KLIC 1. In de bodem aanwezige kabels en leidingen - Stabu

KLIC
In deze brochure wordt een toelichting geboden op het ontwerp en de uitvoering van
werk waarbij reeds in de bodem aanwezige kabels en leidingen betrokken kunnen zijn.
Aandachtspunten zijn ondermeer de door partijen te ondernemen stappen tijdens het
bouwproces ter voorkoming van schade. Dit ondermeer door de 'Aanbevelingen tot het
Voorkomen van Schade aan Leidingen' (AVSL) en door de dienstverlening van het Kabels
en Leidingen Informatie Centrum (KLIC). Tenslotte worden enige aspecten inzake de
aansprakelijkheid voor schade aan kabels en leidingen aan de orde gesteld.
1. In de bodem aanwezige kabels en leidingen
1.1 Kabels en leidingen in de bodem
Bij transport en distributie gaat de aandacht als snel uit naar vrachtverkeer, naar vervoer
over land, water en via de lucht. Maar een belangrijk deel van het transport en distributie
in Nederland blijft voor het oog verborgen. Het speelt zich af onder de grond via een
uitgebreid stelsel van kabels en leidingen, voor gas, water en elektriciteit, oliën,
chemicaliën, telecommunikatie enz. In Nederland bedraagt het totaal van deze kabels en
leidingen thans een lengte van meer dan 1,5 miljoen kilometer met een
vervangingswaarde van meer dan 150 miljard gulden. Aan de keuze voor ondergronds
transport liggen uiteenlopende, voornamelijk praktische motieven ten grondslag.
Het elektriciteitsnet bestaat in Nederland uit kabels met daarop een spanning variërend
van 220 tot 380.000 volt. Het hiervan deel uitmakende distributienet dat grotendeels
ondergronds verloopt varieert qua spanning tussen de 220 en 10.000 volt.
Het Nederlandse gasleidingnet ligt ondergronds. Het op dit net gebrachte gas varieert
qua druk van 70 bar (transportleidingen) tot 30 millibar (dienstleidingen naar
verbruikers). Het waterleidingnet in Nederland bestaat uit buisleidingen waarin een
waterdruk heerst van 2 tot 6 bar.
Het communicatienet bestaat uit een verkeersnet dat centrales met elkaar verbindt en
een aansluitnet dat de centrales met de eindgebruikers verbindt en tevens uit CAInettten
en dergelijke.
Bovendien is er een ondergronds rioleringsnet bestaande uit hoofd- en nevenriolen en
zijn er tal van al dan niet particuliere leidingnetten zoals dat van de N.S. en van het
Ministerie van Defensie.

1.2 Betrokkenen bij de uitvoering van grondwerk
Bij de uitvoering van werk waarbij (mogelijkerwijs) in de grond aanwezige kabels en
leidingen aan de orde zijn, komen in hoofdzaak de volgende betrokkenen in beeld:
Opdrachtgevers
Dit zijn de natuurlijke- of rechtspersonen die de uitvoering van (grond)werk opdragen
waarbij in dit verband ook de door hen ingeschakelde ontwerpers of adviseurs als
betrokkenen van opdrachtgeverszijde meegerekend kunnen worden;
Leidingbeheerders
Doorgaans zijn dit voormalige overheidsbedrijven die een of meer distributietaken
opgedragen hebben gekregen en uit dien hoofde het beheer hebben van een of meer
soorten leidingen. Deze beheerders worden doorgaans aangeduid met 'nutsbedrijven'
waartoe ook PTT en CAI-instellingen behoren. Tevens behoren tot deze groep de
gemeenten (riolering), waterschappen (afvoerleidingen) en de particuliere
leidingbeheerders (benzine, olie enz.);
Uitvoerders
Dit zijn de bij het bouwproces betrokkenen die het bouw- grond- en graafwerk feitelijk
uitvoeren. Deze groep wordt met name bezet door (onder) aannemers zowel in de B&U-
als de GWW-sector. Daarnaast bevat deze groep bedrijven die actief zijn op het gebied
van akker- en tuinbouw en cultuurtechniek benevens de particulieren die grond- en
graafwerk verrichten.
1.3 Schade door bouw- en graafaktiviteiten
Bij bouw- en graafactiviteiten denkt men aan activiteiten zoals:
• kabels en/of leidingen leggen;
• funderingswerkzaamheden, heien ed;
• draineren of diepploegen;
• terreinen egaliseren;
• wegen aanleggen of reconstrueren;
• bomen rooien of planten;
• sloten graven of uitdiepen.
'Molest van buitenaf' is de belangrijkste oorzaak voor directe schade aan kabels en
leidingen. In dat geval is het niet denkbeeldig dat er veel geld gemoeid is met het
bovengronds vaststellen van de plaats waar zich de ondergrondse beschadiging bevindt.
Ook het feitelijk herstel daarna brengt vaak behoorlijke financiële consequenties met zich
mee.
Bovendien kan het onbedoeld beschadigen van in de grond aanwezige kabels en
leidingen levensgevaarlijke situaties veroorzaken voor de graver en zijn omgeving.
Ook gevolgschade speelt een rol van betekenis:
• economische schade door bijvoorbeeld stilvallende productie;
• maatschappelijke schade vanwege aktiviteiten die geen doorgang kunnen vinden
en organisaties en particulieren die in hun functioneren worden belemmerd;
• schade aan het milieu door in de grond wegvloeiende chemicaliën en dergelijke.
De directe schade wordt in Nederland thans geschat op 150 miljoen gulden per jaar,
waarvoor de veroorzaker doorgaans aansprakelijk wordt gesteld. Ook
verzekeringsmaatschappijen benadrukken de eigen verantwoordelijkheid van
betrokkenen bij het voorkomen van schade. In toenemende mate brengen zij dat tot
uitdrukking in hun polisvoorwaarden.

2. Stappen ter voorkoming van schade aan kabels en leidingen
2.1 Schade voorkomen
Veel schade aan kabels en leidingen kan worden voorkomen. Hiertoe dient zowel in de
ontwerp- als in de uitvoeringsfase van de totstandbrenging van een bouwwerk een
taakverdeling tussen betrokkenen tot stand te worden gebracht die in hoofdzaak
betrekking heeft op informatieverschaffing en communicatie.
Om deze verdeling van taken in de praktijk te effectueren zijn door belanghebbenden
instanties in het leven geroepen die ondersteunend optreden. Bovendien zijn er door
organisaties van belanghebbenden aanbevelingen opgesteld die betrokkenen kunnen
gebruiken ter voorkoming van schade.
2.2 Te ondernemen stappen
Opdrachtgever
De opdrachtgever die in principe ook een leidingbeheerder kan zijn, dient binnen het
kader van het voorkomen van schade aan kabels en leidingen de volgende stappen te
ondernemen:
• bij het ontwerpen rekening houden met eventueel aanwezige kabels en leidingen;
indien het ontwerp van het uit te voeren werk van de zijde van de opdrachtgever
afkomstig is, dient hij (respectievelijk de door hem ingeschakelde
architect/adviseur) bij dit ontwerp altijd rekening te houden met de mogelijkheid
dat zich in de bodem van het werk of werkterrein kabels en leidingen bevinden.
• overleg voeren met leidingbeheerders en andere belanghebbenden;
de opdrachtgever (architect/adviseur) dient in de ontwerpfase, eventueel met
tussenkomst van het KLIC, overleg te voeren met alle betrokken
leidingbeheerders, grondeigenaren en overheden die op en rond de lokatie van
het tot stand te brengen bouwwerk actief zijn; is het ontwerp afkomstig van de
aannemer bijvoorbeeld bij een Turnkey-overeenkomst dan wordt verondersteld
dat een en ander tot de verplichtingen van de (ontwerpende) aannemer behoort;
• informatie 'up to date' houden;
de opdrachtgever dient de juistheid van de verzamelde gegevens omtrent in de
grond aanwezige kabels en leidingen tot aan de aanvang van het werk te
controleren op juistheid en volledigheid;
• bouwbespreking houden;
de opdrachtgever, of diens bouwdirectie, dient vóór de aanvang van het werk
binnen het kader van een bouwbespreking en in aanwezigheid van de betrokken
leidingbeheerder(s), de aannemer en mogelijke onderaannemers te informeren
omtrent de ligging van kabels en leidingen en in dat kader alle verkregen
informatie aan de aannemer ter beschikking te stellen. Deze verplichting vloeit
uitdrukkelijk voort uit het gestelde in paragraaf 5, lid 1 van de U.A.V. 1989
• bepalingen in het bestek opnemen;
in het bestek dient, in geval bij de uitvoering van het werk in de grond aanwezige
kabels en leidingen betrokken zijn, bepaald te zijn dat de aannemer voorafgaand
aan de feitelijke start van het grondwerk een melding aan het KLIC verricht. De
STABU-systematiek voorziet daartoe in Hoofdstuk 01 in een aanvullende
administratieve bepaling.

Leidingbeheerder
De leidingbeheerder onderneemt de volgende stappen:
• altijd reageren op een KLIC-melding;
de leidingbeheerder dient te allen tijde op een KLIC-melding te reageren, ook al
blijkt het uit te voeren grondwerk niet van invloed te zijn op zijn eigen net;
• ook eigen grond- en graafwerk melden;
de beheerder dient door hem zelf te verrichten grondwerkzaamheden die
mogelijkerwijs van invloed kunnen zijn op het net van andere leidingbeheerders
aan het KLIC melden;
• gegevens 'up to date' houden;
de beheerder dient te allen tijde te beschikken over de actuele gegevens van zijn
net. Aannemer De aannemer onderneemt de volgende stappen:
• KLIC-melding;
de aannemer meldt tenminste drie werkdagen vóór de aanvang van het feitelijke
grond- en graafwerk, de uitvoering daarvan aan het KLIC;
Dit omdat het tijdvak tussen de bouwbespreking en de daadwerkelijke aanvang
van het grondwerk met name bij grotere werken behoorlijk op kan lopen. Tot een
melding aan het KLIC kan hij besteksmatig zijn verplicht;
• paraat houden van gegevens;
de aannemer draagt er zorg voor dat alle ontvangen gegevens over in de grond
aanwezige kabels en leidingen op de bouwplaats aanwezig en ook bereikbaar zijn;
• instructie aan personeel; de aannemer geeft alle informatie ter zake van de
ligging van in de grond aanwezige kabels en leidingen door aan het uitvoerend en
machinebedienend personeel, ook aan dat van door hem ingeschakelde
onderaannemers;
• leidingen traceren;
de aannemer traceert de ligging van de kabels en leidingen (proefsleuven ed.) en
draagt er zorg voor dat tijdens de uitvoering van het werk de blootliggende kabels
en leidingen voldoende worden beschermd opdat er geen schade aan kan worden
toegebracht;
• schade melden;
indien er schade optreedt aan kabels en leidingen dient de betrokken beheerder
direct te worden ingelicht en dienen onmiddellijk de passende
veiligheidsmaatregelen te worden genomen.
2.3 Kabels en Leidingen Informatie Centrum (KLIC)
Binnen het kader van preventie tegen schade aan in de grond aanwezige kabels en
leidingen is het Kabels en Leidingen Informatie Centrum (KLIC) in het leven geroepen.
KLIC is een stichting waarin nutsbedrijven, overheden, particuliere bedrijven met
ondergrondse belangen en waterschappen deelnemen. In Nederland zijn vier regionale
KLIC's gevestigd met daarboven de federatie KLIC-Nederland, die als koepelorganisatie
hun gemeenschappelijke belangen behartigt. KLIC draagt er zorg voor dat de
belanghebbenden informatie over in de grond aanwezige kabels en leidingen aangereikt
krijgen, ondermeer door hulp te bieden bij het leggen van contact tussen de
totstandbrengers van bouwwerken en kabel- en leidingbeheerders.

2.3.1 Taken KLIC
Het KLIC geeft te behoeve van het vooroverleg in de ontwerpfase een bedrijvengids uit.
Projectvoorbereiders vinden hierin welke kabel- en leidingbeheerders op een bepaalde
lokatie mogelijk betrokken zijn. Het KLIC geeft meldingen van voorgenomen
graafwerkzaamheden door aan de betrokken deelnemende kabel- en leidingbeheerders.
KLIC vraagt daarbij ondermeer naar:
• startdatum van het werk;
• naam, adres, telefoon- en faxnummer van de contactpersoon van zowel
opdrachtgever als aannemer;
• naam en faxnummer van de contactpersoon voor de bevestiging van de melding;
• de aard van de werkzaamheden;
• kwadranten uit de KLIC-atlas;
• gedetailleerde locatiebeschrijving;
• is er reeds vooroverleg geweest? Zijn de tekeningen op het werk?
2.3.2 Taken deelnemers aan KLIC
Voor de deelnemende kabel- en leidingbeheerders, die ook opdrachtgever kunnen zijn,
zijn met betrekking tot het KLIC de volgende spelregels relevant:
• het binnen het bedrijf een vast meldpunt aanstellen, waarvan de medewerker (en
zijn vervanger) op de hoogte is van de gewenste gang van zaken m.b.t. het KLIC;
• de beheerder dient altijd te reageren op een graafmelding, ook als de beheerder
ter plaatse geen belangen heeft;
• het stimuleren door de beheerder van het vooroverleg van projectvoorbereiders
met de betrokken kabel- en leidingbeheerders;
een graafmelding van een aannemer is daar geen vervanging voor;
• de beheerder dient het KLIC ook het eigen graafwerk te melden;
• de beheerder dient particulieren, die om informatie vragen, tevens naar het KLIC
te verwijzen;
• het aanbrengen van KLIC-stickers op tekeningen, schadeformulieren, nota's,
graafmachines enz.;
• in bestekken opnemen dat de aannemer van het werk tenminste drie werkdagen
van tevoren zijn activiteiten aan het KLIC meldt waarbij de deelnemer de
betrokken kwadranten aangeeft.
2.3.3 De KLIC-bedrijvengids
Om te voorkomen dat bij de uitvoering van grondwerk stagnatie ontstaat is het van
belang dat door projectvoorbereiders reeds in een zo vroeg mogelijk stadium
(ontwerpfase) wordt nagegaan welke kabel- en leidingbeheerders bij een bepaalde
bouwlocatie mogelijk betrokken zijn zodat zij hier contact mee op kunnen nemen. Voor
dat doel geeft KLIC een bedrijvengids uit. Over deze gids kan informatie verkregen
worden bij de regionale KLIC-vestigingen. Een gedetailleerd bedrijvenoverzicht kan
worden verkregen door opgave van het betreffende kwadrant (1/4 km²) uit de zogeheten
KLIC-atlas.

2.3.4 De KLIC-atlas
De KLIC-atlas bevat topografische kaarten van een provincie met een schaal van
1:25.000. Elk blad is door coördinaatlijnen verdeeld in kwadranten van 500 x 500 m. De
coördinaten zijn afkomstig van het nationale rechthoekige coördinatensysteem van de
Rijksdriehoeksmeting. Bij de regionale KLIC-vestiging is bekend welke kabel- en
leidingbeheerders in de kwadranten belangen hebben. De KLIC-atlassen zijn verkrijgbaar
bij de regionale KLIC-vestigingen.
2.3.5 Telefonische melding aan KLIC door de aannemer
Voor de aannemer is één door hem te verrichten telefonische melding aan KLIC
voldoende. KLIC informeert de betrokken kabel- en leidingbeheerders die aan KLIC
deelnemen over de gemelde voorgenomen graaf- en grondwerkzaamheden. De
aannemer ontvangt ter verificatie een bevestiging van de melding.
De bevestiging bevat ondermeer een overzicht van de bij het werk betrokken
deelnemende kabel- en leidingbeheerders. Deze nemen contact op met de betreffende
aannemer en ondernemen de noodzakelijke actie. Bijvoorbeeld door de aannemer van
het werk de relevante (aanvullende) tekeningen te sturen of ter plekke adviserend of
corrigerend op te treden. Met het bedrijvenoverzicht kan de aannemer nagaan of alle
betrokken partijen gereageerd hebben. Een nauwkeurige melding over de locatie van de
voorgenomen graafwerkzaamheden bestaat uit de kwadranten van de KLIC-atlas en een
gedetailleerde locatiebeschrijving van het werk waarbij gedacht wordt aan de straatnaam
(PTT-schrijfwijze) met huisnummers de postcode of de X-Y-coördinaten (RD-stelsel).
De kabel- en leidingbeheerders, waaraan KLIC de graafmelding doorgeeft, moeten
voldoende tijd hebben om hun gegevens te verzamelen. Daarom is het noodzakelijk dat
de aannemer tenminste drie werkdagen vóór aanvang van de werkzaamheden het
regionale KLIC belt. In de KLIC-melding geeft de aannemer aan wie de opdrachtgever is
en waar en wanneer het werk van start zal gaan. Dit sluit aan op het overleg dat de
opdrachtgever van het werk en de betrokken kabel- en leiding beheerders veelal eerder
in de ontwerpfase hebben gehad.
2.4 Aanbevelingen tot het voorkomen van Schade aan Leidingen (AVSL)
Overkoepelende organisaties van opdrachtgevers, aannemers en leidingbeheerders
hebben zich ingespannen ter voorkoming van schade aan leidingen en kabels. Een
belangrijk resultaat hiervan naast het KLIC is de totstandkoming van de 'Aanbevelingen
tot het voorkomen van Schade aan Leidingen' (AVSL). De aanbevelingen geven geen
regels omtrent de verdeling van risico en aansprakelijkheid noch vormen zij een
document dat deel uitmaakt van een bestek of aannemingsovereenkomst.

2.4.1 Tekst AVSL
De Aanbevelingen tot het Voorkomen van Schade aan Leidingen (AVSL) is een publicatie
van de Nederlandse Vereniging van Wegenbouwers als vervolg op de in 1969
gepubliceerde Aanbevelingen tot het Voorkomen van beschadigingen aan ondergrondse
Leidingen (AVL). Deze AVSL zijn het resultaat van overleg tussen een werkgroep van de
Nederlandse Vereniging van Wegenbouwers enerzijds en een aantal instellingen uit de
kringen van leidingbeheerders en opdrachtgevers anderzijds. Hoewel geen van deze
instellingen een besluit heeft genomen op grond waarvan de bij hen aangeslotenen
verplicht zouden zijn de AVSL op te volgen, bevelen de ondergetekenden de toepassing
van de AVSL van harte aan.
• Centrale Directie der PTT
• N.V. Nederlandse Gasunie
• Hoofden van Wegenafdelingen van Provinciale Waterstaatsdiensten (HWA)
• Nederlands Instituut van Directeuren en Ingenieurs van Gemeentewerken (NIDIG)
• Rijkswaterstaat
• Vereniging van exploitanten van electriciteitsbedrijven in Nederland (VEEN)
• Vereniging van exploitanten van gasbedrijven in
Nederland (VEGIN)
• Vereniging van exploitanten van stadsverwarmingsbedrijven in Nederland
(VESTIN)
• Vereniging van exploitanten van waterleidingbedrijven in Nederland (VEWIN)
Inleiding
Opdrachtgevers, aannemers,leidingbeheerders en derden hebben er belang bij dat
schade aan leidingen zoveel mogelijk wordt voorkomen. Deze aanbevelingen zijn erop
gericht een vlotte informatieverschaffing en communicatie te bevorderen, en een
verdeling te schetsen van de taken, die de verschillende betrokkenen bij deze materie
vervullen. Het doel is dat de uitvoering van werken zoveel mogelijk ongestoord en zonder
schade aan leidingen aan te richten kan plaatsvinden. Deze aanbevelingen vormen geen
onderdeel van een overeenkomst, maar een richtlijn voor het op elkaar afstemmen van
het gedrag van de betrokkenen. Naarmate meer instellingen en organisaties van
betrokkenen deze aanbevelingen ondersteunen zal dit kunnen bijdragen tot eenheid in de
aanpak van de hier aan de orde zijnde problemen. Aansprakelijkheidsregels komen in
deze aanbevelingen niet voor. De aansprakelijkheid is geregeld in de daarvoor bestaande
wettelijke regels. Voor zover tussen sommige van de betrokken partijen of soms alle
betrokken partijen een overeenkomst bestaat wordt de aansprakelijkheid geregeld door
de regels van die overeenkomst. In deze aanbevelingen is een taakverdeling opgenomen.
Die taakverdeling is, gezien het overlegkarakter van de aan de orde zijnde relaties, niet
bedoeld als een starre formele grensafbakening. Wanneer één van de betrokken partijen
merkt, dat één van de andere betrokkenen in gebreke blijft zijn taak te vervullen,
bevordert hij dat die taken alsnog worden vervuld. Het is gewenst dat de betrokken
partijen één of meer personen aanwijzen die voor deze materie optreden als
vertegenwoordiger en tot wie men zich met vragen kan wenden.

Definities
Opdrachtgever: degene die voornemens is het werk in de grond te doen uitvoeren of
doet uitvoeren.
Aannemer: de ondernemer die als hoofdaannemer aanneemt voor rekening van een
opdrachtgever werk in de grond uit te voeren.
Plandienst: een instelling of onderneming die zich bezighoudt met het ontwerpen van
plannen op het gebied van de ruimtelijke ordening.
Grondbeheerder: een instelling of rechtspersoon die de verantwoordelijkheid heeft voor
of zeggenschap heeft in het uitvoeren van werk in een bepaald stuk grond.
Leidingen: ondergrondse kabels of buizen, die dienen of kunnen dienen tot transport
van vaste, vloeibare of gasvormige stoffen dan wel van energie of informatie.
Leidingbeheerder: degene die de zorg heeft voor één of meer leidingen.
De taak van de opdrachtgever
• In de ontwerpfase oriënteert de opdrachtgever zich bij plandiensten,
grondbeheerders en leidingbeheerders over de aanwezigheid en ligging van
leidingen.
• De opdrachtgever houdt bij het ontwerp rekening met de aanwezigheid van
leidingen teneinde beschadiging van die leidingen en hinder daarvan bij de
uitvoering van het werk zoveel mogelijk te voorkomen.
• De opdrachtgever gaat met de leidingbeheerders na of leidingen (tijdelijk) moeten
worden verlegd of vervangen of tijdelijk buiten gebruik gesteld danwel of de
uitvoering van het werk aangepast moet worden in verband met bestaande en/of
geprojecteerde leidingen.
• Indien leidingen moeten worden verlegd of vervangen maakt de opdrachtgever
afspraken met de leidingbeheerder over de vraag voor wiens rekening de hieruit
voortvloeiende werkzaamheden zullen worden verricht en door wie, op welke
wijze en op welk tijdstip ze zullen worden uitgevoerd.
• Indien het tijdsverloop dat gewenst of nodig maakt verifieert de opdrachtgever
vóór de aanbesteding bij de leidingbeheerders of de hem eerder verschafte
gegevens nog juist zijn.
• Ten behoeve van de aanbesteding draagt de opdrachtgever zorg voor zo volledige
mogelijke informatie omtrent leidingen, hierbij inbegrepen de bijzondere risico's,
verbonden aan beschadiging daarvan, mede met het oog op de voor de aannemer
te verwachten kosten van opsporing en voorzorgsmaatregelen.
• Punt 7: na de gunning doch vóór de aanvang van het werk neemt de
opdrachtgever contact op met de aannemer en de leidingbeheerders om na te
gaan of, gelet op de aard en de omvang van het werk, een bouwbespreking moet
worden gehouden. Bij dit contact of deze bouwbespreking wordt vastgesteld wat
er moet gebeuren om het beschadigen van leidingen te voorkomen. Daartoe
behoren procedure-afspraken en afspraken over uitvoeringsmaatregelen.
• De opdrachtgever verstrekt tijdens het onder 7 bedoelde contact of de aldaar
bedoelde bouwbespreking één of meer adressen en telefoonnummers waar
verzoeken om overleg of inlichtingen en melding van eventuele beschadiging aan
leidingen moeten worden gedaan.
• De opdrachtgever draagt zorg voor een schriftelijk verslag van de onder 7
bedoelde bouwbespreking en doet dit verslag aan alle betrokkenen toekomen.
• Indien meer dan één aannemer bij het werk betrokken is verschaft de
opdrachtgever in geval van leidingbeschadiging, voor zover hij daarover beschikt,
inlichtingen aan de leidingbeheerder om hem in staat te stellen de schade te
verhalen.

De taak van de leidingbeheerder
• De leidingbeheerder stelt desgevraagd aan opdrachtgever en aan aannemer
zodanige gegevens ter beschikking dat zij in staat zijn zich een beeld te vormen
van de aanwezigheid en ligging van de leidingen. De inhoud van deze gegevens
dient zo nauwkeurig te zijn als redelijkerwijs van de leidingbeheerder mag worden
gevergd.
• Bij het verschaffen van gegevens maakt de leidingbeheerder geen onnodige
voorbehouden ten aanzien van de juistheid of volledigheid van die gegevens.
Indien in verband met bestaande onzekerheid een voorbehoud noodzakelijk is,
geeft de leidingbeheerder de oorzaken daarvan aan, de mate ervan en de wijze
waarop de onzekerheid kan worden opgeheven. De leidingbeheerder verleent de
daarvoor noodzakelijke medewerking.
• Bij wijziging of voorgenomen wijziging van de situatie stelt de leidingbeheerder na
de aanbesteding de opdrachtgever en na de gunning de aannemer onverwijld op
de hoogte, voor zover hij van die aanbesteding of die gunning op de hoogte is.
• De leidingbeheerder doet mededeling van bijzondere risico's, verbonden aan het
eventuele beschadigen van leidingen.
• De leidingbeheerder gaat desgevraagd met de opdrachtgever na of leidingen
(tijdelijk) moeten worden verlegd of vervangen, of tijdelijk buiten gebruik gesteld
dan wel of de uitvoering van het werk aangepast moet worden in verband met
bestaande en/of geprojecteerde leidingen.
• Indien leidingen moeten worden verlegd of vervangen maakt de leidingbeheerder
afspraken met de opdrachtgever over de vraag voor wiens rekening de hieruit
voortvloeiende werkzaamheden zullen worden verricht en door wie, op welk wijze
en op welk tijdstip ze zullen worden uitgevoerd.
• Indien een bouwbespreking als bedoeld onder 7 wordt gehouden neemt de
leidingbeheerder daaraan deel.
• De leidingbeheerder verstrekt tijdens het onder 7 bedoelde contact of bij de
aldaar bedoelde bouwbespreking één of meer adressen en telefoonnummers waar
verzoeken om overleg of inlichtingen en melding van eventuele beschadiging aan
leidingen moeten worden gedaan.
• De leidingbeheerder legt de tijdens de uitvoering nieuw verkregen informatie
omtrent zijn leidingen vast.

De taak van de aannemer
• De aannemer stelt de in aanmerking komende leidingbeheerders op de hoogte
van de voorgenomen uitvoering van het werk en het tijdstip van aanvang
daarvan. Hij verzoekt hun om gegevens c.q. nadere gegevens omtrent de
aanwezigheid en ligging van leidingen, hierbij inbegrepen de bijzondere risico's,
verbonden aan beschadiging daarvan.
• Indien er een centraal, regionaal of plaatselijk, meldadres voor leidinginformatie
is, meldt de aannemer het werk (ook) daar.
• De aannemer is aanwezig bij de bouwbespreking bedoeld onder 7. Hij vraagt
daarbij of de hem eerder verstrekte gegevens (nog) juist en volledig zijn.
• De aannemer zorgt ervoor dat beschikbare gegevens over de ligging van leidingen
op de bouwplaats aanwezig zijn.
• De aannemer verwerkt de informatie die hem omtrent wijziging van de situatie
bereikt in de hem eerder verstrekte gegevens.
• Voordat wordt begonnen met de uitvoering van een werk waarbij leidingen
betrokken (kunnen) zijn geeft de aannemer aan uitvoerend en machinebedienend
• personeel dat onder zijn verantwoordelijkheid werkt de nodige instructies ter
voorkoming van schade aan leidingen en draagt genoemd personeel op
aanwijzingen van de leidingbeheerder op te volgen.
• Tenzij de leidingbeheerder te kennen heeft gegeven de leiding zelf te willen
opzoeken , zoekt de aannemer leidingen waarvan de aanwezigheid hem
meegedeeld is ter plaatse van of in de nabijheid van de uit te voeren
werkzaamheden op zowel in horizontale als verticale projectie en geeft ze aan.

3. De U.A.V. 1989
3.1 Kabels en leidingen binnen paragraaf 5 van de U.A.V. 1989
Paragraaf 5 van de U.A.V. 1989 bevat administratieve voorwaarden met betrekking tot
de verplichtingen van de opdrachtgever, ook op het gebied van in de bodem aanwezige
kabels en leidingen. In paragraaf 5, lid 1 van de U.A.V. 1989 is bepaald dat indien de
aard van het werk hiertoe aanleiding geeft, de directie vóór de aanvang van het werk een
bouwbespreking houdt met de aannemer en de leidingbeheerders, waarbij de aannemer
wordt ingelicht omtrent de juiste ligging van de zich in of nabij het werk en werkterrein
bevindende ondergrondse kabels en leidingen en waarbij wordt vastgesteld wat daarmee
moet geschieden. Indien de directie deze bouwbespreking niet houdt, zal de aannemer
vóór de aanvang van het werk om het houden van die bespreking verzoeken. De directie
zal dan aan dit verzoek gevolg moeten geven.
Paragraaf 5, lid 1 heeft het over een informatieplicht van de directie ter zake van 'de zich
in of nabij het werk of werkterrein bevindende ondergrondse kabels en leidingen'.
Paragraaf 15 van de U.A.V. 1989 bepaalt in eerste instantie dat in het bestek
oppervlakten van grond of water als werkterrein kunnen worden aangeduid. Voor zover
het STABU-bestek betreft, zijn in de besteksparagraaf 01.02.01 (Aanduidingen,
begripsbepalingen) bepalingen opgenomen waarin het begrip werkterrein is gedefinieerd.
Vervolgens kunnen in de besteksparagraaf 00.02.10 (Terrein- en bodemgegevens), in
aansluiting op het gestelde in paragraaf 15 van de U.A.V. 1989, de situatieve gegevens
van het werkterrein worden vermeld. De U.A.V. geven overigens geen antwoord op de
vraag wat precies onder de paragraaf 5, lid 1 van de U.A.V.genoemde 'nabijheid van het
werk en werkterrein' moet worden verstaan'. Wellicht dat de van de leidingbeheerders te
ontvangen informatie ter zake van de aard en het beloop van de leidingen hier meer
duidelijkheid rondom verschaft. Bovendien laten de U.A.V. de eigendomsverhoudingen
ter zake van het werkterrein en de nabijheid daarvan buiten beschouwing.
De overige hoofdstukken van de STABU-systematiek die zich richten op het werkterrein
en grondwerk zijn de hoofdstukken 05 (Bouwplaatsvoorzieningen) respectievelijk 12
(Grondwerk). Met de in de U.A.V. opgenomen verplichting tot het houden van een
bouwbespreking is niet gezegd dat de door partijen te ondernemen stappen zich daartoe
beperken. Ook van de aannemer worden de nodige inspanningen verwacht. Zo is het van
groot belang dat de aannemer zich vóór de start van de daadwerkelijke uitvoering van
het grondwerk van de meest actuele informatie omtrent in de grond aanwezige kabels en
leidingen laat voorzien. Dit bijvoorbeeld door vóór de start van het grondwerk een
melding bij het KLIC te doen.
Normaliter heeft de opdrachtgever reeds vooroverleg met het KLIC gehad en stelt de
directie de daaruit verkregen informatie binnen het kader van paragraaf 5, lid 1 van de
U.A.V. 1989 ter beschikking aan de aannemer die deze informatie actualiseert door de
voornoemde melding aan het KLIC.

4. Aansprakelijkheid voor schade aan kabels en leidingen
4.1 Aansprakelijkheid van partijen
Alhoewel er de nodige rechterlijke uitspraken beschikbaar zijn op het gebied van
aansprakelijkheid voor leidingschade, zou het te ver voeren om te stellen dat er
daaromtrent thans een eenduidig beeld bestaat. Ter zake van de aansprakelijkheid voor
schade aan ondergrondse kabels en leidingen komen desalniettemin ten aanzien van de
betrokkenen de hierna te noemen aspecten naar voren.
Ten aanzien van de opdrachtgever: doorgaans contracteert de opdrachtgever middels
het bestek met de aannemer. In het administratieve gedeelte van het bestek kunnen dan
regels omtrent de verdeling van aansprakelijkheid worden opgenomen. En binnen het
STABU-bestek wordt de verdeling van aansprakelijkheid met name beheerst door de
U.A.V. 1989. Vermeld is reeds dat op basis van paragraaf 5, lid 1 van de U.A.V.. de
opdrachtgever een informatieverplichting heeft ter zake van kabels en leidingen en wel
binnen het kader van een te houden bouwbespreking. Men zou deswege kunnen stellen
dat het verzuim om een dergelijke bouwbespreking te houden de directie, respectievelijk
opdrachtgever, aansprakelijk maakt voor nadien opgetreden schade. Echter, de
aansprakelijkheid blijft in dat geval niet tot de opdrachtgever beperkt. De Raad van
Arbitrage voor de Bouwbedrijven in Nederland heeft in een uitspraak namelijk nog eens
gewezen op de ook in paragraaf 5, lid 1 van de U.A.V. vastgelegde verplichting van de
aannemer om in geval van nalatigheid van de directie deze te verzoeken de bedoelde
bouwbespreking alsnog te houden. Verzuimt de aannemer dit dan is hij (mede)
aansprakelijk voor opgetreden schade (RvA 12 maart 1997, nr. 18.497).
Volgens de rechtspraak geldt een informatieverplichting van de opdrachtgever overigens
ook indien dat niet uitdrukkelijk in een overeenkomst, bijvoorbeeld het bestek, is
voorgeschreven (Rechtbank Almelo d.d. 22 januari 1997).
Voorts tekent de ontwikkeling zich af dat indien een zeer deskundige leidingbeheerder in
de rol van opdrachtgever informatie aan de aannemer verstrekt, de aannemer op de
juistheid en volledigheid daarvan mag vertrouwen. Ook indien dit belangen betreft van
andere leidingbeheerders dan diegene die daadwerkelijk gegevens (daaromtrent) aan de
aannemer heeft verstrekt (HR, 4 oktober 1996 NJ 1997, 64).
Indien een derde schade lijdt tengevolge van schade aan kabels en leidingen is het voor
die derde meestal niet eenvoudig na te gaan wie hij daarvoor aan moet spreken. Hij
heeft immers doorgaans geen inzicht in de contractuele relatie tussen opdrachtgever en
aannemer. Ten tweede heeft de derde vaak geen weet van de persoon van de
daadwerkelijke toebrenger van de schade. In deze situatie voorziet artikel 171 van boek
6 van het Burgerlijk Wetboek. In dit artikel is bepaald dat ook de opdrachtgever
aansprakelijk is voor fouten van niet-ondergeschikten die in zijn opdracht en ter
uitoefening van zijn bedrijf werkzaamheden verrichten. De opdrachtgever is daardoor
tegenover de schadelijdende derde aansprakelijk voor fouten van zelfstandige
(onder)aannemers, ook al heeft hij jegens de (onder)aannemer ten volle aan zijn
informatieverplichting voldaan. Het betreft hier een risico-aansprakelijkheid.
Onder opdrachtgever dient in de zin van artikel 6:171 BW iedere voorganger binnen de
aannemingsketen te worden verstaan, dus ook een hoofdaannemer die het werk
uitbesteedt aan een onderaannemer (Rechtbank Utrecht d.d. 26 februari 1997).

Ten aanzien van de aannemer: op de zelfstandig opererende aannemer rust een
tweetal hoofdverplichtingen. Ten eerste moet hij zelfstandig onderzoek verrichten naar
de ligging van kabels en leidingen en ten tweede moet hij het werk zodanig uitvoeren dat
schade aan goederen zoveel mogelijk wordt beperkt (zie ook paragraaf 6, lid 6 U.A.V.
1989).
Ter zake van de onderzoeksplicht van de aannemer kent men de volgende facetten:
• heeft de aannemer met de aanwezigheid van kabels rekening te houden?
• zo ja, heeft de aannemer zich voldoende geïnformeerd?
• heeft hij de ontvangen informatie voldoende onderzocht op betrouwbaarheid?
De onderzoeksverplichting is eerst dan aan de orde indien het waarschijnlijk is dat
leidingen in de bodem aanwezig zijn. De vraag of men in Nederland praktisch altijd met
de aanwezigheid van kabels en leidingen in de bodem rekening moet houden kan in
beginsel positief worden beantwoord. Maar uit de rechtspraak blijkt dat er zich ook
situaties voor hebben gedaan waarin de aannemer er niet op bedacht hoefde te zijn dat
er op een bepaalde locatie ondergrondse kabels en leidingen aanwezig waren. Dit was
bijvoorbeeld het geval bij een bij uitstek deskundige opdrachtgever die een aannemer
niet informeerde over aanwezige kabels en leidingen. Naarmate aan de aannemer
effectievere middelen ter beschikking staan ter verificatie van mogelijk aanwezige kabels
en leidingen, zullen aan hem ook hogere zorgvuldigheidseisen daaromtrent gesteld
worden. Een saillante rol ter zake van de verificatiemogelijkheid speelt het bestaan van
KLIC. Uit de rechtspraak blijkt dat het nalaten door de aannemer van een KLIC-melding
hem overwegend wordt toegerekend. Dit is niet zo indien hij wél een KLIC-melding doet
maar de leidingbeheerder verzuimt te reageren. Thans is het zo dat een KLIC-melding
door KLIC aan de melder wordt bevestigd. Men kan veronderstellen dat de KLIC-melding
in toenemende mate als hét verificatiemiddel wordt gezien in het kader van de
onderzoeksplicht van de zelfstandige aannemer. Maar ook op andere wijze kan blijken of
op een bepaalde locatie met de aanwezigheid van ondergrondse kabels en leidingen
rekening moet worden gehouden. Als voorbeeld geldt het geval waarin grondwerk moet
worden verricht tussen bijvoorbeeld een ketelhuis en een daarmee in verband staand
gebouw.
Ter zake van de beantwoording van de vraag of de aannemer voldoende heeft
geïnformeerd over de ligging van de te verwachten kabels en leidingen het volgende.
De aannemer beschikt meestal over voldoende bronnen om informatie uit te putten. Hij
kan de rade gaan bij de opdrachtgever (de onderaannemer bij de hoofdaannemer) of bij
de leidingbeheerder. Van belang daarbij is dat hij de beschikking krijgt over de originele
en actuele informatie. Derhalve geldt het drie dagen voorafgaand aan het graafwerk
doen van een KLIC-melding ook als 'gouden' regel. Hierbij dient opgemerkt worden dat
de informatie van KLIC niet in alle gevallen 100 % betrouwbaar kan zijn. Dit komt
ondermeer omdat thans nog niet alle leidingbeheerders bij KLIC zijn aangesloten.
Gesteld kan worden dat de aannemer te goeder trouw op de KLIC-informatie af kan gaan
en derhalve niet aansprakelijk is voor schade. Dit is alleen anders indien hij wist of
behoorde te weten dat de verstrekte informatie niet volledig was. Daarbij bestaat het
gevaar dat leidingbeheerders niet meer op een KLIC-melding reageren omdat zij reeds
betrokken zijn geweest bij het vooroverleg.
Bovendien is het niet zo dat een KLIC-melding met zich meebrengt dat leidingbeheerders
de te verschaffen informatie allemaal binnen een uniform formaat aanbieden.

Voor zover het de door aannemers te verrichten onderzoek naar de betrouwbaarheid van
gegevens betreft kan een onderscheid gemaakt worden naar informatie die door nietleidingbeheerders
is verschaft en informatie die door leidingbeheerders zelf ter hand is
gesteld. Indien de informatie aangaande kabels en leidingen afkomstig is van een nietleidingbeheerder,
bijvoorbeeld een opdrachtgever (niet tevens zijnde leidingbeheerder),
is het uitgangspunt dat de aannemer de verkregen informatie niet zondermeer mag
vertrouwen. Hij zal de verkregen informatie in beginsel nader moeten onderzoeken
bijvoorbeeld door verificatie bij de leidingbeheerder via een KLIC-melding. Is echter de
informatie afkomstig van een opdrachtgever die ter zake van kabels en leidingen als bij
uitstek deskundig kan worden geacht, dan wordt de onderzoeksplicht door de aannemer
minder snel aangenomen (HR 4 oktober 1996, NJ 1997, 64).
Ook informatie verkregen van leidingbeheerders dient door de aannemer in principe
kritisch te worden bekeken. Het kan immers voorkomen dat de ligging van kabels en
leidingen door bijvoorbeeld grondverschuivingen veroorzaakt door grondroeringen en
dergelijke wijzigt, zonder dat de leidingbeheerder daarvan op de hoogte is. Maar de
rechtspraak blijkt ook weer uitzonderingen op dit principe van toetsing toe te laten.
Geregeld geven leidingbeheerders bij het verschaffen van informatie een waarschuwing
af dat de gegeven informatie niet ten volle op correctheid gegarandeerd kan worden
en/of dat de aannemer nader onderzoek dient te verrichten of bepaalde handelwijzen bij
het grondwerk in acht moet nemen. Voor het al dan niet aanvaarden van
aansprakelijkheid van de aannemer in geval van beschadigingen aan kabels en leidingen
kan dan van groot belang zijn onder welke specifieke voorwaarden de leidingbeheerder
informatie heeft verschaft. Daarmee is niet gezegd dat in alle gevallen het voorschrijven
van een bepaalde handelwijze de aannemer aansprakelijk maakt voor het niet volgen
daarvan. Ook hier kent de jurisprudentie de nodige uitzonderingsgevallen.
Tenslotte dient een aannemer het grondwerk na adequaat onderzoek zorgvuldig uit te
voeren. Nadat het stadium van het onderzoek is gepasseerd ligt het op het bord van de
aannemer om met inachtneming van alle beschikbare gegevens het werk zonder het
veroorzaken van schade uit te voeren. Slechts zeer bijzondere omstandigheden zullen,
indien desalnietemin schade wordt veroorzaakt, de aannemer kunnen vrijpleiten.
Ten aanzien van de leidingbeheerder: de leidingbeheerder die belangen heeft in een
gebied waarvan hem bekend is dat daar grondwerk wordt verricht heeft een
informatieplicht jegens hem die zich in verband met de uit te voeren werkzaamheden bij
hem meldt. Indien de leidingbeheerder tekort schiet zal hij doorgaans geen schade op de
veroorzaker van de schade kunnen verhalen. Indien een deskundig leidingbeheerder
tevens zijnde opdrachtgever informatie aan de aannemer verstrekt mag de aannemer
onder bepaalde omstandigeheden op de juistheid van die informatie vertrouwen ook al
betreft het informatie ter zake van belangen van andere leidingbeheerders (HR 4 oktober
1996, NJ 1997, 64).
Ten aanzien van KLIC: in het voorgaande is reeds vermeld dat KLIC een centrale rol
speelt bij het onderzoek naar in de bodem aanwezige kabels en leidingen.
Opdrachtgevers, aannemers en leidingbeheerders die de faciliteiten van KLIC passeren
laden dan ook een zware verantwoordelijkheid op zich, omdat KLIC ook binnen de
rechtspraak als dé vorm wordt gezien waarin de informatieverplichting gestalte krijgt. Uit
rechterlijke uitspraken blijkt dat de verantwoordelijken voor het grondwerk tevens
verantwoordelijk worden geacht voor het volgen van het KLIC-systeem. Hierbij fungeert
KLIC als het centrale meldpunt waar wordt bezien of bepaalde werkzaamheden risico's
opleveren voor in de grond.

4.2 Verzekering
Onverlet de aansprakelijkheid van de bij de bouw betrokken partijen wordt de
totstandkoming van een bouwwerk doorgaans verzekerd. In hoofdzaak gebeurt dit
middels een Construction All Risks (CAR)-verzekering. Daarnaast zal (een deel van) het
materieel van de (onder)aannemer verzekerd zijn via een aansprakelijkheidsverzekering
voor motorvoertuigen (WAM) en regelmatig beschikken bouwbedrijven over een
bedrijfsaansprakelijkheidsverzekering (AVB-polis). In de praktijk wordt in dit verband ten
aanzien van CAR-verzekeringen meestal gesteld dat deze moeten zijn voorzien van een
zogeheten 'primary clause'. Dat wil zeggen dat de verzekering voor gaat op andere
verzekeringen waarbinnen een schade gedekt is.
In hoeverre schade veroorzaakt aan in de bodem aanwezige kabels en leidingen gedekt
is hangt in principe af van de inhoud van de specifieke polissen. Hiervoor werd reeds
gemeld dat verzekeringsmaatschappijen middels hun polisvoorwaarden de
verantwoordelijkheid van bij de bouw betrokkenen dienaangaande plegen te
benadrukken.
Indien door de uitvoering van het werk schade aan in de grond reeds aanwezige kabels
en leidingen wordt veroorzaakt kan men onverlet het bovenstaande een beroep doen op
een CAR-polis. Zijn de kabels en leidingen eigendom van de opdrachtgever dan zou het
beroep gestoeld kunnen worden op de van de meeste CAR-polissen deel uitmakende
rubriek 'verzekering van bestaande eigendommen van de opdrachtgever'. Door het
expliciet meedekken van een rubriek 'bestaande eigendommen' wordt de leemte
doorbroken die ontstaat door de zogeheten 'opzichtclausule' die deel uitmaakt van de
meeste aansprakelijkheidverzekeringen. Door de opzichtclausule wordt schade
uitgesloten die optreedt aan zaken (bijvoorbeeld kabels en leidingen) die de verzekerde
in bewerking of onder zijn opzicht heeft. Indien de veroorzaker van de schade geen weet
heeft van zich in de grond bevindende kabels zou een beroep op de rubriek
'aansprakelijkheid' van de CAR-verzekering mogelijk kunnen zijn. Hetzelfde geldt indien
de in de bodem aanwezige kabels en leidingen eigendom van een derde zijn.