Een dok vol herinneringen aan Willemsoord - Gemeente Den Helder

1
Den Helder
Wandelroutes:
Rondje binnendoor & Rondje buitenom
Een dok vol
herinneringen
aan
Willemsoord
Open
monumentendag

2
Inhoudsopgave
Voorwoord ..................................................... 3
1 Jan Blanken vecht tegen water en
‘heren’ ingenieurs ........................................... 5
2 Een romance in ‘het Paleis’ .......................... 11
3 Mitsubishi bouwt voort op werk van Hardes 15
4 Twee Napoleons op bezoek ......................... 21
5 Schorpioen zinkt in het natte dok ................. 23
6 Dagdieverij bestraft met inhouding van loon 28
7 ‘Op de werf werd je behandeld
als een stuk vuil’ ........................................... 30
8 ‘Zo gingen de dagen voorbij met exerceren’ . 33
9 ‘Raar volk, die kuipers, hè!’ .......................... 37
10 Matroos omgekomen door val in dok ........... 41
11 ‘De dikke muren waren geen garantie’ ......... 43
12 Reddingboot gekaapt ................................... 47
WanDelROutes:
Rondje binnendoor ...................................... 52
Rondje buitenom ......................................... 62
Plattegrond ............................................74/75
Dit boekje kwam tot stand op initiatief van het Comité
Open Monumentendag Den Helder.
Samenstelling van het comité in 2011:
• Miranda van Belois (Regio VVV Kop van Noord-Holland)
• Patricia Choaté (Willemsoord B.V.)
• andré Koning (Stichting Stelling Den Helder)
• Wim lohrengel • Ilse Molijn
• Jan Roelofsen (Regio VVV Kop van Noord-Holland)
• Wout Smit (tevens auteur ‘Een dok vol herinneringen
aan Willemsoord’)
• Dick Stoll (tevens samensteller van de twee beschreven
wandelroutes ‘Rondje binnendoor’ & ‘Rondje buitenom’)
COLOFON
Uitgave: Regio VVV Kop van Noord-Holland
www.vvvdenhelder.nl
Samenstelling
en redactie: Wout Smit en Dick Stoll
Vormgeving: Studio Kisteman
Druk: Dékavé
Foto’s: Afdeling Maritieme Historie van de Marinestaf,
Beeldbank Helderse Historische Vereniging,
Historisch Documentatiecentrum Marinebedrijf,
Marinemuseum, Museum Bronbeek,
Gerdi Boelsums, Wout Smit, Dick Stoll en
P.H.Wiedeler
Oplage: 1250 ex.
MONUMENTENDAG
10-09-2011
Je kijkt wat vaker omhoog,
verliest je in een detail
van hoekpilaster, rondboogfries.
De stad vertelt zichzelf.
Gietijzeren colonetten
markeren haar plaats in de tijd,
waaraan ambachtelijk
het hoofd wordt geboden.
Vroege betekenis trekt weg
uit verweerde muren.
Onder de spanten
wordt eigentijds beslag gelegd
op oude luister.
Herinnering daalt in nieuwe context.
Aangepast verleden, dat soms vertroost
om wat van waarde bleef bewaard.
Jack W. Beneker
Stadsdichter van Den Helder

Voorwoord
‘Den Helder werkt. In de wijde stilte van de zee en een rustend achterland, ligt het stadje
als een eiland van arbeid. Op de rijkswerf hamert het rumoer van de moderne scheeps- en
machinebouw’, zo schreef de Helderse romancier Klaas Smelik beeldend in zijn boek ‘En altijd
roept de Zee’ (1939).
Oh, als muren konden spreken…Dan zouden onze oren tuiten en dan zou geen boek dik
genoeg zijn om te beschrijven wat er sinds 1813 op de vroegere rijkswerf Willemsoord is
gebeurd. Vele duizenden werknemers hebben hier hun brood verdiend. Uit alle windstreken
van het land kwamen ze om de marinevloot op peil èn varende te houden. Hier klopte het
economische hart van de Den Helder.
In de jaren ’90 werden de activiteiten van de oude de rijkswerf naar de Nieuwe Haven verplaatst.
Niet alleen de wervianen, maar ook ‘het rumoer’ en ‘de stank’ die ze met hun werk
veroorzaakten, verdwenen daardoor uit het zicht. Gelukkig is het verleden niet weggevaagd.
Van de gebouwen kon een aantal worden gered. Deze werden gerestaureerd en kregen een
nieuwe bestemming, een nieuw leven. Willemsoord veranderde van een gesloten industrieel
complex in een open, gastvrije ruimte. Iedereen mag er komen.
Door het grote aantal monumenten is de vroegere rijkswerf een kostbaar cultureel erfgoed
geworden. Het is een monument van nationale allure. Waar vind je zo’n complex met zoveel
bijzondere gebouwen, twee droge dokken en een nat dok?
Met ‘Een dok vol herinneringen aan Willemsoord’ keren we even terug naar het verleden.
Naar de mensen die het maritieme complex hebben opgebouwd. Naar de mensen die er
hebben gewerkt. En naar de mensen die de naam Willemsoord over de wereldzeeën hebben
uitgedragen. Omdat muren inderdaad niet kunnen spreken, gingen we voor de samenstelling
van dit boekje op zoek naar sporen die mensen op papier hebben achtergelaten. We vonden
ze in egodocumenten, boeken, brieven, kranten en rapporten. En we vonden foto’s, waarop
de historie in beeld was vastgelegd. We hopen dat u Willemsoord hierdoor beter leert kennen
en waarderen.
Bij overname van oude teksten hebben we ter wille van de authenticiteit de oorspronkelijke
spelling zo veel mogelijk gehandhaafd.
In dit boekje is ook de routebeschrijving van twee historische wandelingen opgenomen. Door
deze wandelroutes te volgen, krijgt u een goed beeld van het unieke complex vol rijksmonumenten.
Tevens is in de routebeschrijving informatie opgenomen over het 'heden' en
'verleden' van deze verschillende gebouwen.
Comité Open Monumentendag Den Helder 2011
3

4
nieuw gebruik - Oud gebouw
Het thema van de 25e Open Monumentendag is nieuw
gebruik - Oud gebouw en gaat over herbestemming.
In veel gemeenten hebben monumentale gebouwen - om ze
te kunnen behouden - een nieuwe bestemming gekregen.
Dit geldt zeker ook voor de gebouwen op de vroegere
Rijkswerf Willemsoord.
1811-2011
Napoleon Bonaparte kwam tijdens zijn bezoek aan ons land (in 2011 precies
200 jaar geleden) vooral onder de indruk van de strategische landtong van
Noord-Holland. Hij gaf de waterbouwkundige Jan Blanken Jansz. opdracht
op deze plek de grootste marinebasis met werf van ons land te bouwen.
Jan Blanken Jansz.
Het oorspronkelijke plan liet een marine-etablissement zien, dat een vergelijk-
bare plattegrond had als de forten van de Stelling Den Helder.
Ontwerp van Blanken
Het ontwerp van Jan Blanken Jansz. werd door Napoleon goedgekeurd. Het
plan bestond hieruit, het gehele etablissement te omwallen en deze in het
noordoosten te voorzien van een citadel (kleine vesting). Tegelijk met het etablissement
moest een gordel van fortificaties worden aangelegd: de Stelling
Den Helder, waarvan de werf deel uitmaakte. Na de val van de Franse keizer
gaf de eerste Nederlandse koning Willem I opdracht het werk te voltooien.
Maar wel in een aangepaste, vereenvoudigde vorm. Vanwege deze opdrachtgever
werd de naam Willemsoord gekozen.
Rijkswerf ca. 1910
De eerste bouwfase van de werf was van 1813 tot 1827. Op 20 september
1822 werd Willemsoord aan de marine overgedragen. Het droogdok kon
in gebruik worden genomen en het werfbedrijf kon gaan draaien. Op 26
februari 1823 werd de definitieve inrichting van het terrein en de bestemming
van de gebouwen door Koning Willem I goedgekeurd. In 1857 begon een
tweede bouwfase, die duurde tot 1866. In de loop der tijd, tot 1993, werd
het terrein volgebouwd. Wat vroeger de scheeps- en onderhoudswerf voor
de Koninklijke Marine was, is nu een prachtig monumentaal deel van Den
Helder.

1
Ontwerper van Willemsoord vertrouweling van keizer Napoleon
Jan Blanken vecht tegen water
en ‘heren’ ingenieurs
De waterbouwkundige Jan Blanken was een
meester in het onderhouden van contacten met
mensen die hem verder konden helpen in zijn
carrière.
Jan Blanken Janszoon (1755-1838), de
ontwerper van rijkswerf Willemsoord,
had in zijn leven twee vijanden: het
water en de ‘heren’ ingenieurs. Als zoon van een
timmerman ontwikkelde hij zich tot een slimme
waterbouwkundige, die allerlei tactische wapens
bedacht om de macht van het water te bedwingen.
De heren ingenieurs keken op hem neer om
zijn afkomst en zijn beperkte opleiding. Zij verhinderden
zijn toetreden tot het ingenieurskorps. Napoleon
doorzag zijn talent wél. Daardoor eindigde
hij toch hoog op de maatschappelijke ladder.
De komst van de Franse keizer naar Den Helder
in 1811 was voor Jan Blanken een bevestiging
van zijn vakmanschap. In voorgaande jaren had
hij hem zijn ontwerp voor een marinehaven met
herstelplaats aan de monding van het Nieuwe
Diep voorgelegd en toegelicht. Nu kon de keizer
zich met eigen ogen van de mogelijkheden in dit
uiterste puntje van Noord-Holland overtuigen.
De Opregte Haarlemsche Courant meldde op 17
oktober over het bezoek van Napoleon: ‘Eergisteren
ontvingen wij des namiddags ten 5 uren,
de aangename tijding van de aanstaande komst
van Z.M. den keizer en koning. De Maire van
deze Gemeente, vergezeld van den Municipalen
raad, had de eer van Z.M. buiten de barrière zijne
hulde aan te bieden. De Keizer reed dadelijk door
het dorp, begaf zich langs den Zeedijk naar het
Nieuwe Diep, en keerde, na hetzelve bezigtigd
te hebben, aan het Landhuis terug, ’t welk de
inwoners tot den ontvangst van Z.M. gereed hadden
gemaakt, en gaf vervolgens gehoor aan de
militaire magten.
‘De vreugde der inwoners was onuitsprekelijk. Alle
huizen waren met vlaggen en groen versierd. Des
avonds had er eene algemeene illuminatie plaats,
en de eenstemmige toejuichingen van ‘leve de
Keizer!’ leverden een blijk op van de gevoelens
van liefde en eerbied der inwoners voor hunnen
doorluchtigen Souverein.
‘Gisteren bezag Z.M. ten 6 uren des morgens de
forten en batterijen, begaf zich in eene peniche
naar het Nieuwe Diep en bezigtigde vervolgens
alle schepen van de vloot, die zeil maakten en verscheidene
manoeuvres uitvoerden, terwijl de peniche
van Z.M. door verscheidene jagten vergezeld,
naar het eiland Texel stevende, alwaar de Keizer
de nieuwe werken inspecteerde en de hulde van
de geconstitueerde magten ontving. Des avonds
keerde Z.M. naar de Helder terug.
5

6
H et is een bequaam
en vigilant mensch,
dien sig wel redden sal.’
‘De Keizer bezag heden nogmaals de nieuw
aangelegde forten en werken, en deed in zijne
tegenwoordigheid het zeegat peilen. Ten 11 uren
ontving Z.M. den Maire en den municipalen raad,
alsmede de geestelijkheid, en op den middag
vertrok Z.M. onder de toejuichingen van alle
inwoners dezer gemeente, die zich op zijnen weg
begeven hadden, terwijl de salvo’s uit het grof geschut
zich lieten horen. Alle schepen op de reede
gestationeerd, zijn gedurende de twee nachten
welke Z.M. aan den Helder heeft doorgebragt,
fraai geïllumineerd geweest.’
De naam van Blanken komt in het hele bericht
niet voor, hoewel hij met Napoleon wel de forten,
de haven voor de oorlogsvloot, de oude kielplaats
en het terrein voor de nieuwe werf – een moeras
– had bezocht. Hoe bestaat het dat een man van
zo eenvoudige afkomst in zo’n hoog gezelschap
belandde?
Franse kostschool
Jan Blanken werd geboren op 15 november 1755
in Bergambacht, een dorpje aan de Lek. Zijn
vader was in dienst van het Hoogheemraadschap
de Krimpenerwaard en moest als timmerman de
sluizen en duikers in de polder controleren. Nadat
hij tot ‘dijkmeester’ (opzichter) was benoemd,
verhuisde het gezin naar Haastrecht bij Gouda.
Daar kregen Jan en zijn jongere broertjes Teunis,
Arie en Willem, les op een Franse kostschool. Hun
oom N. den Blieck uit Schiedam was als onderwijzer
aan deze school verbonden. Van hem leerden
ze niet alleen rekenen en schrijven, maar ook de
Franse taal.
Na school ging Jan in de leer bij zijn vader en oom
A.T. Blanken om zich te bekwamen tot waterbouwkundige
in de sluis-, molen- en dijkwerken.
Zijn oom was aannemer en belast met het onderhoud
en de aanleg van militaire waterwerken in de
Hollandse waterlinie. Op 20-jarige leeftijd achtte
Jan zich door de ervaring in de praktijk voldoende
opgeleid om te solliciteren naar de functie van
opzichter van ’s landswerken in Hellevoetsluis. In
die tijd was Hellevoetsluis een belangrijke plaats.
Het was de thuishaven van de Hollandse oorlogsvloot.
Tot de aanleg van de Nieuwe Waterweg
omstreeks 1870 was het bovendien de voorhaven
van Rotterdam.
Mede door goede relaties van zijn oom met Den
Haag werd Blanken aangenomen. Hij kreeg het
toezicht op de vestingwerken en landsgebouwen
op Voorne-Putten, Goeree Overflakkee en de
Beijerlanden. In 1777 trouwde hij met Maria van
Lakerveld (1753-1822), dochter van een rijke
steenfabrikant in Vianen. Zij kregen drie kinderen,
van wie de enige zoon Jan Anthonie later in het
vak van zijn vader werd opgeleid.
Blanken was een meester in het opbouwen en
onderhouden van contacten met mensen die
hem verder konden helpen in zijn carrière. Maar
goede referenties dankte hij ook aan zijn inzet, zijn
praktische kennis, zijn zelfstudie en zijn ideeën.
En natuurlijk had hij de omstandigheden mee.
Hij werd al vroeg, in 1776, geconfronteerd met
dijkdoorbraken op Voorne-Putten. De Vierde
Engelse oorlog (1780-1784) maakte de aanleg van
een aantal batterijen en versterkingen rond Brielle
en Hellevoetsluis noodzakelijk. Zijn chef, C.J. van
de Graaff, controleurgeneraal der Hollandse Fortificatiën,
waardeerde zijn aanpak en beloonde hem
met een gratificatie van 400 gulden. Bovendien
rapporteerde hij over hem aan stadhouder Willem
V: ‘Het is een bequaam en vigilant mensch, dien
sig wel redden sal.’

Het eerste droogdok dateert van 1822, maar werd wegens voortdurende lekkages in de periode
1857-1866 vernieuwd en uitgebeid. (Collectie Helderse Historische Vereniging)
Vanaf 1783 werden Blanken ook betrokken bij de
inspecties van de zeehavens en zeegaten. Hierdoor
kwam hij in contact met viceadmiraal J.H.
van Kinsbergen, die hem later tijdens de Franse
oorlog (1793 tot 1795) raadpleegde als deskundige
voor de kustverdediging van Holland. In 1787
ontwierp Blanken een plan voor de bouw van een
droogdok in Hellevoetsluis. De tijd was nog niet
rijp voor zo’n project. Toen het Bataafs Genootschap
voor Proefondervindelijke wijsbegeerte zijn
plan tien jaar later in de openbaarheid bracht,
bleek het een schot in de roos te zijn. Door het
vredesverdrag met Frankrijk sloot de Bataafse
Republiek zich aan bij de oorlog tegen Engeland.
De sterk verwaarloosde vloot moest met spoed
worden hersteld. Blanken, die inmiddels was
belast met het technische toezicht op zee- en rivierdijken,
werd op ‘industriële spionagereis’ naar
Frankrijk gestuurd. Daar vergaarde hij informatie
over de bouw en het gebruik van droge dokken.
Hij bezocht de havens van Brest, Cherbourg
en Dieppe. Hij legde contacten met belangrijke
Franse ingenieurs en kocht voor 800 gulden
aan boeken, hoewel het budget hiervoor slechts
aankopen tot 500 gulden toeliet. Het verslag dat
hij schreef over zijn reis, mondde uit in het besluit
tot uitvoering van de sluis- en dokwerken te
Hellevoetsluis onder directie van…Jan Blanken. In
die functie regelde hij de bestekken, tekeningen,
begrotingen, aanbestedingen, enz. Kortom, hij
verrichtte allerlei ingenieurstaken.
Om geld voor het project te werven vroeg minister
J. Spoors (Marine) hem een presentatie te
houden voor de regering. Over zijn eerste grote
optreden in het openbaar verzuchtte Blanken:
‘De historie is godzijdank vrij goed afgelopen, van
de omstandigheden die voor mij zeer opzichtelijk
waren, om in het publiek als het ware eene
dergelijke opdracht te doen, want er waren wel
vijftig toehoorders….’
De dokwerken werden voortvarend aangepakt.
Voor het leeg pompen van de haven en het
dok besloot hij stoomkracht te gebruiken – een
nieuwe techniek waarmee hij al geruime tijd
experimenteerde. Op 2 augustus 1802 draaiden
de pompen van Boulton & Watt uit Engeland
voor het eerst op proef. In de Algemeene Konst
en Letterbode werd daarvan juichend verslag gedaan
door iemand met de initialen N.N. Het vermoeden
bestaat dat Blanken achter deze naam
schuilgaat. Een tegenslag voor Blanken vormde
het verzet van het gehele ingenieurskorps tegen
zijn benoeming bij het ingenieurskorps van de genie.
Blanken vond dat hij op basis van zijn capaciteiten
alle recht op deze bevordering had. Maar
volgens de ingenieurs bezat hij niet de vereiste
theoretische en praktische kennis voor het
7

8
Lodewijk Napoleon liet zich bij zijn bezoek
aan Den Helder in 1811 rondleiden door
Blanken.
ingenieursvak. Ze twijfelden aan zijn militaire
ervaring voor de verdediging van vestingen.
De protesten waren enerzijds gebaseerd op het
standsverschil, want de ingenieurs behoorden tot
de hogere kringen, anderzijds op een persoonlijke
afrekening van kapiteiningenieur H.J. van
der Wijck. De marine had de deskundigheid van
Blanken ingeroepen voor de defensie van het
Nieuwe Diep. Van der Wijck voelde zich hierdoor
gepasseerd, omdat hij sinds 1801 in Den Helder
aan een verdedigingslinie werkte. Hij was ook de
man die de protestactie in gang had gezet.
napoleon
In 1803 kwam Blanken voor de eerste maal in
contact met Napoleon Bonaparte. Met een diplomatieke
missie werd hij naar Parijs gestuurd om
te onderhandelen over de militaire bijdrage van
de Bataafse ‘zusterrepubliek’ in de oorlog tegen
Engeland. Het staatsbewind wilde de neutraliteit
bewaren, maar Napoleon wees die af en eiste
een hoge militaire bijdrage. Om de dreigende
inlijving van de Bataafse republiek bij Frankrijk
te voorkomen, ondertekenden de gezanten een
defensieverdrag. Daarmee verplichtte de Bataafse
republiek zich schepen en soldaten te leveren
voor de invasie van Engeland. Het verdrag
voorzag in de vestiging van een oorlogsvloot in
Den Helder. Blanken zag hier wel brood in. Hij
ontwierp in Parijs een plan dat het begin vormde
van het latere Willemsoord.
In dit plan stelde Blanken een omwalling van Den
Helder voor met aan de land- en zeezijde een
reeks van forten en batterijen. In de eerste plaats
een waterfort aan het einde van de sluitdam bij
de haven, daar waar later fort Harssens werd
gebouwd en daar tegenover batterij Wierhoofd.
In de tweede plaats een fort bij Kaap Hoofd: fort
Erfprins. Een derde fort tussen Huisduinen (Kijkduin)
en het Nieuwe Werk: fort Dirksz Admiraal.
De forten zouden door een ‘gemeenschapslinie’
verbonden moeten worden.
Een oude relatie, mr. Paulus van der Heim, die
was opgeklommen tot minister van Marine,
droeg Blanken in 1806 voor als directeur-generaal
van ’s lands zeewerken, een soort ingenieursfunctie.
De broer van Napoleon, Lodewijk, inmiddels
tot koning van Holland benoemd, bekrachtigde
deze benoeming. In 1808 volgde zijn promotie
tot inspecteur-generaal. Bijna twintig jaar
adviseerde hij in deze functie de koning en zijn
ministers over waterwerken in het westen van
het land.
In zijn nieuwe functie publiceerde hij een nieuwe
uitvinding van een verbeterde sluis, de waaiersluis.
Om de werking hiervan te bewijzen,
bouwde Blanken met zijn broer Arie, inspecteur
in Zuid-Holland, een proefsluis in IJsselstein. Als
bewijs van erkenning beloonde koning Lodewijk
hem met een octrooi voor twintig jaar op
de ‘Blankensluis’. Elke nieuwe sluis die werd
gebouwd, zou hem een provisie van vijf procent
van de aanlegkosten opleveren. Bovendien benoemde
de koning hem tot lid van de Koninklijke
Maatschappij van Wetenschappen. Dat gaf hem
nog meer aanzien.

Napoleon ontsloeg in 1910 zijn broer Lodewijk
als koning en lijfde Holland in bij zijn keizerrijk.
Om dat proces in goede banen te leiden werd
Blanken met onder anderen de generaal Dirk van
Hogendorp en admiraal Carel Hendrik VerHuell
naar Parijs geroepen. Blanken stelde op verzoek
van de keizer een aantal plannen op voor de verdediging
van de zeegaten, de rede van Texel en
de marinehaven aan het Nieuwe Diep. Zijn zoon
Jan Anthonie, die hem als landmetertekenaar
assisteerde tijdens het verblijf van vier maanden
in Parijs, tekende de nodige kaarten.
legioen van eer
In Parijs bleek dat zijn eerste ontwerpplan uit
1803 voor de haven van het Nieuwe Diep zorgvuldig
bewaard was gebleven. Het paste geheel
in de wens van Napoleon om langs de kust van
het vaste land van Europa een reeks versterkte
marinehavens aan te leggen.
Na zijn bezoek aan Den Helder in 1811 besloot
Napoleon het plan voor het Nieuwe Diep te laten
uitvoeren. Bovendien benoemde hij Blanken tot
ridder in het Legioen van Eer.
Begin 1812 reisde Blanken opnieuw naar Parijs,
waar zijn plan aan de ministerraad werd voorgelegd.
De wijze waarop Napoleon het met de
ministers en generaals besprak, maakte grote indruk
op hem. Het plan werd aanvaard en Blanken
werd belast met de uitvoering ervan.
Er ontstond even een netelige situatie voor
Blanken toen de Fransen in 1813 uit ons land
werden verdreven en de Oranjes de macht
kregen. Maar bedreven als hij was in het omgaan
met machthebbers, verwierf Blanken snel de
sympathie van koning Willem I. De uitbouw van
het Nieuwe Diep paste ook in de visie van het
nieuwe bewind.
Het maritieme etablissement met dokken, werven
en magazijnen was geprojecteerd in een groot
moeras, grenzend aan het Nieuwe Diep. Een van
de eerste werken was het graven – met de hand
- van een grote, diepe put ten behoeve van het
Blanken stelde op verzoek
van de keizer een aantal
plannen op voor de verdediging
van de zeegaten, de rede
van Texel en de marinehaven aan
het Nieuwe Diep.
g g g g g
droogdok, De aanleg hiervan kostte Blanken veel
hoofdbrekens door de opwaartse druk van het
grondwater Bij het graven van een pompput voor
de stoommachine die het dok zou moeten droogmalen,
ontsprong er een wel. Water en zand
overspoelden het werk. Er was op dat moment
ongeveer een diepte van tien meter bereikt. Het
water werd weggepompt door kettingmolens die
door paarden in beweging werden gebracht.
smart
In een brief aan de minister rapporteerde Blanken:
‘…Ik had de smart moeten ondervinden,
zooveel werken en moeiten als er gedurende een
maand met de grootste zorg en activiteit hebben
plaatsgehad, erger onder het zand te zien vallen,
daarbij scheurden en zakten de wederzijdsche
kanten verschrikkelijk, alles gelijkt in dit oogenblik
nog veel na eene dreigende instorting van welke
het grootste gevaar wel aan het wijken, doch niet
geheel te bovengekomen is….want alles heeft
afgehangen en hangt in zeekeren zin nog af van
de minuut – om zoo te spreken – nacht en dag
heeft de arbeid met 250 à 300 manschappen en
56 paarden niet stilgestaan en duurt nog alzoo
voort....’
9

10
Ergernis ontstond over de stoommachine, die het
dok na voltooiing leeg moest pompen. De machine
van Dieudonné Forir te Luik haperde en gaf
ten slotte de geest. Hij werd vervangen door een
stoommachine van Boulton & Watt in Engeland.
Daardoor duurde het tot 1822 voordat het eerste
schip, Zr.Ms. linieschip Willem de Eerste, kon
worden gedokt. Overigens had men nog zo lang
last van lekkage dat het droge dok in 1861 moest
worden vernieuwd.
Blanken had intussen ook nog de handen vol
aan andere projecten, zoals de aanleg van het
Noordhollands kanaal, het Steenenhoek-kanaal
door de Alblasserwaard en het Zederik-kanaal
tussen de Lek en de Merwede. Bij het Noordhollands
kanaal, zijn levenswerk, paste hij behalve
de waaiersluis nog een tweede eigen vinding toe,
de vlotbrug.
Toen de dokken waren aangelegd en de
stoommachine functioneerde, zat het werk op
Willemsoord er voor Blanken feitelijk op. Jacob
Valk (1757-1846), de inspecteur der Maritieme
gebouwen, nam de verdere bouw van de inrichting
op zich. Het was zelfs de bedoeling dat
Valk de (woon)keet van Blanken op Willemsoord
zou overnemen. Maar eigenzinnig als hij was
weigerde Blanken zijn primitieve onderkomen
af te staan. Zijn departement (Waterstaat) zou
ook na de overdracht van de rijkswerf op 20
september 1822 aan het ministerie van Marine
verantwoordelijk blijven voor het onderhoud aan
de staatkundige werken. Daarom wilde Blanken
zijn barak voorlopig nog als een pied-à-terre
gebruiken. Pas in de winter van 1823 vertrok hij
definitief van Willemsoord.
eigenwijs
Hoewel Blanken als een ijverige en bekwame waterbouwkundige
werd gezien, had hij ook eigenschappen
die hem minder sympathiek maakten.
Hij was autoritair, eigenwijs en ijdel.
Sommigen verguisden hem, zoals A.F. Goudriaan,
die gelijk met hem tot inspecteur-generaal was
benoemd. Blanken voor het westen van het land
en Goudriaan voor het noordoosten. Goudriaan
bestreed de originaliteit van de waaiersluis
waarop Blanken octrooi had aangevraagd. Dat
leidde tot een jarenlange ruzie.
Met zijn optreden bij de watersnoodramp in
Waterland in 1825 veroorzaakte Blanken zijn eigen
Waterloo. Koning Willem I wilde dat Blanken
de sluizen in het Noordhollands kanaal aan het
Nieuwe Diep opende om het overtollige water
ten gevolge van een dijkdoorbraak bij Durgerdam
te laten wegvloeien. Blanken weigerde dat
te doen. Hij vreesde dat de scheepvaart op het
Noordhollands kanaal hierdoor zou worden gestremd
en dat zijn kunstwerken, de vlotbruggen
en sluizen, zouden worden beschadigd.
De koning stuurde Blanken, inmiddels 70 jaar,
met pensioen. Met tegenzin trok die zich terug
op zijn buitenplaats ‘Vijverlust’ in Vianen, waar hij
sinds 1816 woonde. Daar dicteerde Blanken aan
mr. G. van Lennep (1774-1833) zijn biografie,
waarin hij zijn verdiensten voor de Hollandse
waterstaat als ‘Europa’s grootste waterbouwer’
etaleerde. En hij gaf een kaart uit met een
historisch overzicht van de waterwerken die hij in
Nederland had aangelegd.
Blanken stierf op bijna 83-jarige leeftijd in Vianen.
Hij werd daar begraven in het bos van Amalienstein.
Ter gedachtenis werd drie jaar later een
gietijzeren grafmonument opgericht.
(Bronnen: Artikel van R.M. Haubourdin ‘Jan
Blanken Jansz. (1755-1838): Nationaal Bouwer’
in De Physique Existentie dezes Lands, AMA
Boeken, 1987; Opstellen betreffende de
Rijkswerf Willemsoord, A. Abbenes, 1960;
Watersnood in Waterland, Froukje Wieringa, in
27e uitgave van de Vrienden van de Hondsbossche,
kring voor Noord-Hollandse waterstaatsgeschiedenis,
2010.)

2
Zeeofficier Fabius verliefd op dochter van directeur van Willemsoord
een romance in ‘het Paleis’
Gerhardus Fabius(58) in het ceremonieel
tenue van viceadmiraal.
Portret van H.J. Neuman uit 1864.
Schout-bij-nacht Jan Frederik Daniël Bouricius
(1799-1859) woonde van 1852 tot
1853 met zijn gezin in het Commandementsgebouw.
Hij was directeur van Willemsoord
en commandant van de marine. Commandanten
en officieren van oorlogsschepen kwamen
regelmatig bij hem over de vloer in ‘het Paleis’,
zoals het directiegebouw in de volksmond werd
genoemd. Een van hen was Gerhardus Fabius
(1806-1888), een goede bekende van de familie.
Hij was met ingang van 1 januari 1853 als eerste
officier geplaatst op het fregat Prins van Oranje.
Bouricius en zijn vrouw Johanna Christine Frederica
Elisabeth de Vaynes van Brakell (1802-
1883) hadden zeven kinderen. Elise was hun
oudste dochter. Tijdens de vele zeereizen van
haar vader verbleef zij vaak bij tante Louise, een
zuster van haar moeder. Die was getrouwd met
Maurits VerHuell, directeur van de marinewerf in
Rotterdam en een oomzegger van vice-admiraal
Carel Hendrik VerHuell (1764-1845). Oom en
tante VerHuell hadden één kind, Alexander. Elise
en haar neef Alexander, ooit omschreven als ‘de
Elise Fabius-Bouricius (37), geportretteerd
door H.J. Neuman in 1864. Zij werd moeder
van vier kinderen, van wie er een overleed.
meest romantische student aller tijden’, hadden
een nauwe relatie met elkaar. Maar de liefde bleek
slechts platonisch te zijn.
Elise was al 26 jaar toen ze Fabius (47) in ‘het
Paleis’ ontmoette. Hij werd verliefd op haar tijdens
‘het dagelijks verkeer aan huis’. Blijkbaar ontging
dat de vader van Elise, want in juli 1853 meldde
vader Bouricius aan Maurits VerHuell dat zijn drie
dochters nog geen vrijer hadden. Hoe de relatie
tussen Elise en Fabius verder verliep, onthulde dr.
Herman Stapelkamp. De maritiem historicus kreeg
een aantal brieven in handen waaruit hij uitvoerig
citeerde in zijn biografie over Gerhardus Fabius.
naar Japan
Veel tijd om elkaar beter te leren kennen, kregen
Elise en Fabius niet. In mei 1853 werd Fabius
benoemd tot commandant van de Soembing, een
houten raderstoomschip, bestemd voor de marine
in Oost-Indië. Bij aankomst in Batavia hoorde hij
dat hij een ‘geheime’ reis naar Japan zou maken.
Deze speciale opdracht was bedoeld om de weg te
effenen voor een betere handelsrelatie met Japan.
11

12
Terug in Nederland in januari 1855 om verslag
uit te brengen aan Den Haag, werd hij voor een
nieuwe missie naar Japan gestuurd. Behalve een
geschilderd manshoog portret van koning Willem
III moest hij de Soembing als geschenk aan de
Japanse keizer aanbieden. Een ontmoeting met
Elise in Den Helder zat er niet in. Haar vader was
met ingang van april 1855 benoemd tot commandant
en inspecteur van de marine in Indië en zij
vergezelde hem, waarschijnlijk in de hoop Fabius
daar te zien. De vrouw van Bouricius bleef in Den
Helder achter. Eind mei, tijdens een tussenstop
in Batavia, maakte Fabius zijn opwachting bij zijn
nieuwe chef en zijn dochter. Elise vervulde de rol
van gastvrouw en leidde het huishouden.
Een maand later vertrok Fabius voor de tweede
maal naar Japan. De geschenken uit Nederland
werden met grote dankbaarheid aanvaard. De
Soembing vormde de basis voor de modernisering
van de marine. De Japanners kregen daarbij
enkele jaren hulp van de Nederlandse marine.
is voor mij geopend. Oh! moge ook dat gelukkig
zijn en met Gods zegen bekroond worden.’
Op 24 mei 1856, de verjaardag van de afwezige
schoonmoeder, trouwden Fabius en Elise in het
stadhuis van Batavia.
Gelukkig
Het pas getrouwde paar had er geen behoefte
aan op huwelijksreis te gaan en bleef thuis. ‘Oh!
die acht dagen zal ik nummer vergeten,’ schreef
Fabius aan zijn familie. ‘Zij waren de gelukkigste
van mijn leven. Ik gevoel mij zoo gelukkig dat ik
somwijlen bevreesd ben of men ook te gelukkig
zijn kon en of ik wel dankbaar genoeg voor dat
geluk, voor dat bezit ben.’ In die brief laat Fabius
voor het eerst ook zijn vrouw aan het woord:
‘Wij zouden waarlijk niets meer te wenschen over
hebben, ware het niet dat vooruitzicht van onze
spoedige scheiding. Maar misschien is zulks alweder
goed voor ons, men moet niet al te gelukkig
wezen.’
Huwelijksaanzoek
Twee dagen na Lize’s verjaardag (6 juli) moest
Op 14 november 1855 ging Fabius terug naar Fabius met spoed naar Nagasaki, zeilend met de
Batavia. Daar besloot hij Elise ten huwelijk te vra- Medusa. Twee weken later arriveerde hij in Honggen.
Hij legde zijn huwelijksaanzoek voor aan zijn kong, waar hij de volgende brief voor het thuis-
chef. Bouricius reageerde positief maar vroeg hem front postte: ‘De eerste dagen na mijn huwelijk
zijn dochter twee dagen bedenktijd te gunnen. Na was ik ongerust, mijn wijfje gevoelde zich spoedig
afloop van deze termijn vernam Fabius dat Elise niet wel. Ik liet dadelijk de docter komen en zoude
instemde met een huwelijk.
wel de geheele faculteit van Batavia hebben willen
halen. Oh ik was zoo ongerust, doch het bleek
Op 11 december keerde Fabius terug naar zeer ras dat de ongesteldheid het gevolg van het
Nederland. Niet alleen om verslag uit te brengen huwelijk was en het dus onzer beider schuld was.
aan minister Mijer over de tweede Japanexpeditie, Zoo iets, voor de eerste keer plaats hebbende,
maar ook om officieel toestemming te vragen voor pakt de Europesche jonge vrouwtjes dadelijk nog
zijn huwelijk. Als militair was hij daartoe verplicht. al aan. Ik heb mij dan ook geabonneerd met den
Tijdens zijn verblijf maakte hij van de gelegenheid docter om haar dagelijks te surveilleeren. 24 mei
gebruik om zijn aanstaande schoonmoeder in Den gehuwd, dus gaat alles goed 25 februari vader!!!
Helder te bezoeken.
Onderweg terug naar Batavia schreef hij in een
Negen maanden en een dag, is het niet als of ik in
de theologie gestudeerd heb?’
brief aan het thuisfront: ‘Mijn Lize was volmaakt Fabius zag er erg tegenop zijn vrouw vijf maanden
wel en steeds naar mij uitziende. Nog een maand te moeten missen. Hij hoopte in februari niet
en weinige dagen en ik ben daar, een nieuw leven direct weer uitgezonden te worden.

Als de bevalling goed verliep, wilde hij het liefst zo In januari 1859 werd Fabius benoemd tot
snel mogelijk naar Nederland om zich in een ‘klein, bevelhebber van Zr.Ms. fregat De Ruyter, dat
net huisje’ in Amsterdam, dicht bij zijn familie te Nederland tot bestemming had. Zijn gezin en
vestigen. Volgens Fabius was zijn vrouw zeer hui- zijn schoonvader, die per november 1858 eervol
selijk en godsdienstig, ‘wel spoedig eenigzints tot ontslag had gekregen als commandant zeemacht,
het ernstige overhellende, en daarvoor conveni- reisden mee. Wat een triomfantelijke thuisreis
eert eenzaamheid haar niet’.
moest worden, werd een noodlottige tocht. Op 9
februari noteerden officieren in het journaal zake-
Zware pak
lijk: ‘Ten 2 uur overleden Aagje Fabius, dochtertje
De aanstaande vader was ruimschoots op tijd van den kapitein-luitenant-ter-zee kommandant.’
terug om de geboorte van zijn eerste kind mee En op 10 februari: ‘Zetten ten 7.15 uur het lijkje
te maken. Hij hoopte op een zoon, waarvoor hij van Aagje Fabius, dochtertje van den kapitein-
de naam Jan Christiaan (naar zijn grootvader) in
gedachten had. Het werd een dochter, die werd
luitenant-ter-zee kommandant, over boord.’
vernoemd naar grootmoeder Bouricius: Johanna Gods wille geschiede
Christiania Frederica Elisabeth (roepnaam Elise). Op Sint-Helena schreef Fabius een brief, waarin hij
Het kind diende zich aan op 6 maart 1857, maar zijn familie over de dood van zijn dochtertje infor-
uit een brief van Fabius uit januari valt op te meerde: ‘De overtogt tot hier is in veele opzigten
maken dat wat de ouders betreft de geboorte ook gelukkig geweest, doch laat voor mij hoogst
eerder hadden mogen plaats hebben. ‘Hartelijk treurige herinnering achter, hebbende ik mijn lieve
verlang ik naar dat oogenblik, want mijn wijfje Aagje de 10 february verloren. Een korte ziekte,
souffreerd nu en dan nog al onder het zware dyssenterie en hersenontsteking, ontrukte mij dat
pak dat zij in dit heete klimaat te dragen heeft.’ lieve schepsel in weinige uuren. Dat kindje was mij
Wegens ziekte van de ouders kon de baby pas dierbaar, het had volgens het gevoelen van een ie-
op 3 mei in Batavia worden gedoopt. Grootvader der die het zag reeds sterke overeenkomende trek-
Bouricius mocht zijn eerste kleinkind ten doop ken met het beeld onzer onvergetelijke moeder.
houden.
Waarom moest dat kindje geboren worden, om
slegts een jaar te leven. Een kind te verliezen valt
Op 26 juli 1857 zeilde Fabius opnieuw met de
Medusa uit, ditmaal voor een politieke missie naar
hard, doch laat ik zwijgen. Gods wille geschiede.’
China. Zeven maanden vertoefde hij in Chinese Op 4 mei, ter hoogte van de Azoren, overleed
wateren. Uit die tijd dateert een brief die Elise op (schoon)vader Bouricius. ‘Het afsterven van een
6 september had geschreven: ‘Waarde Fabius. De zijner geliefde kleinkinderen, een der tweeling-
moeder heeft zedert eenige dagen wat meer last dochtertjes van zijnen schoonzoon, griefde zijn
van de positie in welke gij haar als een wildzang minnend vaderhart innig’, schreef Maurits VerHu-
hebt gebragt, maar daar is niets extra ordinairs ell in een biografie over Bouricius.
aan. Hare positie die niet meer te cacheren was, Op Sint-Helena was hij ‘nog redelijk welvarende
is nu op Batavia wereldkundig. Uw eerste kind is en volbragt zelfs in het gezelschap van zijnen
waarlijk een meesterstuk. Het tweede zal wel een schoonzoon een toertje door het eiland. De reis
jongen zijn, want uwe vrouw is in deze zwanger- met de Ruyter voortzettende, werd de luchtgeschap
geheel anders dan in de eerste.’ Kort na de steldheid heet, de wind nam gestadig af, en even
terugkeer van Fabius uit China in februari 1858, bezuiden den equator hield de passaat op en werd
beviel Elise van een tweeling: Fleurtje en Aagje. De vervangen door een langdurige stilte.
meisjes bleken zwakke poppetjes te zijn.
13

14
spruw
en hoog gezag uit te oefenen is tegenwoordig
‘Door deze brandende luchtgesteldheid afgemat, meer en meer een hondenbaantje. Een ambachts-
nam zijn ongesteldheid zoodanig toe, dat de man, een boer of een dominee is oneindig beter
spruw zich openbaarde en hij niets meer binnen af’, klaagde hij in juli 1865 in een brief aan zijn
kon houden, lijdende aan eenen gedurigen dorst. familie. ‘Ik heb thans dag noch nacht rust.’ Ook
Hij bleef echter kalm en gelaten, zich nog altoos Elise klaagde over de drukke werkzaamheden
vleijende met de hoop het vaderland te zullen van haar man. ‘Zoodra hij wat te werken heeft of
bereiken. De Westersche eilanden naderende, onaangenaamheden ondervindt, heeft hij geene
besloot de Kapit. Fabius Fayal aan te doen, om eetlust, slaapt niet, klaagt, heeft pijn in den mond,
eijeren, vruchten en andere ververschingen, op
te doen. Dit levendigde den kranken vlootvoogd
is somber en melancholiek.’
eenigszins op, doch het was hem niet gegund, Met ingang van januari 1868 werd Fabius vervan-
dat het schip, nog bij zijn leven, dat eiland kon gen. Op medisch advies vertrok hij met zijn gezin
bereiken. Tot op 40 mijlen afstands genaderd naar Zwitserland om op verhaal te komen. In juni
zijnde, blies hij den 4den Mei, zijnen laatsten
ademtogt uit. De twee laatste dagen van zijne
keerde het gezin naar Nederland terug.
ziekte had hij stil en kalm ter neder gelegen, zoo Volmaakte vrouw
als zijn schoonzoon en dochter vertrouwden, Anderhalf jaar later sloeg het noodlot opnieuw
zonder pijn of smarten te gevoelen, in eenen staat toe. Op 14 februari 1870 overleed Lise plotseling,
van bewusteloosheid. Het was edel gedacht van 42 jaar oud. Fabius bleef achter met drie jonge
zijnen schoonzoon, toen hij besloot het stoffelijk kinderen: Elise van 13, Fleurtje van 12 en Dus van
overschot van den edelen Vice-Admiraal, naar het 10. Toen Alexander VerHuell, de vroegere vriend
vaderland over te voeren, en met de middelen, van Elise, een rouwkaart ontving, noteerde hij in
die de geneesheeren voorhanden hadden, te doen zijn dagboek: ‘Haar flink en toch zacht karakter,
balsemen.’
haar verstand en haar braaf, oprecht hart, doen
mij harer met eerbied gedenken. Zij is voor mij het
Op 20 mei arriveerde Fabius met De Ruyter in beeld der volmaakte vrouw. Zuinigheid is haar lief
Vlissingen, waar het lijk met een sloep werd afgehaald.
Vijf dagen later werd Bouricius met veel
en ook zij gevoelde ware vriendschap voor mij.’
ceremonieel vertoon begraven.
Later schreef Fabius hem: ‘Ik verlies ontzettend
Met ingang van 15 juni werd Fabius van het bevel veel, zij was mij zoo lief. Gedurende de veertien
over de De Ruyter ontheven en op non-actief ge- jaren dat wij vereenigd waren, was onze wedersteld.
Hij vertrok naar Den Helder waar zijn gezin zijdse liefde steeds klimmende, nimmer werd die
tijdelijk bij zijn schoonmoeder was ingetrokken. In door een enkeld wolkje in al dien tijd voor een
september verhuisde hij met Lise en de kinderen oogenblik beneveld, en nu gevoel ik mij zoo een-
naar Amsterdam. Op 1 april 1860 werd Fabius zaam, zo verlaten. Zij stierf kalm met hare handen
opnieuw vader, nu van zoon Dus.
Hondenbaantje
in de mijne en hare oogen onophoudelijk vol liefde
en dankbaarheid op mij gevestigd.’
Na nog een diplomatieke missie naar de Verenigde (Bronnen: Gerhardus Fabius 1806-1888, Herman
Staten en zijn bevordering tot schout-bij-nacht Stapelkamp, uitgeverij De Bataafsche Leeuw,
werd Fabius in 1864 benoemd tot commandant 1999; Het Leven van Jan Frederik Daniël Bouri-
zeemacht in Oost-Indië. Het gezin ging mee naar cius, Q.M.R. VerHuell, overdruk van Verhandelin-
Batavia. Door een grote reorganisatie had hij gen en Berigten betrekkelijk het Zeewezen en de
weinig tijd voor zijn gezin. ‘Hoog geplaatst te zijn Zeevaart, 1859)

3
Baanbrekend werk van Helderse ‘stoommeester’ in Japan
Mitsubishi bouwt voort op werk van Hardes
Hendrik Hardes kreeg veel waardering voor
zijn werk in Japan. (Maritieme Historie van
de marinestaf).
Dat haar man, Hendrik Hardes, zo lang in
Japan bleef, begon Guurtje te verontrusten.
Een van zijn voorgangers, W.H.F.
Vogel, had dan wel gezegd: ‘Ik geloof niet dat ik
ooit met liever en aangenamer mensen in aanraking
ben geweest dan het volk van Japan. Er ging
geen dag voorbij of er werd voor de Europese
onderofficieren en matrozen een grote kist met
gebak gezonden en voor de inlandse vuurstokers
en matrozen een kist met kippeneieren.’ Maar
nu, in 1860, sijpelden er andere berichten door in
de kranten. Een nieuw politiek bewind in Japan
zaaide vreemdelingenhaat. En dat bleef niet zonder
gevolgen.
Een nieuw politiek
bewind in Japan zaaide
vreemdelingenhaat. En dat bleef
niet zonder gevolgen.....
Eerst werden er drie Russische schepelingen
vermoord. Daarna kwam de melding van de
gruwelijke dood van twee Nederlandse gezagvoerders,
Jasper Nanning Dekker (39) uit Oudeschild
en Wessel de Vos (40) uit Zutphen. En vervolgens
was er de aanslag op Henry Heusken (29), de
Nederlandse secretaris en tolk van de Amerikaanse
gezant Harris Townsend.
Het thuisfront huiverde, want de berichtgeving
over de aanslagen liet weinig aan de verbeelding
over. Zo vertelde een ooggetuige over de moord
op Dekker en De Vos in het Nieuw Amsterdamsch
Handel- en Effectenblad: ‘Nog gaat mij eene rilling
door de leden, als ik mij het ijsselijk schouwspel
voor den geest terugroep. Daar lagen de beide
vreeselijk verminkte ligchamen, onkenbaar door
de diepe wonden, op dertig schreden afstands van
elkander, te midden van plassen bloed, waarop het
licht onzer lantaarns akelig terugkaatste. Ik spaar
u eene omschrijving van den toestand, waarin wij
de lijken vonden, want ik huiver er voor terug, om
u de meer dan barbaarsche wijze, waarop de lijken
verminkt waren, te beschrijven. Men moet de
lange, als scheermessen scherpe sabels der Japanners
kennen en de wonden gezien hebben op de
lijken dezer ongelukkigen, om zich een denkbeeld
te kunnen vormen van dit verschrikkelijk wapen.’
15

16
De Nederlandse viceconsul in Yokohama, Dirk de kinderen weer in de armen sluiten. Daarmee ein-
Graeff van Polsbroek, schreef later in zijn rappordigde een belangrijke periode in zijn leven. Hij had
tage: ‘Het lijk van den Heer de Vos lag bij een win- mede aan de wieg gestaan van de Japanse marine
kel van lakwerk en dat van den Heer Dekker vijftig en de Japanse oorlogsvloot. Wie had dat gedacht,
schreden verder, op enige passen afstand daarvan toen hij in 1831 als leerling-smid op de rijkswerf
lag de hoed en rechterhand van laatstgenoemde Willemsoord begon? En wie had toen gedacht dat
en op enige vinger van beiden, lagen hoofden der hij voor de Japanners een werf zou bouwen waar
beide lijken verspreid. De beide slachtoffers zijn zij hun oorlogsschepen konden onderhouden en
afgemaakt door sabelhouwen. Kapitein de Vos
was het eerst en in de rug aangevallen, had verder
herstellen?
sabelhouwen in de nek, boven de dij, boven de leerling-smid
knie en enige houwen op het hoofd. Kapitein Hendrik Hardes begon, zoals gezegd, zijn carrière
Dekker had de meeste houwen in het gezicht en gewoon als werviaan op Willemsoord. Dat bete-
hoofd en zijn rechterhand was eraf geslagen.’ kende zes dagen per week werken voor 65 cent
per dag. De leerling-smid was ijverig en leergierig
Dekker, getrouwd met Neeltje Cornelis Mets en en dat wierp al snel zijn vruchten af. Twee jaar
vader van acht kinderen, was kapitein van de later werd hij bevorderd tot smid 4e klasse, waar-
schoener Henriëtte Louise. De Vos, vader van
twee kinderen, was kapitein van de brik Christidoor
zijn dagloon steeg tot een gulden.
aan Louis. ‘Achtenswaardige, rustige mannen, In 1834 sloot hij een driejarig contract met de
die zonder iemand overlast aan te doen, door de marine. Die was dringend op zoek naar technici
straten van Yokohama wandelden, toen zij door om de overgang van zeilvaart naar stoomvaart
eenige Japannezen met blanke wapenen werden mogelijk te maken. Hardes kwam terecht bij de
aangevallen”, zoals de Heldersche en Nieuwedie- Marine-Stoomvaartdienst als vuurstoker 1e klasse.
per Courant schreef. ‘Kapt. de Vos viel onmiddel- Zijn eerste aanstelling was op de stoompakketboot
lijk; kapt. Dekker werd nog een een eind weegs Suriname. Het jaar daarop werd hij machinist 2e
vervolgd eer men hem doodelijk trof.’
klasse.
Guurtje Hardes-den Berger, moeder van tien
kinderen, moest er niet aan denken dat haar man
zoiets zou overkomen. Toen ze met hem trouwde,
wist ze dat hij door zijn werk bij de marine dikwijls
en langdurig van huis zou zijn, maar Japan was zo
ver en zo’n vreemd land. Nee, ze zou pas gerust
zijn wanneer hij weer voet op Hollandse bodem
zou zetten.
Officiermachinist Hardes was op 26 maart 1857
uit Hellevoetsluis vertrokken aan boord van een
speciaal voor Japan gebouwd stoomschip. Hij arriveerde
op 21 september in Nagasaki. Dekker en
De Vos werden op 26 februari 1860 in Yokohama
vermoord. Heusken op 19 januari 1861 in Edo
(Tokio). Op 8 april 1861 begon Hardes aan zijn
terugreis. Op 19 augustus kon hij zijn vrouw en
De marine loofde premies uit voor degenen die
een meerjarig contract als machinist tekenden.
Voor Hardes was dit een prikkel om langer te blijven.
Bovendien boeide de techniek van stoommachines
hem. Omdat de basis voor een huwelijk en
een gezin nu voldoende stevig was, besloot hij te
trouwen. Op 17 januari 1836 gaf hij in Den Helder
het jawoord aan Guurtje den Berger.
In 1840 maakte Hardes zijn eerste grote reis naar
Nederlands-Indië, als machinist 1e klasse, op het
raderstoomschip 3e klasse Hekla. Voor de terugreis
werd hij overgeplaatst op het stoomschip Phoenix.
Werklieden van de Marine-Stoomvaartdienst
werden beschouwd als militairen, voor wie ook

een bepaalde rangindeling gold. Bij uitzondering
konden machinisten worden bevorderd tot officier.
Zo’n uitzondering vormde Hardes. Hij was
de eerste machinist die deze promotie ten deel
viel. Dat gebeurde bij Koninklijk Besluit van 6
december 1846, toen hij op het raderstoomschip
2e klasse Cycloop diende. ‘Zeer geschikt en zeer
goed gedrag’, werd er op zijn conduitestaat bijgeschreven.
‘Verstaat het smeden en het werken
op de bank. Weet zich met zijn ondergeschikten
op afstand te houden en te doen respecteren.’
Met het raderstoomschip 1e klasse Ardjoeno
maakte hij in 1850 zijn tweede reis naar Oost-
Indië. Dit schip werd ingezet voor de jacht op
zeerovers. Commandant van de Ardjoeno was
luitenant ter zee 1e klasse G. Fabius. Zes jaar
later zou die een belangrijke rol spelen in zijn
leven. Fabius werd driemaal naar Japan gestuurd
met een speciale missie voor de verbetering
van de handelsbetrekkingen. Dit land had zich
lange tijd afgezonderd van de buitenwereld. Om
het te helpen bij de opbouw van de marine en
de oorlogsvloot deed de Nederlandse regering
Japan het raderstoomschip Soembing cadeau.
Bovendien stelde Nederland enkele detachementen
beschikbaar om de Japanners instructielessen
te geven. Dit contact leidde onder meer tot een
order van de Japanse regering voor de bouw van
enkele stoomschepen en een reparatiewerkplaats.
Japan
Nadat Fabius in 1856 van zijn derde missie was
teruggekeerd, hengelde Hardes bij hem naar zijn
kansen voor uitzending naar Japan. Waarschijnlijk
mede op zijn voorspraak werd hij geplaatst
op een van de voor Japan bestemde schepen.
Hij maakte deel uit van het tweede Japandetachement
onder leiding van luitenant-ter-zee 1e
klasse W.J.C. ridder Huyssen van Kattendyke, de
latere minister van Marine (1861-1866).
Door de contacten met Japan kwamen Japanse
studenten ook naar Nederland, zoals officier
van gezondheid Itoo Gempak. Hij kreeg een
opleiding bij het marinehospitaal.
17

Hardes begon in 1831 als leerling in de smederij van Willemsoord. Na zijn terugkeer uit Japan in
1861 werd hij chef van deze afdeling. Deze foto laat de smederij zien omstreeks 1928. (Collectie
Historisch Documentatiecentrum Marinebedrijf)
18 In Japan nam hij de dienst over van de com- van het werk van Hardes. In zijn dagboek schreef
mandant van het eerste detachement, kapiteinluitenant
ter zee G.C.C. Pels Rijcken (van 1866
hij: ‘De werkzaamheden aan de stoomfabriek te
tot 1868 minister van Marine). Zijn detachement Anakoera werden met ijver voortgezet. In de laat-
telde 37 man en werd gehuisvest op het eilandje ste dagen van December was men begonnen de
Deshima. Zij hielden zich bezig met het geven van fundeeringen te leggen voor de stoomwerktuigen
lessen over zeevaartkunde aan toekomstige mari- en de op te richten steenen gebouwen. Met de
neofficieren van het Marine Nagasaki Opleidings- geringe hulpmiddelen en het volslagen gebrek aan
centrum. Tot de lesmiddelen die zij gebruikten, be- steenbakkers, metselaars en andere bazen voor de
hoorde het studieboek ‘Leidraad bij het onderrigt verschillende ambachten, stuitte de ingenieur op
in de zee-artillerie’ van Johannes Nicolaas Calten, vele bezwaren, die de heer Hardes echter allen te
dat zelfs in het Japans was vertaald onder de titel
‘Kayò hòjutsu zensho’.
boven kwam.
‘Eerst heeft hij steenen moeten vormen, waarme-
Hardes nam per week zes lessen over stoomwerkde men bezig is een groote steenoven te bouwen.
tuigkunde voor zijn rekening. Voor de rest hield hij Wanneer die gereed was kon men steenen bakken
zich bezig met de bouw van een constructie- en hetgeen in Japan tot dusver niet bekend was. Men
reparatiewerkplaats voor stoommachines. De eer- ziet hieruit met hoeveel bezwaren men hier te
ste paal hiervoor werd geslagen op 23 december worstelen had. Niets was er, alles moest worden
1857. In mei 1859 kon de grote smederij met gedaan met natuurlijk vrij oppervlakkige kennis
windmachine en drie maanden later de stoomha- van ambachten waarvoor in Europa afzonderlijke
mer in werking worden gesteld.
bazen zijn. Ik kan niet genoeg lof geven aan de
heer Hardes, die er zich zoo goed uit wist te redden.
Huyssen van Kattendyke was diep onder de indruk ‘Ik heb met belangstelling de werkzaamheden

te Akanoera door de officier-machinist bestuurd
nagegaan en met een gevoel van nationale trots,
zag ik daar een inrichting tot stand brengen, welke
behalve te Soerabaja haar weergade niet heeft
Menig ingenieur,
met wie ik deze fabriek
beoosten Kaap de Goede Hoop.’
later bezocht, stond verbaasd,
dat hier zulk een inrichting
Buitengewone man
Jhr. J.L.C. Pompe van Meerdervoort maakte als bestond en verklaarde dit alles
officier van gezondheid deel uit van het tweede
Japandetachement. In zijn boek ‘Vijf jaren in
voor een waar reuzenwerk.
Japan’ zwaaide hij Hardes ook veel lof toe. ‘Had
de Nederlandsche regeering geweten, welke de
omvang zoude zijn van het werk dat hier aan de
Nederlandsche ingenieur zou worden opgedragen,
zij had geen gelukkiger keuze kunnen doen, dan
in de heer H. Hardes. Hij is toch een buitenge-
g g g g g
woon man, geen zwarigheden kennende, paart gemakkelijk te maken. Daartoe moest men eenige
hij aan heldere denkbeelden een practische blik, honderden voeten in de baai uitbouwen om op
die hem in staat stelden te Nagasaki een werk te een diepte van acht vadems te komen. Ook dit
volbrengen waarover alle deskundigen steeds hun groote werk ondernam Hardes en maanden lang
grootste verwondering te kennen geven.
bracht hij uren achtereen in de duikerklok door,
waarmede hij de zware steenen zinkstukken op
‘Het komt hierop neer dat hij in drie jaren tijds hun plaats en fundamenten voor het hoofd in
een moeras herschapen heeft in een fabriek voor
stoomwezen en nijverheid en dat bijna zonder
orde bracht.’
hulp van anderen; een fabriek waar de Nasmith Door de introductie van moderne technieken
stoomhamer werkte, waar een dozijn groote sme- en de bouw van de scheepsreparatiewinkel
derijen met door hem geoefende smeden bezig legde Hardes de basis voor de zware industrie
waren, waar men gelegenheid vond tot gieten, in Nagasaki. In feite was dit de eerste moderne,
waar draai- en boorbanken door stoom gedreven naar Westers model ingerichte fabriek in Japan.
worden, waar zware stukken voor stoomwerktui- Stoomschepen van alle nationaliteiten lieten hier
gen, ja zelfs stoomketels werden vervaardigd, in reparaties uitvoeren waarvoor zij anders naar
één woord hij had het moeras droog gemaakt, Europa hadden moeten terugkeren. Het herstel
de grond beheid met duizenden palen, gebouwen van het Russische fregat ‘Askold’ leverde Hardes
opgericht en alles in werking gebracht, bijna zonder
hulp, want zijn assistenten waren hem in de
zelfs een onderscheiding op: de Stanislas-orde.
regel meer tot last dan tot voordeel. Menig ingeni- Na zijn terugkeer in Nederland werd Hardes als
eur, met wie ik deze fabriek later bezocht, stond dank voor zijn verdiensten benoemd tot ridder in
verbaasd, dat hier zulk een inrichting bestond en orde van de Nederlandse Leeuw. Den Helder werd
verklaarde dit alles voor een waar reuzenwerk. opnieuw zijn standplaats. Op Willemsoord waren
een stoomwerkplaats en ketelmakerij gebouwd.
‘Toen de fabriek ongeveer afgebouwd was, Hardes kreeg hiervan de leiding. Problemen met
ontstond er behoefte aan een havenhoofd waar zijn gezondheid belemmerden echter de hervatting
de schepen langs konden komen, zoowel om van zijn werkzaamheden. Hij ging enige tijd met
steenkolen in te nemen als om het repareeren buitengewoon verlof om te kunnen herstellen.
19

20
Daarna werd hij overgeplaatst naar Rotterdam. Bij Koninklijk Besluit van 13 januari 1872 ontving
Hij trad nog wel op als gastheer bij het bezoek Hardes als eerste van het Vaste Korps postuum de
van een aantal van zijn vroegere leerlingen. titel officier-machinist 1e klasse, gelijkgesteld met
Hun verblijf hield verband met de bouw van de
schroefstoomkorvet Kaiyo Maru bij Gips & Zonen
de rang van luitenant-ter-zee 1e klasse.
in Dordrecht. In 1886 vertrok dit schip met een De twee vermoorde koopvaardijkapiteins zijn op
Nederlandse bemanning, onder wie een broer van 29 februari 1860 onder grote belangstelling in
Hendrik Hardes als officiermachinist, naar Japan. Yokahama begraven. Later werd op het graf door
Aan boord bevonden zich ook twee Japanse of- het Japanse gouvernement een groot gedenkficieren
van gezondheid, die voor een deel waren teken opgericht. De aanslag op de Nederlandse
opgeleid bij het marinehospitaal op Willemsoord. secretaris van de Amerikaanse gezant is in 1958
Itoo Gempak en Hayassi Kenkai hadden hun verfilmd als onderdeel van de biografie over
leraren H.D. Slot, J.D. Sachze, dr. D. Hellema en Townsend Harris.
apotheker P.C. de Winter overladen met zilveren De hoofdrollen in ‘The Barbarians and the Geisha’
geschenken, Japans lakwerk en zijden stoffen. werden vertolkt door Sam Jaffe (Henry Heusken)
en John Wanyne (Townsend Harris). Heusken
In 1867 bezocht prins Mumo Taju, de troonopvol- kwam uit Amsterdam. Hij was de zoon van een
ger van de taikoen van Japan, Willemsoord. koopman. In 1853 was hij naar New York geëmi-
De prins en leden van zijn gevolg waren gekleed greerd. De tempel waar de gezant en zijn secreta-
in hun nationale kostuum, waarmee ze veel ris werkten, is sinds 1951 een museum. Heusken
belangstelling trokken.
ligt begraven op het kerkhof bij de tempel.
In 1871 werd Nagasaki Ironworks omgedoopt in
Hardes ging in 1868 met pensioen. Om zijn
inkomen van 725 gulden per jaar aan te vullen,
Nagasaki shipyard, het begin van Mitsubishi.
solliciteerde hij naar een burgerbetrekking. De (Bronnen: Artikel ‘Hendrik Hardes (1815-1871):
functie van havenmeester aan de Willemssluis bij grondlegger moderne Japanse scheepsbouw en
het Groot Noord-Hollands kanaal ging aan zijn industrie’, door Herman Stapelkamp in Tijdschrift
neus voorbij. Hij kon wel machinist worden bij voor zeegeschiedenis, 1992 eerste nummer; De
het bovenstoomgemaal waarmee de polder Prins geschiedenis van de Marinestoomvaartdienst,
Alexander bij Rotterdam was drooggelegd.
Maar dit werk werd geen succes. Hij miste de
tact ‘om werklieden die niet aan militaire tucht
gewend zijn, te leiden’, zoals ir. Jhr. W.J. Backer
omschreef. Bovendien faalde hij in het toezicht op
de machines.
J.B.P. Haanappel.)
Op 27 januari 1871 vroeg Hardes in verband met
‘ernstige ongesteldheid, waaraan zoo het schijnt
een blijvende kwaal verbonden is’ zijn ontslag. Dat
werd hem eervol verleend met ingang van 1 april.
Tien dagen later overleed hij in het Sint Joris Gasthuis
in Delft. Zijn vrouw en vijf dochters liet hij een
huis met erf na in Den Helder en een zomer- en
winterverblijf met tuin, genaamd ‘Vaart- en IJzigt’
in Sloterdijk.

’
4 Keizer
kwam in 1811 per paard en prins in 1864 per stoomjacht
twee napoleons op bezoek
Vier Napoleons, een propagandafoto uit 1858.
Napoleon III, mogelijk verwekt door de Nederlandse
zeeofficier Carel Hendrik VerHuell, zit in
het midden met zijn zoontje Eugène.
Napoleon, de keizer, kwam in 1811 op
een galopperend paard. Napoleon, de
prins, liet zich een halve eeuw later
statig met een stoomjacht naar Den Helder
voeren. De keizer bezocht het noordelijkste
punt van Holland om te beoordelen of de
haven geschikt was als basis voor de oorlogsvloot.
De prins kwam naar de rijkswerf met
een ‘wetenschappelijke doel’.
Prins Napoleon Jozef Karel Paul Bonaparte was
een belangrijke man in Frankrijk. Hij werd als
troonpretendent beschouwd. Hij was de tweede
zoon van de jongste broer (Jerôme) van keizer
Napoleon I. Bovendien was hij een neef van de
regerende keizer Napoleon III – een Napoleon van
wie werd gezegd dat hij door een vooraanstaande
Hollandse zeeofficier, Carel Hendrik VerHuell, was
verwekt.
De Heldersche en Nieuwedieper Courant meldde
op 7 april 1864 de aankomst van ‘het keizerlijke
stoomjagt der Fransche marine, Prins Jérôme
Napoléon.’ De volgende morgen bracht prins
Napoleon Bonaparte een bezoek aan Willemsoord,
waarbij hij werd rondgeleid door viceadmiraal G.
Vogelpoot. De Nieuwe Courant van Den Helder
schreef over het bezoek: ‘Heden morgen ten 8 ure
heeft Z.K.H. het Marine etablissement, het Rijks
hospitaal, de kazerne der mariniers, de leerzalen
en het amusements locaal der adelborsten en het
wachtschip bezigtigd en is met gevolg ten 10 ure
met huurrijtuigen naar Amsterdam vertrokken,
daar het jagt te lang van constructie is, om in de
sluizen van het Noord-Hollandsch kanaal te kunnen
worden opgenomen.’
Prins Napoleon met zijn
vrouw Clothilde. De troonpretendent,
een neef van
keizer Napoleon III, bezocht
Willemsoord in 1864.
21

22
elegant
De Jérôme Napoléon was met haar 71 meter
niet alleen groot, maar ook een bezienswaardigheid.
‘Het beloop van het schip is zeer elegant en
vlug’, vermeldde de Heldersche en Nieuwedieper
Courant. ‘Het tuigwerg is zeer solied en fraai.
De voorsteven prijkt met een vergulden adelaar
met uitgestrekte vleugelen. Het bovendek is voor
een gedeelte bedekt met geschilderd zeildoek en
voorzien van een glazen tent. Van binnen is het
schip uiterst fraai en gaat alle beschrijving te boven.
De groote zaal is met de prachtigste stoffen
behangen en bekleed, en een vorstelijk ameublement
doet vergeten dat men in een stoomjagt is.
De prachtigste voorwerpen van weelde versieren
dat gedeelte en de andere appartementen van
het keizerlijk vaartuig. De bemanning bestaat uit
Marine-officiers en matrozen, allen in zeer eleganten
uniform gekleed.’
In Amsterdam ontmoette prins Napoleon koning
Willem III en zijn vrouw koningin Sophie. De
kranten speculeerden dat deze ontmoeting het
werkelijke doel van de reis was. Er zouden plannen
worden gesmeed voor een huwelijk tussen
kroonprins Willem (1840) en prinses Anna Murat
(1841), een kleindochter van een zus van Napoleon
I. De Heldersche en Nieuwedieper Courant
voedde deze gedachte door de vluchtigheid van
het bezoek aan Willemsoord: ‘Volgens het algemeene
oordeel hier, is voor een wetenschappelijke
reis zijne tegenwoordigheid alhier, waar nog
zooveele herinneringen aan zijnen oom Napoleon
I bestaan, wel een weinig te kort.’
Het sierlijke jacht Jérôme Napoléon kon niet
door de sluizen van het Noordhollands kanaal.
Tot een huwelijk tussen de Oranjes en de
Bonapartes is het niet gekomen. Waarschijnlijk
stroomde er al Hollands bloed door de aderen van
een van de Napoleons. Het kind dat in 1808 in
Parijs werd geboren uit het huwelijk van Lodewijk
Napoleon en zijn vrouw Hortense de Beauharnais,
zou zijn verwekt door de Hollandse zeeofficier
Carel Hendrik VerHuell (1764-1845).
Lodewijk Napoleon was een van de broers van
de grote Napoleon. Die stelde hem in 1806 aan
tot koning van Holland. Tijdens zijn bewind was
Carel Hendrik VerHuell minister van Marine. Hij
kwam regelmatig bij Lodewijk en Hortense over
de vloer. De relatie tussen de echtelieden was
slecht. Napoleon had zijn broer gekoppeld aan
de buitenechtelijke dochter van zijn vrouw, maar
dat stel wilde eigenlijk niets van elkaar weten.
Toch kregen Lodewijk en Hortense drie kinderen.
Het derde kind, Louis Napoleon, werd geboren
tijdens een huwelijkscrisis en het volk zinspeelde
er openlijk over dat koning Lodewijk onmogelijk
de vader kon zijn. Behalve een vroegere vlam van
Hortense, Charles de Flahaut, een officier in het
Franse leger, werd ook Carel Hendrik VerHuell als
verwekker genoemd.
Keizer Napoleon beschouwde VerHuell als een
bondgenoot. Nadat hij in 1910 zijn broer van
het koningschap had ontheven en Holland had
ingelijfd, benoemde hij VerHuell tot vlootcommandant.
Zijn vertrouwen werd niet beschaamd. Toen
Holland zich in 1813 van het juk van de Fransen
bevrijdde, hield VerHuell Den Helder en de vloot
nog een half jaar bezet.
De ‘Hollandse’ zoon van ex-koning Lodewijk en
Hortense werd in 1848 president van de Tweede
Franse Republiek en na een staatsgreep in 1851
werd hij zelfs keizer. Zijn keizerrijk eindigde
in1870. Napoleon III vluchtte naar Engeland. Daar
overleed hij drie jaar later.
(Bronnen: Nieuwe Courant van Den Helder; Heldersche
en Nieuwedieper Courant; Wikipedia.)

5
Om schip te kunnen lichten moest bassin half worden leeggepompt
schorpioen zinkt in het natte dok
De Schorpioen, na de aanvaring met de Hercules gezonken in het natte dok.
(Collectie Henry Ottervanger)
Hercules en Schorpioen, twee mastodonten.
Die moeten tegen een stootje
kunnen! Nee hoor. Het ‘kusje’ van de
varen. ‘Deze manoeuvre werd klaarblijkelijk te
laat aangewend’, aldus ’t Vliegend Blaadje, de
voorloper van de Heldersche Courant. ‘Wél liet de
gespierde Hercules op de gepantserde wang van kapitein van de Hercules nog volle kracht achteruit
de Schorpioen bleek minder onschuldig dan aan- werken, doch niets mocht meer baten. En het
vankelijk werd gedacht. Een geluk dat het voorval volgend oogenblik liep de sleepboot het ramschip
zich niet midden op zee afspeelde, maar vlak voor
de haven. Want op het moment dat de Schorpi-
aan stuurboordzijde midscheeps in.
oen zonk, bevond het zich veilig in het bassin van ‘Aanvankelijk meende men dat alleen de Hercules
Willemsoord.
in hoofdzaak de lijdende partij was; deze boot
toch werd zwaar lek, de ijzeren steven spleet van
Sleepboot Hercules had instructieschip Het Loo op onder tot boven en de machine zoowel als de ra-
maandag 9 augustus 1886 naar de Hors gesleept derkasten geraakten geheel ontzet. Een waterdicht
voor schietoefeningen. Het ramschip Schorpioen
met aan boord zeemiliciens zou hieraan deelne-
schot behoedde de boot voor zinken.
men. Voor de haven, ter hoogte van fort Harssens, ‘De Schorpioen stoomde bedaard door en scheen
voeren de schepen elkaar om 8 uur ’s morgens niets te hebben geleden’, zo berichtte de krant
tegemoet. De commandant van het ramschip verder. ‘Doch reeds zeer spoedig deed men de
meende nog vóór de sleepboot langs te kunnen ontdekking dat het water met kracht binnen-
23

24
stroomde en het schip in zinkenden staat ver-
keerde. Onverwijld werd nu naar de haven koers
gezet, daar het water in het schip steeds bleef
wassen. De waterdichte schotten bleken zeer ondoelmatig
ingericht of niet in orde te zijn, anders
had het ongeval nimmer dien omvang gekregen.
Pogingen werden aangewend het water dat met
verbazende snelheid het schip binnenstroomde,
met de centrifugaalpomp van de Hercules te verwijderen,
doch dit bleef zonder vrucht.
‘Een andere omstandigheid die de toestand
hopeloos maakte, was dat van beide droogdokken
geen disponibel was, daar in het eene het
schroefstoomschip Zilveren Kruis, in het andere
het schroefstoomschip Koningin Emma was
opgenomen.Nu kon men dus niets anders doen
dan ’t zinkende schip in het natte dok te halen,
waar het weldra in de diepte verdween, al de aan
boord zijnden inventaris, ammunitie en victualiën
met zich nemende. Alleen het kooigoed der
opvarenden kon nog worden gered. Bij een later
door duikers ingesteld onderzoek bleek, dat zich
onder de waterlijn een groot gat bevond (van 40
bij 20 cm.), waardoor het water vrij kon binnenstroomen,
en tengevolge waarvan het schip dan
ook zonk. Men zal trachten, na het lek te hebben
gestopt, het water uit het schip te verwijderen en
het op die wijze te lichten.
‘Persoonlijke ongelukken hebben gelukkig
niet plaats gehad. De opvarenden zijn op het
wachtschip en de Evertsen ingedeeld, terwijl de
officieren in het hotel den Burg een onderkomen
hebben gevonden.’
Kapitein-luitenant ter zee G.J. Buijkes was commandant
van de Schorpioen. De staf bestond
verder uit: luitenant-ter-zee 1ste kl. J. van Brakel
Schimmel (eerste officier); luitenant-ter-zee 2de
kl. W.J. Cohen Stuart, H.C.A. Schlüter en J.E.J.
Eijbergen; officier van gezondheid 1ste kl. G.H.
Klosse (arts) en officier van administratie 2de kl.
C.M. Krul.
Zes weken
Het lichten van het zware ramschip duurde immens
lang, bijna zes weken. Het was ook een
mammoetklus. Een samenvatting van de berichten
uit de kranten van die tijd.
13 Augustus: ‘Daar het schip te diep ligt om met
eenige vrucht de gewone middelen tot lichting
te kunnen aanwenden, zullen de in het dok aanwezig
bodems naar de haven worden verhaald,
waarna men het dok gedeeltelijk zal aftappen,
om op die wijze te trachten het gezonken schip
weer boven water te brengen. Het Marinedok
heeft, met inbegrip van de beide droge dokken,
een wateroppervlakte van ongeveer 50.000
vierkante meter. Volgens berekeningen kan per
minuut ongeveer 57 kubieke meter water worden
verwijderd. ’
17 Augustus: ‘Het lichten van het ramschip is
opgedragen aan de stoomboot-reederij voor het
sleepen van schepen, onder directie van den Heer
A.D. Zur Mühlen, te Amsterdam. De doksluizen
te Willemsoord zullen door deskundigen worden
onderzocht, teneinde zekerheid te verkrijgen dat
deze, bij het aftappen van het natte dok, aan het
buitenwater den vereischten tegenstand kunnen
bieden. Mocht dit niet het geval wezen, dan zal
men genoodzaakt zijn het dok door dammen af
te sluiten. De officieren van de Schorpioen zijn,
met uitzondering van den officier van gezondheid,
die op non-activiteit is gesteld, aan boord van het
wachtschip alhier geplaatst.
’ 20 Augustus: ‘Ten twee ure gisteren werd
begonnen met pompen. De beide stoomcentrifugaalpompen
op het achterschip en de krachtige
pomp van de Hercules op het voorschip. Met
beleid en onder afwisselend af- en aanzetten der
pompen werd tot half acht gewerkt en bleek de
Schorpioen voor oppompen geschikt te zijn. Het
door de duikers dichtmaken bleek uitstekend te
zijn verricht. Heden werd het water in de Schorpioen
door een centrifugaalpomp op het gisteren
verkregen peil gehouden.

Om het schip, tijdens het leegpompen, voor 10 September. ‘Uit een gisteren gehouden
omkantelen te beveiligen, is het aan weerszijden proefneming is gebleken, dat de gedeeltelijke
van het dok met zware kabels en kettingen stevig leegmaling van het natte dok, wanneer alle negen
aan den wal bevestigd. Eenige losse goederen, machines werken, in 12 à 13 uren zou kunnen
tot den inventaris behoorende, worden de laatste
dagen zwaar beschadigd te voorschijn gebracht
uitgevoerd worden.’
en geborgen. Een commissie houdt zich bezig met 11 September: ‘De ijzeren stoomkraan Olifant is
het instellen van een nauwkeurig onderzoek naar Dinsdagmiddag van Amsterdam alhier aangeko-
de oorzaken van de noodlottige aanvaring. men. Wanneer dit hulpmiddel daartoe in gereed-
Deze bestaat uit den schout-bij-nacht De Josseling heid zal zijn gebracht, kan met de lichting van het
de Jong, kapt. ter zee baron Collot dÉscury, kapt. achterlaad-kanon uit de Schorpioen worden aan-
ter zee Commijs, kapt. luit. ter zee De Ruijter de gevangen. Door ’s Rijks-Waterstaat zijn wegens
Wildt. Als secretaris is aan de commissie toege- de toestand der sluizen bezwaren geopperd tegen
voegd de off. van adm. 1e kl. Kluit.’
de reeds voorbereide plannen tot aftapping van
het natte dok. Alvorens de werkzaamheden tot
Vrees voor omkantelen
lichting van de Schorpioen kunnen worden voort-
25 Augustus: ‘De werkzaamheden tot lichting van gezet, zal men het dok moeten afdammen, om de
het ramschip zijn voorlopig gestaakt. Deze worden sluizen tegen het aandringen van het buitenwater
hervat zoodra men de vereischte voorzorgsmaatregelen
zal hebben genomen om het schip voor
te beveiligen.’
omkantelen te behoeden. Het voornemen moet Versterking doksluizen
bestaan tot dit doel groote ledige vaartuigen langs 13 September: ‘Gisteren is men aangevangen met
de zijden van het schip te bevestigen.’
de werkzaamheden tot versterking van de doksluizen
te Willemsoord. Het zware stuk geschut is
28 Augustus: ‘In de Eerste Kamer heeft de Mi- zonder ongevallen, met behulp van de drijvende
nister van Marine, in zijne inlichtingen over het stoomkraan Olifant, uit den toren van de Schorpi-
voorgevallene met het rampschip Schorpioen,
het benoemen van leden der enquête-commissie
oen gelicht.’
buiten het zeeofficierskorps onnoodig geacht. 15 September: ‘De werkzaamheden tot aftapping
De heer Blussé meende, dat het buitenland geen van het natte dok zijn, nadat de sluizen voldoende
goeden dunk zou krijgen over de hoedanigheid waren versterkt, Zaterdag jl. aangevangen. Thans
onzer kostbare schepen. Hij en de heer Van de heeft men reeds zooveel water uitgemalen, als
Putten drongen op nauwkeurig onderzoek naar de noodig is om langs het boord van de Schorpioen
oorzaken aan. De vraag of er niets aan de water- een houten verschansing te kunnen aanbrengen.
dichte schotten haperde, kon door de Minister niet Door een paar machines wordt nu het water op
afdoende worden beantwoord. Hij beloofde de
Kamer op de hoogte te houden.’
het verkregen peil gehouden.’
17 september: ‘Maandagmiddag 12 uur was het
1 September: ‘Heden wordt Zr.Ms. Schorpioen dokpeil tot 2.40 M. onder volzee afgemalen.
met de centrifugaalpomp van de Hercules zoover Zondag is de door den waterstaat aangege-
opgepompt als noodig is om het zware achterven versterking der ijzeren vloeddeuren van de
laadkanon, waarmede het schip is bewapend, zeedoksluis met geschoorde balken aangebracht,
boven water te brengen. Daarna zal men trachten waarmede men des avonds 11 uur gereed is ge-
dit stuk uit den toren te verwijderen, ten einde het komen. Maandagmorgen is met het opboeien van
voor roesten en verder bederf te vrijwaren.’ de Schorpioen langs de geheele bakboordzijde
25

26
Aan boord van het
ramschip heerscht,
zooals zich denken laat,de
incidenten voordoen, is te verwachten dat het
schip tegen den avond wel boven water zal zijn
gebracht.’
volmaaktste wanorde; alles
ligt op en door elkander, en
Volmaaktste wanorde
22 September: ‘Zondagmorgen is men er in geslaagd
het rampschip Schorpioen geheel te lichten
wat weinig van het zeewater en zonder veel bezwaar in het nieuwe droogdok te
zou hebben gehad te lijden is
door modder en olie bedorven.
plaatsen. Onmiddellijk na de lichting werden aan
boord van het schip vlag en wimpel geheschen,
daar na de noodlottige aanvaring op 9 Augustus
geen officiëele buiten dienststelling volgde. Het
commando werd weder door den kapt.luit.t.z.
G.J. Buijskes aanvaard. Aan boord van het
ramschip heerscht, zooals zich denken laat, de
en aan de stuurboordzijde nabij den voorsteven volmaaktste wanorde; alles ligt op en door elkan-
begonnen. Het dokpeil wordt nu door de stoomder, en wat weinig van het zeewater zou hebben
pompen op 2.40 M. onder volzee gehouden. gehad te lijden is door modder en olie bedorven.
Overeenkomstig het op de conferentien bepaalde Van de kostbare inventaris, zoowel als van de uit-
is het afmalen en de versterking der deuren rustingen van officieren en manschappen is weinig
geschied onder toezicht van den ingenieur van of niets behouden gebleven. Ook de machine is
den waterstaat Welcker uit Alkmaar, die daartoe door het water zeer beschadigd. Het voornemen
Zondag te Nieuwediep is gekomen.’
moet bestaan om deze onder stoom te beproeven,
zoodra het schip de noodzakelijkste herstellingen
18 September: ‘Gisteren is door den Minister van zal hebben ondergaan.
Marine te Willemsoord persoonlijk een onderzoek ‘Het moet voorzeker verwondering baren, dat het
ingesteld naar den toestand van de Schorpioen. door de aanvaring ontstane lek, zulk een onheil
Zaterdag hoopt men met de werkzaamheden als het zinken van de Schorpioen kon tengevolge
zoover gevorderd te zijn, dat met het uitpompen hebben, daar het van zoo geringe afmetingen is,
van het schip kan worden aangevangen.’ dat het daardoor binnendringende water oogenschijnlijk
best met pompen kan zijn bijgehouden.
19 September: ‘Gisteravond is men gereed Heden is de sleepboot Hercules in tegenwoordig-
gekomen met het aanbrengen van de houten heid van experts op de reede aan het proefstomen
verschansing langs het boord van de Schorpioen,
zoodat hedenmorgen met het leegpompen van
om de toestand der machine te onderzoeken.’
het schip kon worden aangevangen. Drie centrifu- Beloning
gaalpompen, waaronder die van de Hercules, zijn 24 September: ‘De minister van Marine heeft bij
hiertoe in werking. Het pompen ging dikwijls met monde van den schout-bij-nacht, directeur en
veel bezwaar gepaard, doordien de zuigslangen commandant J.B.A. Josselin de Jong, zijn tevreden-
meermalen verstopt geraakten. Bij het afdrukken heid betuigd aan de werklieden en mindere geëm-
van ons blad was het achterschip ruim één meter ploieerden van ’s Rijkswerf te Willemsoord, over
gelicht. Door het openspringen van een lek aan de flinke wijze waarop zij hebben medegewerkt
het voorschip, liepen daar de appartementen weer tot lichting van de Schorpioen. Aan ieder van hen,
vol water. Een duiker was bezig het lek te stoppen. die aan de werkzaamheden deelnamen, is twee
Indien zich in den loop van den dag geen nieuwe dagen loon extra als belooning toegezegd.’

2 Oktober: ‘Ingevolge machtiging des Konings
wordt het ramschip Schorpioen met den 6 dezer
buiten dienst gesteld en de kapitein-luitenant
ter zee G.J. Buyskes van het door hem over dien
bodem gevoerde bevel ontheven.’
6 Oktober: ‘Zr.Ms. ramschip Schorpioen is
thans geheel ledig gemaakt, en men is bezig het
vaartuig van buiten te schilderen en van binnen
schoon te maken. Het door de aanvaring ontstane
gat is hersteld.’
10 Oktober: ‘Aan den heer E. Faber, meesterknecht
aan ’s Rijkswerf alhier, is eene gratificatie
van f. 100,- toegekend, als belooning voor bewezen
buitengewonen diensten bij de lichting van
Zr.Ms. ramschip Schorpioen.’
17 Maart 1887: ‘De kapitein-luitenant der marine
Buyskens, commandant van de Schorpioen, is
door het Hoog Militair Gerechtshof vrijgesproken
van alle schuld aan het ongeval, dat aan zijn schip
is overkomen.’
22 Juli 1887: ‘Zr.Ms. ramschip Schorpioen heeft jl.
Dinsdag ter reede een proeftocht gemaakt, waarbij
de machines uitstekend voldeden.’
Volgens minister Gerricke van Marine bedroegen
de kosten van het lichten onder eigen beheer, met
behulp van particuliere stoompompen, 32.475
gulden. De schade aan de ‘rammer’ Hercules bedroeg
2.647 gulden en werd door de verzekering
vergoed.
3 November: ‘De minister van Marine heeft aan De Schorpioen is op 17 mei 1868 in dienst gesteld
de Eerste Kamer der Staten-Generaal toegezonden in Toulon. Het schip heeft slechts één buitenlandse
een verslag betreffende de aanvaring, het zinken reis gemaakt, naar Antwerpen in 1871 om de stof-
en weder lichten van het ramschip Schorpioen. Uit felijke resten op te halen van de Nederlanders die
alle verklaringen blijkt overtuigend en stellig, dat al daar in 1832 waren gesneuveld bij de verdediging
de orders, door den commandant en de officieren van de Citadel. Een eeuw geleden kreeg het een
gegeven, stipt en naar behooren zijn uitgevoerd. nieuwe bestemming als logementschip. Van 1951
Het verslag treedt in geen beoordeling van de tot 1971 deed het dienst als wachtschip van de
handelingen van den commandeerden officier van Marva’s. In 1982 was zijn rol uitgespeeld en werd
gemeld ramschip, aangezien deze door het Hoog het een museumschip in Vlissingen. In 1998 ver-
Militair Gerechtshof worden onderzocht.’ huisde het naar Den Helder. Hier behoort het tot
de collectie van het Marinemuseum. De Schorpi-
16 Maart 1887: ‘Bij Koninklijk Besluit is bepaald
dat de kapt.-luit. t.z. C.J. Buyskes, bij besluit
oen heeft een vaste ligplaats in…het natte dok.
van 29 sept. 1886 ontheven van het bevel over (Bronnen: ’t Vliegend Blaadje; Heldersche en
Zr.Ms. rampschip Schorpioen, alsnog zal worden Nieuwedieper Courant; Het Vaderland; Het
beschouwd eervol van dat bevel te zijn ontheven.’ Nieuws van de Dag; Het Marineblad.)
27

6
Werfpolitie ziet streng toe op naleving ‘huisregels’
Dagdieverij bestraft met inhouding van loon
DVeel ‘sterke’ verhalen van wervianen over Willemsoord hebben betrekking op de werf-
politie. Of men was de werfpolitie te slim af, óf men voelde zich gepakt door de werf-
politie. De rijkswerf hanteerde een aantal strakke regels. De werfpolitie was belast met
de naleving daarvan. Zij bewaakte het terrein en de gebouwen, controleerde in- en uitgaande
personen en kwam in actie bij diefstal, vernieling, mishandeling, enz. Leden van de werfpolitie
werden veelal geworven onder het eigen personeel van de werf. Goede collegiale verhoudingen
van vroeger kwamen daardoor wel eens onder grote druk te staan.
Wie de reglementen van de rijkswerf overtrad en door de werfpolitie werd betrapt, liep het risico
te worden bestraft. De overtredingen en de straf werden bijgehouden in een strafregister. In
de periode 1898-1914 maakte de werfpolitie proces verbaal op tegen 372 werknemers. In een
op de drie gevallen ging het om een leerling. De straffen varieerden van een berisping en een
schorsing tot betaling van boetes en inhouding van loon. Hieronder een aantal voorbeelden uit
het strafregister van die periode. Achter naam en functie volgen de aard van de overtreding en
28
de straf.
J.A. Koningstein en P. Stuivenberg,
scheepsmakersleerlingen:
‘Opzettelijk te laat binnen de
poort komen bij het middagschaft
op den 10e September
H. Bakker en J.C. Bruinzeel, J. Kooger, leerling-ketelmaker: 1900. Schorsing voor den tijd
takelaar en zeesjouwer: ‘Onder ‘Getracht zich te verzetten van één werkdag.’
werftijd bezig met sneeuwbal- tegen het onderzoeken door
len gooien. Berisping van den den portier van de wacht aan J.C. Egers, bankwerker: ‘Is in
Officier van Politie.’
de poort van een pakje, dat hij kennelijke staat van dronken
onder den arm had en daarna schap te werk gekomen en
D. Timmerman, portier: ‘De dien portier toegevoegd: wegens het plegen van onge-
wacht aan de Westpoort heb- ‘Je kan de moord stikken.’ regeldheden van ’s Rijkswerf
bende, in het wachtlokaal zit- Schorsing voor twee dagen.’ verwijderd moeten worden.
ten rooken, hetgeen verboden
Schorsing gedurende vier
is. Ernstige vermaning van den
werkdagen.’
Officier van Politie.’
J. Brizee, leerling-ernstvuurwerker:
‘Dagdieverij. (Onder P. de Wit, werktuigmaker:
A. Mols, takelaar en C. Scholttz, werktijd uit het natte dok een ‘Op den 3en April gedurende
zeesjouwer: ‘Vóór den tijd botje trachten te vangen.) Ver- werktijd zittend slapende
van afluiden van hun werk mindering van het dagloon met bevonden in de artilleriewerk-
afgeloopen in de richting van twee negenden voor één dag.’ plaats. Schorsing voor den tijd
de Westerpoort. Inhouding van
één uur loon.’
van één dag.’

P. Willems, voorslager:
‘Den Portier van Dijk een klap
gegeven met een schop, welke
geen lichamelijk letsel tengevolge
had. Onder verzachtende
omstandigheden, zie missive
van den Officier van Politie
No. 177 dato 30 Maart 1901.
Schorsing voor den tijd van drie
werkdagen. Beschikking van
den Directeur en Commandant:
Wordt voorgedragen tot
ontslag wegens zielsgebreken
(zie ….beschikking 9 April 1901
No. 24).’
J. Brizee, leerling-ernstvuurwerk:
‘Wegens het mishandelen
van een zijner kameraden
waardoor diens been gebroken
is. Bij herhaling misbruik maken
van zijn meerdere kracht.
Schorsing voor den tijd van
veertien dagen.’
J. Brands, leerling-ernstvuurwerk:
‘In vereeniging met
bovengenoemde leerling een
zijner kameraden mishandeld,
waardoor diens been gebroken
is. Schorsing voor den tijd van
acht dagen.’
B. van Es en J.C. Hoogerwerf,
leerling-ketelmakers: ‘Wegens
het vanaf de werf naroepen
van een politieagent, die langs
de Weststraat liep, met de
woorden: ‘smeres, daar ligt een
smeres in het water, verzuip
hem maar.’ Schorsing gedurende
drie dagen.’
J. van Os, ketelmaker: ‘Heeft
zich den 19 April 1904 schuldig
gemaakt aan dagdieverij door
met de handen in den zak
op en neer langs het nieuwe
dok te loopen. Hierover door
den surveilleerenden portier
aangehouden, heeft hij dezen
ongepaste en liederlijke uitdrukkingen
toegevoegd, en eerst na
herhaald vragen van den portier
zijn penningsnummer opgegeven.
Schorsing gedurende een
werkdag.’
L. de Kok, vuurwerker: ‘Den 5
Sept. 1903 n.m. ten ongeveer
4 uur door den Opz. v. Pol. bij
de slijperij achter de stoomwerkplaats
aangetroffen, bezig
zijnde met het slijpen van
een paar schaatsijzers, door
hem, buiten weten van zijn
Commandeur, gedurende den
werktijd van ’s Rijksmateriaal
vervaardigd. Schorsing van
arbeid gedurende 8 (acht)
werkdagen, benevens één dag
schorsing en inhouding van
loon ter vergoeding van aan
het Rijk onttrokken arbeid.’
L.F. van Loo, zeilmaker:
‘Wegens het hoogst ongepast
bejegenen van zijnen meerdere,
de baas der zeilmakers, toen
deze hem berispte voor te
hard zingen gedurende de
werkzaamheden.
Twee dagen schorsing.’
P. Wulffele, ketelmakersleerling:
‘Bij een tijdelijk niet kunnen
vorderen met zijn werkzaamheden
een courant genomen
en daarin gaan zitten lezen.
Hiermede bezig gevonden door
den Off. v. Pol. Vermindering in
dagloon tot op de helft gedurende
één dag.’
S. van Dok, werfsjouwer:
‘Onder zijn werk met een
brandende tabakspijp
aangetroffen. Schorsing
gedurende een werkdag.’
J. Seegers, bankwerkersleer-
ling, 5 juni 1913: ‘een papier
gespeld aan de jas van een
anderen leerling. Een dag
vermindering van loon tot de
helft.’
S. Koopman, burger torpedomaker:
‘Getracht een weinig
petroleum en soda van de
werf mede te nemen, voorgevende
een kleedingstuk thuis
te moeten wasschen waarop
menievlekken gekomen waren.
Inhouding van één dag loon.’
Een werviaan schreef ooit op
de muur van de wc:
‘slaap je niet, dan rust je toch.
en komt de baas?
Dan poep je nog!’
(Bron: Marinemuseum)
(Noot: Louis van Loo (1879-1954) kreeg later grote bekendheid als voorvechter voor de belangen
van het personeel van de rijkswerf. Hij werd voorzitter van ‘Onderling Belang’.)
29
29

30
7
Louis van Loo zette zich leven lang in voor belangen werfpersoneel
‘Op de werf werd je behandeld als een stuk vuil’
Een broekje was ie nog, nauwelijks twaalf
jaar, toen Louis van Loo op 6 mei 1891
moest gaan werken op de werf. Hij had
de Hervormde kerk. Beleedigingen tegenover
elkander waren aan de orde van de dag. De
oorzaak? Werklieden waren in de maatschappij
nog niet eens de lagere school afgemaakt. Zijn niet in tel. Het was alsof een vloek rustte op de
moeder had zijn bijdrage in het gezinsinkomen naam werkman. Vooral in een overheidsbedrijf
hard nodig. Door ziekte van vader Van Loo moest kwam dit tot uiting. Dochters van beter gesitu-
het gezin met drie kinderen van drie gulden per eerden die per ongeluk in kennis kwamen met
week zien rond te komen. Louis liep weliswaar een een jongeling werkzaam als werkman op de werf,
krantenwijk, waarmee hij 50 cent per week ver- werd de omgang ten scherpste verboden. Alsof
diende en waarvoor hij dikwijls van school moest het dieven en moordenaars waren. Er bestond een
verzuimen. Maar alle dagen werken op de werf gymnastiekvereeniging, waarbij de kinderen van
leverde meer geld op.
werklieden zich niet mochten aansluiten. Zelfs op
de ‘uitvoeringen’ was de toegang voor arbeiders
Op Willemsoord kwam Louis van Loo terecht op
de afdeling waar ook zijn broer Jan werkte, de
en hunne gezinnen ten strengste verboden.
zeilmakerij. ‘Ik gevoelde er niets voor’, schreef ‘Op de werf zelf werd je ook behandeld als een
hij later in zijn memoires. ‘Ik had veel liever iets stuk vuil. En elkeen werd verdacht van pootaf-
gehad bij de administratie als schrijver of zoo houden (niets doen) en zoo speurde den geheelen
iets. Op het bureau van ’t Vliegend Blaadje (de dag de werfpolitie rond met aan het hoofd een
voorloper van de Heldersche Courant), had ik zoo marineofficier met twee banden op de arm. De
dikwijls adressen zitten schrijven, omdat ik zoo’n werfautoriteiten begrepen maar niet dat juist door
duidelijk handschrift had. Maar ik moest naar de dit soort speurderij het niets doen in de hand werd
werf. Een schriftelijk examen werd mij afgenomen gewerkt. Men ging op de uitkijk staan of er een
en ik behoorde tot de uitverkorenen.
speurder in het zicht was. O wee als men gesnapt
werd. Op de bon en bij de betrokken officier
‘Op de (zeilmakers)werkplaats werkten circa koomen. Begroet met grauwen en snauwen, werd
36 menschen, meerendeels christelijken van je straf toegekend, vaak met inhouding van loon,
gereformeerde richting. Twee chefs (een baas en
een commandeur) hadden het toezicht; beide
zonder zich te mogen verdedigen.
behoorende tot de gereformeerde broeders. Mijn Verzet
loon was f. 1,20 per week. Het hoogste loon be- ‘Het verzet tegen deze toestanden drong langdroeg
voor een volwassene f. 11,40. De werktijd zamerhand bij de menschen door. Trouwens in
was van ‘s morgens 5 tot ’s avonds 6 uur in den het geheele land was er iets aan de hand. Overal
zomer. De wintertijd bracht een kortere werkweek. kwamen de arbeiders in opstand. Stakingen
‘In het werkbedrijf heerschte veel ruwheid onder braken hier en daar uit. Domela Nieuwenhuis en
de werklieden. Handtastelijkheden waren sche- anderen verkondigden het socialisme. Meer loon,
ring en inslag. Na afloop der werktijd zag men kortere werkdag, was de leuze waarmede men het
vechtpartijen van jongens en volwassenen, achter land door trok.

‘In ’t algemeen, moest men er op de rijkswerf nog
niets van hebben. Kolporteurs met socialistische
lectuur werden nog uitgejouwd of gemolesteerd.
De lectuur werd door mij (wel) verslonden. In
de werkplaats ontstonden debatten en men
verklaarde mij voor iemand die het in het hoofd
was geslagen. Achturige werkdag! Schande, want
dat bestond en mocht niet. Dat was in strijd met
de ordonnanties Gods. In het zweet des aanschijns
moest je werken, zoonodig den nacht door. Als
je weekloon niet hoog genoeg is, moet je er ’s
avonds maar bijwerken. Dan kwam het luie zweet
er uit. Ik liet hen kletsen, overtuigd als ik was, dat
eens de oogen open zouden gaan.’
schafttijd
‘Op zekeren dag kwam het bericht af, dat den
schafttijd des morgens van 8 tot 8.30 uur zou
vervallen. De werklieden mochten het bedrijf niet
meer verlaten en kregen op de werf 15 minuten
gelegenheid om een boterham te nuttigen.
Dit gaf een groote ontevredenheid onder het
personeel. De rust van 8 tot 8.30 uur was feitelijk
drie kwartier, want het afluiden geschiedde om 7
minuten voor achten terwijl men om 7 minuten
over half negen binnen moest zijn. De nieuwe
regeling bracht dus een groote verslechtering. De
uitvinders van deze nieuwigheid waren heeren
wier werktijd ’s morgens om 9 of 10 uur aanving.
Zij hadden dus ruime gelegenheid om hun ontbijt
te nuttigen.
< Louis van Loo (rechts onder in donker
pak) in 1892 als leerling tussen de zeilmakers.
(Collectie Historisch Documentatiecentrum
Marinebedrijf)
Louis van Loo (midden zittend) in 1928
als voorzitter van ‘Onderling Belang’.
(Collectie Historisch Documentatiecentrum
Marinebedrijf)
‘Een protestvergadering werd belegd in het
Casino, die buitengewoon goed bezocht was. De
zaal was gratis afgestaan door de eigenaar, de
heer Polak. Daar kwam de groote ontevredenheid
tot uiting. Het optreden van verschillende superieuren
werd scherp bekritiseerd. Willem Zits, een
schippersknecht had de leiding. Tenslotte werd
besloten een request te zenden aan den minister
van marine, namens de werklieden der werf.
In deze bijeenkomst kwam ook naar voren om
tot het stichten van een vakvereeniging over te
gaan. Toen op het eerder genoemde request een
afwijzend antwoord kwam, was men als ’t ware
lamgeslagen. Meer dan ooit kwamen de stemmen
tot uiting om zich te organiseren.
staalman
‘Onder leiding van Staalman (Kamerlid uit Den
Helder) werden met enkele werklieden besprekingen
gevoerd en op 1 april 1898 werd ‘Onderling
Belang’ opgericht. Ik was bij de eerste 40 leden.
Een program van actie werd opgemaakt. Hooger
loon, kortere werktijd, acht dagen vacantie en
pensioen voor weduwen en wezen. De superieuren
stonden afwijzend tegenover zulk revolutionair
gedoe.
31

32
Er waren zelfs werklieden, den moed missende eerst tot 60 uur en later tot 54 uur per week. Ook
om zich bij de vereeniging aan te sluiten, die de werd er een verlofregeling ingevoerd, waardoor
verklikker speelden en zich niet ontzagen hun de marinewerklieden – het lagere administratieve
kameraden op te hangen. Zij kregen het verra- personeel viel hier ook onder – vier dagen per jaar
dersloon bij de jaarlijkse promotie.
vakantie kregen. Het bijzondere was dat de minister
met deze regeling een belofte inloste die hij bij
‘Het eerste bestuur had veel te verduren, ook van zijn vertrek uit Den Helder als commandant van
de werklieden zelf. Bestuurders als Jan Filarski de Marine aan het bestuur van ‘Onderling Belang’
(voorzitter), De Clerq (secretaris) en C. Vink had toegezegd. Diezelfde minister, A.G. Ellis, ver-
(penningmeester), zij die zich geheel gaven met bood op de schepen het lezen van het blad ‘Het
opoffering van gezinsleven, werden gehoond als Anker’ van de Algeemene Bond van Nederland-
de leiders van de toen zogenoemde grievenclub. sche Marinematrozen, omdat hierin voortdurend
Men trotseerde echter alles. ‘De loonen van de misstanden bij de marine werden gehekeld.
werklieden op de Rijkswerf waren zeer laag. Ver- Louis van Loo, die trouw alle vergaderingen van
hoogingen vonden voor de ouderen zelden plaats. ‘Onderling Belang’ bezocht, werd in 1913 secreta-
Er werd meer gekeken naar gunst dan naar kunst. ris en in 1924 voorzitter. Dat bleef hij tot zijn dood
Het gevolg was dat velen er in vrijen tijd wat bij in 1954. In 1920 werd hij lid van het algemeen
moesten verdienen. De werktijd was 60 uren per bestuur van de Centrale van Vereenigingen van
week. Door werk in vrijen tijd beliep dit 80 of Personeel in ’s-Rijksdienst, waarbij ‘Onderling
meer uren (in totaal).
Belang’ was aangesloten. In 1933 werd hij met
algemene stemmen in het dagelijks bestuur van
‘Stierf er een collega, dan werd er bij het uitgaan de Centrale gekozen. Het gedenkboek van 1938
aan de werfpoort een bus geplaatst, waar men meldde over hem: ‘Ongewoon veel heeft hij in die
een gift in kon werpen. Het bedrag wat meestal lange reeks van jaren voor de leden zijner organi-
binnenkwam, bedroeg van 4 tot 7 gulden. Daarsatie gedaan; altijd was hij op zijn post, niemand
van werd nog een dankbetuiging bekostigd die
geplaatst werd in het toenmalige Vliegend Blaadje.
verliet hem ongetroost of niet geholpen.’
In die bus werden nog knoopjes gevonden. Van Loo trouwde in 1906 met Johanna Selderbeek,
die kort na de geboorte van hun kind
Bij opbod
Ludovicus Franciscus (Louis jr.) in 1914 overleed.
‘Was de overledene in zijn leven een vakman, dan In 1917 trouwde hij met Dirkje Tjepkema. Uit dit
werd zijn gereedschap bij opbod verkocht. (Vak- huwelijk werden twee kinderen geboren: Halbe
lieden hadden toen hun eigen gereedschap). De (Harry) en Jan Willem. De gemeente Den Helder
weduwe zelf, die vaak met kinderen achterbleef, profiteerde ook jarenlang van de kwaliteiten van
ging dan wekelijks aan het venten met koffie, thee Van Loo. Eerst als lid van de gemeenteraad (sinds
of zette een winkeltje op om zodoende nog wat te 1919), later als wethouder (vanaf 1939).
kunnen verdienen. ‘Nog zeer jong zijnde, kwam ik
reeds in opstand. Ik kon huilen bij zoveel ellende,’ (Bronnen: Biografische schets en Uit de memoi-
aldus Van Loo in zijn memoires.
res van Louis van Loo sr. door Frank van Loo in
Levend Verleden, september en december 2000,
Enkele jaren na de oprichting van ‘Onderling maart en juni 2001 ;L.F. van Loo, een socialist
Belang’ bleek dat het gezamenlijk aan te kaak in hart en nieren in Bijzondere mensen, bijzon-
stellen van sociale misstanden effect begon te sordere zerken, J.T. Bremer en L.R. Deugd, Helderse
teren. De lonen werden iets verhoogd en in 1904 Historische Vereniging; Heldersche Courant en
verkortte de minister van Marine de werktijd, jubileumnummers Onderling Belang.)

8
Kuiper Riemerts moest als zeemilicien oefenen op het werfterrein
‘Zo gingen de dagen voorbij met exerceren’
Miliciens krijgen in de exercitieloods op de rijkswerf les in het
leggen van knopen in touw. (Collectie Historisch Documentatiecentrum
Marinebedrijf)
Je ging als jongen in dienst en je kwam er
als man uit.’ Zo vatte Riemert Riemerts
(1891-1991) de periode samen waarin hij
als milicien bij de marine diende. ‘Mijn belevenissen
waren verschillend van aard, soms mooi, soms
minder mooi, maar in het algemeen waren het ervaringen
die ik niet gaarne had willen missen.’ Op
1 maart 1911 begon zijn tijd als milicien, die ruim
negen maanden duurde. Hoewel hij in Den Helder
woonde, huisde hij op het wachtschip Neptunus,
een houten driemaster. Exerceren deed hij op
rijkswerf Willemsoord, waar hij sinds zijn twaalfde
als kuiper werkte. Voor zijn twee dochters en
kleinkinderen stelde hij later een boek samen met
herinneringen aan die tijd. Enkele fragmenten uit
dit egodocument.
…‘In mijn tijd bestond nog het loten voor de
dienstplicht. Dat was dan op 18- of 19-jarige leeftijd.
Men kreeg hiervoor een dag vrij, die nu juist
niet voor allen een wat je noemt fijne dag was.
Hiermee bedoel ik, dat degene die een laag nummer
trok, moest dienen en dus een pechdag had.
De ontvangst thuis was beslist geen feestelijke, als
je niet vrij was geloot en dat kwam, doordat ze
thuis gedurende acht maanden verstoken bleven
van mijn loon. En aangezien ik van huis uit geen
gelukkige loter was, trok ik nummer 101 en was
zuur, want je moest boven de 160 trekken om vrij
te zijn. Sommige jongens, die vrij geloot hadden,
deden na afloop der loting het briefje met nummer
op hun pet of hoed en liepen zo luid zingend
door de stad. Mijn nummer ging niet op mijn
hoed, maar werd in hele kleine stukjes verscheurd.
‘Nu had ik een voordeel. Daar ik op de werf werkte,
mocht ik kiezen bij welk onderdeel ik wilde
dienen: land- of zeemacht. Ik koos natuurlijk de
zeemacht, daar je dan negen en een halve maand
hoefde te dienen en dan van alles af was. Dit in
tegenstelling tot de landmacht, waar je langer
moest dienen en waar je tot je 35e jaar met
33

34
tussenpozen moest opkomen voor de herhaling. Dit waren lui die bijna allemaal met de binnenvaart
‘Doordat ik vanaf mijn 12e jaar in de kuiperij te maken hadden. Wij gingen per divisie naar het
werkte, was ik niet anders gewend dan zeemi- kledingmagazijn op de werf, waar we naar ieders
liciens om mij heen te zien. Zij gingen iedere maat kleding en schoeisel kregen.
morgen naar de werf om het exerceren te leren Dit hele geval bedroeg voor die tijd een aardig
en dat was precies voor mijn werkplaats. Ik was kapitaaltje, dat je zelf moest betalen in de vorm
zodoende al aardig op de hoogte van hun doen en van een wekelijkse aftrek van je gage van f. 3,50
laten. Wij hadden uit de aard van ons werk veel
met de marinemensen te maken. Als er een schip
per week.
uit dienst ging, werd al het kuipwerk van het schip ‘Toen we aan boord kwamen, moesten we met
bij ons gebracht om nagezien en gerepareerd te jekker en broek naar de scheepskleermaker, die
worden.
moest kijken of alles goed paste. Ik kwam dan bij
hem, paste mijn broek en daar mijn benen nu juist
‘Ik had dus voor zeemilicien gekozen en kreeg niet van de langste zijn, was hij zeker 7 à 8 cm. te
een oproep om mij per 1 maart 1911 te melden lang. Ik vond dat die kleermaker nodig aan een
aan het Marinehospitaal aan de Buitenhaven om bril toe was, want hij zei: ‘In orde, haal hem maar
gekeurd te worden. Dat verliep allemaal goed wat op.’ Hij deed dat toen bij mij en trok mijn
en ik moest mij de volgende dag melden op de broek tot ongeveer mijn oksels, sjorde mijn riem
Neptunus. Dit was een geweldig groot, houten er om en zei ijskoud: ‘Hij is bijna nog te kort.’ Ik
schip, dat vroeger keurig wit geschilderd met volle verdween maar gauw, want wat moet je zeggen
zeilen aan de drie enorme masten naar Indië voer.
Zo’n reis duurde als het meeliep wel drie à vier
als eendagsmatroos tegen zo’n hoge kleermaker?
maanden. Het bovendek was zo groot, dat je er stamboeknummer
wel een voetbalwedstrijd op kon spelen. Vele jaren ‘Wij moesten al onze kleren nummeren met zwar-
later zou het naar de werf gesleept worden om te en grijze sajet, dit alles met een kettingsteek,
gesloopt te worden.
nogal eenvoudig. De bakmeesters keken alles na
en waar nodig hielpen ze ons. We kregen allen
‘De hele opkomst van miliciens bedroeg 800 man, een stamboeknummer, dit in navolging van het
verdeeld in vier divisies. Ik werd ingedeeld in de beroemde stamboekvee, denk ik. Mijn nummer
eerste divisie, die voornamelijk bestond uit Friezen, was 231. Hiermee deed ik afstand van mijn naam
Groningers, Drentenaren en Urkers.
en werd aan boord nooit anders aangesproken en
gecommandeerd dan met 231. Bij uitzondering
et eerste dat wij moesten
H leren, was het groeten
werd mijn naam wel eens genoemd, maar dan
heette ik Nieuwedieper.
‘Het eerste dat wij moesten leren, was het groeten
van de meerdere en daar wij van de meerdere en daar wij de allerlaagsten in
de allerlaagsten in rang waren,
viel er heel wat te groeten.
rang waren, viel er heel wat te groeten. Als je de
valreep opkwam, moest je de groet brengen aan
de vlag die achteraan het schip, aan de vlaggen-
Ik heb zolang ik gediend heb, stok hing. Deze ceremonie moest plaatsvinden
geprobeerd eerbiedig te
groeten, maar het is mij
nooit gelukt.
met een eerbiedig gezicht in de richting van de
vlag. Ik heb zolang ik gediend heb, geprobeerd
eerbiedig te groeten, maar het is mij nooit gelukt.

Rotmok
‘Het menu van de hele week. Zondags: rotmok,
een soort ragout met rijst, niets voor mij. Maandags:
snert. Daar ik een nogal lastige eter was, at
ik thuis nooit erwtensoep en kreeg dan van mijn
moeder altijd iets anders. Maar ja, aan boord was
geen goede moeder. Dus moest je er aan geloven,
omdat je voortdurend rammelde van de honger;
ik at dus snert. Maar ik merkte niets van de grote
roep die er van de snert van de marine uitging.
Ik wil het niet afkeuren, maar als ik het vergelijk
met de snert die ik nu thuis krijg, wint mijn kokkie
het dik. Dit lag niet aan de koks, want alles werd
met de meeste zorg klaargemaakt, maar aan de
samenstelling. Het stukje gestoomde spek werd
niet meegekookt, maar je kreeg het koud op je
bord. Als er iemand van het Koninklijk Huis jarig
was, werden er flinke stukken pekelspek in de
snert gedaan en dan was de snert prima.
‘Maar ik ga door met het menu. Dinsdags: capucijners,
ook wel bramstaglopers genoemd, dit
met uitgebraden dobbelsteentjes spek, heerlijk.
Woensdags: hutspot met vet varkensvlees, om te
smullen. Donderdags: weer capucijners en vrijdags
aardappelen, vlees en groente. Of het nu kwam
doordat het voor mij vastendag was, weet ik niet,
maar vrijdags was het lekkerste eten van de hele
week. Zaterdags: weer capucijners. Voor één
vrijdag werd een uitzondering gemaakt, dat was
op Goede Vrijdag, dan was het rijst met stokvis uit
blik. Zo goed als alle blikjes gingen ongeopend het
spijgat uit in de haven, niemand lustte dit.
Zeewier
…‘We sliepen in een kooi in de vorm van een
groot stevig stuk zeildoek, met aan beide korte
zijden koperen ringen waaraan een aantal dunnen
touwen dat een soort net vormde. Hieraan een
zware ijzeren ring aan hoofd- en voeteinde, waaraan
je de kooi ophing, aan haken aan het dek.
Aan een ring een dik lang touw waarmee de kooi
na het slapen werd dicht gesjord. In de kooi lag
een matras gevuld met zeewier en een dito kussen,
plus een grote wollen deken. Dit hele
Stel je voor
als er eens
oorlog kwam en je kon niet exerceren,
dan was je zo de sigaar.
geval werd met tussenpozen gelucht op
een nabij gelegen grasveld, als het tenminste
mooi weer was. Je nam dan een dikke stok
mee om de bulten die in je matras zaten weer plat
te beuken. Als je nog nooit in een nieuwe kooi
hebt geslapen, kan ik je verzekeren dat zoiets een
marteling is. Als je zoiets ziet hangen, is het net
een brede plank met een bed erop. Als je er voor
de eerste keer inklom, lag je er zo aan de andere
kant weer uit en met jou de hele santekraam. Het
was een zeilbootje dat door een rukwind plotseling
omsloeg. Maar ik was vlug en lenig, dus ik
had dat zaakje gauw onder de knie.
‘Je hoorde in het begin ’s nachts nog wel eens een
harde bons. Dan had iemand zich te wild omgedraaid
en lag slaapdronken tegen het dek. Ik sliep
de eerste dagen niet best, want ik bleef maar stijf
op mijn rug liggen, daar ik me niet om durfde te
keren. Toen de matras wat soepeler werd, ging alles
vanzelf veel beter. Het was op het laatst zo dat
men probeerde elkaar uit de kooi te kantelen.’
exerceren
….’Zo gingen de dagen voorbij met voornamelijk
het leren exerceren. Stel je voor als er eens oorlog
kwam en je kon niet exerceren, dan was je zo de
sigaar. Ik had met dit alles niet zo veel moeite,
want ik had nooit anders gezien en daarbij deed
ik aan sport: voetballen en atletiek. Maar voor
velen was het wel erg moeilijk en de instructeurs
maar brullen. Er waren er die niet zo goed in de
pas konden lopen en als je zo iemand voor je had,
trapte je hem steeds op de hielen. Ik weet nog
dat ons ploegje marcheerde in de richting van het
Boerenverdriet, een groot water op de marinewerf.
De instructeur commandeerde: ‘Halt!’. Hoe
35

36
het kwam weet ik niet, maar we liepen door. Toen
brulde hij: ‘Ja, loop maar door dat je verzuipt!’
…’Wij waren het grootste gedeelte van de
dag buiten in de frisse lucht. Dit was voor mij
aangenamer dan het werken van 6 tot 12 en van
half twee tot 6 uur in een stoffige en rokerige
kuiperij. Als we daar aan het exerceren waren en
een poosje rust hadden, ging ik wel eens in de
kuiperij kijken, maar nooit lang hoor. Als het weer
te slecht was om te exerceren, bleven we aan
boord voor les. Een enkele keer werd er dan door
de bootsman omgeroepen: ‘Lappen naaien’ en
dan gingen we als het nodig was sokken stoppen
of knopen vastzetten. Dit was meestal ’s middags,
een fijne middag. Met verbazing keek ik wel eens
naar sommige jongens, die hun sokken zo keurig
konden stoppen.’
Hoge omes
…’Wij waren nu zo zachtjes aan soldaat en
matroos geworden en we moesten afgeëxerceerd
worden. Dit was voor ons een belangrijke
dag. Wij moesten allen in het blauw gekleed,
met grote blauwe kraag en dubbel gepoetste
schoenen aantreden op de wal. Wij werden zeer
streng geïnspecteerd door de inspecteur zelf, de
kapitein. Wij marcheerden af met het geweer aan
de schouder, richting marinewerf. Toen we op het
grote veld aankwamen, stonden daar al de hoge
omes te wachten, met aan het hoofd de Schout
bij Nacht. Het was daar met dat geglinster van al
dat goud maar een dure boel. De stafmuziek was
present en wij moesten, terwijl de staf marsen
speelde, voorbij de Schout met aanhang defileren.
Als we hem dan naderden tot op zes passen meen
ik, kwam het commando ‘hoofd rechts’ en dan
vlogen onze hoofden eerbiedig in de richting van
de Schout met zijn gouden aanhang. Op het commando
‘staat’, bleef er gelukkig niemand staan,
stel je voor, maar we draaiden ons hoofd in de
goede richting, dat was recht vooruit en hiermee
was dit gedeelte afgelopen.’
…’De vierde divisie kon het beste exerceren, dus
deze moest de moeilijkste oefeningen uitvoeren.
Wij, de eerste, kregen het eenvoudigste, het geweer
aan rotten zetten. Wij stonden in twee rijen
tegenover elkaar en op het commando ‘aanrotten
geweer’, zette je met z’n vieren het geweer in een
schuine stand, tegen elkaar, simpel. Op het commando
‘neemt’, bogen we statig even naar voren
met de hand aan ’t geweer en als je dan ‘geweer’
hoorde, nam je het op en plaatste het naast je
voet. Ja, vooral naast je voet, want het gebeurde
wel dat iemand het op zijn voet zetten en die was
dan meteen eenige dagen buitendienst. Er zaten
wel eens een paar geweerlopen in de knoop, maar
verder viel het gelukkig nogal mee.’
…..’Na dit alles werd de hele troep weer geformeerd
en ging het, nee, niet naar boord, maar de
stad in, met de stafmuziek voorop. Er stonden natuurlijk
vele mensen langs de weg, vooral meisjes.
Wij liepen er erg krijgshaftig bij, of we een grote
overwinning hadden behaald. Zo zie je maar, we
waren nog kinderen gelijk. Toen we weer veel te
vlug aan boord kwamen, was dit voor de laatste
keer, want de volgende dag werden we ingedeeld
voor overplaatsing.’
(Bron: Mijn belevenissen als milicien, R. Riemerts,
Helderse Historische Vereniging.)
Zo zie je maar,
we waren
nog kinderen
gelijk...
g g g

9
Riemert Riemerts beschrijft het kuipersvak voor zijn kleindochter
‘Raar volk, die kuipers, hè!’
Ik wou dat ik twee vleugels had
die sneller dan het snelste rad
mij droegen naar het verre strand,
naar bos en bergen in
’t vreemde land
Riemert Riemerts hervatte na zijn diensttijd als
milicien zijn werk op de rijkswerf als kuiper.
Kleindochter Anita interesseerde zich voor het
werk van haar opa. Zijn verhalen boeiden haar. Zij
vroeg hem of hij het kuiperswerk wilde beschrijven.
Dat deed hij, met veel liefde voor het vak dat
hij dertig jaar beoefende. Riemert Riemerts be-
(Privé-archief familie Riemerts)
schreef niet alleen hoe hij vaten maakte, maar ook
met welk materiaal en met welk gereedschap. Om
Als leerling van twaalfenhalf jaar had ik
niet veel zin om kuiper te worden. De
hele dag, van ’s morgens zes tot twaalf
en van half twee tot zes uur, in een stoffige en
niet al te technisch te worden, beperken we ons
tot de volgende fragmenten uit de beschrijving die
hij voor zijn kleindochter maakte.
rokerige werkplaats te werken, stond mij niet erg ‘Dat het kuipersvak al zéér oud is, bewijst Dioge-
aan’, schreef grootvader Riemert Riemerts (83) in nes – hij woonde zelfs in een vat. Vooral in de late
1974 aan zijn kleindochter Anita. ‘Als ik zo door Middeleeuwen nam het kuipersvak een belang-
het raam naar de mooie blauwe lucht keek, dacht rijke plaats in bij de gildes. Het was een zwaar
ik vaak aan dat liedje uit mijn prille schooltijd. Dat handwerk, maar blijkbaar niet ongezond. Dat
was zo: Ik wou dat ik twee vleugels had
laatste mag blijken uit het feit, dat al mijn collega’s
die sneller dan het snelste rad
(zes) ruim tachtig jaar zijn geworden, één zelfs
mij droegen naar het verre strand,
negentig. Een bijzonderheid is ook dat honder-
naar bos en bergen in ’t vreemde land…enz. den jaren geleden, toen in Duitsland duizenden
‘Ik zat vol fantasie, die ik ’s avonds kon uitleven in mensen stierven door een cholera-epidemie, er
de mooie boeken van Aimard, Cooper, Jac London geen enkele kuiper bij was. Men schreef dit toe
en vele anderen. Ik ging dan met mijn twee hel- aan de desinfecterende werking van de scherpe
den Langenveer en Elandsprong op stap en zwierf eikenhoutrook, die de kuiper tijdens zijn werk
met hen over de prairie.’
inademde.
37

38
‘Met het opkomen der industrie verloor het vak weken weggelegd om het looizuur eruit te laten
veel van zijn waarde. Aluminium, emaille en blik trekken. Lieten we ze daarna leeglopen, dan zag
kwamen meer en meer in gebruik. Het langst het water blauwzwart. Daarna bleef het water
bleven kuiperijen bestaan in plaatsen die werden
omringd door dorpen met veel boerderijen. De
voor altijd glashelder.
boeren gebruikten nog lange tijd kuipwerk, zoals ‘Als een groot oorlogsschip een reis maakte naar
houten melkemmers, grote ronde kaastobbes en Oost- of West-Indië, of een oefenreis van vele
koppen waarin kaas werd geperst.
maanden naar de Middellandse Zee, moesten
er veel levensmiddelen worden meegenomen.
Zeebenen
Hiervoor werd veel kuipwerk gebruikt, voorname-
‘Toen ik in 1911 als zeemilicien in dienst trad bij lijk vurenhouten vaten met houten hoepels. De
de marine, was er aan boord van de oorlogssche- inhoud was 80 liter. Ze werden gevuld met gort,
pen nog veel kuipwerk in gebruik. Daar waren de suiker, harde bruine beschuit, erwten en bonen.
grote ronde spoelbalies met een inhoud van 300 Ook gingen er eikenhouten stroop- en augurken-
à 400 liter. Daarin werden de honderden kilo’s vaten mee. De vaten werden, na gevuld te zijn,
geschilde aardappelen gewassen. Een andere werd
gebruikt om de grote potten, pannen en ketels die
door de kuipers dicht gemaakt en verzekerd.
in de kombuis werden gebruikt, schoon te maken. Plastic
Dan waren daar de wasbalies, waarin de beman- ‘Hoeveel kuipwerk er nu nog bij de marine wordt
ning haar werkgoed en onderkleren kon wassen. gebruikt, is mij niet bekend. Het zal wel heel
Er was ook een flink aantal zout- en zoetwaterput- weinig zijn, gezien de moderne was- en droogsen
aan boord, die voor het spoelen van het dek machines die men nu aan boord van de schepen
werden gebruikt. Dit waren houten emmers, van heeft. Ook het plastic heeft een voorname plaats
boven nauwer dan van onderen, met hengsels van ingenomen op het gebied van gebruiksvoor-
touw. Men gooide deze putsen tientallen meters
over het gladde dek. Geen enkele viel om; die
putsen hadden gewoon zeebenen.
werpen.
‘Dan waren er waterstanders, van 150 tot 200
liter, gevuld met drinkwater. Mooie houten vaten,
e werden gevuld met gort,
Z suiker, harde bruine
van binnen glad geschaafd en voorzien van een
eikenhouten deksel met koperbeslag. Onderaan
beschuit, erwten en bonen.
zat een koperen kraan en het geheel stond op Ook gingen er eikenhouten
een houten kruis. Het vat werd met drinkwater stroop- en augurkenvaten mee.
gevuld en met een hangslot afgesloten. Er hing
aan een kettinkje een vertinde drinkmok bij. In
De vaten werden, na gevuld
elke sloep bevond zich een ovaal watervaatje van te zijn, door de kuipers dicht
50 liter, met koperen banden, in een keurig eiken
stellinkje. Deze werden, als het schip ging varen,
gemaakt en verzekerd.
met vers drinkwater gevuld. Dan waren er nog
houten badkuipen en zitbaden, maar die werden
voornamelijk in het hospitaal gebruikt.
g g g g g
‘Maakten we eiken vaten voor drinkwater, dan
werden ze eerst gevuld met water en enkele

‘Wij werkten met gekloofd eikenhout. Het beste
eikenhout kwam uit Duitsland. Dit was zacht
en had een mooie blanke kleur. Het Amerikaans
eiken was ook goed, maar had een enigszins rode
kleur. Een enkele maal kregen we wel eens Russisch
eiken, maar dit was erg ‘warrig’ van draad,
zeer moeilijk te verwerken. Dat kuiphout stond
opgeslagen in een magazijn, op grote stapels. Bij
elke stapel stond een bord met de naam van het
hout; om er enige op te noemen: ton, heel-aam,
half-aam, haringduigen en de verschillende bodemstukken.’
Vanaf 1933 werkte Riemert Riemerts (derde van rechts) bij
de werfpolitie. Er was geen behoefte meer aan houten kuipen.
(Privé-archief familie Riemerts) 39
‘Kuipwerk komt nog wel voor in wijnlanden, zoals stof en rook
Frankrijk, Spanje en Italië. Ook worden er nog veel Over de inrichting van de kuiperij schreef Rie-
vaten gebruikt in vissersplaatsen voor het inzouten merts: ‘Voor elk raam stond een zwaar eikenblok
en bewaren van de haring. Die vaten zijn niet van en een zware eiken bank. Aan de voorkant van
eiken- maar van vurenhout gemaakt. In eikenhout het blok was een split uitgezaagd, die diende
zit veel looizuur en dat zou door het vele zout de om het hout, dat men moest bewerken, klem te
haring bederven. In vurenhout zit geen looizuur. zetten. Dan stonden er nog twee aambeelden, die
Dan zijn er nog de inmaakfabrieken die houten werden gebruikt voor licht smeedwerk, het maken
vaten gebruiken.
van banden enz.
‘Er was nog meer in de kuiperij: veel stof en rook.
Dit kwam doordat de stookplaats, om het kuipwerk
heet te stoken, in de werkplaats stond. Nu
was het grote ongemak dat die schouw zo slecht
trok, dat je praktisch de hele dag in de scherpe
rook werkte. Dit was voor de ogen zeer pijnlijk,
maar zeker niet schadelijk, want ik heb bij ons in
de kuiperij nooit een bril gezien. Raar volk, die
kuipers, hè! Veel later kregen we een stookplaats
buiten en was het leed geleden.

40
‘Onze werkplaats was vroeger onafhankelijk van
een baas of commandeur, ze stond geheel op
zichzelf. De oudste kuiper had de leiding en kreeg
hiervoor tien procent extra van zijn werkloon.
Wij waren de enige afdeling op de marinewerf
die zo werkte en dit kwam voornamelijk doordat
niemand van het grote bedrijf ook maar iets van
ons werk afwist. Later kwam er een reorganisatie
en werden we ingedeeld bij de scheepsbeschieters
(timmerlieden). In die werkplaats werkten 70 à
80 man. Wij kregen een werkplaats aan het werfkanaal
tegen de timmermanswerkplaats. Ik vond
dat wel een prettige plek door het mooie uitzicht.
Vaak zag ik je oma met de kinderwagen, waarin
jouw mama lag, voorbij wandelen. De grote timmermanswerkplaats
stond vol met elektrische machines,
waar van wij ook gebruik mochten maken.
Daar waren cirkelzagen, lintzagen, vlakbanken,
boormachines, slijpstenen, enz. Wij, de jongeren,
maakten van dit alles gretig gebruik, de ouderen
slechts schoorvoetend. Het geheel stond onder
leiding van een baas en drie commandeurs.
teakhout
‘Toen we onze koloniën nog bezaten, voeren er
steeds oorlogsschepen naar de ‘Oost’. Ze bleven
er in de regel ook vele jaren. Als zo’n schip naar
Holland terugkwam, ging het uit dienst om weer
geheel in orde te worden gemaakt. Men bracht
dan al het kuiperswerk van zo’n schip naar onze
werkplaats om gerepareerd te worden. Nu was
het opvallend dat er van al ons eiken kuiperswerk
dat het schip had meegenomen, niet veel meer
over was. Het was vervangen door kuipwerk
van teakhout. De oorzaak hiervan was dat in de
Oost de witte en rode mieren alle soorten hout
vernielden behalve het teakhout. Daar dit mooie
hout overvloedig in de Oost aanwezig was, werd
dit ook voor kuiperswerk gebruikt.
‘Ik wil hier even opmerken dat het kuipwerk uit
Java of Soerabaja er keurig uitzag. Op beide marinewerven
waren kuiperijen en die stonden onder
toezicht van een Hollandse commandeur en een
inlander. Er werd in verband met het klimaat lang-
zaam (tempoe doeloe) maar keurig gewerkt door
bekwame vaklieden. Of ze er ook naar betaald
werden, weet ik niet, maar ik betwijfel het.
‘Het teakhout werd hoe langer hoe meer voor
allerhande doeleinden gebruikt, voor meubelen
in de huizenbouw, deuren, kozijnen, enz. En zo
begonnen wij dus ook met dit nieuwe materiaal
te werken en werd het eikenhout voor een groot
deel vervangen. Als er nu een schip naar Indië
ging, was het met teakhout kuipwerk uitgerust,
tot groot ongerief van de witte mieren, maar dat
was minder belangrijk. Het gebruik van dit nieuwe
materiaal, dat een andere bewerking nodig had
dan het eikenhout, stelde weer andere eisen. Het
hout was erg zacht en prettig te bewerken. Toen
we ten slotte geheel ingewerkt waren met dit
nieuwe hout, werd ons veel zwaar werk bespaard.’
Riemert Riemerts zat nog in de zesde klas van de
lagere school toen hij in 1903 op de werf aan de
slag kon als leerlingkuiper. Zijn vader was timmerman
op Willemsoord. Riemerts heeft zijn hele
leven op de werf gewerkt. Toen kuipers overbodig
raakten, werd hij in 1933 overgeplaatst naar de
werfpolitie. Riemerts overleed in 1991, bijna 100
jaar oud.
(Bron: Het Kuipersvak, R. Riemerts,
Marinemuseum.)
keurig gewerkt door
bekwame vaklieden....
1

10
Kameraden van Wiedeler zamelen geld in voor gedenkteken
Matroos omgekomen door val in dok
Matroos Wiedeler. Was hij het slachtoffer
van een slechte knoop in het touw of van
ondeugdelijk materiaal?
(Privé-archief familie Wiedeler)
Op Willemsoord zijn in de loop der jaren
tal van ongevallen gebeurd. Soms met
dodelijke afloop. Een van de tragische
gebeurtenissen was de val van twee matrozen in
het nieuwe dok op 26 oktober 1932. Het tweetal
stond op een primitieve hangstelling die langs de
Hr.Ms. Jacob van Heemskerck was aangebracht.
Volgens de Heldersche Courant vielen de mannen
van ‘vrij aanzienlijke hoogte’ op de bodem van
het dok. De toestand van de twee slachtoffers,
matroos 1e klasse J.H.W. Wiedeler en matroos 3e
klasse K.H. Surig, werd aanvankelijk omschreven
als ‘ernstig, zonder direct levensgevaar’. Maar
de volgende dag bleek, dat Wiedeler aan zijn
verwondingen was bezweken.
Hij was een kalme,
ijverige jongen.
Zijn karakter gaf nimmer
aanleiding tot moeilijkheden.
Het ongeval maakte diepe indruk, vooral op de
bemanning van Hr.Ms. Van Heemskerck. Wiedeler
werd ‘met militaire honneurs’ op het kerkhof van
Huisduinen begraven. Na de teraardebestelling
besloten zijn kameraden geld in te zamelen voor
een blijvende herinnering.
In maart 1933 werd op het graf een gedenksteen
geplaatst met de volgende inscriptie: ‘3 Maart
1908 – 27 Oct. 1932. J.H.W. Wiedeler, matroos
1e kl. K.M., overleden tengevolge van een val in
het dok op ’s Rijkswerf tijdens werkzaamheden
aan boord van H.M. Jacob van Heemskerck. Zijn
vrienden.’ De gedenksteen, opgesierd met twee
ankers, was vervaardigd door de firma Van Wouw.
Bij deze plechtigheid schetste luitenant-ter-zee 2e
klasse Slot de persoon van Wiedeler. ‘Hij was een
kalme, ijverige jongen. Zijn karakter gaf nimmer
aanleiding tot moeilijkheden.’ Matroos 2e
klasse Heidweiler haalde herinneringen op aan
het noodlottige gebeuren. ‘Dien middag hadden
wij allen het gevoel, dat er iets zou gebeuren. Dat
voorgevoel werd bewaarheid toen wij het ongeluk
vernamen, dat aan onze vriend Wiedeler het leven
kostte. De 31e oktober hebben wij hem naar zijn
laatste rustplaats gebracht. Toen wij het kerkhof
verlieten, kwam de idee ter sprake op de groeve
een gedenksteen te plaatsen, waaraan wij allen
onze vrijwillige bijdrage zouden geven.
41

42
De gedenksteen voor de omgekomen matroos
Wiedeler wordt overgedragen aan zijn
familie. (Privé-archief familie Wiedeler)
Het is deze steen, die wij hier thans aan de rijkswerf) en H. Bakker
familie overdragen.’ Een broer van de overledene (hoogbootsman) spraken
bedankte de kameraden van Wiedeler ‘voor deze elkaar tegen, zodat een
hulde’.
duidelijk antwoord op de
vraag uitbleef. De
Onderzoek
krijgsraad sprak de
De omstreden knoop in
Het ongeval leidde tot een uitvoerig onderzoek. verdachte uiteindelijk vrij. het touw: een mastworp
Wat was er verkeerd gegaan? Was het ongeval
met een halve steek.
aan iemand te wijten? Uiteindelijk werd er een De ouders van Wiedeler
aanklacht ingediend tegen kwartiermeester K. de verloren in het eerste jaar van de oorlog hun
V. De werkzaamheden waren onder zijn toezicht tweede zoon, Ben. Hij was matroos op de onder-
verricht. Hij zou nalatig zijn geweest.
zeeboot Hr.Ms. O22, die sinds 19 november bij de
Noorse kust werd vermist. Het schip is terugge-
De beschuldigde moest zich op 10 mei 1933 vonden in augustus 1993. Omdat het nauwelijks
verantwoorden voor de Zeekrijgsraad. De zitting schade vertoonde, wordt aangenomen dat het
ontrolde zich als het ontwarren van een knoop. door een technisch mankement is gezonken.
Alle aandacht richtte zich namelijk op de knoop Lang werd verondersteld dat het door twee
waarmee het touw van de hangstelling was Duitse jagers tot zinken was gebracht. Er waren
vastgemaakt: een mastworp met een halve steek. 46 opvarenden aan boord. Ben Wiedeler was
Is zo’n knoop onder alle omstandigheden wel
betrouwbaar, wilde de krijgsraad weten. De getui-
getrouwd en had één kind.
gendeskundigen, S. Visman (hoofdingenieur bij de (Bron: Heldersche Courant.)

11
Het ‘Vierkantje’ niet bestand tegen het zwaarste bombardement
‘De dikke muren waren geen garantie…’
Een ‘boetjesbouwer’, zo werd directeur ir.
Sierk Visman genoemd. Onder zijn regime
(1936-1940) kreeg de werf een rommelig
aanzien. Bestaande oude gebouwen werden niet
gemoderniseerd, maar overal werden kleinere
loodsen en werkplaatsjes bijgebouwd. ‘Er was
geen geld voor fraaiere oplossingen’, schreef A.G.
Vromans, kapitein-ter-zee b.d. over Willemsoord
in de jaren dertig. In die tijd was hij chef-arsenaal.
Het arsenaal met de voorraadmagazijnen bevond
zich in het ‘Vierkantje’, in de zuidoosthoek van de
rijkswerf, tussen het Boerenverdriet en de Buitenhaven.
Het was een van de oudste en markantste
gebouwen met heel dikke muren. En het was
redelijk hoog. Of was het te hoog? Want de directeur
moest eens tot zijn teleurstelling ontdekken
Het grootmagazijn, een onderdeel van het ‘Vierkantje’,
werd bij het bombardement van 24 juni 1940 zwaar
getroffen. (Collectie Historisch
Documentatiecentrum Marinebedrijf)
dat de dakgoot onbereikbaar was voor de straal
van de werfbrandspuit.
Zijn werkplek beschreef chef-arsenaal Vromans
als volgt: ‘Door een vestibule, waar zo waar een
soort portier zat, de kantooroppasser, kwam
men naar de grote kamer van de chef en naar de
bureaux van het administratief personeel – een
grote ruimte. Even kon men denken in een ouder
type spoorstation te zijn, omdat er een loket was
waar het ‘publiek’ - dat waren marinemensen,
met ‘aanvragen’ - terecht konden. Deze aanvragen
werden gewisseld voor ‘bonnen’, waarop het
aangevraagde (mits de aanvraag correct werd
bevonden en dat was lang niet altijd zo) uit de
magazijnen kon worden gehaald.
43

44
schemerig
‘Bij één magazijn was dat al zo vér gevorderd, dat
‘De kamer van de chef had één raam met ronde een der zijmuren achter de dikke witkalklaag (het
boog op het noorden en door de dikte van de aanbrengen daarvan was in beginsel óók al fout)
muur was het er altijd schemerig. Zon- of maan- gewoon verpulverd was en het heette dat men er
licht kwam er niet in. Uitgewoond en stoffig, een met de vuist een gat in kon stompen. Van buiten
groot verzakt bureau met een antiek tafeltelefoon- was dat alles weinig te zien, maar insiders wisten
toestel, een mahoniehouten kast die niet meer het best en er was geoordeeld dat herstellen van
dicht kon, wat wankele niet bij elkaar passende de ouderwetse gebouwen geen zin meer had.
stoelen op een vloerkleed met gaten en een Wat zeer de vraag was en hier en daar had binnen
kolenhaard, die door de enorm hoge schoorsteen het raam der oude muren heel wat moderns, zeer
zo fel trok, dat het volgens de kantooroppasser
geen bijhouden was en het dus des winters altijd
geschikt ondergebracht kunnen worden.’
koud was.
luchtalarm
Tijdens de oorlog werd Den Helder de meest
an buiten was van dat alles
V weinig te zien, maar insiders
wisten het best en er was
gebombardeerde stad van Nederland. Tot de
talrijke gebouwen die werden getroffen, behoorde
ook het ‘Vierkantje’ met het arsenaal. Onder
de naam ‘Barend’ beschreef Kl. de Vries in de
Visbuurtkrant zijn herinneringen aan wat achteraf
geoordeeld dat herstellen van ‘het zwaarste bombardement’ werd genoemd.
de ouderwetse gebouwen geen
zin meer had. Wat zeer de vraag
‘Op de late avond van 24 juni 1940 werd tegen
elf uur wederom luchtalarm gegeven en werd er
een zwaar bombardement door Engelse vliegtui-
was........
gen uitgevoerd op de Rijkswerf. Hierbij gingen
de magazijnen van de Arsenaalsdienst op het z.g.
g g g g g
Vierkantje bij het Boerenverdriet volledig in vlammen
op. De legendarische brand bij het warenhuis
van Van Willigen aan de Weststraat in 1936 was
‘…..De eikenhouten vloer, hoewel centimeters
dik, geschat wel tien, was op enkele plaatsen zo
hierbij vergeleken nog maar kinderspel.
slecht, dat er een vlondertje opgelegd was, anders ‘Ondanks de spertijd spoedden vele Visbuur-
zou men door het linoleum en door de vloer zakters zich na het bombardement naar de hoek
ken in het souterrain. De bouwers, hoe soliede zij Binnenhaven-Nieuwe Brugstraat, waar men een
ook werkten, hadden de fout gemaakt de ruimte mooi uitzicht had op de brandende gebouwen.
onder de vloeren (de hele serie gebouwen had dit) Het stond daar zwart van de mensen, die na korte
aan te vullen met duinzand en op den duur was tijd echter opnieuw werden opgeschrikt door het
dit het verderf van vloer, balken en planken. Een loeien van de sirenes. Iedereen repte zich zo snel
andere ‘fout-bij-de-bouw’ waren de loden dakgo- mogelijk naar huis, wat zou ons nu weer boven
ten, die op de dikke muren lagen, die van boven het hoofd hangen? Dat liet zich niet lang raden,
niet waterdicht waren afgemetseld. Later toen want toen begon het zwaarste bombardement uit
de zaak wel wat verwaarloosd werd, heeft men de geschiedenis van onze stad. Overal het geluid
verkeerde reparaties uitgevoerd, lekkages te laat van inslaande bommen en niemand die deze
opgemerkt, zelfs lappen met ijzeren spijkers op het verschrikkelijke nacht heeft meegemaakt, geloofde
lood aangebracht – en de muren waterden in. het er nog levend af te zullen brengen.

U moet zich dat eens voorstellen: het hele gezin
op elkaar gepakt in de kast onder de trap (dat
bleek nl. in de huizen de meest veilige schuilplaats
te zijn) en dan maar in angstige spanning afwachten
waar de volgende bom terecht zou komen.
Dat ging zo enige uren door en overal in de stad
was het een toonbeeld van dood en vernieling:
38 onschuldige burgers hebben die nacht het
leven verloren.’
De slachtoffers van dit bombardement werden in
het Springerplantsoen op de begraafplaats van
Huisduinen begraven. De commandant van de
Duitse bezettingstroepen liet tijdens de plechtigheid
weten diep begaan te zijn ‘met het lot van
hen die werden weggerukt ten gevolge van een
zinloze aanval van Engelsche vliegeniers.’ Onder
de bloemstukken bevond zich ook een krans van
de Duitse commandant en de Duitse officieren,
bestaande uit rode rozen en eikenbladeren.
De Vries: ‘Toen de aanval na vele uren blijkbaar
tot het verleden behoorde, kwam iedereen volledig
afgestompt uit zijn schuilplaats te voorschijn
en aanschouwde met verbijstering het beeld van
zinloze vernieling. Overal rokende puinhopen en
bomtrechters in de straten. Misschien herhaalt
deze hel zich de komende nacht, zo redeneerde
iedereen, dat wachten wij niet af, weg uit deze
stad. En bij het aanbreken van de dag begon een
ware uittocht naar het platteland.’
Bij het bombardement van juni 1940 werden
twee magazijnen van het ‘Vierkantje’ vernield, bij
bombardementen in december 1942 en februari
1943 moest ook de rest van het ‘Vierkantje’ eraan
geloven.
Bij het bombardement
van juni 1940 werden
twee magazijnen van het
‘Vierkantje’ vernield, bij bombardementen
in december
1942 en februari 1943 moest
ook de rest van het
‘Vierkantje’ eraan geloven.
g g g g g
45

46
schuilkelders te klein
Gestolen goederen
Volgens werviaan A. Abbenes meende de rijkswerf ‘Het ‘Vierkantje’ was volgestouwd met allerlei uit
op alles voorbereid te zijn. ‘Er waren goede schuil- Duitschland, maar meest uit de veroverde, bezette
kelders, de ramen waren met stevige papierstro- gebieden gestolen goederen, die dienstig konden
ken beplakt, we hadden min of meer gehamsterd, zijn voor de oorlogsvloot’, aldus Abbenes. ‘Men
enz. Het kwam anders uit en het was erger dan zegt, dat clandestiene zenders mededelingen aan
de meest zwartgallige mensen zich hadden kun- Engeland hadden gedaan van deze opeenhoping
nen indenken’, zo staat in ‘Opstellen betreffende van goederen en ook dat deze op een bepaald
Rijkswerf Willemsoord’ te lezen. ‘Want toen de tijdstip naar Kiel zouden worden gebracht. Net in
oorlog uitbrak, bleken de schuilkelders niet alleen de avond voor die overbrenging, 24 juni 1940,
niet afdoende te zijn, maar, en dat was vooral
funest, veel te klein om al het personeel te kunnen
kwamen de RAF-bommenwerpers.’
bevatten.
De rijkswerf bleef tijdens de bezetting in bedrijf
onder Duitse leiding. Op 1 januari 1940 werkten
‘Wij werkten destijds op de afdeling arsenaal. er ruim 2000 mensen. Liefst 68 wervianen vonden
Vlakbij was een ‘grote’ schuilkelder. Maar als er de dood als gevolg van de oorlog. Ongeveer 175
luchtalarm werd geblazen, was deze kelder al werknemers werden door de bezetters naar Duits-
boordevol en stonden de mensen nog buiten de land gestuurd om daar te werk te worden gesteld.
kelder, vooral en aleer wij uit het kantoor en naar Bijna de helft van het personeel woonde door de
de kelder waren gesneld. Wij kropen dan maar on- evacuatie elders. Het puin van het ‘Vierkantje’
der een op de nabij het Boerenverdriet aanwezige is na de oorlog geruimd. Er zijn bewapenings-
sluisdeurhelling liggende grote sluisdeur, die op werkplaatsen gebouwd, maar die zijn inmiddels
stapelblokken stond. Een bom in de nabijheid van
deze deur, zou deze doen oplichten en weer doen
afgebroken. Het is er nu een kale vlakte.
neervallen en zou ons allen verpletteren. Maar (Bronnen: Den Helder in oorlogstijd, De Visbuurt-
daar dachten we later pas aan. Ook meenden we krant, 1 januari 1980 t/m 9 januari 1981, Kl. de
een garantie te hebben in de 80 cm. dikke oude Vries; Bijzondere mensen, bijzondere zerken,
muren van het gebouw, waarin wij zaten. Bij latere J.T. Bremer en L.R. Deugd, Helderse Historische
bombardementen van het ‘Vierkantje’ en het arse- Vereniging; Opstellen betreffende de Rijkswerf
naalsgebouw, waarboven de takelaarswerkplaats,
bleek dat die veilige dikke muren niets konden
uitrichten tegen het geweld van enkele bommen
van zwaar kaliber.
Willemsoord, A. Abbenes.)

12
Joodse vluchtelingen danken leven aan Zeemanshoop
Reddingboot gekaapt
Loet Velmans met zijn ouders kort voor hun
vlucht met de gekaapte reddingboot.
(Privé-archief familie Velmans)
Enkele maanden na de bevrijding arri-
veerde op Willemsoord vanuit Engeland
Hr.Ms Zeemanshoop. Het bootje werd in
de ‘miljoenenhoek’ van het natte dok gedumpt,
bij de afgedankte schepen. De staat waarin het
verkeerde na intensief gebruik tijdens de vijf oorlogsjaren,
liet weinig aan de verbeelding over. Niet
voor niets voegde een kladderaar drie letters aan
de naam toe, zodat het Zeemanswanhoop werd.
Hr.Ms. Zeemanshoop was eigenlijk een buitenbeentje
in de vloot van de marine. In het begin
van de oorlog kregen de marineautoriteiten de
motorreddingboot van de Koninklijke Noord- en
Zuid-Hollandsche Redding-Maatschappij ‘in de
schoot geworpen’. Aan bestemmingsmogelijkhe-
den geen gebrek. Het werd gebruikt als communicatievaartuig
voor de mijnenveegdienst van de
Koninklijke Marine in Holyhead en Harwich.
Vier studenten uit Delft en Groningen hadden de
Zeemanshoop op 14 mei 1940 in Scheveningen
gekaapt. Met liefst 42 vluchtelingen aan boord,
voornamelijk Duitse joden, probeerden ze naar
Engeland te ontkomen. Het werd een angstige,
avontuurlijke tocht, waarbij het gevaar niet alleen
in het water (mijnen) en in de lucht (Duitse
vliegtuigen) loerde, maar ook op de boot zelf. De
studenten waren onervaren, de motor haperde,
de benzinevoorraad was beperkt, er was geen
proviand aan boord, en de passagiers raakten
verdeeld over de vraag: terugkeren of doorvaren?
De vlucht met de Zeemanshoop zou een verhaal
kunnen zijn uit een avontuurlijk jongensboek,
maar het was pure realiteit.
Na de bombardementen op Rotterdam, beseften
de studenten Jo Bongaerts (25), Karel Dahmen
(30), Harry Hack (?) en Lou Meijers (?) dat het de
Duitsers ernst was met de bezetting van ons land.
Zij wilden naar Engeland om van daaruit tegen
de vijand te kunnen vechten. Op zoek naar een
geschikt vaartuig in de haven van Scheveningen
sloten twee scholieren, Loet Velmans en zijn neef
Dick Speijer, zich bij hen aan. In de tweede haven
zagen ze reddingboot van de K.N.Z.R.M. liggen,
Zeemanshoop. Aan een bewaker op de voorsteven
vroegen ze of hij hen naar Engeland wilde
brengen. ‘Over mijn lijk’, antwoordde hij. ‘Jullie
kunnen allemaal doodvallen.’ Maar na enkele minuten
draaide hij om als een blad aan een boom.
‘Goed dan’, zei hij. ‘Zorg goed voor de boot. Veel
succes.’ En met de waarschuwing ‘pas op voor
mijnen’, sprong hij van boord en liep weg.
47

48
Waarschuwingsschoten
Het was een prachtige, heldere, kalme avond.
In Scheveningen waren tal van vluchtelingen die Staande op de voorsteven en over het water
naar Engeland wilden. Binnen de kortste keren turend durfde ik me niet om te draaien om naar
heerste er een grote drukte bij de Zeemanshoop. het schouwspel van de brandende stad Rotterdam
Omdat de ruimte beperkt was, konden er slechts te kijken, in de verte, het gevolg van het grondige
enkele tientallen vluchtelingen aan boord worden Duitse bombardement. Ik hoorde wel de uitroepen
toegelaten. Een van de opvarenden, een sergeant van mijn reisgenoten die het spektakel beschre-
loste met zijn geweer waarschuwingsschoten ven: een in zwarte rook gehulde rode gloed die
om te voorkomen dat het bootje overvol raakte.
Toen de trossen van de boot al waren losgegooid,
langzaam in de nacht vervaagde.’
probeerde de Tsjech Zactichek nog op het dek Grimmig
te springen. Hij viel tussen de wal en het schip. Ze konden in de verte nog steeds de kust zien,
Opvarenden van de Zeemanshoop haalden hem toen de motor begon te haperen en uiteindelijk
op het droge.
uitviel. De Zeemanshoop lag stuurloos te dobberen
op het water. Over het tumult dat toen
De passagiers waren voor een deel afkomstig uit ontstond, schreef Velmans later: ‘Een jonkheer
Den Haag en Scheveningen. Onder hen bevon- met een dubbele achternaam begon overspannen
den zich de ouders en andere familieleden van te schreeuwen. Hij eiste dat we zouden terugke-
Loet Velmans (17) en Dick Speijer (?), Leo (50) en ren naar de haven ‘in het belang van de vrouwen
Lucy Polak (53) met hun zoon Thijs (21) en neef en kinderen’. Ook andere mensen begonnen te
Herman Marx (?), mr. Wim Belinfante (36) en zijn roepen. Maar de meesten betoogden al even luid-
zus Ada (29), jhr. mr. Marien de Jonge (28), Joop keels dat het te gevaarlijk was om te keren, omdat
van der Laan (53), Max Wessel (20) en Otto Neu- niemand wist wat de Duitse bezetter met ons zou
rath (58) met zijn partner Marie Reidemeister (52). doen. Het begon als een soort open debat. Maar
Neurath kreeg bekendheid als de uitvinder van
de beeldstatistiek - met behulp van eenvoudige
al gauw werd de woordenwisseling grimmiger.
symbooltjes (pictogrammen) kon hij ingewikkelde ‘Er waren twee kampen: een paar mensen van de
gegevens snel inzichtelijk maken.
oudere generatie (maar niet mijn familieleden) die
naar de haven wilden terugkeren, en de jonge-
Toen de Zeemanshoop gereed lag om weg te ren die wilden doorgaan. Ten slotte suggereerde
varen, wilden de motoren niet starten. Hack van iemand om te gaan stemmen. Mij leek dat nau-
de Technische Hogeschool in Delft had wel enige welijks zinvol; democratisch beslissen in een open
ervaring, maar in deze motoren kon hij geen vaartuig op zee? Maar voordat er zou worden
beweging krijgen. Een van de omstanders op de gestemd, nam een van de studenten de leiding in
wal was bereid om de machinist, die in de buurt handen. ‘Iedereen die op zijn beslissing wil terug-
woonde, erbij te halen. Dankzij hem konden de komen, zwemt gewoon terug naar de kust’, riep
motoren toch aan de praat worden gebracht. hij. En net zo snel als de muiterij was opgelaaid,
Omstreeks negen uur ’s avonds koos de Zeemanshoop
zee.
doofde ze weer.’
Marien de Jonge, die zijn zeilervaring had gebruikt
Loet Velmans: ‘Ik werd op de uitkijk gezet om naar om de Zeemanshoop de haven uit te manoeuvre-
mijnen uit te kijken. Op het nieuwsjournaal in de ren, herinnert zich dat er inderdaad sprake was
bioscoop had ik gezien hoe een mijn er ongeveer van een tweedeling. Hij en de sergeant van de
uitzag, namelijk als een cilinderachtige vorm die in marechaussee wilden naar Zeeland om vandaar
het water drijft. Geleidelijk aan werd het donker. tegen de vijand te vechten.

Zeemanshoop
De joodse vluchtelingen wilden naar Engeland
om aan de greep van de nazi’s te ontkomen. De
studenten waren inmiddels met de motor aan
de slag gegaan. Na verloop van tijd lukte het die
weer te starten. De volgende morgen vloog er een
formatie bommenwerpers over. Of het Engelse of
Duitse vliegtuigen waren, konden de opvarenden
niet ontdekken.
Wim Belinfante vond het achteraf een merkwaardige
ervaring dat niemand honger of dorst had,
hoewel overdag de zon voortdurend scheen.
‘Blijkbaar vergat men dit door de voortdurende
spanning.’
Velmans: ‘Het was al middag toen we aan de
horizon plotseling twee grote schaduwen zagen
opdoemen. In de felle zon konden we niet zien
wat het precies voor dingen waren, alleen dat ze
snel op ons afkwamen. Weinige van ons hadden
ooit zo snel achtereen zo veel angstaanjagende
ogenblikken doorgemaakt. Eerst de motor die het
in het zicht van de kust opgaf, toen de vliegtuigen
en daarna een mijn. Voor mij vormde het allemaal
slechts onderdeel van een groot avontuur.’
Lou Meijers: ‘Dichterbij gekomen hebben wij de
Nederlandse vlag gehesen en de blauwe vlag met
een knoop erin (iemand had eens gehoord dat dit
wel eens een noodsignaal kon zijn). Vervolgens
hebben wij de motor stop gezet en zijn gaan
wachten op instructies van een van de schepen
die naar ons toe kwam. Die gaf allerlei lichtseinen,
waar natuurlijk niemand iets van snapte. De Britse
destroyer Venomous zette hierop een sloep uit in
de veronderstelling dat onze motor defect was,
om ons langzij te slepen…’
Velmans: ‘Engelse matrozen hielpen de vrouwen
en kinderen als eersten aan boord te klimmen.
De vrouwen gilden toen ze door de zeelieden op
het dek werden getild. Iedereen lachte, hoewel
er ook overvloedig tranen van opluchting werden
geplengd. We werden formeel welkom geheten
op Engelse bodem en uitgenodigd voor de thee.
Mijnenvelden
‘Op de brug toonde de kapitein ons de kaarten
van de zee die we juist waren overgestoken.
Hij wees op diverse mijnenvelden die net onder
het wateroppervlak waren gelegd. We waren er
simpelweg overheen gevaren, ons niet bewust
van het gevaar. Slechts aan de ongewoon geringe
diepgang van onze boot was het te danken geweest
dat ons schip niet was opgeblazen.’
Pas een halve eeuw later hoorde Velmans wat
een ongelooflijk geluk zij hadden gehad. In de
Duitse marinearchieven bevindt zich het rapport
van een kapitein van een Duitse onderzeeboot.
Daarin staat vermeld dat hij op 15 mei 1940 HMS
Venomous door zijn periscoop zag, precies op het
moment dat een groep burgers aan boord werd
genomen. ‘Dat we het hebben overleefd, danken
we aan het feit dat deze onderzeeër en nog een
andere onderzeeboot in dezelfde regio hun voorraad
torpedo’s al bij een eerdere missie hadden
verbruikt.’
HMS Venomous bracht de opvarenden én de
Zeemanshoop veilig naar Dover, zoals ze ook andere
Nederlandse schepen met vluchtelingen naar
Engeland oppikten. H. Th. de Booy, directeur van
de K.N.Z.H.R.M. hoorde op 15 mei van de Duitse
marineattaché Kapitän zur See Besthorn van de
kaping. Besthorn was hierover zeer ontstemd,
omdat hij vermoedde, dat er belangrijke personen
mee naar Engeland waren vertrokken. Kranten
signaleerden het verdwijnen van de Zeemanshoop
van station Scheveningen als een belangrijk
verlies (25.000 gulden) voor de vloot van de
K.N.Z.H.R.M. ‘Deze boot werd in den avond van
14 Mei door eenige gewapende Nederlandsche
49

50
Na vijf oorlogsjaren was de Zeemanshoop
veranderd in ‘Zeemanswanhoop’.
De reddingsboot werd
op de rijkswerf hersteld.
(Reddingmuseum
Dorus Rijkers,
Den Helder)
militairen buitgemaakt, die kans zagen den motor
aan den gang te krijgen en met ongeveer 30
vluchtelingen aan boord naar buiten te varen. Of
de Zeemanshoop ooit in Engeland is aangekomen
(er was voor 15 uur brandstof aan boord) is onbekend.
Misschien is zij op zee drijvend opgepikt
en in een Britsche haven binnengebracht. Er is
dus nog een kleine kans, dat de N.Z.H.R.M. deze
uitstekende reddingsboot, die in Scheveningen
reeds zooveel schitterende diensten verrichtte, na
den oorlog terugkrijgt.’
Gift van 25 gulden
Het duurde geruime tijd voordat De Booy meer
duidelijkheid kreeg over de afloop van de kaping.
De eerste aanwijzing was een gift van 25 gulden
die de vader van een der passagiers zond. In
december 1941 stuurde De Booy via het Internationale
Rode Kruis een brief naar zijn broer A. de
Booy, marineattaché in Londen, met onder meer
de volgende tekst: ‘Alles wel, Neeltje Jacoba,
Hilda, Arthur, Dorus Rijkers, enz. doen uitstekend
werk’. Een maand later ontving hij het volgende
antwoord uit Londen: ‘Broertje van Hilda, Dorus
Rijkers en Arthur is hier en maakt zich
Slechts aan de
ongewoon geringe
diepgang van onze boot
was het te danken geweest
dat ons schip niet was
opgeblazen.’
g g g g g
verdienstelijk.’ Voor De Booy was deze aanwijzing
voldoende om te weten dat met het broertje de
Zeemanshoop werd bedoeld.
De vrouw van jhr.mr. De Jonge vernam al vrij
spoedig dat haar man in Engeland was. Radio
Oranje zond de code uit die ze met elkaar hadden
afgesproken: ‘Dreischor is veilig aangekomen’. Na
zijn officiersopleiding bij het Britse leger en een
commando-opleiding op Ceylon, nam Marien de
Jonge deel aan militaire operaties op Sumatra. Het
duurde tot maart 1946 voordat hij zijn vrouw en
zijn zoontje, die ruim twee weken voor zijn vertrek
was geboren, terugzag.

Eind juli 1945 sleepte een Nederlandse mijnenveger
de Zeemanshoop terug naar Nederland. ‘Zij
had duidelijke littekens van de zware jaren, die zij
achter de rug had’, aldus De Booy.
De marine wilde haar nog enige tijd als communicatievaartuig
voor de mijnenvegers gebruiken,
maar de motor legde het ten slotte af. Technici
van de marine, die dagen lang zwoegden om
de motor te repareren, herhoopten de boot in
Zeemanswanhoop. Uiteindelijk werd ze naar de
miljoenenhoek van de rijkswerf gesleept, wachtend
op haar sloop.
De Booy: ‘Toen ik de boot daar vond, stond er
met krijt op de motorkap geschreven: ‘wat een
rotboot’. Maar de marine kwam royaal voor de
dag: de rijkswerf kreeg opdracht de Zeemanshoop
geheel in oude staat te herstellen alvorens zij aan
de K.N.Z.H.R.M. werd teruggegeven.’
In 1946 kwam de Zeemanshoop na een grondige
reparatiebeurt weer beschikbaar voor het reddingwerk,
voornamelijk op het IJsselmeer. Tot 1976
bleef ze in bedrijf. Volgens haar staat van dienst is
ze 224 keer in actie gekomen, waarbij 341
mensen werden gered. Vooral de actie van
8 oktober 1938, waarbij ze negen man redde
van de gestrandde logger Sch. 102, oogstte veel
bewondering. Een fotograaf legde deze reddingsactie
in een aantal spectaculaire beelden vast.
Na haar uit dienststelling is de Zeemanshoop in
particuliere handen overgegaan.
Jappenkamp
Hoe verging het de kapers van de Zeemanshoop?
De vier studenten Hack, Bongaerts, Meijers en
Dahmen namen in Engeland deel aan de strijd tegen
Duitsland, de eerste drie als officiervlieger en
de vierde als marineofficier. Velmans vertrok met
zijn ouders naar Indië en viel daar in handen van
de Jappen, die hem dwongen mee te werken aan
de aanleg van de Birmaspoorlijn. Hij schreef later
een boek over zijn oorlogservaringen onder de
titel ‘Terug naar de River Kwai’. Daarin komt zijn
vlucht met de Zeemanshoop ook uitgebreid
Technici van de marine,
die dagen lang
zwoegden om de motor te
repareren, herhoopten de
boot in Zeemanswanhoop.
g g g g g
aan de orde. Zijn neef Dick Speijer belandde in
Sumatra in een Jappenkamp.
Meijers bood na de oorlog in een brief aan de
K.N.Z.H.R.M zijn excuses aan. ‘Het was volkomen
illegaal, doch voor vele joodse passagiers was het
hun levensredding en voor ons de ideale uitkomst.
Als boetedoening verzoek ik U mij te willen inschrijven
als contribuant.’
In 2000 kreeg Breskens een nieuwe reddingboot,
Zeemanshoop. De boot werd gedoopt door een
zus van Wim en Ada Belinfante, tante Do. Een
deel van de gelden hiervoor was afkomstig uit de
erfenis van Wim Belinfante.
(Bronnen: Terug naar de River Kwai, Loet Velmans,
Walburg Pers; Het avontuurlijke leven van
de motorreddingboot Zeemanshoop door H.Th.
de Booy in De reddingboot, december 1972;
Zakelijke brief na joods drama, Danny Verbaan, in
Nieuwsblad van het Noorden, 28 februari 1998;
Brieven van Wim Belinfante en Lou Meijers aan
de K.N.Z.H.R.M.; Mijn Ruiters, jhr. mr. M.W.C.
de Jonge, kolonel der Cavalerie b.d, Stichting
Cultureel Erfgoed De Jonge, Zierikzee; Bill Forster
van http://holywellhousepublishing.co.uk)
51

Wandelroutes: Rondje binnendoor & Rondje buitenom.
Route I: Rondje binnendoor
Ter gelegenheid van Open pompgebouw (gebouw 47,
Monumentendag zijn twee rijksmonument).
wandelroutes beschreven. Door
deze routes te volgen krijgt u
informatie over de vroegere en
huidige bestemming van diverse
gebouwen op en rond Willemsoord,
de vroegere scheeps- en
onderhoudswerf. De eerste route
- het zgn. ‘Rondje binnendoor’, Panorama rijkswerf
1,4 km - volgt de Historische
rondwandeling, welke door
Willemsoord BV op het terrein
van de vroegere rijkswerf d.m.v.
informatiepanelen is uitgezet. De
52 tweede route - het zgn. ‘Rondje
buitenom’, 4 km - geeft een
indruk van de omgeving rondom Panorama Willemsoord
het werfterrein. U wandelt
met een boog om de vroegere uVROeGeR:
rijkswerf heen en krijgt zodoende Sinds 1957 worden alle gebou-
een indruk van de gebouwen, wen op het werfterrein met een
die nauw met de werf verbon- nummer aangeduid. Gebouw
den zijn.
47, dat u vlakbij de huidige
hoofdingang (de Westpoort) van
Gehanteerde afkortingen: de Oude Rijkswerf aan de West-
L.A. = linksaf
straat vindt, is een ontwerp van
R.A.= rechtsaf
Jan Blanken Jansz. in neoclas-
R.D.= rechtdoor
sicistische bouwstijl en was het
eerste en grootste gebouw op
Rondje binnendoor (1,4 km). het terrein, gereed in 1817. Dit
zware gebouw had een stevige
u1. start: Na de toegangsbrug ondergrond nodig; vandaar dat
van Willemsoord ziet u rechts het op de bestaande Sluisdijk
een hoog gebouw, Gebouw 47 gebouwd werd. Het heeft als
(waar nu o.a. VVV-Willemsoord stoommachinegebouw en dub-
gevestigd is). Hier begint het bel pomphuis dienst gedaan. Er
‘Rondje binnendoor’. Voor het kon zowel water uit het Oude
gebouw: Infopaneel 1: Stoom- Droogdok als water in het Natte
Dok worden gepompt. In 1862
verloor het gebouw zijn functie,
vanwege de bouw van een
nieuw pompgebouw
(gebouw 56). De begane grond
werd ingericht als ijzermagazijn
en de beide verdiepingen als
graanpakhuis. In 1888 werd het
hele gebouw graanpakhuis. Kort
voor de Tweede Wereldoorlog
werd in het gebouw een telefooncentrale
gevestigd en tijdens
de oorlog werd het gebouw door
de bezetter veranderd in een
verbunkerde commandopost.
In 1943 nl. werd het houten
dak met kapellen vervangen
door een gewapend betonnen
kap. Ook het Marine Beveiligingskorps
(opvolger van de
Werfpolitie) is er nog enige
tijd in gehuisvest geweest (De
werfpolitie was vroeger in de nu
verdwenen noordelijke aanbouw
gevestigd, met zicht op de
ingang van de werf).
unu:
Op de benedenverdieping is
het kantoor VVV-Willemsoord
gevestigd. Het loont de moeite
even een kijkje bij de VVV
binnen te nemen (rechter
ingang). Op de eerste en tweede
verdieping is het directiekantoor
Willemsoord BV te vinden.

u2. Rechts naast dit gebouw: linkerkant van het Oude Dok:
Infopaneel 2: Ankers, bolders en Infopaneel 4: Dok 1 of Oude unu:
fenders.
Dok (rijksmonument).
Nog steeds in gebruik als
droogdok. Sinds 1996 ligt Zr.Ms.
U ziet verschillende soorten
schroefstoomschip der 4de klasse
ankers, zoals een klipanker en
Bonaire in dit gegraven dok.
een stokanker. Ankers worden
Het schip werd gebouwd in de
gebruikt om een niet-gemeerd
jaren 1876-1877 en heeft tot
schip vast te leggen. Een bolder
1902 vele malen in West-Indië
is een paal om touwen aan vast Dok 1 ca. 1926
dienst gedaan ter bescherming
te maken, zodat het schip aan de
van de toenmalige Nederlandse
kade blijft liggen. Een fender is uVROeGeR:
koloniën.
een stootkussen, dat tussen schip Dit 90 m. lange droogdok is
en kade hangt om schade aan een van de oudste gemetselde u5. Verder langs het Oude Dok;
schip en kade te voorkomen. droogdokken van Europa. In aan uw linkerhand (vlakbij het
de jaren 1817 tot 1820 werd Natte Dok) een groen houten
u3. Tegenover het pompge- het Oude Dok gegraven / gebouwtje. Infopaneel 5: ’t
bouw, richting het Oude Dok gebouwd en in 1822 werd Zwaantje.
met het schip de Bonaire, vindt de schipsluisdeur geplaatst.
u in het plantsoentje (aan drie Spoedig ontstonden de eerste
kanten omgeven door een heg): problemen, waarna van 1832
Infopaneel 3: Lier.
tot 1835 uitgebreide herstelactiviteiten
plaatsvonden. In de
Een gietijzeren lier; herkomst tweede aanpassingsperiode van ‘t Zwaantje
onbekend. Een lier is een werk- 1838 werd een nieuwe (houten)
tuig, waarmee - met mankracht schipsluis gebouwd, omdat door uVROeGeR:
- goederen in en uit het ruim van verzakking van het metselwerk ‘t Zwaantje is de bijnaam voor
een schip werden gehesen. Aan de oorspronkelijke deur niet Gebouw 43, een rijksmonument
de uiteinden bevinden zich elk meer paste. In 1849 was het uit 1870, dat voor verschillende
twee bolders.
dok onbruikbaar geworden door doeleinden gebruikt werd.
uVROeGeR:
de vele lekkages. Van 1859 tot Oorspronkelijk als mothok (d.i.
Het gebouwtje achter de lier 1861 is het hele dok verbouwd, opslagplaats voor zaagsel),
(gebouw 50) was oorspronkelijk waarbij het de huidige vorm later als magazijn voor allerlei
‘was- en douchegelegenheid kreeg en weer in gebruik kon dokmateriaal. Vanaf circa 1950
(voor de) dokwerkers’.
worden genomen voor het her- als verfopslag en later - tot
unu:
stel van schepen. In de zuidelijke 1993 - als schaftlokaal voor de
Het heeft tot voor kort gediend dokmuur - bij de torenkraan (bij dokwerklieden.
als fietsenstalling voor het de ingang van het dok) - geeft unu:
personeel van een nu verdwe- een hardstenen steen met de Tegenwoordig is het in gebruik
nen callcenter; sinds april 2011 tekst ‘VOLZEE’ de waterhoogte als havencafé en cadeaushop.
is hier een foto-/visagiestudio bij hoogwater / vloed aan (Ook Opmerking: Links van
gevestigd.
bij Dok 2 is een dergelijke hard- ‘t Zwaantje vindt u in gebouw
stenen steen te zien).
39 - de voormalige Monteur-
u4. Het plantsoentje overstewerkplaats
(uit 1937) - het
ken; de route vervolgen aan de
Infocentrum Zr.Ms. Bonaire
53

54
(meest rechter ingang van het
lange gebouw). Tot voort kort
was in dit gebouw de Stichting
Herstelling gevestigd. Momenteel
is een gedeelte door
gezamenlijke rijschoolhouders in
gebruik.
u6. Terug naar het Oude
Dok. Links - aan het begin van
het droogdok - Infopaneel 6:
Bateau-porte (schipdeur, rijksmonument).
uVROeGeR:
Een bateau-porte (schipdeur;
oorspronkelijk van hout) is een
mobiele holle sluisdeur, die met
water gevuld werd. Daardoor
zonk de sluisdeur af en sloot
zodoende het dok af van het
Natte Dok, waarna het dok leeggepompt
kon worden. De schipdeur
werd uitgevaren, wanneer
het niet in gebruik was. In plaats
van de lekkende, houten schipdeur
(in Medemblik gebouwd en
hier naar toe gevaren) werd later
een op de werf gemaakt ijzeren
exemplaar gebruikt.
nu:
Nog steeds is een ijzeren versie
van de bateau-porte in gebruik.
u7. Over de bateau-porte -
Infopaneel 7: Natte Dok.
(N.B. U loopt vrijwel recht af
op een bolder, waar een schip
d.m.v. een tros aan vastgelegd
kan worden. Hier is een afgedankt
scheepskanon ingegraven
om deze kanonsloop zodoende
alsnog een nuttige functie te
geven - als bolder. Herbestem-
ming! Verderop komt u nog
enkele ingegraven eeuwenoude
kanonslopen tegen, waarop het
jaartal 1811 te lezen staat.)
Aan uw linkerhand: Infopaneel
7: Natte Dok.
unu:
Na de Tweede Wereldoorlog
gebruikte men stalen damwandplaten
met een betonnen
afdekking. Op enkele plaatsen
zijn nog oudere afwerkingen
waar te nemen. Nu staat het
bassin bekend als ‘Jachthaven
Willemsoord‘; het is circa 325 m.
lang en circa 135 m. breed.
u8. R.D.; via de lange loopbrug
over de scheepshelling.
Natte Dok ca. 1970
(Vanaf deze loopbrug heeft
u aan uw rechterhand goed
zicht op de scheepshelling,
behorende bij Gebouw 51, de
voormalige Scheepsbouw- /
reparatiehal Scheepsmakersijzer.
uVROeGeR:
Deze scheepshelling van circa
Gebouwd tussen 1812 en 1820. 1930 bestaat uit een gemetselde
In 1860 werd het Natte Dok helling, deels voorzien van een
aan de noordzijde met 30 meter betonlaag, met twee stalen
verlengd en de van rijshout loopkraanbanen. De helling
aangelegde kademuren werden komt uit op het Natte Dok. Bij
voorzien van een basaltbekle- de modernisering in 1948 zijn
ding met hardstenen dekzerken. de kraanbanen met loopkatten
Sinds 1878 was het Natte Dok aangebracht. Verderop in de rou-
door een vlotbrug in twee delen tebeschrijving meer informatie
verdeeld; vanaf de kade tussen
’t Zwaantje en Dok I liep deze
over Gebouw 51).
brug recht naar de overkant. u8. (vervolg): Direct R.A.,
Aan de overkant - maar dan richting gebouw 56. Hier vindt u
ten zuiden van de oorspronkelijke
Zeedoksluis - was vóór
Infopaneel 8: Pomphuis (56).
1823 aan het Natte Dok een uVROeGeR:
mastbok geplaatst op een al Na de aanleg van het Nieuwe
eerder aangebrachte fundering. Dok - Dok 2 - verving het Pomp-
Deze fundering bleek zo slecht huis (Gebouw 56) in ca. 1859
te zijn, dat die rond 1861 - bij het oude stoommachinegebouw
het verdiepen van het Natte uit 1817. De stoompomp moest
Dok - vernieuwd werd. Na de
Tweede Wereldoorlog bleek deze
mastbok verdwenen te zijn.
beide droogdokken leegpompen.

Naast de stoommachine was leggen van de dokvloer begon- Vice-Admiraal der Kon. Ned.
een kolenberging en pompkelnen. Aan het eind van het dok Marine, Directeur en Kommander,
met buiten het gebouw de - precies in het midden - is de dant te Willemsoord, Ridder van
schoorsteen. Het water werd ge- metalen richtlat te vinden. Deze de orde van den Nederlandschen
loosd op het werfkanaal / afslui- werd gebruikt bij het dokken van leeuw, Kommandeur van de
tingskanaal. Dubbel gebruik van een schip. Op 28 juni 1859 werd Zweedsche Zwaardorde en van
de stoommachine bleek geen door de Minister van Marine, die van Stanislaus van Rusland,
succes. Voor Dok 1 is toen elders Mr. Lotsy, een gedenksteen 2de klasse, Ridder van de orde
een stoompomp geplaatst. De geplaatst.
van den rooden Adelaar van
pompen werden later bediend Op de - voor u - rechter wand Pruissen, 3e klasse, overgegaan
door een dieselmotor en nu door van het dok is net achter de tot het leggen van den eersten
een elektrische pomp, die zich in stapel autobanden deze ge- steen van het metselwerk van
het groenwitte houten pomphuis denksteen te zien met de tekst: het nieuwe drooge dok op het
naast de droogdokken bevindt. ‘GEBOUWD 1858-1866 onder maritieme etablissement Wil-
In 1908 is het gebouw ingericht de regering van KONING lemsoord, in tegenwoordigheid
als elektriciteitscentrale. WILLEM III’.
van de Commissie voor de dok-
unu:
werken te Willemsoord, zijnde
Het havenkantoor. Ook een was-
de heeren:
serette, een kapsalon, sanitaire
J.G. van GENDT, Hoofdinge-
voorzieningen voor gebruikers
nieur van den Waterstaat in
van de passantenhaven.
Noord-Holland, Voorzitter.
F.W. CONRAD, Inspecteur
u9. Rechtsomkeert; terug
van den Waterstaat.
naar het Natte Dok en voor de
Jhr. ORTT van SCHONAUingegraven
kanonsloop R.A. over
WEN, hoofd-Ingenieur van den
de bateau-porte, die het Nieuwe
Waterstaat,
Dok (Dok 2) afsluit.
A.E. TROMP, Hoofd-Ingenieur
Gedenksteen Dok 2
der Marine, en J. STROOTMAN,
Ingenieur van den Waterstaat,
Achter deze gedenksteen is een Secretaris, tevens belast met
dichtgesoldeerde loden koker het dagelijksch beheer over de
verborgen, waarin een op een genoemde werkzaamheden
stuk perkament geschreven (leden) en van de Heeren F.X.R.
verslag van de eerste steenleg- ’t HOOFT, Vice-Admiraal der
ging èn diverse munten uit die Kon. Marine; van het gemeen-
tijd te vinden zijn. Het was in die tebestuur van den Helder, ver-
Dok 2
tijd bij o.a. waterstaatswerken tegenwoordigd door de Heeren:
gebruikelijk een koker met een Mr. K.J.C. STAKMAN BOSSE,
NB. Over de bateau-porte dergelijke inhoud in te metselen. Burgemeester.
lopend, ziet u in het Nieuwe Dok De tekst op het perkament luidt: A. BOOMSMA, C. BAKKER Bz.,
de hoge opgemetselde treden,
Wethouders, en L. VERHEY,
die de zijwanden van het 8 “Op heden den acht en twintig- Secretaris der gemeente Helder,
meter diepe dok vormen. Deze ste Junij des jaars 1800 negen en en van den Heer A. VISSER Pz.,
worden banketten genoemd. In vijftig is door den ondergetee- te Sliedrecht, aannemer van het
september 1858 werd met het kende, D. BIJL DE VROE, gemelde werk.
55

Waarvan dit proces-verbaal
is opgemaakt dat, met een
exemplaar van elk der nu wettig
gangbaar zijnde muntspeciën,
in een looden koker is gestoken,
die in den eersten steen is
nedergelegd.
(Get.) D. BIJL de VROE.”
Op 28 mei 1866 werd voor
het eerst een schip in dit dok
gehaald. Aan de overzijde van
de bateau-porte: een ingegraven
kanonsloop met jaartal 1811.
u9. (vervolg): Nu L.A. richting
torenkraan en Infopaneel 9: De
twee torenkranen met kraanbanen.
naal. De tekst luidt: ‘Gebouwd
1858-1861 onder regeering van
Koning Willem III‘.
Gedenksteen Boerenverdriet
u10. (vervolg): Nu langs het
dokkanaal. Net voorbij de brug:
Infopaneel 10: Het Boerenverdriet.
Deze torenkraan:
56 uVROeGeR:
De oorspronkelijke kraan, welke
zwaar materiaal kon verplaatsen
en kleine schepen in het
Nieuwe Dok kon tillen, was van
1953. U ziet de kraanbaan (rails)
doorlopen tot langs het Nieuwe
Dok.
Zuidzijde Boerenverdriet
unu:
uVROeGeR:
Nadat de oorspronkelijke kraan Tussen 1818 en 1820 werd dit
enige tijd terug omgewaaid en Dokkanaal aangelegd. Om het
tegen Gebouw 72 aan gevallen waterpeil te beheersen werden
was, werd deze vervangen door oorspronkelijk houten dubbele
de huidige, soortgelijke kraan. deuren geplaatst, later dubbele
deuren van geslagen ijzer. Dit
u10. Achter de torenkraan de dokkanaal was nodig om naast
kade blijven volgen - richting het de Zeedoksluis over een tweede
dokkanaal Boerenverdriet. toegang tot het Natte Dok te
beschikken. Het kanaal vormde
N.B. Aan het begin - de de verbinding tussen het Natte
noordzijde - van dit dokkanaal Dok en via de Koopvaardersbin-
ziet u aan de overkant in het nenhaven met het Noordhol-
landhoofd een gedenksteen lands kanaal.
van de bouw van dit dokka- Brak water kwam via de Zee-
doksluis naar binnen in het Natte
Dok en via het dokkanaal in het
Noordhollands kanaal; via het
Noordhollands kanaal komt het
brakke water in de sloten van
de landerijen - dit tot groot ‘verdriet’
van de boeren. Vandaar
dus de naam: Boerenverdriet.
De oude keersluis was te smal
en te ondiep om bewapende
schepen door te laten. In 1858
werd de oude sluis gesloopt en
een nieuwe keersluis aangelegd.
Op 18 april 1859 legde ZKH
de Prins van Oranje de eerste
steen voor de landhoofden van
de nieuwe sluis; in mei 1861
werd de nieuwe sluis in gebruik
genomen.
De oorspronkelijke vlotbrug
werd in 1955 vervangen door de
huidige stalen ophaalbrug.
unu:
Het Boerenverdriet vormt nog
steeds de tweede toegang tot
het Natte Dok.
u11. Nadat u infopaneel 10
heeft gelezen, kunt u omkeren
en rechts aanhouden, richting
gebouw 72. ‘Bedrijfsdienst‘,
‘Zeilmakerij’ en ‘Takelaars’ staat
er op borden aan de gevel.
Op een hoek van dit gebouw:
Infopaneel 11: Gebouw 72.
uVROeGeR:
Gebouw 72 (van 1949) is karakteristiek
voor de architectuur van
rond de Tweede Wereldoorlog:
beton-skeletbouw, een betonnen
skelet, gevuld met roodstenen
metselwerk en stalen kozijnen.
Het staat op de plaats van een
gebouw, dat tijdens de Tweede

Wereldoorlog door een bombar- uVROeGeR:
voor machineonderdelen, maar
dement werd verwoest. Oorspronkelijk was deze helling behield de vroegere naam.
Op de begane grond bevond een sluisdeurenhelling uit circa unu:
zich een kantoor en een stook- 1860 voor de opslag van vier re- De Stichting Nautische Monuplaats.
De ruimte was verder servesluisdeuren voor de sluis in menten - welke nauw samen-
ongedeeld.
het Boerenverdriet. Ook voor het werkt met Stichting Museum-
Op de eerste verdieping was onderhoud van de sluisdeuren haven Willemsoord - heeft dit
de takelaarswerkplaats met werd de helling gebruikt. Circa pand enkele jaren geleden in
een grotere verdiepingshoogte 1930 werd de sluisdeurenhelling gebruik gekregen. Er zijn maga-
dan de overige. Hier werd het aangepast.
zijnen, werkplaatsen enz. voor
losse touwwerk en het tuigage unu:
de bij deze stichting aangeslo-
van een schip gemaakt. Verder In 2004 werd de helling verten eigenaren van historische
was er een was- en kleedlokaal, bouwd tot scheepshelling voor schepen. Aan de kopse kant van
enkele magazijnen en een ruimte de historische schepen van Stich- het gebouw is het Schipperscafé
voor leerbewerking (schoenmating Museumhaven Willemsoord. gevestigd. Boven het café is het
kerij). Een kraanbaan verbond Na restauratie werd de helling op kantoor van de havenmeester
de hijsdeuren in de noord- en de 1 april 2011 opnieuw in gebruik van de Museumhaven.
zuid-gevel (1971).
genomen.
Op de tweede verdieping was Wat Gebouw 73 betreft: u13. De route gaat nu links
een zeilmakerswerkplaats, een uVROeGeR:
van de sluisdeurenhelling (tussen
matrassenmakerij en een ma- Links van de helling ziet u Gebouw 73 en de helling) richgazijn.
De zeilmakers maakten Gebouw 73 ‘De Kuiperij’ (uit ting de loopbrug (Bij de loopbrug
afdekzeilen en bekleedden 1948). Hierin was het maga- aangekomen: aan uw linkerhand
scheepsmeubilair met zeildoek. zijn voor machineonderdelen ziet u de Verenigingskantine
unu:
gevestigd. Later kwam hier de Museumhaven Willemsoord,
Eerst gingen er stemmen op expeditie. Op deze plek bevond beter bekend als het Schippers-
dit gebouw af te breken, maar zich oorspronkelijk het gebouw café). R.A. over de loopbrug bij
men is van plan het gebouw in ‘De Kuiperij’ uit 1825. Behalve de vroegere torpedohellingen:
de toekomst een hotelfunctie te houten vaten, waarin zowel mu- Infopaneel 13: Mastenloodsen
geven. Verschillende malen heeft nitie als levensmiddelen werden (gebouw 66, rijksmonument).
het gebouw al dienst gedaan als meegenomen door de schepen,
expositieruimte.
werden hier houten scheeps- N.B. Aan uw linkerhand het
Dus: herbestemming.
onderdelen vervaardigd. De
metselaars gebruikten een deel
lichtschip Texel no. 10.
u12. Tegenover gebouw 72 van het gebouw als werkplaats
ziet u tussen twee complexen en magazijn. Het gebouw was
in (links gebouw 73 en rechts vervolgens tot 1940 in gebruik
gebouw 66) de gerestaureerde als magazijn voor levensmidde-
helling met Infopaneel 12: len voor bevoorrading van mari-
Sluisdeurenhelling.
neschepen. Op 30 oktober 1940
is dit oorspronkelijke gebouw
door brandbommen verwoest.
Acht jaar later, in 1948, werd
Sluisdeurenhelling
het huidige gebouw 73 op deze
plaats gebouwd als magazijn
Mastenloodsen
57

58
uVROeGeR:
zijn de houten palen van het In natte toestand werd het be-
Mastenloodsen is een markant fundament vervangen door een werkt, omdat het hout dan zacht
gebouw uit de eerste bouwperi- betonnen constructie. De palen was en vervolgens werd het in
ode van de werf (1813-1827), in waren verrot door het dalen van de Medemblikker te drogen
Rundbogenstil (sober neoclassi- de grondwaterstand, waardoor gelegd. Later waren hier het kocistisch),
waar houten scheeps- de gebouwen verzakten. In 1997 permagazijn, de koperslagerij en
masten werden gemaakt. Na de kreeg het gebouw de status van een bankwerkerij gevestigd. Ook
tijd van houten masten werd het Rijksmonument.
hadden de dokwerkers van de
als magazijn gebruikt, met ver- unu:
drijvende dokken in de Binnenschillende
verbouwingen – in de De huidige functie is o.a. exposihaven er hun materiaalopslag.
originele bouwstijl - tot gevolg. tieruimte.
De oorspronkelijke houtloods is
De originele houten kapcon-
in 1983 afgebroken.
structie, met de houten standvin- In de Marinebinnenhaven,
ken (houten pilaren, bovenaan tegenover gebouw 66 (Masten-
vorkvormig) is behouden. loodsen): Lichtschip Texel No.
Oorspronkelijk had het gebouw 10:
vier even lange beuken; na de uVROeGeR:
aanleg van de torpedohellingen Met het licht werden schepen
in 1888 is de oostelijke beuk een begeleid op weg naar een veilige
flink stuk korter geworden. haven. Dit lichtschip, gebouwd
Op balken in de kap zijn namen op Willemsoord, heeft vanaf
met jaartallen te lezen van 1952 dienst gedaan op zo’n
werknemers, die ze er met krijt achttien zeemijlen uit de kust
opschreven; waarschijnlijk een nabij Den Helder.
traditie op de werf. Uit de na- unu:
men is duidelijk een deel van de
menselijke geschiedenis van de
Museum-lichtschip.
Marine te lezen. De rijkswerf in u13. (vervolg): R.D. tot halver- HD2 in de Medemblikker
Hellevoetsluis werd in 1933 – in wege de lange loopbrug.
de crisistijd - gesloten. Men had Links van gebouw 66 (Masten- unu:
de keus: mee naar Den Helder of loodsen) een herbouwd houten De loods is in 2003 herbouwd.
geen werk meer.
gebouw: de Medemblikker Momenteel fungeert de Medem-
In 1915 kwam in een deel van (gebouw 65, uit 2003). blikker als botterwerkplaats: de
de loods een ijzermagazijn. Het uVROeGeR:
HD2 (de voormalige Volendam-
fraaie uiterlijk van het ‘bazen- Houtloods de Medemblikmer kwak VD 95, een houten
kantoor’ in Jugendstil, waar ker dankt zijn naam aan de platbodem) wordt hier gerestau-
de commandeur (baas van de befaamde timmerlieden, die reerd.
werkplaats) en de tijdschrijver voor de bouw van de rijkswerf N.B. De rode lichtkoepel van
hun kantoor hadden, is nog in- van Medemblik naar Den Helder staal en glas - op de kade voor
tact. In de Tweede Wereldoorlog kwamen. In de loods werd hout de Medemblikker - is van licht-
is de mastenloods bij een van gedroogd, dat in de Mastenloods schip Texel No.11 (het laatste op
de vele bombardementen op de was bewerkt. De voorraad hout de rijkswerf gebouwde lichtschip;
werf getroffen door een bom lag in de haven, waar het min- van 1953), dat in 1991 van haar
en over een lengte van vijftien stens twee jaar moest ‘wateren’ ankers sloeg en op de dijk bij
meter vernield. Bij de restauratie voor het gebruikt kon worden. Petten is vergaan.

u14. R.D., over de lange loop- uVROeGeR:
Infopaneel 16:
brug. Langs het hoge gebouw Dit robuuste gebouw - de Gebouw 60, het Machinaal.
aan uw rechterhand. Infopaneel voormalige Motorenwerkplaats
14: Gebouw 63, Ketelmakerij. - maakte deel uit van gebouw
60, de voormalige machinebankwerkerij.
De zware betonnen
constructie, nodig voor de
functie van het gebouw, valt op.
De kraanbaan met zware loopkat
- nodig om zwaar materieel te
verplaatsen - is nog aanwezig.
Het gebouw heeft een verdie- Machinaal Bankwerkerij afd.
Gebouw 63 Ketelmakerij ping met een galerij.
unu:
Werktuigbouw
uVROeGeR:
In het gebouw is een gedeelte uVROeGeR:
De Ketelmakerij is in 1918-1920 van het Nationaal Reddingmu- In dit gebouw was de ma-
gebouwd. Hier werden enorme seum Dorus Rijkers gevestigd, chinebankwerkerij gevestigd,
stoomketels voor de schepen waar het verhaal van de geschie- vandaar de naam Machinaal. Het
gemaakt. Het bestaat uit een denis van het Nederlandse red- rijksmonument uit 1916 is dwars
hoge middenbeuk en twee dingwezen op zee verteld wordt. door het langwerpige gebouw
zijbeuken met lichtkappen en
uit 1825 heen gebouwd en heeft
vensters. De hoogte was nodig Om de hoek - op de zijgevel van als bijnaam de Kathedraal. Het
voor een optimale lichtinval door dit gebouw - ziet u het door de heeft een hoog middengedeelte
de vensters.
beeldhouwster Maria van Ever- (middenbeuk) met zijbeuken
unu:
dingen gemaakte beeldhouw- en hooggeplaatste ramen. De
De Ketelmakerij huisvest mowerk, dat in de periode 1964 tot hoogte en optimale lichtinval
menteel een kinderspeelparadijs, 1998 (tezamen met een ander waren nodig. De vloer bestond
dat binnenkort gaat verhuizen kunstwerk) te vinden was aan de uit kops hout in visgraatverband.
(of al van plek is veranderd) gevel van het lage gebouw tus- Vloeistoffen konden in het hout
naar Gebouw 51. De voormalige sen het toenmalige politiebureau dringen; dit voorkwam een
Ketelmakerij (in combinatie met aan de Prins Hendriklaan en de gladde vloer. Later is een nieuwe
Gebouw 60, het Machinaal) is als toenmalige brandweerkazerne fundering en een betonnen vloer
locatie gekozen voor huisvesting aan de Polderweg in Den Helder. aangebracht.
van schouwburg De Kampanje. Bij de afbraak van dit gebouw In de loop der tijd zijn er allerlei
De grote zaal en het hoofdtoneel werd het beeldhouwwerk ver- bouwsels tegenaan gebouwd. Bij
- evenals de foyer - zullen hier wijderd en na dertien jaar - nl. de restauratie zijn deze verwij-
worden ondergebracht, zo luiden op 15 april 2011 - op deze plek derd. In de jaren tachtig van de
de plannen.
onthuld. Officieel heeft het geen vorige eeuw zijn het Machinaal
naam, maar het staat bekend als en de noordelijke hallen met
u15. Op de hoek van het ge- ‘man (of redder) met kind’. elkaar verbonden door het
bouw met als opschrift ‘Redding-
wegbreken van een muur. Het
museum’: Infopaneel 15:
langwerpig gebouw - links en
De voormalige Motorenwerk- u16. Kade volgen; de kade rechts van het Machinaal - met
plaats.
gaat met een bocht naar rechts. één bouwlaag in neoclassicis-
Net voorbij de pontonbrug: tische bouwstijl (uit 1825),
59

ehoort ook tot gebouw 60. De ca. 1650 vergaan ten oosten van ruimte. In 1969 is deze beuk
fundering bestond uit houten Urk. Waarschijnlijk is dit scheeps- gesloopt en vervangen door een
palen die waren verrot door een wrak de pinas Samuel. In 1948 nieuw waslokaal. Dit lokaal had
veertig cm lagere waterstand, werd het aangetroffen in de een rechtstreekse verbinding met
waardoor het gebouw dreigde drooggevallen Noordoostpolder; gebouw 60. Deze aanbouw is la-
te verzakken (Het gebouw heeft tussen 1957-1961 opgegraven ter bij de restauratie gesloopt en
nu een betonnen fundering). Het en naar Ketelhaven bij Dronten vervangen door een reconstruc-
was een mastenmakers- en sloe- vervoerd, waar het prachtig tie van de vroegere zuidbeuk.
penmakerswerkplaats. In 1861 geconserveerd werd. Na eerst unu:
werd het stoomwerkplaats. Een zes jaar in een loods te hebben De Loods van Conservatie wordt
jaar later werden een ijzergieterij gestaan, is de pinas sinds 2003 gebruikt door een organisatie,
met oven en vijf smidsen met achter glas te zien in Den Helder. die de ruimte voor diverse eve-
stenen schoorstenen gebouwd.
nementen verhuurt.
Na de bouw van het Machinaal u18. Vanuit de doorgang
(de Kathedraal) dwars door het komend R.D. langs gebouw 62; Aan de andere kant van Gebouw
gebouw heen, werd het rechter / aan uw rechterhand: Infopaneel 62: gebouw Kleine Bankwerkerij,
zuidelijke deel ijzermagazijn. 18: Gebouw 62, Loods van onderdeel gebouw 60(e), uit
unu:
Momenteel is het Machinaal
Conservatie.
1937.
ingericht als evenementen- en uVROeGeR:
uVROeGeR:
60
expositiehal. Er zijn er plannen
om - na een verbouwing - de
Ook dit gebouw heeft een middenbeuk
en twee zijbeuken. De
In 1937 zijn tegen de noordgevel
van het Machinaal hallen
kleine zaal van schouwburg middenbeuk had een tussen- gebouwd, als uitbreiding van de
De Kampanje in dit gebouw te verdieping, waarvan alleen de machinebankwerkerij. De hal
vestigen. In het langwerpige omloop nog over is.
heeft zaagtanddaken. De ramen
gebouw - nu ook wel de plint In dit rijksmonument (waar- in het hoge gedeelte van de da-
van Willemsoord genoemd - aan schijnlijk uit 1935) werden oorken zijn op het noorden gericht
weerszijden van het Machinaal spronkelijk onderdelen gecon- voor de goede lichtinval, zonder
zijn nu o.a. verschillende horecaserveerd. In de jaren vijftig is het hinder van direct zonlicht. De
gelegenheden en een sportstudio gebouw gebruikt voor expeditie, gevels bestaan uit een beton-
te vinden.
zoals het bord op de gevel boven skelet ingevuld met bakstenen
de toegangsdeur aangeeft (om metselwerk.
u17. R.D. langs het langwerpi- de hoek te zien). De ijzeren con- unu:
ge gebouw 60. Voor het glazen structie van de middenbeuk is De Kleine Bankwerkerij (nu
paviljoen: R.A., de doorgang tus- toen versterkt met een betonnen bekend als de Bazaar) wordt
sen het glazen pand en gebouw portaal, nodig om de kraanbaan gebruikt voor evenementen en
60a door.
en de loopkat te dragen en exposities.
Aan de andere kant van het omdat het dak zwaarder werd,
paviljoen ziet u drie tekstbor- aangezien het meteen werd u19. R.D. richting Dok 2.
den achter het glas: Infopaneel gedekt met betonnen panelen. Infopaneel 19: Sluisdeuren.
17: De geschiedenis van het Toen is ook het middenge-
scheepswrak.
deelte van de tussenverdieping
Pinas Samuel: In het glazen verwijderd waardoor een omloop
paviljoen: een koopvaarder van ontstond. De zuidbeuk is in 1951
het type pinas uit ca. 1620 en in verbouwd tot was- en kleed

uVROeGeR:
fen door brandbommen, met uVROeGeR:
Op de plaats van de huidige voornamelijk schade aan het Rijksmonument De Smede-
scheepshelling van de Museum- dak; hersteld in 1946. Bij de rij (gebouw 52, 1824) heeft
haven was oorspronkelijk de restauratie - in 2002/2003 - zijn verschillende functies gehad,
sluisdeurenhelling (Infopaneel de aanbouwen uit de jaren vijftig zoals magazijnen, smederij,
12), waar deze ijzeren reserve- verwijderd. (Info scheepshelling: loodgieterswerkplaats, koper- en
deuren voor de beide toegangen zie punt 8 routebeschrijving). blikslagerij. Op historische foto’s
tot het Natte Dok, te weten het unu:
is de rij schoorstenen van de
Boerenverdriet en de Zeedok- Hier is in enkele zalen èn in de achttien smidsvuren nog te zien.
sluis, lagen. De holle sluisdeuren nieuwe aanbouw een bioscoop De Smederij was het laatst in
hadden onderhoud nodig. Ook gevestigd. Verder een vermaak- gebruik als schilderswerkplaats
van binnen moesten ze gebikt centrum met behendigheids- en magazijn voor de bankwer-
worden. Wervianen van de en kansspelautomaten, een kers. In de Tweede Wereldoor-
onderhoudsploeg moesten zich snackbar, bowlingbanen, een log is het pand door een bom
in deze holle sluisdeuren wagen poolbiljart en een kinderspeel- getroffen. In 1958 is de zolder
om zodoende ook de binnenkant paradijs.
gesloopt en is er een verdieping
ervan schoon te krijgen.
op geplaatst, waarin de kantine
Je moet het maar durven! Later u21. Bij de linker hoek van dit voor het werfpersoneel werd
gebeurde dit onderhoud van de gebouw 51: R.A., langs de voor- ondergebracht. Deze kantine is
binnenkant d.m.v.gritstralen. malige schilderswerkplaats (zie bij de herontwikkeling van de
het naambord op de gevel boven Oude Rijkswerf verwijderd.
u20. Route vervolgen tussen een deur aan uw linkerhand; een unu:
bunker (d.i. schuilkelder, oktober deel van het langwerpig pand, Het gebouw heeft een gevarieer-
1940) en gebouw 56 (voormalig gebouw 52). Op de hoek van dit de bestemming gekregen. Vanaf
Pomphuis) door, richting het langwerpige gebouw 52: Infopa- de plek met Infopaneel 21: de
grote gebouw. U loopt recht op neel 21: De gebouwen 60, 52, Helderse Kunstuitleen; aangren-
gebouw 51 aan. Links aanhou- 47, 29 en 28. Dit paneel geeft zend een platvorm / tentoonsteldend
ziet u bij de gevel van dit informatie over de genoemde lingsruimte voor hedendaagse
gebouw Infopaneel 20: Gebouw gebouwen (tegenwoordig ‘de kunst en cultuur; vervolgens een
51 Scheepsmakersijzer (rijksmo- plint’ genoemd) langs het werf- koffie- en lunchcafé (origineel
nument).kanaal.
naambord ‘Schilders werkplaats‘
boven de deur); dan een hulp-
uVROeGeR:
verleningsorganisatie voor bedrij-
Op de plaats van dit gebouw
ven e.d. en een dienstverlenende
is een scheepshelling (1823)
organisatie voor ondernemers;
geweest, een timmerloods
tenslotte - op de zolder - een
(1866) en een scheepsmakerswerkplaats
(1909). Het huidige
boksring en fitnessruimte.
gebouw (rijksmonument) is in
Recht vooruit ziet u gebouw 47,
1937 ontworpen als scheepsma-
waar de route van de ‘Historikerswerkplaats:
Een scheepshal
sche wandeling’ begon. Tevens
voor nieuwbouw, onderhoud
het eindpunt van ons ‘Rondje
en reparatie van sleepboten, Smederij ca. 1922
binnendoor’. Vanaf dit punt kunt
landingsvaartuigen e.d.
u de tweede wandeling (‘Rondje
In 1943 is het gebouw getrof-
buitenom’) maken.
61

De tweede route - het zgn. uVROeGeR:
‘Rondje buitenom’ - geeft een Aan uw linkerhand: de
indruk van de omgeving rondom toegangspoort/-brug tot Wil-
het werfterrein. U wandelt lemsoord. Oorspronkelijk de
met een boog om de vroegere achtertoegang; enkele malen
rijkswerf heen en krijgt zodoende gewijzigd. De toegang bestond
een indruk van de gebouwen, eerst uit een vlotbrug; in 1863
die nauw verbonden zijn met de vervangen door een dubbele
werf.
ophaalbrug en in 1880 door een
smalle ijzeren draaibrug. Aan de
Gehanteerde afkortingen: ene kant was een wachthuisje
L.A. = linksaf
te vinden; aan de andere kant
R.A.= rechtsaf
stond een hoge paal met een bel
R.D.= rechtdoor
(uit 1783), die door de werfpolitie
geluid werd bij aanvang van de
62 Rondje buitenom (4 km). werktijd.
unu:
u1. start: Na de toegangsbrug De huidige ophaalbrug is uit
van Willemsoord ziet u rechts de zestiger jaren van de vorige
een hoog gebouw, Gebouw 47 eeuw, als vervanger van de te
(waar nu o.a. VVV-Willemsoord smalle draaibrug. Het aanwezige
gevestigd is). Hier begint het wachthuisje diende daarvoor te
‘Rondje buitenom’.
Als u het VVV-kantoor verlaat,
worden afgebroken.
gaat u L.A., tussen het langwerpige
gebouw 29 en gebouw
30 (bijgenaamd ‘t Raadhuis;
het gebouw met bordes) door,
richting dijk.
Gebouw 29:
De Toegangspoort:
Westpoort
Wandelroutes: Rondje binnendoor & Rondje buitenom.
Route II: Rondje buitenom
Gebouw 29 Scheepskamers hout
uVROeGeR:
Dit tot de oorspronkelijke opzet
aan de westzijde van de Oude
Rijkswerf behorende langwer-
pige gebouw (anno 1825) heeft
diverse functie gekend. Zo was
het o.a. in gebruik als constructie-
en tekenkamer en magazijn,
maar oorspronkelijk waren hier
vooral werkplaatsen te vinden.
Net als de overige gebouwen
aan de westzijde zijn de gevels
in een sobere, neoclassicistische
‘rundbogenstil’ uitgevoerd.
unu:
Dit gebouw heeft een commerciële
bestemming. Tot oktober
2010 was hier een callcenter
gevestigd.
‘t Raadhuis (gebouw 30,
van 1950):
uVROeGeR:
Het gebouw staat op de plaats
van een oliekokerij (1838) en
brandspuithuis (1911) en dankt
zijn bijnaam ‘t Raadhuis aan het
deftige uiterlijk van villa met
bordes. Het is in 1950 op een
schuilkelder uit 1940 gebouwd.
Het heeft eerst dienst gedaan
als uitbreiding van bureau
Scheepvaart. Het laatst huisde de
Geneeskundige Dienst erin. Het
kreeg toen de bijnaam Villa Appelo,
naar de naam van een arts.
unu:
Na de restauratie leidt een fraaie
trap naar de verdieping. Beneden
en boven zijn kantoor- en
vergaderruimtes. De voormalige
schuilkelder wordt gebruikt als
opslagruimte.

Achter ‘t Raadhuis - vrijwel mid- (waarschijnlijk per 1 september Gebouw 1:
den op het parkeerterrein - ziet 2011 geopend). De bedoeling is
u een transformatorstation, dat in de werkplaats kleine meubelen
in zijn huidige vorm uit 1949 op te knappen en keramiek te
dateert.
uVROeGeR:
maken.
Dit krachtstation (gebouw 34, u2. R.D., richting dijk. Na het
ook wel transformatorstation langwerpige gebouw 29 komt
’Monteurswerkplaats’genoemd) u bij een veel kleiner pand,
zorgde voor de elektriciteits- gebouw 28.
voorziening. Het werd in 1951
Gebouw 1 Geschutmakerij
in bedrijf gesteld en heeft tot Gebouw 28:
ongeveer 1998 gefunctioneerd. uVROeGeR:
uVROeGeR:
unu:
Anno 1825. Oorspronkelijk was In het verlengde van gebouw
Getracht wordt dit gebouw de hier o.a. de apotheek gevestigd. 29 en 28 ziet u het in dezelfde
status van ‘jong-monument’ te Omstreeks 1878 was het in stijl gebouwde langwerpige ge-
geven; niet zo zeer vanwege gebruik als opslag voor verbandbouw 1. Dit uit 1825 daterende
de buitenkant, maar vanwege middelen en berging voor brand- gebouw heeft diverse functies
de unieke apparatuur in het spuiten. In 1914 is het verbouwd gekend. In het begin diende het
gebouw. Van deze installatie zijn om meer ruimte te geven aan de als berging voor ‘houtwaren en
er nog maar twee in ons land. functie van verbandplaats voor planken‘ (Houtmagazijn) en later
gewonde werklieden, voordat de als ijzermagazijn. Rond 1866 was
Richting het Natte Dok ziet u Bedrijfsgeneeskundige Dienst in een deel ingericht als leslokalen
een pand met zadeldak, het Raadhuis gehuisvest werd. voor de adelborsten. Enkele
gebouw 41.
Voor die verbouwing werd het jaren later waren deze lokalen in
uVROeGeR:
gehele gebouw met ongeveer gebruik voor de applicatieschool
Hier was de voormalige Lichte een meter verhoogd en werden voor machinisten.
Plaatwerkerij (uit 1948) te vin- nieuwe ramen in het bestaande Sinds 1914 was in het geden,
waar lichte materialen zoals metselwerk ingebroken. In 1947 deelte van gebouw 1, waar het
aluminium werden verwerkt. werd de zuidmuur doorbroken ijzermagazijn te vinden was, de
unu:
t.b.v. een kleine uitbouw over de Geschutmakerij gevestigd, waar
Tot juni 2011 was er o.a. het gehele breedte van het gebouw. wapens werden gemaakt. In de
kantoor ‘Beheer Willemsoord In 1975 werd de ingang aan de twintigste eeuw waren in dit
B.V.’ gevestigd en momenteel noordgevel dichtgezet.
gebouw te vinden: de artil-
is hier een fotostudio te vinden. unu:
leriestelplaats, de artilleriewerk-
‘Beheer Willemsoord’ is vanaf is er een bureau voor
plaats, de machinewerkplaats,
mei druk doende geweest om communicatie (PR-bureau) de smederij en harderij, de
van gebouw 41 naar gebouw gevestigd.
leerbewerkerswerkplaatsen, de
56 te verhuizen. Vanaf mei
afdelingen draagbare wapenen
2011 zijn er ook gesprekken u3. Steeds R.D., richting dijk. en vuurgeleidingsystemen.
gaande om gebouw 47 geschikt Na dit gebouw 28 komt u bij
te maken als keramiekwerk- het volgende langwerpige pand,
plaats voor de cliënten van een
centrum voor ondersteuning
van mensen met een beperking
gebouw 1.
63

unu:
van de begane grond bestaat gevoegd tot een grote ruimte. In
De afdeling ‘Techniek’ van het uit een middengang met aan de rechter voorkamer (oorspron-
Marinemuseum is hier gevestigd. weerszijden kamers. Het was kelijk de ontvangkamer van de
Een vaste expositie - getiteld nodig, dat het hoofd van het officier van politie) zetelt heden
‘Schip en Werf’ - toont de Marine Bewakingskorps op het ten dage de directeur van het
ontwikkeling en toepassing van werfterrein kwam wonen. Na de Marinemuseum. In deze kamer
verschillende scheepsbouwtech- Tweede Wereldoorlog heeft het is een roodmarmeren schouw
nieken en geeft een totaalbeeld gebouw uit 1862 diverse functies en een prachtig stucplafond in
van het onderhoud en het bou- gehad, waaronder kantoor van neo-empirestijl te vinden. Naast
wen van schepen op de werf in de bouwkundige dienst van de de directeur is ook de afdeling
de afgelopen twee eeuwen. rijkswerf en leslokaal. Boven communicatie van het Marine-
de voordeur is het bovenlicht museum in het pand werkzaam.
u4. R.D., richting dijk - tot aan versierd met een levensboom; De oorspronkelijke keuken is
het werfkanaal.
aan de kant van de Weststraat in een latere fase verbouwd
bevindt zich een tweede ingang tot kantoor, maar zal in de
N.B. Het kunstwerk (van 2000) (een dagelijkse deur of een keu- toekomst weer de functie van
op het grasveld bij het werfkendeur), die vroeger voorzien keuken terugkrijgen. Onder
kanaal is van de hand van Ton was van een tochtportaal. de keukenvloer is nog het zgn.
Wijnker. Het laat het luchtver-
drijvende keldertje (regenkelder)
dedigings- en commandofregat
aanwezig. De zolder is vrijwel
64
Hr.Ms. De Zeven Provinciën zien.
helemaal origineel met ondermeer
een dienstmeidenkamer en
Woning voor den Officier van
een slaapkamer met bedstede. In
Politie:
de middenruimte is het originele
droogrek (met uithollingen voor
droogstokken) te zien. Bijzonder
is de hangende dakconstructie
‘Bruggetje van Visman’
(met koningsstijlen); het pand
is gedekt met de vrij zeldzame
Tegenover de voordeur van Oegstgeester dakpan (ook wel
deze woning lag vroeger een Beverstaartpan of Zwanenpoot
voetgangersbruggetje naar de genoemd).
Woning voor den Officier Hoofdgracht. Dit ‘bruggetje van
Visman’ maakte het de directeur u5. Rechtsomkeert; dezelfde
uVROeGeR:
van de rijkswerf, dhr. Visman, weg terug langs gebouw 1 -
Aan de kopse kant van gebouw mogelijk om van zijn woonhuis richting het groene spijlenhek bij
1 (tegen de noordgevel van aan de Hoofdgracht binnen en- gebouwtje 28.
het ‘Magazijn voor Houtwaren kele minuten op z’n werk te zijn.
en Planken’, uitkijkend op de unu:
N.B. Op de plaats van de par-
dijk) bevindt zich de vroegere De benedenverdieping van de keerplaatsen tegenover gebouw
‘Woning voor den Officier van woning is - op de voorkamer na 1 (Geschutmakerij) bevond zich
Politie‘ (de rijkswerf had een - verbouwd, toen de bouwkun- in de eerste helft van de vorige
eigen politie, de Werfpolitie); dige dienst er in kwam. eeuw de proefschietbaan, waar
een woning van het ‘midden- In de jaren zeventig zijn twee speciale inschieters
gangtype‘: de plattegrond kamers aan de linkerkant samen

(geoefende schutters) de juiste
stand van vizier en korrel t.o.v.
het richtvlak onderzochten
d.m.v. het lossen van enkele
schoten. Er werd met scherp
geschoten. Op die manier
werden de wapens getest, die op
de geweerzolder in onderhoud
waren geweest. Meters hoge
betonmuren stonden langs de Dukdalf
schietbaan; aan het eind een
doel met zand erover.
Aan de overkant van dit plein
ziet u links het brede gebouw
u6. Net vòòr het spijlenhek Dukdalf. Oorspronkelijk was
L.A., richting ramschip Schor- hier de Nieuwe Sloepenloods
pioen.
(gebouwd in 1949) en wat later
de hout- en polyesterwerkplaats;
nu is hier de WSOV (Willemsoord
Sport- en OntspanningsVereniging,
de personeelsvereniging
burgerambtenaren)
gekomen (Een dukdalf is een
in het vaarwater staande zware
paal of constructie, waar vaartuigen
aan vastgelegd kunnen
worden).
Fregat De Ruyter
U passeert aan uw linkerhand
het herdenkingsterrein, dat o.a.
bestaat uit het in de bestrating
weergegeven dek van het
Sloepenloods
geleidewapenfregat Hr.Ms. De Rechts van gebouw Dukdalf
Ruyter, het brughuis en de op- ziet u het houten Gebouw 3,
vallende radarbol van dit fregat, de voormalige Sloepenlood-
de geschuttoren van zusterschip sen (gebouwd in 1832-1833);
Hr.Ms. Tromp en het herden- oorspronkelijk voor de opslag
kingsmonument ‘Schaduwen van 36 gaffelkanonneerboten
van Licht‘ in de boeggolf, een in (het type schip, waarmee Van
2009 ontworpen kunstwerk van Speijk in de lucht gevlogen is).
Caroline van ‘t Hoff-Hörchner (Zie Aanvankelijk waren het achttien
Infopaneel bij dit monument). open loodsen; beter gezegd: het
waren kappen, waaronder de kanonneerboten
lagen opgeslagen.
In 1860 is men deze kappen met
houten gevels gaan dichtzetten
en werd er een mastenmakerij
en een sloepenloods in ondergebracht.
Enkele loodsen zijn
tijdens de Tweede Wereldoorlog
weggebombardeerd. Gebouw
De Dukdalf kwam op de plaats
van de gesloopte houten sloepenloodsen.
Er zijn nu nog zeven
loodsen over, waarvan in 1948
de houten zijgevels vervangen
werden door met steunberen
verstevigde bakstenen muren.
u7. Route vervolgen; R.D.
richting ramschip Schorpioen en
de Abraham Crijnssen.
Het ramschip Schorpioen:
Zr.Ms. Schorpioen
Zr.Ms. Schorpioen, een Nederlands
pantserschip, is gebouwd
in 1868 nabij Toulon, Frankrijk.
De puntige ramsteven was
bedoeld om vijandelijke schepen
te rammen en zo tot zinken te
brengen. In 1906 omgebouwd
tot logementschip (tussen 1951
en 1971 logementschip van de
Marva‘s in Den Helder); vanaf
1982 museumschip en sinds
1998 maakt het schip onderdeel
uit van het Marinemuseum (Zie
informatiepaneel op de kade).
65

De mijnenveger Abraham Het Torengebouw (officieel gebouw onder meer gebruikt
Crijnssen:
‘Gebouw voor opslag van licht als slachthuis, als uitgiftepunt
ontvlambare stoffen’):
van groente en vlees en na de
Tweede Wereldoorlog als opslagplaats
van olie.
unu:
In 1962 werd de Stichting
Helders Marinemuseum opgericht.
Drie jaar later droeg deze
stichting haar collectie over aan
Hr.Ms. Abraham Crijnssen
het Rijk. Sinds 1965 is de vaste
Het Torengebouw
presentatie in het Torengebouw
Hr.Ms. Abraham Crijnssen (van
te zien. In het Marinemuseum
1936), vernoemd naar een uVROeGeR:
komt ruim 500 jaar bloeiende
Nederlandse commandeur uit de Het rechter - in eenvoudige geschiedenis van de Neder-
17e eeuw, voer in camouflage- neoclassicistische stijl opgetroklandse Marine tot leven. Naast
kleuren en voorzien van netten ken - gebouw (Gebouw 4) heet zeehelden, wapens en uniformen
met takken en ander groen in de volksmond ook wel ‘t (in ‘t Torentje) is te zien, hoe de
tijdens de Tweede Wereldoorlog Torentje, hetgeen verwijst naar scheepsbouwkundige ontwikke-
tussen 6 maart en 15 maart de klokkentoren op het dak. ling van marineschepen verliep
66
1942 van Soerabaja (Oost-Java)
naar het Australische Geraldton.
Aangezien in de negentiende
eeuw niet iedereen in het bezit
(in de afdeling Techniek).
Even verderop ligt onderzeeboot
Door ‘s nachts te varen en over- was van een horloge gebruikten ‘Tonijn’ (van 1966) op het droge.
dag voor anker te gaan, wist de de werknemers van de rijkswerf De ‘Tonijn’ is een driecilinder
Crijnssen Australië te bereiken. het uurwerk van ‘t Torentje voor onderzeeboot van de Potvis-
Tot 1961 was het schip in dienst; het bepalen van hun werk- en klasse. Dit type onderzeeboot
daarna werd het in bruikleen ge- rusttijden. O.a. het handmatig vormde tussen 1960 en 1991
geven aan de maritieme jeugd- opwinden van de klok was de de kern van de Nederlandse
vereniging het Zeekadetkorps. taak van de werfpolitie. onderzeedienst. Ze is - met een
Sinds 1997 maakt het schip Het Torengebouw is in 1826 lengte van 78 meter en een
onderdeel uit van het Marinemu- gebouwd als opslagruimte gewicht van ruim een miljoen
seum (Zie informatiepaneel op van licht ontvlambare stoffen. kilo - de grootste blikvanger op
de kade). N.B. Dit deel van het Nadat in de jaren ‘30 van de het museumterrein.
Natte Dok werd vroeger ook wel negentiende eeuw bleek, dat de Aangezien de collectie van het
de ‘miljoenenhoek’ genoemd. constructie van het gebouw niet museum groeide en er door de
geschikt was voor de opslag van komst van de Tonijn meer bezoe-
u8. Ter hoogte van de tweede zware materialen zoals kolen en kers kwamen, verrees in 1995
loopbrug van de Schorpioen: turf, kreeg ‘t Torentje een andere tussen ‘t ‘Torentje en de Tonijn
L.A. het klinkerpad volgen, bestemming. Om de naar buiten een nieuw gebouw. Hier bevin-
richting dijk. Steeds R.D., langs gedrukte gevels voor instorten den zich de depots, de kantoren
het parkeerterrein, door het te behoeden, werden rond 1838 en de entree van het museum.
openstaande groene spijlen- o.a. de ijzeren muurankers op
hek, over het volgende parkeer- de buitenmuren aangebracht;
terrein en onder de loopbrug van nu nog duidelijk te zien. In de
het Marinemuseum door. 125 jaren die volgden, werd het

u9. Tussen de twee gebouwen bemanningsleden - dienstplichtig Nieuwediep: weg langs de als
van het museum door - richting matroos B. Bleye - die overboord zodanig bekend staande haven,
Hoofdgracht / de dijk.
geslagen was. Bij deze heldhaf- d.i. een door de getijdenstroom
tige daad kwam hij zelf om het van en naar de Zuiderzee uit-
Aan uw rechterhand passeert leven.
geschuurde ondiepe geul, sinds
u een pleintje met een mast en
1785 als ‘ligplaats voor ‘s Lands
enkele kanonnen (‘kanons’, bij NB. Het afsluitingskanaal rond schepen van oorlog’ in gebruik.
de Marine). Tevens ziet u een het werfterrein liep vroeger door
gedenkbank (oorspronkelijk in tot aan de huidige Het Nieuwe-
1919 op de hoek van de tuin diep. Aan de noordzijde van het
voor het Paleis; later verplaatst werfterrein werd dit stuk van het
- beter: opnieuw opgemetseld kanaal tussen ‘t Torentje en Het
- naar de huidige plek bij het Nieuwediep gedempt en werd
Marinemuseum).
het pleintje en de parkeerplaatsen
aangelegd.
Hoofdgracht (in 1857 Hoofd-
Het Paleis ca. 1952
straat genoemd): ten noorden uVROeGeR:
van het Rijkswerf-complex; aan- Het eerste gebouw aan uw
gelegd vóór 1830. Toegangsweg rechterhand is het voormalige
naar het (haven-)hoofd. Directiegebouw der Koninklijke
Gedenkbank
Marine, gebouwd in de periode
u10. Bij de Hoofdgracht R.A. 1824-1826 in neo-classicistische
De bank bestaat uit baksteen het trottoir volgen (de Hoofd- stijl naar een ontwerp van Jakob
met een zandstenen bovengracht gaat een eindje voorbij Valk. De werfdirectie kreeg een
zijde met tekst en wapens. Het de bocht in Het Nieuwediep riant onderkomen op het etablis-
opschrift luidt:
over; vroeger ‘Buitenhaven‘ sement. Het is opgezet als een
‘Gedenkt den luitenant-ter-zee genoemd).
kantoor met een logement voor
Johan August de Jongh, die, om
de directeur en de minister met
een zijner manschappen van
een viertal nagenoeg identieke
een wissen dood te redden, den
dienstwoningen in de vleugels.
4den october 1917 bij storm-
Deze dienstwoningen waren
weer in het Westgat te water
bestemd voor de belangrijkste
sprong en na diens redding zelf
ambtenaren van de werf, te
door uitputting verdronk.’
weten de magazijnmeester, de
Johan August (Guus) de Jongh
(onder-) equipagemeester, de
(Magelang 1891-Den Helder
onderdirecteur en de ondercon-
1917), in 1916 met de Deense Het Nieuwe Diep
structeur. Het imposante gebouw
Augusta Getrude Johanna (P.A. Schipperus)
verwierf spoedig de bijnaam ‘het
Hjortsho getrouwd, was marine-
Paleis’ (Het staat ook wel bekend
officier. Hij redde in 1917 als Buitenhaven of Buitenhavendijk: als ‘Commandementsgebouw’).
commandant van de torpedo- weg langs de haven; aangelegd Achter het Paleis waren tuinen
boot Hr.Ms. Pangrango tijdens voor 1830. Soms werd er ook ontworpen en een algemene
een zware storm voor de kust wel gesproken over de ‘Bui- wandelplaats, het ‘Boschje’.
van Den Helder een van zijn tenkant’. Sinds 5-4-1967 Het
67

68
Gedurende de negentiende
eeuw groeide de werf uit tot
een groot marinecomplex met
hospitaal, marinierskazerne en
opleidingsinstituut voor adelborsten.
Het Paleis bleef evenwel
het bestuurlijk centrum. Na de
Tweede Wereldoorlog werd het
marine-etablissement Willemsoord
definitief de thuishaven van
de Nederlandse oorlogsvloot.
unu:
Het voormalige Directiegebouw
annex Commandementsgebouw
is heden ten dage de residentie
van de Commandant der Zeemacht
in Nederland.
K.I.M.
uVROeGeR EN NU:
In het volgende monumentale
gebouw is het Koninklijk
Instituut voor de Marine (KIM)
gevestigd, het opleidingsinstituut
voor toekomstige officieren van
de Nederlandse Koninklijke Marine
en de Mariniers. Het monumentale
gebouw is waarschijnlijk
ontworpen door architect Van
Oudshoorn. De bouwstijl is
eclectisch met veel neo-renaissance
elementen.
Aan beide zijden van de toegangsdeur
is een gedenksteen
geplaatst. Links: ‘Den 20sten
Mei 1869 de eerste steen gelegd SBN Karel Doorman
door ZEx: den Minister van Marine
L.G. Brocx’. Rechts: ‘Aangevangen
den eersten Maart
1869. Voltooid den eersten Mei
1870.‘ Het hardstenen bordes
en de trap bij de hoofdingang
zijn in de 20e eeuw toegevoegd.
De mobilisatie (vanaf augustus
1939) bracht met zich mee, dat
de bovenverdieping werd ingericht
als hulp-hospitaal (Zie het
informatiepaneel achter het hek
langs het trottoir). De mast voor
de ingang is volgens overlevering
de mast van kanonneerboot ’No.
2’ van Van Speijk. Deze commandant
is bekend geworden,
doordat hij - belaagd door de geallieerd Nederlands-Ameri-
vijand - op 5 februari 1831 op kaans-Brits-Australisch eskader
de Schelde bij Antwerpen zijn gesneuveld aan boord van de
schip tot ontploffing bracht en kruiser Hr.Ms. De Ruyter in
daarmee de plechtige belofte de slag van de Javazee op 27
nakwam, dat hij het schip onder februari 1942. Bekend is het
geen beding in handen van de aanvalssein ‘Ik val aan; volg mij.’
tegenstander zou laten vallen (‘All ships-follow me’).
(‘Dan liever de lucht in.’). De
mast werd in 1842 in Medemblik
opgericht; later op het terrein
voor het wachtschip en na 1 mei
1870 op de huidige plek. De vier
kanonnen rondom de mast zijn
opgevist in de Straat van Messina;
vermoedelijk afkomstig van
de Nederlandse vloot, waarmee Marinehospitaal en K.I.M. ca.
De Ruyter in 1676 tegen de 1928
Fransen vocht. Gebouwen en uVROeGeR:
omgeving zijn militair terrein en Naast het K.I.M. staat het
daarom niet openbaar toegan- lesgebouw, dat na de oorlog (in
kelijk. Bij de mast vindt u ook of vlak na 1946) is gebouwd
het door de inwoners van Den op de fundamenten van het
Helder in 1954 geschonken voormalige marinehospitaal.
borstbeeld van schout-bij-nacht Het hospitaal was enigszins te
K.W.F.M. Doorman (1889- vergelijken met het Commande-
1942); als bevelhebber van een mentsgebouw (het ‘Paleis’).

meestal ‘t Klooster genoemd Hr.Ms. Johan Maurits van Nas-
vanwege de carré-vormige binsau (gebouwd in 1933).
nenplaats met omgang (d.i. de De kanonneerboot gaf op 14
stille lange - betegelde - gan- mei 1940 vanuit de Doove Balg
gen). In 1949 opende dit onder- in de Waddenzee vuursteun aan
wijsgebouw zijn deuren. Sinds het Detachement Kornwerder-
1998 is in ‘t Klooster tevens de zand van de Stelling Den Helder
Marinehospitaal en ziekenhuis uitgebreide K.I.M-bibliotheek en bracht Duits geschut op de
ondergebracht; verder zijn hier Friese kust tot zwijgen. In de
Op 1 januari 1842 werd het de reproductieafdeling, kanto- avond van dezelfde dag - met
hospitaal officieel geopend ren, les- en practicumlokalen te acht andere schepen vanuit Den
en ingebruikgenomen. Ruime vinden.
Helder op weg naar Engeland
ziekenzalen, een apotheek, een
- werd de kanonneerboot op
laboratorium, badkamers e.d. In de tuin van het Koninklijk de Noordzee nabij Callantsoog
waren aanwezig; ook was er in Instituut voor de Marine: Villa door Duitse bommenwerpers tot
het hospitaal woonruimte voor E.O. Hoewel het pand geen zinken gebracht.
‘den Administrateur’, voor de of- monumentale status heeft, is het Sculptuur: Ter gelegenheid van
ficieren van gezondheid, voor de niettemin een markant gebouw. het 175-jarig bestaan van het
apothekers en verdere bedien- Het bordje bij het toegangspad K.I.M. schonk het gemeentebeden
te vinden. Op de bovenste naar dit pand schuin voor het stuur op 30 september 2004 de
verdieping waren verschillende Gebouw ‘Klooster’ geeft aan: 10 m. hoge aluminium sculptuur
kamers voor officieren en her- ‘Ingang Villa E.O. en Zieken- ‘Wave’ van R.W. van de Wint
stellenden. Vanaf 1925 was ook boeg‘ (E.O.: Eerste Officier). (1942-2006). ‘Beweging’ - een
het gemeenteziekenhuis in het uVROeGeR:
oneindige golfbeweging - heeft
marinehospitaal ondergebracht. Het pand heeft inderdaad ooit de kunstenaar tot uitdrukking
Op 21 juni 1940 werd het ge- dienst gedaan als woning voor gebracht.
bouw door een zwaar bombar- de Eerste Officier, maar in de Enys House: Het K.I.M. is het
dement totaal verwoest. loop van de vorige eeuw werd opleidingsinstituut.
hier inderdaad de ziekenboeg Het ‘Klooster’ en gebouw
voor het Koninklijk Instituut ’Enys House’ zijn - als onder-
voor de Marine gevestigd. deel van het K.I.M. - volledig
Naar verluidt heeft ook bureau gericht op de opleiding. Het in
OS&O (Ontwikkeling, Sport & 1989 geopende schoolgebouw
Ontspanning) enige tijd van deze (de faculteit) is ingericht met
villa gebruik gemaakt.
collegezalen, een bedrijfs- en
unu:
adelborstenrestaurant. Het is
Klooster
Momenteel is het Bureau Gees- vernoemd naar een landgoed te
telijke Verzorging voor het Ko- Penryn bij Falmouth (Cornwall)
unu:
ninklijk Instituut voor de Marine in Engeland, waar de opleiding
Na de Tweede Wereldoorlog hier gehuisvest. Op de eerste gedurende de Tweede Wereld-
werd op de fundamenten van verdieping zijn passantenkamers oorlog verzorgd werd.
het hospitaal het les- / school- te vinden.
(Ongeveer op de plek van dit
gebouw voor de adelborsten ge-
gebouw was vroeger de kantine
bouwd in de stijl van de Delftse Kanon: naast de Villa staat voor schepelingen aan de haven
School; dit schoolgebouw wordt een kanon van kanonneerboot te vinden.
69

70
Tevens een badsproei-inrichting,
waar schepelingen zich konden
wassen na vuil werk, in het bijzonder
na het laden van kolen).
u11. R.D. over Het Nieuwediep;
over de brug bij de
Zeedoksluis.
Vroegere Zeedoksluis
uVROeGeR:
De oorspronkelijke Zeedoksluis
was uitgegraven op de plek
van het parkeerterrein naast de
huidige sluis. De sluis vormde de
verbinding tussen de haven het
Nieuwe Diep en het Natte Dok
en lag vroeger precies tegenover
Dok I. De schepen voeren dus in
een rechte lijn naar dit dok.
unu:
Een van de meest ingrijpende
aantastingen tijdens de wederopbouw
was de verplaatsing van
de oude Zeedoksluis in zuidelijke
richting (in 1967), waardoor
de oorspronkelijke, oost-west
georiënteerde symmetrieas
van de werf is verdwenen. De
nieuwe sluis werd als schutsluis
gebouwd; de oude sluis werd
dichtgegooid. Nog steeds is de
Zeedoksluis de toegang tot de
passanten-/jachthaven Willemsoord.
Het eerste gebouw na de
Zeedoksluis is genaamd
‘Waddenzee’.
uVROeGeR:
Oorspronkelijk was dit het
legeringsgebouw voor het K.I.M.
Later werd een gedeelte van dit
gebouw door de Onderzeedienst
ingenomen.
Grootmagazijn en ‘vierkantje’
Op gebouw ‘Waddenzee’
en Gebouw 74 na de verder
momenteel kale vlakte hebben
diverse gebouwen gestaan.
Bekend zijn o.a. het Grootmagazijn
en de vier gebouwen er
achter (het zgn. ‘vierkantje’),
beide gebouwd vanaf 1813.
In deze complexen werden
kantoren, artillerievoorraden,
zeil- en makelaarswerkplaatsen
en voorraadgoederen ondergebracht.
Later heeft ook nog
de torpedodienst delen van het
‘vierkantje’ in gebruik gehad. In
het noordelijke gebouw van het
‘vierkantje’ was bureau Arsenaal
gevestigd.
Kazerne mariniers
Tien jaar later kon men in deze
zuid-oost-hoek ook de Ka-
zerne voor de mariniers vinden
(ongeveer op de plek van het
huidige gebouw ’Waddenzee’).
Links hiervan was het gebouwtje
van de marinebakkerij te vinden.
Vooral deze hoek van Willemsoord
werd tijdens de Tweede
Wereldoorlog zwaar gebombardeerd;
liefst 17 bombardementen
werden op de rijkswerf
uitgevoerd. Veel gebouwen
werden verwoest of onherstelbaar
beschadigd.
Bombardement (juni 1940)
Het Grootmagazijn was verwoest,
evenals het ‘vierkantje’,
de zeilmakerij, het torpedoatelier,
het gasgebouw, de
Zuiderwacht, het houtmagazijn,
de nieuwe dokloods, de exercitieloods
en de sluiswachterwoningen
bij de marineschutsluis.
Tot in de jaren vijftig werd er
gewerkt aan het herstellen en
vernieuwen van de opgelopen
schade. Daarbij vond veel nieuwbouw
plaats; teveel om alles op
te noemen. Wel moeten de vrij
recent verdwenen bewapeningswerkplaatsen
(gebouw 92) genoemd
worden (van circa 1949).
Dit gebouw was op de fundamenten
van het grootmagazijn
en het ‘vierkantje’ gebouwd.

unu:
werkplaatsen), langs ‘t Boeren- destijds niet alleen het voorma-
Slechts twee gebouwen staan nu verdriet Gebouw 89 (Schilderslige rijkswerfterrein bedoeld,
nog overeind, nl. ‘Waddenzee’ werkplaats / Timmerwerkplaats maar ook de terreinen van het
en het lage gebouw 74, evenwij- / Laswerkplaats) en Gebouw 94 Koninklijk Instituut voor de
dig aan ‘t Boerenverdriet. (Expeditie bewapeningswerk- Marine en het Buitenveld (de
Wat gebouw ‘Wadden-zee’ beplaatsen / Laadstation elektrici- voormalige marinekazerne) aan
treft: tot enige tijd terug waren teitsdistributiebedrijf).
het Nieuwe Diep. Het werfbedrijf
links en rechts van het naambord
viel (en valt) niet samen met het
‘Waddenzee’ nog twee borden
werfterrein. Zo werd in 1878 een
bevestigd, nl. DOST P&O en
torpedomagazijn gebouwd op
DOST GPZ. (DOST: Directie
het gebied tussen binnenhaven
Operationele Ondersteuning.
en buitenhaven (niet ver van de
Deze directie is o.a. verantwoordelijk
voor de materiële
gereedheid van de marine. P&O:
Koopvaardersschutsluis).
Personeel & Organisatie; GPZ:
Geneeskunde en Personele
Marineschutsluis
Zorg). Het gebouw heeft vroeger NB. Juist op de plek, waar de
ook de naam ‘Buitenveld’ gedra- weg een bocht naar rechts
gen (Commandant Maritieme maakt, bevond zich vroeger
Middelen Texel).
de marineschutsluis, welke
In het andere overgebleven toegang gaf tot de Marinebin- Ankerpark met Zeevaartschool
gebouw (Gebouw 74) waren nenhaven en dus - net als de
de drukluchtwerk-plaats en de Koopvaardersschutsluis - tot de uVROeGeR:
bewapeningswerkplaatsen en Koopvaardersbinnenhaven. Deze Het grote complex aan uw
SHDA gevestigd. De overige marineschutsluis is in de loop der rechterhand is de voorma-
na-oorlogse gebouwen zijn vrij tijd verdwenen.
lige Zeevaartschool. In 1929
recent verdwenen.
gebouwd als vervanger van het
u12. De weg maakt een bocht oorspronkelijke schoolgebouw;
naar rechts. Voorbij de bocht: op 11 september 1930 werd de
de entree tot het Marineterrein Nieuwe Hogere Zeevaartschool
oversteken en eerstvolgende aan het Ankerpark geopend.
straat R.A.: Ankerpark.
Daar werden stoere mannen
opgeleid tot stuurman op de
Onderzeedienst
Ankerpark: tussen Het Nieuwe grote vaart of machinist. Ze
Diep en de Koopvaardersbinnen- leerden de fijne kneepjes van
Zo is o.a. het karakteristieke haven; aangelegd in de periode zeevaartkunde, zeemanschap,
gebouw van de Onderzee- 1890-1920. Ter plaatse werden radiotelegrafie, schiemannen,
dienst gesloopt, evenals later de eertijds de ankers en ankerket- zeilen en roeien. Het school-
gebouwen van de Bewapeningstingen van de grote, houten gebouw stond midden in een
werkplaatsen. Ook verdwenen marineschepen opgeslagen. Dit rij woningen, die gaandeweg
zijn: Gebouw 78 (Magazijn 8), terrein maakte ooit ook deel uit allemaal zijn gesloopt. Alleen het
Gebouw 91 (Opslag bewape- van de Rijkswerf, maar werd in brugwachtershuisje staat er nog
ningswerkplaatsen), Gebouw 93 1863 publiekelijk verkocht. Met (aan het eind van het straatje aan
(Kantoorgebouw bewapenings- de naam ‘Willemsoord’ werd de rechterkant).
71

unu:
kerzijde was van de Douane, het uVROeGeR:
In 1997 besloot de gemeente het midden van de Rijksgebouwen- Bij de nieuwbouw van de toen-
gebouw, dat qua bouwstijl aandienst en het rechterdeel van het malige gemeentelijke visafslag in
sluit bij de Amsterdamse School, Loodswezen. De Douane was de Den Helder werd een kunstwerk
aan te wijzen als beschermd laatste gebruiker.
van de hand van mevr. Louk
gemeentelijk monument. Mo- Het is van de hand van architect van Meurs - Mauser op het dak
menteel staat het gebouw in de L. Valk, die ook diverse andere geplaatst. In verband met een
steigers en wordt het gereno- gebouwen op de oude Rijkswerf uitbreiding van de afslag moest
veerd. Waarschijnlijk wordt het ontworpen heeft. De voorzijde dit kunstwerk verplaatst worden.
als kantoorruimte verhuurd. van het pand is twee bouwlagen unu:
De Marnixkade - achter de voor- hoog; de achterzijde is drie Er is gebruik gemaakt van dit
malige Zeevaartschool - behoort bouwlagen hoog en bevat naast kunstwerk om de op zee geble-
nog steeds tot het terrein van de twee bouwlagen een souterven vissers te gedenken. Samen
de werf.
rain. Dit is een gevolg van het met de kunstenares werd door
feit, dat het gebouw tegen de een comité een nieuw gedenkte-
u13. Rechtsomkeert; Anker- waterkering is opgebouwd. Oorken ontworpen en geplaatst bij
park uitlopen en de weg - Het spronkelijk had het gebouw een de toegang tot de visafslag. Op
Nieuwediep - oversteken. eigen drinkwaterput (vanaf het 12 juni 1999 werd het monu-
dijkje nog duidelijk zichtbaar aan ment onthuld.
u14. Nu via de betonnen trap de achterzijde van het gebouw).
72
over het dijkje en beneden aangekomen
links aanhouden; om
Het interieur is nog gedeeltelijk
intact en bevat onder andere
u18. Hier de weg (Het Nieuwediep)
oversteken en aan de
het gebouw heen.
enkele stucplafonds, trappen- overkant de weg vervolgen,
huizen, een rijk gedecoreerde
centrale hal met gestucte lisenen
richting brug.
en consoles.
u19. Eerste weg R.A. (Haven-
unu:
weg); over de Van Kinsbergen-
De nieuwe naam is ‘t Staetenhuys;
het huisvest een ICTbrug.bedrijf.
Van Kinsbergenbrug:
Gebouw Loodswezen
u15. Voorbij ‘t Staetenhuys:
in 1960/1961 gebouwd en op
18-05-1961 officieel in gebruik-
‘t Staetenhuys:
rechts aanhouden en bij het genomen. Jhr. Jan Hendrik van
uVROeGeR:
dijkje de betonnen trap op Kinsbergen (Doesburg a.d. IJssel
Dit gaaf bewaard gebleven (tegenover de Visafslag Hollands 1735 - Apeldoorn 1819):
voorbeeld van overheidsarchitec- Noorden).
Nederlands vlootvoogd.
tuur uit het midden van de 19de
Hij onderscheidde zich in de slag
eeuw (van 1847/1848) in een u16. Bovenop de kruin van het bij de Doggersbank en liet de
sobere classicistische stijl was dijkje direct L.A. over het pad werkzaamheden aan de haven-
na oplevering geheel ‘gebouw van betonplaten.
faciliteiten aan het Nieuwe Diep
voor het Loodswezen‘ (tevens
aanvangen.
woonruimte voor de hoofdamb- u17. R.D. tot het gedenkteken
tenaren en hun gezinnen). Later ‘In herinnering aan de vissers die
kreeg het gebouw gedeeltelijk
een andere bestemming. De lin-
op zee gebleven zijn.’

u20. Na de brug rechts
aanhouden, het trottoir blijven
volgen (dus niet oversteken!);
R.A. - voorbij de witte hekjes het
wandelpad op. Dit wandelpad
- evenwijdig aan de Binnenhaven
en de Zuidstraat - is de
Flaneerkade.
Binnenhaven 3 en 4 (bioscoop)
Binnenhaven: gelegen langs de Even verderop ziet u op num-
Koopvaardersbinnenhaven; deze mer 4 - bijna op de hoek van
weg is aangelegd in de periode de Binnenhaven en de Nieuwe
1830 - 1865. De naam is ont- Brugstraat (tussen een café en
leend aan het naastgelegen ver- een kapsalon / kappersschool
breed kanaalgedeelte, dat gelijk in) - een vrijwel dichte gevel,
met het Noordhollands kanaal voorzien van een hoge roldeur.
werd gegraven en (na aanvul- Op deze plek was vroeger een
lende voorzieningen) in 1836 filmhuis gevestigd (later sprak
als Koopvaardersbinnenhaven in men van een bioscoop). De vloer
gebruik werd genomen. in het pand loopt nog steeds
Zuidstraat: gelegen langs de ietwat af; een binnenmuur
Rijkswerf tussen Weststraat en vertoont de tekst: ‘Verboden
Binnenhaven. Deze weg werd te rooken’. Later fungeerde het
aangelegd voor 1830 ten zuiden pand als stalling voor vijf bussen;
van de oorspronkelijke raster- momenteel is het ‘treintje voor
werkafscheiding van de rijkswerf. toeristisch personenvervoer’ er
De huizenbouw langs de Zuidstraat
en de Weststraat - en ook
gestationeerd. Ook hergebruik!
de daarachter gelegen woonwij- u22. Einde Flaneerkade: het
ken - is voornamelijk tot stand trappetje op en de Weststraat
gekomen door de aanwezigheid
van Willemsoord. Vele
oversteken.
ambachtslieden van de werf, u23. Nu direct R.A., de Westmaar
ook onderofficieren van
de marine vestigden zich hier.
straat volgen.
Zelfstandige ambachtslieden en Weststraat: langs de Rijkswerf
winkeliers volgden.
tussen Kanaalweg / Hoofdgracht
en Zuidstraat. Deze weg werd
u21. De Flaneerkade tot het vóór 1850 aangelegd ten westen
eind toe blijven volgen. van de oorspronkelijke rasterwerkafscheiding
van de rijkswerf
School 7
uVROeGeR:
Aan het begin van de Weststraat:
deze school voor gewoon lager
onderwijs uit 1905 stond bekend
als ‘gemeenteschool no. 5’ en
was de vervanger van een vroegere
school op dezelfde plaats.
Later werd het ‘Gemeenteschool
7’. Boven de deur ziet u een
spreuk in tegeltableau: ‘Leeren is
leven, kennis is macht’.
unu:
Nadat jarenlang ruimten
verhuurd werden aan kunstenaars
(Helderse Kunstliga), een
toneelvereniging en tot half mei
2009 aan een filmhuis, werd van
gemeentewegen besloten het
gebouw te renoveren.
Er zijn plannen de Openbare
Bibliotheek hier te vestigen.
u24. De Weststraat blijven
volgen tot ongeveer halverwege,
tot het Nieuwe Kerkplein. Hier de
Weststraat oversteken; over de
toegangsbrug naar Willemsoord.
Weststraat en werf
u25. Aan uw rechterhand ziet
u het gebouw, waar de route
begon. Dit is het eindpunt van
ons ‘Rondje buitenom’.
73

74
Maritiem
1 LiChTsChiP TexeL
2 de BOnaiRe
3 RansdORP 28
4 sTOOmsLeePBOOT y8122
25 nauTisCh KwaRTieR
JACHTHAVEN
7
souvenirs
22 sOuVeniRshOP ’T ZwaanTJe
23
24
15
8
10
17
AMUSEMENT
MUSEA
8 1 BaLLORig Reddingmuseum
9 2 eVenemenTenLOCaTie maRinemuseum sTudiO 62
10 FunTasTiC CasinO
11 game KingdOm
13 uTOPOLis
14 FRanKy’s FOOd & Fun
2
19
11
6
14
9
21
13
20
22
16

5
7
7
MUSEAAMUSEMENTETEN
ETEN & DRINKEN EN DRINKEN
5 Reddingmuseum 6
6 maRinemuseum 7
8
KUNST 9&
10
23 KunsTuiTLeen
24 KunsThaL
CULTUUR
3
1
15 BaRisTa 10 CaFé gRand nJOyCaFé
waTeRwORLd
16 TeRRas 11 CaFé ResTauRanT ’T ZwaanTJe51
17 daRTCaFé 12 de Kade60 gieTeRiJ eTen & dRinKen
19 ResTauRanT 13 daRTCaFé Kade 60 de gieTeRiJ
20 ResTauRanT 14 BaRisTa de weRF CaFe enJOy
21 R!K BOdyLanguage
15 KuiPeRs hOReCa ‘T ZwaanTJe
3
16 RiK BOdyLanguage
75
4
25

76
Speciale dank voor hun medewerking: Historisch Documentatiecentrum Marinebedrijf,
Helderse Historische Vereniging, Marinemuseum, Bibliotheek van het Koninklijk Instituut
voor de Marine, Jan Bremer, Joop Kreté, Tineke Haster-de Leeuw, Riet Kisteman, Henry
Ottervanger, Henk Stapel en Herman Stapelkamp.