat men daarom het liberalisme verketteren ?
En, van ketters gesproken ! , hoeveel mensen werden in de loop der eeuwen ( en worden nog
steeds) niet omgebracht in naam van God ? Moet daarom de godsdienst uit dit aardrijk
verbannen worden ?
Kortom: élke politieke ideologie en élke levensbeschouwing - hoe edel haar doelstellingen ook
mogen zijn - loopt telkens weer het gevaar te vervallen in schandelijke misbruiken. Een en ander
schijnt nu eenmaal wezenlijk deel uit te maken van het mens zijn.
Niets is echter gevaarlijker dan het negeren, verketteren of onderdrukken van de diepmenselijke
drijfveren. De Fransen verklaren dan ook zeer terecht: "Chassez le naturel et il revient au galop
!". Krachten die men toch niet kan neutraliseren, moeten worden aanvaard en in goede banen
geleid.
Dit geldt niet alleen voor de drang naar vrijheid, voor het streven naar gelijkheid en sociale
rechtvaardigheid maar ook voor de zucht naar de erkenning van de culturele identiteit, essentiële
vereiste voor concreet menselijk engagement.
Nationalisme is als vuur. Dit natuurelement kan uiteraard zeer gevaarlijk zijn, enorme
vernielingen aanrichten en talloze slachtoffers maken. Zo was het vroeger, zo is het nu en zo zal
het ook in de toekomst zijn. Wie zal echter durven beweren dat vuur slecht is en uit de wereld
dient gebannen te worden ? Dat laatste - voor zover het zou mogelijk zijn - zou in de kortste
keren de wereld zelf onleefbaar maken. Franciscus van Assisi (+1226) een door en door
vredelievend man, innig verbonden met de natuur schreef dan ook in zijn Zonnelied :
"Geprezen zijt gij mijn Heer, om onze broeder Vuur , waardoor Gij de nachten verlicht en dat
sterk en machtig , ons heilig en dierbaar is "
Gepubliceerd in “Wij”, 7 juli 1990, p. 22-23.