Het religieuze dichterschap van Ida Gerhardt - Kerknet

vers, dat door alle kaders en bakens van de dogmatiek heenbreekt.
Grensgebied!
Nog nevelig in de tuin, ’t Is net half zes.
Ik hoor de melkboer, bezig bij het hek,
de flessen wisselen in het flessenrek.
‘Morgen, mevrouw’, zegt hij: ’t is anders fris’.
Dan denkt hij na, en bij een zaklantaarn
telt hij de posten op; het saldo klopt.
Alvorens hij weer wegrijdt merkt hij op
dat er alweer een r. is in de maand.
Ik neem het rek en berg het wisselgeld;
’t is altijd goed, ik ga het maar niet na.
Toch onbegrijpelijk dat ik nog besta:
Ik wordt straks zesenzeventig, welgeteld.
Een nogal laconieke notitie van een onbeduidend gebeuren: de dagelijkse
ontmoeting met de melkventer. Het relaas lijkt bij uitstek anekdotisch: alles lijkt
begonnen om de schildering van het toevallige gebeuren (realistisch,
defictionaliserend). Klankschilderende regels met verrassende details trekken de
aandacht: “flessen wisselen in het flessenrek”, de zaklantaarn, de concrete plaats en
tijd in het grensgebied tussen huis en straat, tussen nacht en dag. Maar deze
toevalligheden duiden op heel wezenlijke dingen van het leven: de melkman reikt
trouw (getrouw en betrouwbaar) de dagelijkse proviand aan. Hij wordt exponent van
een transcendente goedheid die het leven in stand houdt. Stilzwijgend maakt hij de
balans op. Alvorens weg te rijden merkt hij iets op over het ingegane nieuwe seizoen:
aankondiging van winter en dood, er moeten voorzorgsmaatregelen getroffen
worden. Met zijn wegrijden krijgt ze weer een dagje uitstel voor de eindafrekening.
Vooral de laatste vier regels heffen het gebeuren boven het toevallige en
anekdotische uit. Het toevallige blijkt wezenlijk, ‘noodzakelijk’, zou Sören Kierkegaard
zeggen. De ik-figuur voegt zich gewillig in het haar toebedeelde. Ze beaamt de
goedheid ervan: “Ik ga het maar niet na.” Er spreekt vertrouwen uit, dankbaarheid,
besef van genade. En in de voorlaatste regel: verwondering om het nóg weer
geprolongeerd worden van het bestaansfeest.
Dit gedicht is op-en-top religieus, maar niet ‘godsdienstig’; al zijn er
aanknopingspunten voor christelijke scheppingsleer (zij het zonder verwijzingen naar
bijbel of dogma). De raadselachtige man vloeien veel betekenissen toe, zodat hij
even doet denken aan de hoofdfiguur in Nijhoff’s Awater en Het uur U. De lezer
komt, evenals bij die gedichten, in de verleiding om aan de verrezen Heer te denken,
die hier in de nevel van de frisse paasmorgen opdoemt en die tevens de oordelende
Pantocrator is (hij telt, wij worden geteld; ons tellen is besef van welgetelde genade).
Maar zulke vrije associaties kan men geen exegese noemen.
Sterker dan die christelijke associaties, zijn de elementen van algemeen religieuze
aard. Primair-religieuze kenmerken die in alle godsdiensten tot gelding komen. In alle
religie gaat het om wat het bestaan uitlicht boven de chaos van de blinde loop der
dingen. De mens heeft behoefte aan ordening en plaatsbepaling van zichzelf
tegenover het Oneindige, aan beheersing en bestijding van het contingente, het
toevallige en eindige. Anders dan het dier moet de mens klaarkomen met de dood.
Hij voltrekt die strijd door plaats- en tijdsbepaling, door zin en samenhang te
ontdekken in contact met anderen. En dit doet hij door middel van de taal. De
categorieën plaats en tijd, taal, woord en handeling zijn in dit gedicht opvallend
aanwezig. Plaats: in de voortuin, tussen straat en binnenhuis, het grensgebied