Het religieuze dichterschap van Ida Gerhardt - Kerknet

mijn armzalig leven plotseling kan voltrekken. Het eerste begint bij de bijbel en doet
de actualiteit ervan oplichten; het tweede vertrekt vanuit mijn concrete leven en
ontdekt daarin de geldigheid van hetgeen de bijbel als literatuur overbrengt. Voor de
meeste lezers zijn gedichten van dit tweede type het meest boeiend. De religieuze
draagwijdte wordt verrassender naarmate de verwijzing naar de bijbelse bron minder
uitdrukkelijk is. In het tweede gedicht hier aangehaald moest de titel ‘Pasen’ de lezer
wakker maken. Ida Gerhardt heeft in Het levend monogram (1955) een religieus
gedicht gepubliceerd dat in dit opzicht interessant is. Ik citeer het hier in zijn
definitieve versie:
Staking
De ploeg van het ontginningsland
heeft wéér de spade neergesmeten
en zit tussen de vale keten
zwijgend het trage brood te eten.
Smakeloos zout vreet aan het strand
Eén slaapt al. Op de zondagskrant
die om de hompen heeft gezeten
staat bij de tekst: ‘Geef gij hun te eten’
gigantisch breed zijn voet geplant.
Dit gedicht had in de oudste drukken van de bundel de titel ‘Meer van Genésareth’.
Daarmee werd wat nadrukkelijk op de tweede leeslaag geattendeerd, en was
anderzijds een verklarende aantekening nodig, welke luidde: drooglegging z.o.polder.
De nieuwe presentatie betekent een subtiele maar echte verbetering: het
blijkt te gaan om de werkelijkheid die de eerste leeslaag aanreikt (inmiddels alweer
een historisch gebeuren van beperkte Noord-Nederlandse portee). Pas in tweede
instantie ontdekt de lezer (r.8) dat het ontginningswerk (oerbeeld van cultivering)
wordt gezien in het licht van de apostolische taak om het brood te breken voor het
volk. Deze arbeiders in de oogst verwaarlozen hun opdracht: in plaats van het brood
te breken voor anderen zitten zij zelf te consumeren (r. 2-4). Hun ontginningswerk is
zodoende weinig effectief: de zee, zelf binnenwater aan het worden (r. 5), vreet aan
het land (parallel met de etende arbeiders). Zij eten overigens niet gretig (r.4); het
meegekregen brood is blijkbaar al zouteloos en smakeloos (Mt 5,13 vgl. Apoc. 3,16);
ze hebben er zelf geen boodschap aan. Wat zouden zij dan door te geven hebben ?
Alle vuur, alle zout, alle elan ontbreekt. Eén slaapt al (Mt. 24,42 vgl. 26,40). Zo blijft
het brood ongebroken (r. 7): de boodschap die de broodreiking vergezellen moet,
wordt aan de laars gelapt (r. 9).
Er is geen reden om de broodvermenigvuldiging waartoe deze ploeg geroepen is,
eng-religieus te verstaan. De nieuwe titel hoedt ons daarvoor. Het gaat niet om de
actualisering van een stukje evangelie, maar om de ‘evangelisering’ van een stukje
actualiteit: déze werkelijkheid waarin wij leven, heeft een evangelische dimensie.
Binnen het kader waarin wij het gedicht aantreffen, denkt men allereerst aan het
sociaal-culturele functioneren van het dichterschap. En men verstaat de zalige
ergernis van de profetische Gerhardt om zoveel slechte apostelen, die geen ‘kerk’
weten te maken, en neerzitten tussen vale keten.
De gegeven twee grondtypen leveren de sleutels voor nagenoeg het hele domein
aan religieuze literatuur. Nagenoeg, want er is meer. Aan het begin heb ik al gezegd
dat ‘religieus’ niet samenvalt met ‘godsdienstig’, laat staan met ‘christelijk’. In onze
cultuur is de bijbelse traditie zeker een hoofdpijler voor de religieuze ervaring, maar
er is ook religieuze ervaring die in buiten-bijbelse symbolen tot uitdrukking wordt
gebracht. Het openingsgedicht van Gerhardts voorlaatste bundel, De zomen van het
licht (1983), levert daarvoor een schitterend voorbeeld. Het is een op-en-top religieus