PASSAGES - Averbode

Veel meer dan een
geschiedenishandboek …
PASSAGES
De negentiende eeuw
1945
2001
Greet Draye
Camille Creyghton
m.m.v. Sarah Verhaegen
o.l.v. Hans Cools
en Kaat Wils
1815
1918
28 04 2009 09:1
www.averbode.be/passages
Deel 3
verschijning
mei 2010
PASSAGES
Het interbellum en de Tweede Wereldoorlog
3e graad aso
PASSAGES
Het interbellum en de Tweede Wereldoorlog
3338-1
Greet Draye
Camille Creyghton
Sarah Verhaegen
m.m.v. Steven Thiry
o.l.v. Hans Cools
en Kaat Wils
1918
1945
21 01

De reeks Passages is het
resultaat van een intense
samenwerking tussen de auteurs
(verbonden aan de K.U.Leuven),
een expertenteam en een
leerkrachtengroep.
Voor de 3e graad aso bestaat Passages
uit 3 delen:
Passages deel 1 vertelt het
verhaal van de negentiende
eeuw die start in 1815 met de slag
bij Waterloo en het Congres van
Wenen en eindigt met de Eerste
Wereldoorlog.
Passages deel 2 vertelt de
geschiedenis van de periode
tussen het einde van de Eerste
en het einde van de Tweede
Wereldoorlog.
Passages
deel 3 (1945-2001) beschikbaar
graad aso.
Elk handboek bestaat steeds uit
5 thema’s
rond een begrip: Volk en natie,
Individu, Arbeid, Natuur en Oorlog.
Op die manier wordt het duidelijk hoe
de betekenis van die 5 begrippen in de
loop der tijden is veranderd.
De thematische opbouw vormt de rode
Ontdek
het verhaal van
het verleden …
Passages deel 2
Volk en natie
Kan het 19e-eeuwse concept van natiestaat
wordt moeilijk om tegemoet te komen aan de
nationale gevoelens van alle volkeren ...
3. De constructie van België
1. Joseph Paelinck, Koning Willem I, schilderij, 1819.
Amsterdam, Rijksmuseum.
Eupen
Malmedy
St.-Vith
60 / volk en natie
België was een product van de revolutiegolf die in 1830 door Europa trok.
Het nieuwe land werd al gauw een ideaalbeeld voor de liberalen in Europa.
In België werden het liberale streven naar volkssoevereiniteit en een
aparte positie voor de (liberale) burgerij met elkaar verzoend. België was
alles tegelijk: een gematigde parlementaire democratie, een constitutionele
monarchie én een liberale natiestaat. De Europese liberalen hoopten dat
het Belgische model ook kon worden gerealiseerd in andere landen. De
ontwikkelingen in de jonge staat werden door de buurlanden daarom met
bijzondere aandacht gevolgd.
Het Verenigd Koninkrijk
der Nederlanden
De geschiedenis van België begon eigenlijk al in 1815. Een van de besluiten
van het Congres van Wenen¥ 48 was de oprichting van het Koninkrijk der
Nederlanden, dat al gauw werd omgedoopt tot het Verenigd Koninkrijk der
Nederlanden. In maart 1815, even nadat Napoleon uit zijn ballingsoord
Elba was ontsnapt, riep Willem, die al sinds twee jaar koning van de Noordelijke
Nederlanden was, zich uit tot koning Willem I van het nieuwe koninkrijk.
(ill. 1) De grootmachten stemden daarmee in. Willem I droomde
al langer van de vereniging van de beide Nederlanden – hij had het overigens
consequent over een ‘hereniging’, want in de zestiende eeuw waren
grote delen van de Nederlanden al samengevoegd geweest. Nadat Russische
en Pruisische troepen in 1813 de Franse bezetter uit het Noorden hadden
verdreven en hij de troon had beklommen, werkte hij verschillende
scenario’s uit voor de nieuwe unie. Liefst zag hij dat het hele Zuiden en zo
veel mogelijk Duits gebied tussen de Maas en de Rijn bij zijn rijk werden
gevoegd. De paniek die na de ontsnapping van Napoleon was ontstaan,
maakte dat heel wat van zijn eisen werden ingewilligd. De grootmachten
zagen in een sterke Nederlandse staat immers een ideale buffer tegen het
2. België in het
Verenigd Koninkrijk der
Nederlanden en na 1830.
Passages deel 1
Mooi geïllustreerde lesteksten
grote diversiteit aan bronnen:
...

Individu
voorgrond en wordt hij het uitgangspunt van
het burgerlijk denken. Na de Eerste Wereldoorlog
lijkt het individu op te gaan in de massa.
Passages deel 1
Passages deel 2
De lay-out nodigt uit
tot spontane lectuur.
passages
Passages stemt
tot nadenken ...
Het verhaal van het verleden
prettig leesbare teksten
heldere lay-out
duidelijke structuur
Kruisverwijzingen
tussen hoofdstukken
verbanden leggen tussen historische
verschillende standpunten
Bruikbaar in alle
onderwijsnetten.

Arbeid
De burgerij in de 19e eeuw vindt dat mensen
beter worden door te werken. Maar de vrije
markt van de 19e eeuw wordt gereguleerd.
Overheden besluiten in te grijpen in de
economie.
Leerlingen leren
om langere teksten
zelfstandig te
verwerken.
Natuur
Tijdens de 19e eeuw wordt het duidelijk dat er
door de mens. Na de Eerste Wereldoorlog
Oorlog
steeds verwoestender. De Tweede
Wereldoorlog getuigt van de grootschalige en
ontmenselijkende Duitse uitroeiingspolitiek.
13. De coöperatieve bakkerij van De Vooruit. In 1880, tijdens de
naweeën van de crisis van de jaren 1870, stichtten de Gentse arbeiders
een coöperatieve bakkerij. Op de gevel stond geschreven: ‘Werkers,
wilt gij vrij zijn, ontwikkelt u. De wereld is aan u. Leest Vooruit’. Al gauw
breidde de werking uit. De Samenwerkende Maatschappij Vooruit, die in
1886 statuten kreeg, zette tegen dan een uitgebreid netwerk van winkels
op voor de verkoop van – vooral – kleding, drank, geneesmiddelen,
brandstof en meubels. Het hoofdkantoor van de Vooruit lag aan de
Vrijdagmarkt, de feestzaal aan de Sint-Pietersnieuwstraat. Foto van Jules
Beheyt, jaren 1890.
14. Gentse textielarbeiders betogen tegen de
kinderarbeid op 15 augustus 1906. Anonieme foto.
116 / arbeid
Passages deel 1
Het verzet groeit
Vanaf de eerste helft van de negentiende eeuw groeide het
besef dat de levensomstandigheden van het arbeidersproletariaat
– zoals de verarmde arbeidersgroep ook werd genoemd
– onrechtvaardig waren. Dat bewustzijn leidde tot protesten
in de vorm van spontane stakingen en relletjes. Duidelijke
eisen werden echter niet geformuleerd. Precies omdat het
protest ongeorganiseerd was, boezemde het de overheid en
de fabrieksbazen weinig angst in. Vanaf de tweede helft van
de negentiende eeuw veranderde de aard van het protest.
Arbeiders organiseerden zich in mutualiteiten, coöperaties
en vakbonden. Die verandering was deels een gevolg van het
groeiende besef van de kloof tussen arm en rijk, en deels van
een aantal praktische veranderingen. In zowat alle Europese
landen en in de Verenigde Staten werd rond het midden van
de negentiende eeuw de vrijheid van vereniging ingevoerd.
In mutualiteiten legden arbeiders spaargeld bijeen waarop
ze aanspraak konden maken in geval van ziekte of ouderdom,
of waarmee weduwen en wezen werden geholpen.
Met coöperaties probeerden arbeiders en boeren hun afhankelijkheid
van het kapitalistische systeem te verkleinen. Ze
produceerden – sponnen, weefden, bakten brood of kweekten
groenten – voor eigen gebruik en ze (ver)kochten hun
producten via een netwerk van eigen winkels. (ill. 13) Ze
konden ook krediet krijgen bij bevriende banken. Mutualiteiten
en coöperaties joegen de burgerij geen angst aan.
Integendeel: ze juichte de initiatieven toe, omdat ze aanzetten
tot zelfredzaamheid. Verscheidene Europese overheden
gaven zelfs subsidies om de oprichting ervan te stimuleren.
Verschijningen en genezingen
In de negentiende eeuw ontstonden in de katholieke kerk allerlei nieuwe
devoties.¥ 159 De Mariaverering was altijd al belangrijk geweest voor katholieken,
maar ze beleefde in die eeuw een ongekende bloei. Op verscheidene
plaatsten in Europa verklaarden mensen dat Maria aan hen was verschenen.
Na die verschijningen kwamen er vaak bedevaarten op gang naar
de plaatsen waar ze hadden plaatsgevonden. Soms verklaarden pelgrims dat
ze na hun bedevaart waren genezen van allerlei ziektes.
De verhalen over die wonderbaarlijke genezingen stimuleerden de pelgrimage
geweldig. Maar de bedevaarten en de verhalen over genezingen
kregen ook veel kritiek. In de negentiende eeuw kwam de moderne geneeskunde
tot ontwikkeling, die weinig geloof hechtte aan wonderen. Veel
liberale burgers stonden bovendien erg sceptisch tegenover de kerk en het
idee dat God zou kunnen ingrijpen in het aardse leven.
Wat was precies de rol van die verschijningen in het negentiende-eeuwse
katholicisme? Waren de bedevaarten en de genezingen die zouden hebben
plaatsgevonden een modern of een traditionalistisch fenomeen? Wat von-
1. Bedevaarders bezoeken de grot van Massabielle den niet-katholieken van die wonderlijke genezingen? Wat dachten artsen
in Lourdes. Foto van Goos van der Veen, 2006. ervan? Dat kun je zelf onderzoeken in dit hoofdstuk.
166 / natuur
Passages deel 1
Vietnam (1957-1975)
Aan het einde van de jaren 1950 raakten het communistische
Noord-Vietnam en de republiek Zuid-Vietnam met
elkaar in oorlog. Het Noorden werd gesteund door de guerrillabeweging
Vietcong. Vanaf 1964 vochten de Verenigde
Staten actief mee in het conflict. Voordien had Amerika al
adviseurs gestuurd naar Zuid-Vietnam. Met die adviseurs
en soldaten reisden ook journalisten mee. Ze deden rechtstreeks
verslag van de oorlog, die bleef aanslepen tot 1975.
In totaal kostte de oorlog het leven aan miljoenen Vietnamezen
en aan ongeveer 60 000 Amerikaanse soldaten.
Tijdens de Vietnamoorlog konden de journalisten relatief
ongestoord hun gang gaan. In vergelijking met andere
conflicten was er weinig censuur en controle van de Amerikaanse
overheid. Daardoor konden de gruwelijkheden
onbelemmerd de Amerikaanse huiskamers binnendringen.
Bovendien was er veel meer beeldmateriaal beschikbaar dan
een eeuw voordien. De techniek om foto’s te maken was
heel wat eenvoudiger geworden en het aantal journalisten
dat actief was in het oorlogsgebied was enorm toegenomen.
Naast foto’s werden er ook filmbeelden gemaakt.
Phan Thi Kim Phuc, ook bekend als Kim Phuc, werd geboren
in 1963. Ze werd bekend doordat ze was te zien op de
bekendste foto uit de Vietnamoorlog. (ill. 13) De foto werd
gemaakt toen ze negen jaar oud was. Het Zuid-Vietnamese
Passages deel 1
12. Twee Amerikaanse mariniers dragen een jonge Vietnamese
vluchteling in een mand bij de evacuatie van een dorp in Zuid-Vietnam,
1970. Anonieme foto.
13. Phan Thi Kim Phuc. Foto van Nick Ut, juni 1972.
textielsector een immense productiestijging teweeg. Mijnen
konden dankzij de stoommachine worden ontgonnen tot
op grotere diepten dan tevoren. Dat was nodig, want de
vraag naar steenkool – vooral in de vorm van cokes – als
brandstof voor de zich ontwikkelende ijzerindustrie nam
toe. Ook de hoogovens en puddleovens in de ijzerindustrie
konden voortaan worden aangedreven door stoom. Het
ijzer, dat tevoren werd bewerkt met houten hamers, kon
sneller en beter worden gesmeed met zware metalen hamerconstructies
die in beweging werden gebracht door een
stoommachine.
De stoommachine bleek ook ideaal te zijn om treinen aan te
stuwen. Het betere ijzer was uitermate geschikt om er sporen
uit te vervaardigen waarover de zware stoomlocomotieven
zich konden voortbewegen. In 1830 legde de eerste
stoomtrein het traject tussen Manchester en Liverpool af.
(ill. 3) Het eerste stoomschip voer uit in 1807. Het was een
raderschip dat nog niet was uitgerust om de oceaan over
te steken. In 1833 lukte dat voor het eerst. De scheepvaart
boomde, onder meer door de ‘canal fever’ die leidde tot het
uitgraven van kanalen – eerst in Groot-Brittannië, daarna
in continentaal Europa en Amerika, en uiteindelijk over
de hele wereld. Het Suezkanaal, dat werd opengesteld in
1869, bracht Azië een stuk dichterbij. Na de uitvinding van
de stoommachine was de technologische vooruitgang niet
meer te stuiten. (ill. 4)
De industrialisatie breidt zich uit
De industriële revolutie begon in Groot-Brittannië. Dat had
verscheidene oorzaken. Doordat dat land vernieuwingen had
ingevoerd die de landbouw efficiënter hadden gemaakt, ¥ 107
waren er veel en dus goedkope arbeidskrachten beschikbaar.
Groot-Brittannië beschikte ook over talrijke natuurlijke
grondstoffen. Exotische grondstoffen zoals katoen konden
(R)evolutie
Ook Otto Dix meldde zich bij het rekruteringsbureau. (ill.
11) Hij was een jonge schilder uit Dresden die de kunstacademie
nog niet had afgemaakt. Hij had grote belangstelling
voor het expressionisme, waarvan een paar belangrijke vertegenwoordigers
uit Dresden kwamen. Dix was een gemotiveerde
militair. Hij vocht zowel aan het oostfront als het
westfront, raakte gewond, kreeg diverse onderscheidingen
en gaf zich vlak voor de wapenstilstand nog op voor een
opleiding tot piloot. Tijdens zijn verblijf in de loopgraven
maakte hij meer dan zeshonderd tekeningen. Als hij geen
tekenpapier had, tekende hij op de achterkant van de postkaarten
die hij naar zijn familie stuurde.
Gedurende de oorlog probeerde hij verschillende stijlen
uit, gaande van het futurisme tot het realisme, op zoek naar
de beste manier om zijn oorlogservaringen weer te geven.
(ill. 12 en 13) Na de wapenstilstand bleef de oorlog zijn
werk domineren. Veel van die naoorlogse werken zijn uitgesproken
antimilitaristisch. In de jaren 1920 maakte hij een
reeks van vijftig etsen over de oorlog. (ill. 14) Het was zijn
bedoeling daarmee een nuchter verslag van zijn verblijf aan
het front te geven. Het overheersende thema van de tekeningen
is de dood. Ze tonen onbeperkt de ergste verschrikkingen.
Succes had hij er niet mee. In het Duitsland van de
jaren 1920 waren dat soort getuigenissen niet populair,
zodat zijn tentoonstellingen weinig publiek trokken.
oorlog / 191
168 / natuur
13. Otto Dix, De skaatspelers, schilderij, 1920. Staatliche Museen
zu Berlin, Nationalgalerie. De oorlog speelde vaak indirect een rol in
schilderijen die op het eerste gezicht een ander thema hadden. Deze
skaatspelers zijn gehandicapte oorlogsveteranen die zich behelpen met
protheses.
Het begrip ‘industriële revolutie’ deed zijn intrede al in
de eerste helft van de negentiende eeuw om er de grote
veranderingen in de samenleving mee aan te duiden.
Tegen het einde van de eeuw had het al een vaste
plaats verworven in de geschiedenisboeken. Nochtans
is ‘revolutie’ een misleidende term. Hij maakt – terecht
– duidelijk dat er heel wat veranderde. Maar strikt genomen
voltrekt een revolutie zich in korte tijd en is ze
precies te dateren. De technologische veranderingen
voltrokken zich in een langzaam proces, waar moeilijk
begin- en eindjaren op te plakken zijn. Het proces van
de industrialisering in de negentiende eeuw verliep
in twee fases. De eerste fase liep grofweg van 1750 tot
1850, de tweede van 1870 tot aan de Eerste Wereldoorlog.
3. Ansichtkaart uit Lourdes waarop Bernadette tijdens de
verschijningen is afgebeeld. Anonieme foto, omstreeks 1900.
11. Otto Dix. Foto van Hugo Erfurth, 1925.
4. Bernadette
Soubirous, gekleed
in de traditionele
herderinnenkledij
van de streek. In haar
handen houdt ze een
rozenkrans. Op de
achtergrond hangt
een doek waarop
het berglandschap
van de Pyreneeën is
geschilderd. Anonieme
foto, omstreeks 1860.
2. Doorsnede van ee
Tekening, einde achttiende
des Ponts et des Chaussée
3. De stoomlocomot
Stephenson. Anonieme ho
1829.
4. Claude Monet, He
Parijs, Musée d’Orsay.
De verleiding van het
1. De Britse historica Ruth Harris sch
over de gebeurtenissen in Lourdes van
tot aan de Eerste Wereldoorlog. In de
‘Op het eerste gezicht lijkt Lourdes synoniem
en ongebreideld consumentisme, met mobili
en nieuwe indoctrinatietechnieken. Vanuit da
het bedevaartsoord als een schoolvoorbeeld v
idee doet echter nauwelijks recht aan de comp
van het pelgrimagefenomeen, want Lourdes v
van de politieke en culturele massabeweginge
eeuw. Het wezen van de pelgrimage was de ve
miraculeuze en de persoonlijke ontmoeting m
De negentiende eeuw wordt algemeen gezien
Frankrijk een seculiere en republikeinse staat w
een heroverweging van die conventionele inte
Alleen al de massale aantrekkingskracht van he
aan hoezeer religie een cruciale rol bleef spele
We mogen Lourdes ook niet beschouwen als ee
van “traditie in de moderniteit”, als een eiland
bruisende zee van vernieuwing.’
Uit: Ruth Harris, Lourdes. Geschiedenis van een
vertaald door Roelof Posthuma, Baarn, 1999, p. 2
Op welke manier probeert Harris de o
historici te nuanceren dat de katholie
melijk traditionalistisch opstelde?
Waarom noemt Harris Lourdes toch oo
modern fenomeen?
2. Ruth Harris waarschuwt in haar boek
heid van het bronnenmateriaal. Eigenlijk
bron onvermijdelijk enigszins gekleurd.
ooggetuige, zelfs een fotograaf kijkt altij
paald standpunt. Harris stelt echter dat d
schrijving over Lourdes en vergelijkbare
meer dan gewoonlijk het geval is. Er war
voorstanders van de bedevaarten, maar o
tici die er helemaal niets van geloofden. D
schreven weleens tegenovergestelde ding
over zaken gaat die eigenlijk nooit echt te
Het is dus belangrijk dat je je dit hele hoo
van wie een bepaalde bron afkomstig is, w
die persoon inneemt en welk doel hij voo
geldt ook voor de visuele bronnen.
Bekijk de drie afbeeldingen van Lourd
tiende eeuw. (ill. 3-6)
Welk standpunt nemen de makers van d
Wat willen ze propageren? Waarvan kun
De bedevaarten
en de genezingen
1. Hiernaast vind je de cijfers over de deeln
tionale bedevaart, die vanaf 1875 elke zom
Lourdes. In die aantallen zijn de pelgrims n
Extra onderzoekshoofdstukken
op www.averbode.be/passages
12. Otto Dix, Zelfportret als Mars, schilderij, 1915. Freital, Haus
der Heimat. Voor dit zelfportret als de oorlogsgod Mars liet Dix zich
inspireren door de futuristen. Het lijkt op het eerste gezicht een lofzang
op de oorlog, maar het doodshoofd in de rechter bovenhoek toont de
keerzijde van het militarisme.

en stoommachine, ontworpen door James Watt.
de eeuw. Parijs, Archives de l’Ecole nationale
es.
tief Rocket, ontworpen door George
outsnede, verschenen in Mechanics Magazine,
et station Saint-Lazare in Parijs, schilderij, 1877.
t miraculeuze
hreef in 1999 een boek
anaf de verschijningen
inleiding schrijft ze:
met verpakte vroomheid
lisatie van enorme massa’s
at perspectief verschijnt
van “moderniteit”. Het
plexe werkelijkheid
verschilde hemelsbreed
en van de negentiende
erleiding van het
et het bovennatuurlijke.
n als het tijdperk waarin
werd. Maar Lourdes maakt
erpretatie noodzakelijk.
et bedevaartsoord geeft
len in de “moderniteit”.
een vertegenwoordiging
d van oud geloof in een
n religieus fenomeen,
. 28-30 en 39.
opvatting van veel
eke kerk zich voornaok
niet zomaar een
k voor de gekleurdjk
is elke historische
. Een schrijver, een
ijd vanuit een bedit
bij de geschiede
verschijnselen
ren zeer vurige
ook heftige scep-
. Die twee groepen
gen op, terwijl het
te bewijzen zijn.
ofdstuk afvraagt
welk standpunt
or ogen heeft. Dat
des in de negen-
de afbeeldingen in?
n je dat afleiden?
lname aan de naer
plaatsvond in
niet begrepen die
s
ng
arbeid / 93
Begripshistorische aanpak
aandacht voor begripsgeschiedenis
leren aanvoelen van gelaagdheid en veranderlijkheid
van de betekenis van begrippen
uitgebreid begrippenregister
Er zit ‘schwung’
in het handboek.
Onderzoekshoofdstukken
in klassenverband
literatuur en actuele verschijningsvormen
van geschiedenis
gerichte vragen om competenties
te ontwikkelen
Meer dan de traditionele
geschiedenis
originele onderwerpen:
geen traditionele scheiding tussen
Niet-westerse samenlevingen
...
Het geschiedenisverhaal
met sterke beelden
passages
9. Russen proberen familieleden te identificeren die door Duitse
troepen in Kertsj in de Krim werden gedood. De foto werd een symbool
van het enorme leed van de Russische bevolking tijdens de Tweede
Wereldoorlog. Foto van Dimitri Baltermants, januari 1942.
10. Hulp voor de Sovjets
‘Hulp voor de Sovjets. Van onze diplomatieke correspondent.
Uit haast alle wereldhoofdsteden kwamen gisteren berichten over
intense diplomatieke contacten. Bijna overal pasten regeringen hun
politiek aan, of ze gooiden hun beleid volledig om, als gevolg van
Hitlers aanval tegen de Sovjet-Unie. Het algemene gevoelen is dat geen
enkele daad duidelijker het Duitse verlangen naar wereldheerschappij
heeft getoond. Londen kreeg gisteren berichten van de regeringen van
het Gemenebest en de geallieerden. Zondagavond had Churchill alle
mogelijke hulp aangeboden aan de Sovjet-Unie, voordat hij wereldwijd
overleg had kunnen plegen. Hij had de hulp vertrouwelijk aangeboden,
ook in naam van het Gemenebest. De berichten die binnenliepen, bevestigden
dat hij hun standpunt juist had ingeschat. Het Gemenebest
is bereid volledig mee te werken. Alle regeringen – de Britse, de geallieerde
en die van het Gemenebest – hebben in het verleden meningsverschillen
met de Sovjet-Unie gehad. Die meningsverschillen verbleken
in het licht van de Duitse agressie. Eén daad van Hitler verenigt de
hele wereld.’
Naar: ‘Help for the Soviet’, in: The Times, 24 juni 1941, p. 4.
106 / oorlog
Oorlog in het oosten
Passages deel 2
In juni 1941 ging Operatie Barbarossa van start: de aanval
tegen de Sovjet-Unie die Hitler een belangrijk deel van de
gewilde lebensraum moest opleveren. Stalin sloot zich daarop
aan bij het geallieerde kamp. In het verleden hadden de
overige geallieerde landen zich afgezet tegen de communistische
ideeën van Stalin en het geweld dat in naam daarvan
werd gepleegd. (ill. 10)¥ 25 Daarover werd niet langer gerept.
Nu primeerde dat de geallieerden het grote Sovjetleger
– zes miljoen soldaten – aan hun kant kregen. Stalins Rode
Leger was inderdaad groot. Maar het was ook oud en traag,
zoals de legers van de andere geallieerden. Hitler vermoedde
daarom dat hij de blitzkrieg in het westen probleemloos zou
kunnen herhalen in het oosten. Hij stuurde drie legers – samen
drie miljoen soldaten – af op de Sovjet-Unie. Een leger
trok in het noorden richting Leningrad (het huidige Sint-
Petersburg) en de Baltische staten, een ander rukte op richting
Moskou, en het derde in het zuiden zette koers naar de
Kaukasus en Stalingrad (het huidige Volgograd). (ill. 9)
De opmars verliep inderdaad bijzonder vlot. Tot het herfst
werd: de weersomstandigheden veranderden en de Duitse
6. Naar een sociale solidariteit
‘De werkgevers- en de werknemersvertegenwoordigers erkennen dat de goede
gang van de ondernemingen, waarmee de algemene welvaart van het land verband
houdt, alleen door een trouwe samenwerking kan geschieden. Zij wensen een
verstandhouding tussen werkgevers en werknemers tot stand te brengen, welke
gegrond is op wederzijdse eerbied en op een wederkerig erkennen van rechten en
plichten. De werknemers eerbiedigen het wettelijk gezag van de hoofden van de
ondernemingen en stellen er een eer in, hun werk plichtsgetrouw uit te voeren. De
werkgevers eerbiedigen de waardigheid van de arbeiders en stellen er een eer in
hen met rechtvaardigheid te behandelen. Zij verplichten zich ertoe, hun vrijheid van
vereniging en de uitbreiding van hun organisaties direct, noch indirect te hinderen.
Van deze geest vervuld, kwamen beide partijen overeen om aan de Regering te
vragen, zodra het land zijn onafhankelijkheid zal hebben teruggekregen, een reeks
dringende maatregelen te treffen met de bedoeling tegemoet te komen aan de
gedurende de bezetting door het merendeel der arbeiders ondervonden ellende,
en die ook de weg kunnen openen voor een nieuwe maatschappelijke vooruitgang,
gevolg van een economische ontwikkeling van een weer tot vrede gebrachte wereld,
zowel als van een rechtvaardige verdeling van de voordelen van een stijgende
productie. Deze dringende maatregelen hebben voornamelijk betrekking op het
loonstelsel, de instelling van een volledig systeem van sociale zekerheid voor de
werknemers, met als ondergrond de nationale samenwerking en het herstellen
of het invoeren van stelsels van paritaire samenwerking tussen werkgevers- en
werknemersorganisaties.’
Uit: ‘Ontwerp van een overeenkomst tot sociale solidariteit’, in: Het Arbeidsblad, 1,
1945, p. 9.
7. De voedingszaak Descheemaeker in Gent. De winkel werd gedreven door een
vrouw. Anonieme foto, jaren twintig.
Passages deel 2
Vrouwen aan het werk
In de negentiende eeuw was het kostwinnersmodel
het ideaal: de man verdiende
het gezinsinkomen en de vrouw bleef thuis
en zorgde voor de kinderen. Dat model
bleef in de eerste helft van de twintigste
eeuw bestaan. De crisis van de jaren dertig
en de hoge werkloosheid – zowel onder
mannen als vrouwen – die er het gevolg van
was, versterkte het nog. Werkende vrouwen
zouden immers arbeidsplaatsen voor mannen
bezet houden, zo was de redenering.
In 1934 werden daarom alle vacatures voor
ambtenaren alleen nog opengesteld voor
mannen. Toch waren er uiteraard vrouwen
die buitenshuis werkten. Veel arbeidersgezinnen
konden niet rondkomen van het
inkomen van de man alleen. Vooral jonge,
ongehuwde vrouwen verrichtten betaald
werk. Ze werkten meestal in typische vrouwenberoepen,
waar ze geen concurrentie
vormden voor de mannelijke werkzoekenden.
Ze waren dienstbode (waarschijnlijk
gold dat voor een kwart van de werkende,
ongehuwde vrouwen in België), naaister,
strijkster, verpleegster, inpakster in een
fabriek, vroedvrouw of onderwijzeres. (ill.
4) Hun werk werd vaak bestempeld als minderwaardig.
In veel gevallen ging het om
ongeschoold werk van korte duur.
Veel vrouwen beschouwden hun baan slechts
als een bijverdienste. Ze noemden zich huisvrouw,
ondanks hun werk buitenshuis. Daardoor
werden ze vaak niet opgenomen in de
arbeidsstatistieken en is het niet gemakkelijk
om uit te maken hoeveel vrouwen precies
buitenshuis werkten. Vrouwen waren zelden
ondernemer, en als dat het geval was ging het
meestal om familiebedrijven. Vaak leidden
ze dan het bedrijf na het overlijden van hun
man, totdat een zoon oud genoeg was om het
roer over te nemen. Een hinderpaal voor de
vrouwelijke ondernemers was dat vrouwen
na hun huwelijk geen juridische handelingen
mochten stellen, zoals een bedrijf oprichten.
Toch waren er opmerkelijke uitzonderingen.
Zo stichtte Angèle Manteau in 1932 een boekhandel
in Brussel, die uitgroeide tot een grote
uitgeverij. Ook moeten er veel bedrijven,
bijvoorbeeld kruidenierszaken, zijn geweest
die formeel op naam van een man stonden,
maar die in de praktijk door zijn echtgenote
werden geleid. (ill. 7)
arbeid / 75
Passages deel 2

PASSAGES ONLINE
Het vak geschiedenis leeft!
Daarom worden de handboeken van
Passages aangevuld met een
onlinehandleiding:
ideaal voor updates
gemakkelijker voor aanpassingen
in functie van de klassituatie
INGREDIËNTEN
methodeconcept
hoe de website het boek aanvult en hoe u met
Passages een les kunt opbouwen.
Passages
onderwijsnetten. Zowel voor het VVKSO als
voor het GO! is een trajectvoorstel uitgewerkt
dat u tijdens het schooljaar kunt volgen.
Uiteraard staat het u vrij om daarop te variëren.
Elk handboek bevat immers materiaal voor
verschillende routes.
Passages deel 1 (1815-1918)
De burgerlijke eeuw
Ooggetuigen van de Eerste Wereldoorlog
Passages deel 2 (1918-1945)
Mijnwerkers in Limburg

www.averbode.be/passages
ondersteund volgens een vast stramien:
vragen bij de leestekst (met beknopte
antwoorden)
opdrachten bij de bronnen
van (vertaalde) bronteksten
antwoorden op de vragen uit de
1815
1918
m.m.v. Steven Thiry
Als het leslokaal uitgerust is met een beamer
De website wordt uitgebreid
met fi lmbeelden:
mogelijkheid tot downloaden
1918
1945

NAAM:
PASSAGES
Leveringsadres:
Facturatieadres:
IK BESTEL
+ bijdrage administratie- en verzendkosten (voor bestellingen van minder dan € 250) : € 4,95
Datum:
1815
1918 1918
1945
www.averbode.be
1945
2001
Totaal: €
Meer informatie?
Wenst u een presentatie bij u op school
postnummers 1500 t.e.m. 1790
Steven Vlieghe
steven.vlieghe@verbode.be
Nancy Vandepitte
nancy.vandepitte@verbode.be