Meer informatie over Sonnenborgh als sterrewacht - Voet van ...

Sonnenwijzer
najaar 2008
Sterrenkunde
op grote hoogte
Inhoud De actuele sterrenhemel 2 | historie: Sporen van Zonnenburg 3 |
portret: Buys Ballot 5 | sterrenkunde: La Palma 6 | actueel: Kijkavonden
& Innovatieprijs Ster van Utrecht 9 | weer & klimaat: Zeekaarten:
het Haligrafisch Instituut 10 | agenda 12

sterrenkunde
De actuele sterrenhemel
De verschijning van Venus aan de avondhemel van september 2008 t/m maart 2009.
De positie van Venus is aangegeven op het moment dat de zon 6 graden onder de horizon staat.
bron afbeelding 1: Sterrengids 2008, uitgave Stichting De Koepel
Foto’s van de verschijning van Venus in 2007 gemaakt door Arnaud Kraningen uit Vlaardingen.
Sonnenborgh - museum & sterrenwacht
Zonnenburg 2
3512 NL Utrecht
t 030 - 230 2818 (di t/m vr 13.00–17.00 uur)
e-mail: info@sonnenborgh.nl
www.sonnenborgh.nl
2
Openingstijden
Dinsdag t/m vrijdag 11.00 – 17.00 uur
Zondag 11.00 – 17.00 uur
Vanaf 19 september t/m 11 april zijn er iedere
vrijdagavond en zaterdagavond van
20.00 – 21.30 uur kijkavonden. (Reserveren
voor deze kijkavonden is noodzakelijk:
030 – 2302818, di t/m vr 13.00 – 17.00 uur).
Toegangsprijzen
Volwassenen € 5,00
Kinderen 4 t/m 17 jaar € 3,00
65+ | U-pas | CJP € 3,50
Museumkaart: gratis
Venus, schitterende avondster
Het komende half jaar is de planeet Venus
als heldere avondster aan de zuidwestelijke
horizon te bewonderen. Vanaf half november
gaat Venus al meer dan twee uur na de zon
onder. Rond die tijd krijgt Venus gezelschap
van de planeet Jupiter die, vanuit de aarde
gezien, steeds dichter naar de zon beweegt. Op
1 december is de kortste nadering van Venus en
Jupiter, ze staan dan op twee vingers dikte (bij
een gestrekte arm), ofwel 2 graden van elkaar.
Ook op 1 december zal de maan voor Venus
langs bewegen. Het verschijnsel is eenvoudig
met het blote oog of met een verrekijker te
volgen. Om 16.55 uur (het schemert dan nog)
verdwijnt Venus aan de onverlichte maanrand
en ongeveer anderhalf uur later, om 18.21 verschijnt
zij weer aan de verlichte maanrand.
Venus is zo helder dat zij ook overdag met
het blote oog kan worden waargenomen. Een
transparante (donkerblauwe) hemel is wel
gewenst. Als de maan in de buurt van Venus
staat is dat een handig mikpunt: op 1 november,
1 december, 31 december, 30 januari en
27 februari staat de maan op minder dan vier
vingers breed van de maan.
Venus wordt net als alle planeten door de zon
verlicht en vertoont net als de maan schijngestalten.
Vanaf het voorjaar van 2009, als Venus
steeds meer tussen de aarde en de zon in komt
te staan, is de fase van Venus zelfs al met een
verrekijker (vergroting 10x of meer) te zien. De
diameter van Venus neemt dan flink toe (zij
‘nadert’ de aarde) en het verlichte deel wordt
een steeds smallere sikkel. Totdat Venus op
27 maart de zon passeert en weer ochtendster
wordt.
Colofon
Dit is een uitgave van Sonnenborgh – museum
& sterrenwacht, met dank aan de Stichting
Vrienden van Sonnenborgh
redactie Robert Wielinga, Sebastiaan de Vet,
René van de Kam, Annebeth Felet, Ria Aalders
beeld knmi, Sonnenborgh – museum &
sterrenwacht, Universiteitsmuseum,
Utrechts archief
ontwerp & vormgeving
devrijervandongen, Amsterdam
druk ZuidamUithof, Utrecht
Oplage 800 exemplaren
historie
Sporen van Zonnenburg
door René de Kam
Sonnenborgh – museum & sterrenwacht
is gehuisvest in een van de meest bijzondere
gebouwen van Utrecht. Naast
tentoon stellingen over de sterren en het
weer – verwijzend naar de tijd dat het
KNMI en de sterrenwacht in Zonnenburg
te vinden waren – wordt er dan ook volop
aandacht besteed aan het verleden van het
gebouw zelf. Toch zijn veel van de historische
sporen die nu in het museum te zien
zijn nog maar sinds enkele jaren aan de
vergetelheid ontrukt. Dat gebeurde tijdens
het bouw historisch en archeologisch
onderzoek dat de gemeente Utrecht daar
in de jaren 1999 en 2000 uitvoerde.
Verrassingen
Het onderzoek bleek een spannende ontdekkingstocht voor
de bouwhistorici te zijn. Weliswaar was bekend dat Zonnenburg
samen met drie andere Utrechtse bastions - Morgenster,
Manenburg en Sterrenburg - rond het midden van de zestiende
eeuw op last van keizer Karel V was gebouwd, maar
dat er nog zoveel originele details in het gebouw aanwezig
waren, was onbekend. Groot was dan ook de verrassing toen
bij het uitgraven van het ronde middenplein een keienvloer
tevoorschijn kwam. De bontgekleurde, van de Utrechtse
Heuvelrug afkomstige keien, waren daar als bestrating
gebruikt om de zware kanonnen te kunnen dragen die vanaf
de binnenzijde van de stadswal naar de kazematten werden
gereden. En om die kanonnen was de bouw van de bastions
allemaal begonnen.
burcht van de zon word ik genoemd,
brandend met heldere glans,
een harde steen tegen vijanden,
een veilige plaats voor mijnen.
van links naar rechts: De Utrechtse stadsmuur met de verschillende bastions, inzoom op Zonnenburg, de kazematten, en de kanonsgaten
Stadsverdediging
Toen Utrecht in 1122 haar stadsrechten kreeg werd er hard
gewerkt om de stad een zo veilig mogelijke verdediging te
geven, maar de introductie van het vuurwapen in de late
veertiende eeuw zou de bakstenen stadsmuur en de vele
torens erg kwetsbaar maken.
Als reactie op het vuurwapen en dan met name op het
kanonsvuur, werd in het midden van de zestiende eeuw de
stadsmuur met enkele meters verlaagd en aan de binnenzijde
versterkt met een aarden wal. Ook werden er zogeheten rondelen
gebouwd, torens van waaruit met kanonnen flankvuur
langs de stadsmuur kon worden gegeven.
Daarnaast werden er vier bastions gebouwd. Eén daarvan,
Morgenster, kwam aan de noordzijde van de stad en was bedoeld
om de Weerdpoort bij de Oudegracht te beschermen.
De andere drie verrezen aan de zuidzijde van de stad om daar
onder meer de zuidelijke toegang tot de stad te verdedigen.
Kanonsgaten
Het gevaar van deze bastions, die als een pijlpunt in de stadsbuitengracht
lagen, school met name in de zogeheten keel
waar de kazematten te vinden waren. Daar stonden aan elke
zijde vier kanonnen opgesteld die de vijand met flankvuur
konden bestrijden.
Ook van de kazematten van Zonnenburg bleek meer
bewaard gebleven dan van tevoren was gedacht. Nadat er
tijdens het bouwhistorisch onderzoek ongeveer anderhalve
meter grond uit het binnenplein was gegraven, kwam niet
alleen de prachtige keienvloer tevoorschijn, maar bleken ook
de onderste kanons- en musketgaten nog in oorspronkelijke
staat aanwezig te zijn. Bij sommige kanonsgaten zaten
zelfs nog de ringen waaraan de kanonnen met leren banden
werden vastgezet om de enorme terugslag op te vangen, die
ontstond wanneer ze werden afgevuurd.
3

historie
Ook bleek dat de kanonsgaten zo waren geconstrueerd dat
als er al een vijandelijk kogel het kanonsgat kon bereiken
– wat door de verscholen ligging vrijwel onmogelijk was
– deze door een bakstenen richel werd opgevangen. Hierdoor
bleven de stedelijke kanonniers buiten schot bleven.
Kortom, de ontwerpers van de bastions hadden niet veel aan
het toeval overgelaten.
Watervoorziening
Het bastion bleek ook van een uitgekiend watersysteem
voorzien te zijn. In het vijfhoekige bastion was namelijk een
waterput aanwezig waar zowel vanaf de bovenzijde van het
bastion als vanaf het binnenplein water kon worden geput.
De put liep door tot het zand onder het bastion, waardoor
er schoon en fris grondwater kon worden opgehaald. Dat
water zal door de soldaten niet alleen gebruikt zijn om hun
dorst te lessen maar ook om de kanonnen na het vuren zo
snel mogelijk te laten afkoelen, zodat ze weer snel herladen
konden worden. Voor het tunneltje dat vanaf het plein
naar de waterput leidde, was een kleine verhoging ge-
4
(boven) Bovenaanzicht van het binnenplein met links en rechts de
kazematten. In de keienvloer zijn de goten te zien die het regenwater
moesten afvoeren naar de stadsbuitengracht. (Tekening Bart
Klück)
(links) Na het weghalen van anderhalve meter grond bleken de
onderste kanons- en musketgaten nog in oorspronkelijke staat
aanwezig te zijn. (Foto HUA)
maakt, zodat het regenwater dat in het binnenplein viel,
niet vermengd zou raken met het schone putwater. In plaats
daarvan werd het regenwater met een ingenieus gotensysteem
door de drie meter dikke buitenmuur naar de stadsbuitengracht
afgevoerd.
Eén grote rookafvoer
De meest indrukwekkende ontdekking was dat het binnenplein
ontworpen bleek te zijn als één grote schoorsteen.
Een van de problemen waar de kanonniers namelijk mee te
maken hadden, was dat bij het afvuren van de kanonnen niet
alleen een oorverdovende knal de oren teisterden, maar ook
dat er een immense kruitdamp rondom het kanon opsteeg.
Om die rook zo snel mogelijk af te voeren, waren er weliswaar
afvoerspleten door de dikke muren aangelegd maar die
waren weinig efficiënt. Door de kazematten aan de achterzijde
open te houden, zoals bij Zonnenburg het geval was, kon
de kruitdamp snel via het binnenplein worden afgevoerd.
Een geniaal idee dat maakte dat de kanonnen weer eerder
herladen konden worden, waardoor de vuursnelheid van
het bastion werd vergroot. Met de vier bastions had Utrecht
dan ook een zeer modern antwoord op de nieuwe vuurwapens.
Een ingenieus bouwwerk waarvan de oorspronkelijke
details nog overal zichtbaar zijn.
Bron: Bart Klück, Agnes Hemmes en René de Kam, Het Utrechtse
antwoord. De bastions van Karel V, Utrecht 2004
(links) Het binnenplein met de keienvloer en het tunneltje naar
de waterput. (Foto HUA)
(rechts) De waterput was te bereiken via een bakstenen schacht
dwars door het zeven meter hoge bastionlichaam heen, zodat er
ook op het daarboven gelegen platform met een emmertje water
kon worden opgehaald. (Foto Bart Klück)
portret
Buys Ballot,‘wiens naam, geprezen en
beroemd, zoo ver de wind waait wordt
genoemd’
De oprichting van de sterrenwacht en van
het KNMI op Sonnenborgh zijn te danken
aan Christophorus Henricus Didericus
Buys Ballot (1817 – 1890). Als schooljongen
telde hij de stappen tussen zijn ouderlijk
huis in Brakel en het gymnasium
in Zaltbommel (een afstand van 12 km),
als meteoroloog vond hij ‘zijn wet’ door
handig tabelleren. Ook zijn sterrenkundige
werk bestond uit tellen, namelijk van
zonnevlekken.
In 1835 wordt Buys Ballot ingeschreven als
student letteren aan de hogeschool van Utrecht.
Al snel volgt hij ook colleges in wiskunde,
natuurkunde, scheikunde, geologie en sterrenkunde.
Als student grijpt hij elke gelegenheid
aan om de hoogleraar Van Rees te assisteren bij
het doen van astronomische en meteorologische
waarnemingen op de sterrenwacht op de
Smeetoren.
Als Buys Ballot in 1847 wordt benoemd tot buitengewoon
hoogleraar in de wiskunde heeft hij
net een onderzoek gepubliceerd waarin hij een
verband meent te vinden tussen de zonsrotatie
en kleine schommelingen in de temperatuur op
aarde. Uit de gemeten temperatuurschommelingen
bepaalt hij de rotatieduur van de zon op
27,684 dagen. Dit is vele malen nauwkeuriger
dan de waarde die toen in de sterrenkunde bekend
was! Ook nu is de mogelijke invloed van
de zon op het klimaat nog erg actueel, maar een
rechtstreeks verband zoals Buys Ballot gevonden
dacht te hebben blijkt niet te bestaan.
In de tijd van Buys Ballot was een nauwe
relatie tussen meteorologie en astronomie heel
gebruikelijk. Het is daarom niet verwonderlijk
dat Buys Ballot het initiatief neemt om een
weerkundig instituut en een sterrenwacht op
één plek te vestigen. Door bemiddeling van
burgemeester Kien kreeg hij de beschikking
over het bastion Sonnenborgh, waar in 1854
met overheidssteun het KNMI wordt opgericht.
Een jaar eerder werd al de eerste steen gelegd
voor de nieuwe sterrenwacht van de universiteit.
In 1857 ontdekt Buys Ballot, door goed te kijken
naar lange series meetgegevens, ‘zijn’ wet, die
de richting van de wind verklaart als gevolg van
verschillen in luchtdruk. Echter… een jaar eerder
heeft de Amerikaan William Ferrel dezelfde
wet theoretisch afgeleid en gepubliceerd. Hij
deed dat in een nogal onbekend wetenschappelijk
tijdschrift. Dertig jaar na de ontdekking
stelt Buys Ballot voor ook de naam van Ferrel
aan de wet te verbinden. In een brief schrijft
Ferrel dat hij zich zeer vereerd voelt, maar dat
hij vindt dat het gewoon de ‘wet van Buys
Ballot’ moet blijven. In een PS vraagt hij Buys
Ballot om een foto met handtekening, voor zijn
verzameling beroemde meteorologen.
door R. Wielinga
bronnen: E. van Everdingen C. H. D. Buys Ballot
1817-1890, ’s Gravenhage, 1953.
C. de Jager, H.G. van Bueren, M. Kuperus, Bolwerk
van de sterren, Amersfoort, 1993.
5

sterrenkunde
Observatorio del
Roque de los Muchachos
sterrenkunde op grote hoogte
door Robert Wielinga
De koepels van de Brits-Spaans-Nederlandse groep van telescopen aan de rand van de Caldera de Taburiente.
Op het eiland La Palma, dat deel uit maakt van de Canarische archipel, is één van de grootste
sterrenwachten van de wereld te vinden. Het Observatorio del Roque de los Muchachos
is gelegen op de rand van de enorme Caldera de Taburiente, een door erosie ontstane krater
met een omtrek van 24 kilometer.
Ideale waarneemomstandigheden
In de afgelopen zomer bracht ik samen met twee andere
Sonnenborghers een bezoek aan La Palma. We huurden een
kleine telescoop van een amateur-astronoom en brachten
ook zelf (verre)kijkers en camera’s mee. Uiteraard hebben we
ook de sterrenwacht op de Roque de los Muchachos bezocht.
Het uitzicht vanaf de kraterrand, 2400 meter boven zeeniveau,
is adembenemend. De lucht is hier zo helder dat je
meer dan honderd kilometer ver kunt kijken en de omringende
eilanden kunt zien. Wolken reiken zelden tot op deze
hoogte, meer dan 300 dagen per jaar kunnen de telescopen
6
worden ingezet. De heldere lucht is niet de enige reden om
hier een grote groep telescopen te plaatsen. Het is vooral
de stroom van stabiele oceaanlucht die er voor zorgt dat La
Palma één van de beste plaatsen op aarde is om gedetailleerde
waarnemingen te kunnen doen. In 1992 is er zelfs een speciale
wet aangenomen om de kwaliteit van het observatorium
te beschermen. Om lichtvervuiling tegen te gaan wordt
precies voorgeschreven welk soort buitenverlichting op het
eiland mag worden toegepast. Daarbij liggen de routes van
het vliegverkeer zó vast dat er een minimale verstoring is van
de waarnemingen.
Bezoek aan de sterrenwacht
Na de vele honderden haarscherpe bochten zien we ineens
een tiental helderwitte koepels afsteken tegen roodbruine
rotsen. Bij aankomst op het terrein van de sterrenwacht staan
we al snel oog in oog met twee enorme constructies. Ze lijken
op het eerste gezicht op de schotelantennes van radiotelescopen,
maar het oppervlak is bedekt met spiegels. Deze
MAGIC’s (Major Atmospheric Gamma Imaging Cherenkov
Telescope) vangen de zwakke gloed op van Cherenkov straling
in de atmosfeer. Deze straling ontstaat wanneer gammastraling
van zeer hoge energie de dampkring binnendringt.
Onder de meest extreme omstandigheden in het heelal, zoals
bij zwarte gaten en in de overblijfselen van geëxplodeerde
sterren, ontstaat deze gammastraling.
Utrechtse zonnetelescoop
We hebben een afspraak bij de DOT (Dutch Open Telescope),
eenvoudig herkenbaar aan de lange witte poten die
doen denken aan de Matiaanse ruimtemonsters uit de War of
the Worlds. In één van de witte bouwketen is Felix Bettonvil,
als technisch ingenieur verbonden aan de sterrenwacht,
bezig met een nieuw filter voor de Utrechtse zonnetelescoop.
Met dit barium-filter is het mogelijk snelheidskaarten van
het zonsoppervlak te maken. Als het filter straks achter de
kijker is bevestigd kan de zon in maar liefst zes kanalen (golflengtegebieden)
gelijktijdig worden waargenomen.
In een open liftje bereiken we het platform waarop de telescoop
staat. Hoewel de DOT met zijn spiegeldiameter van
45 cm voor astronomische begrippen maar een bescheiden
kijker is, is het toch een behoorlijk gevaarte dat er nu boven
ons uit torent. Het felle lichtpunt van ongeveer 2 cm dat we
bovenin de telescoop zien, is het zonsbeeld. Door een gaatje
van slechts 1,6 mm wordt zonlicht doorgelaten, de rest wordt
weerkaatst. Met waterkoeling moet worden voorkomen dat
het spiegeltje smelt. Het doorgelaten licht wordt verdeeld
over zes verschillende filters. Hierdoor kan niet alleen het
oppervlak van de zon worden waargenomen, maar ook de
gaslagen die dieper en hoger liggen. De techniek van de
open telescoop heeft zich ruimschoots bewezen: ondanks
zijn kleine afmetingen is de DOT de op één na scherpste
zonnetelescoop in de wereld! Veel van de innovaties in het
DOT-ontwerp zien we terug in de volgende generatie zonnetelescopen.
Doodskreet van een ster
Vol ontzag kijken we naar de kolossale constructie van de
William Herschel telescoop, met een spiegel van 4,2 meter
één van de grootste optische kijkers in Europa. In februari
1997 deed de Nederlandse astronoom Paul Groot met deze
kijker als eerste een optische waarneming van een zogeheten
gammaflits. Bij een gammaflits wordt er in een paar seconden
meer energie uitgezonden dan de zon in haar hele leven
doet! Hoewel gammaflitsen al vanaf eind jaren zestig worden
Vol bewondering voor de Dutch Open Telescope.
De enorme spiegel van de één van de MAGIC telescopen met op
de achtergrond de DOT en de Zweedse zonnetoren.
7

sterrenkunde
waargenomen, was het de waarneming van Paul Groot die
aanzet gaf tot de ontrafeling van dit mysterieuze verschijnsel.
De krachtige gammastraling is de doodskreet van een
zeer zware ster die ineenstort tot een zwart gat.
100.000 sterren per nacht
Van de William Herschel telescoop lopen we naar een
klein gebouwtje waar een moderne versie van de meridiaankijker
staat, de Automatic Transit Circle. De kijker
(17,8 cm objectief diameter en 266 cm brandpuntafstand)
wordt tegenwoordig uitsluitend bediend over het internet.
Iedere heldere nacht worden van maarliefst 100.000 tot
200.000 sterren nauwkeurig de posities en helderheden
vastgelegd. Het doel van dit instrument is dus niet zoals
op Sonnenborgh de tijdmeting, maar de precieze positiebepaling
van sterren.
Als we weer terugkomen bij ons huisje is het al donker
geworden. In het laatste restje schemering zijn Venus en
Mercurius te zien. De melkweg steekt al helder af tegen de
8
verder donkere hemel. In het zuiden schittert de planeet Jupiter.
Gewapend met verrekijker, telescoop en camera zullen
we ook deze nacht niet veel slapen. Buenas Noches Roque de
los Muchachos!
fotobijschriften:
(links) De Andromeda, een sterrenstelsel op meer dan 2 miljoen
lichtjaar afstand. Foto gemaakt met een 200 mm telelens, in totaal
werd er 45 minuten bellicht.
(rechtsboven) De melkweg in het sterrenbeeld Boogschutter.
Donkere banen van stof absorberen het licht van de er achter
gelegen sterren. Foto gemaakt met een 200 mm telelens, in totaal
werd er 30 minuten bellicht.
(rechtsonder) De Lagunenevel en de Trifidnevel in het sterrenbeeld
Boogschutter. Foto gemaakt met een 200 mm telelens,
in totaal werd er 35 minuten bellicht.
actueel
De sterren van de hemel
kijken.
Van eind september tot begin april zijn er
iedere vrijdag- en zaterdagavond publieksrondleidingen
op Sonnenborgh waarbij de
nachtelijke sterrenhemel centraal staat.
Zo’n avond begint in de collegezaal met een
korte lezing en een proefje waarin wordt
verduidelijkt hoe bijvoorbeeld maansfasen
ontstaan, of hoe sterren aan hun kleuren
komen. Na de lezing staan er drie rondleiders
klaar die de bezoekers meenemen door de sterrenwacht.
Als het helder is gaat één groep het
waarneemdak op. Met futuristische laserpointers
worden de sterrenbeelden aangewezen.
De twee andere groepen gaan naar de oude
Merzkijker en de moderne, computergestuurde
Galakijkers. Wat er te zien is hangt van het
moment af. Vooral de maan en de planeet Saturnus
maken altijd veel indruk op bezoekers.
Ook bij bewolkt weer zien de bezoekers in elk
geval de ‘dichtstbijstaande ster’: het logo van
de universiteit in de Uithof lijkt vlak voor hun
neus te hangen.
Vrienden hebben gratis toegang tot de kijkavonden.
Prijsuitreiking Utrechtse Ster op Sonnenborgh.
Vlnr: Mels Nieuwenhoven en Arpad Gerecsey (prijswinnaars van het bedrijf Wunderworks BV)
& dhr. Robbertsen, Commissaris van de Koningin, Utrecht.
De Utrechtse Ster
De Utrechtse Ster, in de vorm van een ets
gemaakt door kunstenaar Gerard van Rooy
(1938-2006), werd op woensdag 22 oktober
2008 voor de tweede keer uitgereikt.
Eens per twee jaar kent de Stichting Vrienden
van Sonnenborgh deze prijs toe, met steun
van de Universiteit Utrecht (UU), de Taskforce
Innovatie Regio Utrecht (TFI) en de Kamer van
Koophandel Midden-Nederland.
De kandidaten voor deze prijs moeten allen
binding hebben met de regio/provincie
Utrecht, en een prestatie leveren waarbij
wetenschappelijke kennis in de regio Utrecht
de basis heeft gevormd voor succesvolle bedrijfsontwikkelingen.
De jury heeft, onder voorzitterschap van Arie
Brienen (voorzitter VNO NCW), uit de drie
genomineerde projecten het bedrijf WunderWorks
met het project Wunderware als
winnaar gekozen.
WunderWorks is een innovatieve, jonge onderneming,
die technologie heeft ontwikkeld
waarmee meerdere personen tegelijkertijd
aan een applicatie kunnen werken. Voor het
ontwikkelen van deze techniek is samengewerkt
met TNO, met afstudeerders van de
UU-opleiding informatica en met de HKU.
Dit leidde tot het winnende product Wunderware!
9

weer & klimaat
10
Het Haligrafisch Instituut
door René de Kam
In april 1875 schreef de toenmalige directeur en oprichter van het Koninklijk
Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI), C.H.D. Buys Ballot,
een brief aan de regenten van de fundatie van Maria van Pallaes. Hij vroeg
hierin de refectiekamer of regentenkamer van de fundatie te mogen huren,
die op de hoek van Onder de Linden en de Agnietenstraat stond.
Een hoogleraar versus een kamerbehanger
Het KNMI, dat sinds 1854 in het daar dichtbij gelegen bastion
Zonnenburg was gevestigd, had blijkbaar behoorlijk wat
ruimtegebrek. Buys Ballot probeerde namelijk in een tweede
brief, op 22 april, de regenten nog eens nadrukkelijk over te
halen zo snel mogelijk tot actie over te gaan. Want ‘elk uitstel’,
zo schreef hij, ‘is voor ons een groot ongerief’. En om de
druk nog wat op te voeren, voegde hij daaraan toe: ‘Het zal
De in 1651 gebouwde refectiekamer van de fundatie van Maria
van Pallaes op de hoek van Onder de Linden en de Agnietenstraat.
(foto boven) Uit een bord dat op het pand was aangebracht, blijkt
dat het Haligrafisch Instituut op twee middagen in de week voor
het publiek was opengesteld.
dan ook niet onbescheiden zijn U vriendelijk te verzoeken
mij wel te willen melden tegen wanneer en tegen welke prijs
ik voor het instituut de genoemde woning in gebruik zou
kunnen nemen’. Ook was hij bereid de ‘inwendige betimmering’
van het pand voor rekening van het KNMI te nemen,
mits de woning in een behoorlijke staat werd opgeleverd
en tegen een huurprijs van tweehonderd gulden per jaar
beschikbaar kwam.
De regenten zaten met het verzoek behoorlijk in hun maag,
want de regentenkamer, die sinds 1677 als woning in gebruik
was, werd al enige jaren voor honderdzestig gulden per jaar
verhuurd aan Willem Klinkvisch. Deze kamerbehanger had
de regenten te kennen gegeven liever niet te willen vertrekken.
Het verzoek van de geleerde Buys Ballot heeft echter zwaarder
gewogen en Klinkvisch zou al snel het onderspit delven.
En zo werd al op 24 april 1875 de overeenkomst tussen Buys
Ballot en de fundatie gesloten.
Museum van zeekaarten
Wat Buys Ballot met de refectiekamer precies voor ogen had
wordt uit de correspondentie niet helemaal duidelijk, maar
het ging in ieder geval om het kunnen uitleggen van zeekaarten.
Of het nu ging om het maken van kaarten, dan wel het bestuderen
of tentoonstellen daarvan blijft in het ongewisse, want
in de briefwisseling wordt zowel gesproken over een ‘Haligrafisch
Instituut’ als over een ‘Museum van zeekaarten’.
Uit een bord dat in de jaren tachtig van de negentiende eeuw
op de het pand bevestigd was, blijkt dat de zogenaamde
‘Haligrafische Afdeeling’ in ieder geval op woensdag- en
zaterdagmiddag voor het publiek opengesteld was.
Om de regentenkamer uit 1651 aan de nieuwe functie aan te
passen, werden er in 1876 enkele veranderingen aangebracht.
Zo werden er twee nieuwe deuren geplaatst en werd er
toestemming gegeven een buis aan te leggen naar het ernaast
gelegen pand om vanuit een ‘pompput’ goed drinkwater te
verkrijgen.
Tien jaar later zou er op verzoek van Buys Ballot ook een
ondergrondse telefoonleiding worden aangelegd. Daarmee
was het Haligrafsich Instituut, waarschijnlijk samen met het
KNMI op Zonnenburg, één van de eerste gebruikers van het
telefoonnet dat nog maar drie jaar eerder, in 1883, in Utrecht
in gebruik was genomen.
Het Haligrafisch Instituut zou tot mei 1897 in de regentenkamer
gevestigd blijven, waarna het meeverhuisde naar
het nieuwe onderkomen van het KNMI in De Bilt. Er zal in
die tussengelegen jaren niet veel meer aan de oude regentenkamer
veranderd zijn, hooguit dat het KNMI al snel
een huurverhoging moest accepteren van tweehonderd
naar tweehonderd dertig gulden per jaar. Klachten werden
daarover niet vernomen, want met de regentenkamer van
(boven) Een deel van de brief van 24 april 1875 waarin Buys Ballot
de huurvoorwaarden van de fundatie accepteert.
(onder) In oktober 1896 werd het huurcontract door de toenmalige
directeur van het KNMI Maurits Snellen, per mei 1897
beëindigd.
Maria van Pallaes had het KNMI wel zijn eigen ‘Museum van
zeekaarten’, en dat op slechts een steenworp afstand van het
eigenlijke instituut.
Bronnen: René de Kam, ‘Voor de armen alhier’ De geschiedenis van vijf
Utrechtse fundaties en hun vrijwoningen, Utrecht 1998
Diverse stukken uit Het Utrechts Archief: toegang 1007-2, inv. nrs.
9753-9755 en toegang 848 inv. nrs. 161 en 164
11

agenda
Vaste tentoonstellingen
Bastion Sonnenborgh
Beleef in Sonnenborgh de bijzondere geschiedenis
van een Utrechts bastion. Daal af naar de 16e eeuw
en ontdek de kanonsgaten in de kazematten achter
de drie meter dikke muren. Neem een kijkje in de
oude waterput of in de 16e-eeuwse latrine.
Sterrenwacht
Sonnenborgh is de oudste koepelsterrenwacht van
Nederland. Er zijn vier grote telescopen om het
heelal te bekijken. Tot 2002 was de Merz-telescoop
uit 1863 de belangrijkste (nacht) telescoop van de
sterrenwacht. Deze kijker was een van de grootste
ter wereld. Nu is de computergestuurde Galakijker
hier de belangrijkste nachttelescoop. Er zijn kijkavonden,
cursussen en speciale lezingen. Kom zelf
kijken naar de maan en de planeten en ontdek bijna
onzichtbare gasnevels.
Meridiaanzaal
Eeuwenlang hadden veel steden een eigen sterrenwacht
om de tijd te bepalen.Ook de stijlvolle
Meridiaanzaal van Sonnenborgh is voor dit doel
gebouwd. Tot het begin van de twintigste eeuw
werd met een speciale kijker, die op de meridiaan
van Utrecht stond opgesteld, de sterrenhemel
waargenomen om de tijd te meten. Kom kijken hoe
laat het eigenlijk is op 5° 07’ 46”,67 oosterlengte!
Weer en Zon zaal
Weer: Het weer, iedereen heeft het er over, maar
wie er meer van wil weten kan terecht bij Sonnenborgh
- museum & sterrenwacht. Hier begon in de
19e eeuw het weerkundig onderzoek. De beroemde
meteoroloog C. Buys Ballot stichtte op het bolwerk
in 1854 het KNMI en de sterrenwacht.
Zon: Op de Utrechtse sterrenwacht is eigenlijk
maar één ster heel uitgebreid onderzocht, de zon.
Dankzij de Utrechtse sterrenkundigen weten we
waar de zon uit bestaat en hoe heet het er is. Maar
hoe ontcijfer je de geheimen van die gloeiend hete
gasbol, zonder dat je er naar toe kunt reizen?
Wisseltentoonstelling
Verlengd tot 1 maart 2009
IJskoude wetenschap
De opwarming van de aarde is een feit. Iedere dag
berichten kranten over het stijgen van de zeespiegel
en het smelten van de poolkappen. Maar hoe
weet men dat nu eigenlijk? In Sonnenborgh kunt u
vanaf op expeditie in de tentoonstelling IJskoude
Wetenschap. Poolonderzoek naar de opwarming
van de aarde.
vanaf 22 maart t/m september 2009
Hemelkaarten – nieuwe wisseltentoonstelling
Kom eens een kijkje nemen hoe sterrenkundigen
vanaf de middeleeuwen het heelal in kaart hebben
gebracht. Op zo’n honderd unieke hemelkaarten
uit de collectie van de Universiteitsbibliotheek
Utrecht is te zien dat hemelcartografen prachtige
sterrenkaarten maakten met daarop mythologische
figuren. Na de uitvinding van de telescoop
werden er ook kaarten gemaakt van de maan. Ben
je zelf een goede hemelkijker? Ga dan eens op zoek,
tussen de bergen en kraters op een oude maankaart,
naar een vrouwenhoofd dat de astronoom
Cassini voor de grap intekende. Of zoek op de sterrenkaarten
naar je eigen sterrenbeeld.
Activiteiten Sonnenborgh
• t/m zaterdag 11 april 2009
Sterrenkijkseizoen geopend bij Sonnenborgh
Elke vrijdag en zaterdag van 20.00 tot 21.30 uur
Vanaf 19 september kunnen bezoekers van Sonnenborgh
miljoenen lichtjaren in de verte kijken
tijdens de sterrenkijkavonden. De telescopen zijn
elke vrijdag- en zaterdagavond van 20.00 – 21.30
uur op het heelal gericht. Tijdens de avondopenstelling
staan in de lezing en de rondleiding de
planeten, manen, vallende sterren en zwarte gaten
centraal. Reserveren is noodzakelijk. Voor meer
informatie en aanmeldingen: 030- 2302818 (di t/m
vrij, 13 tot 17 uur ).
• 23 en 24 december van 14.00 – 15.30 uur
Workshop in de kerstvakantie:
Verdedig je kogelvrije vesting
Hoe kun je je vijand het beste raken met een
kanonskogel? En waarom zijn de muren en vloeren
van het bastion schuin? Doe krachtige proefjes
en ontdek hoe je een sterke vesting bouwt en
beschermt.
Toegang: entree + €3 - Geschikt voor: kinderen
6 t/m 12 jaar. Aanmelden is noodzakelijk via telefoonnummer
030- 2302818.
• zondag 4 januari 2009
Nieuwjaarsduik
Gratis kunst- en cultuurprogramma op zo’n 50
locaties in Utrecht.
• 1 4 februari – 22 februari
Workshops in de voorjaarsvakantie
In de voorjaarsvakantie zijn er workshops voor
kinderen. Zie t.z.t. www.sonnenborgh.nl.
• voorjaar 2009
Workshops sterrenkunde
In het voorjaar zijn er workshops sterrenkunde
voor de jeugd en voor volwassenen. T.z.t. meer
informatie en aanmeldingen info@sonnenborgh.
nl, 030- 2302818 (di t/m vrij, 13 tot 17 uur).
• 19 april 2009
Culturele zondag: Dagelijkse kost
Hoe kunst & wetenschap 24 uur per dag in je leven
zijn verweven. I.s.m. Universiteit Utrecht en de
HKU
Elke zondag zon op Sonnenborgh
Op zondag staat de zon in het middelpunt van de
belangstelling. Bezoek de tentoonstelling in de
Weer en Zon zaal, en ontdek nog meer over de zon
tijdens de lezingen om 14 en 15 uur. Bij helder weer
staan verschillende telescopen op de zon gericht.
Kinderfeestjes op Sonnenborgh!
Wil jij je verjaardag vieren op Sonnenborgh? Dat
kan! Ontdek de geheimen van het 16e-eeuwse
bastion (7-9 jaar). Doe de astronautenopleiding
(9 -12 jaar). Of maakt een ontdekkingreis naar de
noordpool (9-12 jaar).
Voor meer informatie zie www.sonnenborgh.nl
Sonnenborgh, een sfeervolle locatie voor elke
gelegenheid
Sonnenborgh – museum & sterrenwacht ligt in
een prachtig groen park, in de binnenstad van
Utrecht. In deze sfeervolle en unieke locatie zijn
ruimtes van verschillende grootte te huur voor recepties,
vergaderingen, presentaties of congressen.
De oude binnenplaats van het bastion is met een
glazen dak overdekt, waardoor een sfeervolle zaal
is ontstaan. Sonnenborgh is inmiddels een gewilde
Utrechtse trouwlocatie. Bij de ontvangsten bieden
wij u en uw gezelschap een rondleiding aan.
Vrienden
Sonnenborgh kent een lange en rijke geschiedenis
en dat willen we graag laten zien. Onze Vrienden
ondersteunen ons bij de realisatie van projecten.
Zoals het aanschaffen of het repareren van instrumenten
of het ontwikkelen van nieuwe onderdelen
in tentoonstellingen. Wilt u vriend worden?
Graag! Wij sturen u dan twee keer per jaar het blad
Sonnenwijzer . Ook krijgt u gratis toegang tot het
museum en de sterrenkijkavonden. Bovendien
ontvangt u een korting op de toegang van de
‘Sonnenborgh-lezingen’ en andere activiteiten.
Ook bedrijfsvrienden zijn van harte welkom.
In overleg met het museum worden afspraken
gemaakt over bijdrage en tegenprestaties van
Sonnenborgh.
Voor meer informatie en aanmeldingen :
www.sonnenborgh.nl, info@sonnenborgh.nl
of 030-2302818 (di t/m vr 13.00-17.00 uur).
Bedrijfsvrienden Sonnenborgh:
Ans de Wijn, Van Benthem en Keulen Advocaten,
AJV Product Solutions, Copijn Utrecht B.V., Doorn
& Roos, Hermans en Schuttevaer, J & B Conseil
B.V., J.H. Ritmeester BV, Jurriëns Exploitatiemaatschappij
B.V., Kamer van Koophandel, KPMG
Accountants, Lauteslager Makelaars, Van Mens en
Wisselink, NSC Utrecht, Oud London, Rabobank,
Scherrenberg Makelaardij, Vitens