Untitled - Tento.be

...
I
In
0
0
z
LU
LU
0
z

Gruuthuse:
een Brugs museum
van toegepaste kunsten
••••••••••••••••
Ladewijk van Gruuthuse, de beroemdste bewoner
van het thans als museum ingerichte stadspaleis, werd
omstreeks 1427 geboren als zoon van Jan IV van
Gruuthuse en Margaretha van Steenhuyse. Hij erfde
verschillende belangrijke heerlijkheden en lenen in
Vlaanderen. In 1455 huwde hij met Margeretha van
Borsele, die stamde uit een van de oudste en meest
vooraanstaande Zeeuwse geslachten. Zijn familie bezat
sinds enige generaties het 'gruutrecht' te Brugge.
Dit was het monopolie op de verkoop van gruut,
een kruidenmengsel dat gebruikt werd bij het brouwen
van bier. Dit recht verdween in 1380 ten voordele van
een belasting op bier, vermits gruut toen door hop
vervangen werd. Het 'gruuthuis' dat aanvankelijk een
magazijn was voor het opgestapelde gruut, werd bij de
aanvang van de vijftiende eeuw tot een luxueuze
herenwoning verbouwd. De zuidelijke vleugel en de
thans nog bewaarde bidkapel of oratorium werden
tijdens de tweede helft van die eeuw in opdracht van
Ladewijk van Gruuthuse toegevoegd.
De bidkapel is een laatgotische ruimte die het
voorrnalig Gruuthusehof met de Onze-Lieve-Vrouwekerk
verbindt. Ladewijk van Gruuthuse verkreeg op 7 januari
1472 de toelating van het bestuur van de Onze-Lieve­
Vrouwekerk om de reeds begonnen 'oratorye' te
voltooien. Het geheel was waarschijnlijk gedecoreerd
met een muurschildering die thans verdwenen of
overschilderd is. Ze stelde Ladewijk van Gruuthuse en
Margaretha van Borsele voor die in geknielde houding
de heilige Drievuldigheid aanbidden. Daarboven was
het Gruuthuse-wapenschild aangebracht met daarop het
motto 'plus est en vous' of 'meer is in u'. De bovenkapel
heeft een tongewelf met een vijfdelige koepel. Op de
zoldering bevond zich boven de bidbank oorspronkelijk
een geschilderde voorstelling van het Laatste Oordeel.
Daarvan is alleen een blauwe omraming bewaard
gebleven. Vanuit de kapel konden de vroegere bewoners
van het paleis de erediensten in de Onze-Lieve­
Vrouwekerk volgen. Pas in 1958 werd de inmiddels
dichtgemetste bidtribune voor het publiek toegankelijk
gemaakt.
De Reiegevel
Begin /winligsle eeuw
De binnenkoer van het
museum
Begin lw inligsle eeuw
3

Gruuthusemuseum Brugge
Meester van de varsten
portretten, Ladewijk van
Gruuthuse
34,2 x 22,8 cm, Brugge,
Groeningemuseum
4 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/1
Lodewijk van Gruuthuse was een man van aanzien
vermits hij geportretteerd werd als ridder van de Orde
van het Gulden Vlies, waartoe hij sinds 1461 behoorde.
Hij was vanaf 1445 in dienst van de Bourgondische
hertog Filips de Goede. Na het overlijden van de hertog
in 1467 bleef Gruuthuse een medewerker van zijn zoon
en opvolger Karel de Stoute. Hij kreeg zowel
diplomatieke als militaire opdrachten. Omstreeks 1470
werd er getwijfeld aan zijn getrouwheid. Lodewijk van
Gruuthuse nam ontslag als stadshouder na de dood van
Karel de Stoute in 1477. Toch werd hij nog eerste
kamerheer van Maria van Bourgondië. Hij nam het
evenwel niet meer op voor haar echtgenoot, de
Habsburger Maximiliaan van Oostenrijk, maar koos de
kant van het opstandige Brugge, waardoor hij in 1491 in
ongenade viel. Op 24 november 1492 overleed hij in
zijn paleis.
Lodewijk was een groot verzamelaar van rijk
versierde handschriften. In zijn verzameling had hij
zowel oude handschriften die hij had aangekocht,
als nieuwe die hij had laten maken .. Deze bibliofiele
belangstelling deelde hij met enige vooraanstaande
leden van het Bourgondisch hof, zoals hertog Filips de
Goede en diens bastaardzoon Antoon van Bourgondië,
of abt Raphael de Mercatellis. Na de bibliotheek van
Filips de Goede was de collectie van Lodewijk van
Gruuthuse de belangrijkste en meest omvangrijke.
Het voormalige Gruuthusepaleis werd in het jaar
1596 gekocht door de Spaanse koning Filips IV, die het
in 1623 schonk aan Wenceslas Coberger, de stichter van
de 'Bergen van Barmhartigheid' in de Spaanse
Nederlanden. Het huis van de heren van Gruuthuse
kreeg daarmee een nieuwe functie. Het werd een
financieel weldadigheidsbureau, bewoond door enige
intendanten van deze bank.
Op 22 februari 1865 kwamen enkele vrienden samen
in de woning van de toenmalige rijksarchivaris Felix
d'Hoop en besloten een oudheidkundig genootschap op
te richten. Een week later, op 1 maart, gebeurde dit
onder de benaming 'Société archéologique'.
De doelstelling van de stichting was het opsporen en
verzamelen van kunst- en oudheidkundige voorwerpen
om deze daarna in een museum te bewaren en te
exposeren.
De gevel van het
Gruuthusemuseum

Bidtribune,
zijde Onze-Lieve-Vrouwekerk
6
Bidtribune
De collectie van de 'Société archéologique' werd in
1866 geëxposeerd in de thesaurierskamer in het Belfort
van Brugge. Omdat de verzameling steeds maar
aangroeide, kreeg het Genootschap te kampen met
plaatsgebrek. Het Stadsbestuur kocht in 1876 het
voormalige Gruuthusehof aan. Het gebouw was
ondertussen dringend aan restauratie toe, een opdracht
waaraan in 1883 werd begonnen en die niet minder dan
12 jaar in beslag zou nemen. Met de werkzaamheden
aan de binneninrichting werd in 1888 gestart.
De bijgebouwen op de binnenkoer verkeerden in
erbarmelijke toestand en werden met de grond gelijk
gemaakt. De constructies langs de straatzijde werden
afgebroken in 1908 en in de twee daaropvolgende jaren
vervangen door het zogenaamde Steen, waar zich onder
meer de conciërgerie bevindt.

De beeldhouwkunst
De verzameling sculptuur van het Gruuthuse­
museum telt honderden voorwerpen, die op basis van
de materie waaruit ze vervaardigd zijn, onderverdeeld
kunnen worden in steen en pijpaarde, hout en ivoor.
Reliëfs of vrijstaande beelden in terracotta of faience
worden tot de keramiek gerekend.
In de lapidaire afdeling worden talrijke stenen
bouwelementen en kerkelijke steensculptuur getoond.
Het betreft onder andere pijlers, kapitelen, consoles,
schouwopstanden, doopvonten, grafzerken, reliëfs en
gewelfsleutels. Voorbeelden uit de Romaanse periode
zijn schaars. Enkele uitzonderingen daarop vormen een
paar kapitelen, een fragment van een doopvont en een
twaalfde-eeuwse latei of bovendorpel in roestbruine
limonietsteen. De gotische steensculptuur is heel wat
beter vertegenwoordigd, zoals blijkt uit de prachtige
albasten reliëfs van Nottingham en andere Europese
centra. Het overige albastwerk is van jongere datum.
In de Nederlanden was Mechelen het belangrijkste
centrum van de albastsnijkunst De kleine losstaande
reliëfs, die achteraf werden verguld en soms deel
uitmaakten van een huisretabeltje, zijn typisch voor de
zestiende- en zeventiende-eeuwse productie.
Gruuthusemuseum Brugge
In de gereconstrueerde gotische stijlkamer bevindt
zich een merkwaardige zestiende-eeuwse zandstenen
schoorsteenmantel. De zogenaamde Keizer Karelschouw
in blauwe kalksteen in de zich daarnaast bevindende
beeldenzaal dateert uit dezelfde eeuw. Andere
sculpturale hoogtepunten uit de collectie zijn het
vijftiende-eeuwse zandstenen beeld van Sint-Sebastiaan,
het munstslagersreliëf in Renaissance uit 1563, en het
gedenkteken met de buste in wit marmer van Karel II
van Engeland uit 1659.
Buiten op de Gruuthusekoer staan vier elegante
putti, die Chinese kinderen voorstellen in typische
klederdracht. Het zijn de allegorieën van de bouwkunst,
de sterrenkunde, de muziek en de schilderkunst.
Ze werden in 1772 vervaardigd door de Brugse
beeldhouwer P. Pepers. Een verfijnd marmeren beeld is
dat van de Brusselse barones Augusta Liedts, die haar
belangrijke kantverzameling aan het museum schonk.
Het is een werk van Hendrik Pickery, die in de
negentiende-eeuwse Brugse beeldhouwkunst een
centrale positie innam.
Het beroemdste kunstwerk van het
Gruuthusemuseum is ongetwijfeld de Keizer Karelbuste
in gebakken pijpaarde van de hand van de Duitse
grootmeester Konrad Meit. Het kunstwerk is omstreeks
1520 ontstaan, en geeft de jonge Vlaams-Habsburgse
vorst zeer realistisch weer. De polychromie en de
sierlijke eikenhouten hoed zijn evenwel van latere
datum.
Schoorsteenmantel uit de
vroegere slaapkamer
Eerste helft viiFtiende eeuw,
zondsteen
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/1 7

De kleine ivoren voorwerpen, waarvan de
bewerking teruggaat tot een zeer oude traditie in de
Grieks-Romeinse en de Byzantijnse wereld, nemen in het
museum een speciale plaats in. Omdat de basismaterie
erg duur was, konden enkel het hof, de hogere
geestelijkheid en de aristocratie zich deze luxeartikelen
veroorloven. De Romaanse abtstai, opgesmukt met een
acanthusblad, kan als een verre uitloper van de
Karolingische ivoorbewerking beschouwd worden.
Andere ivoren voorwerpen die respectievelijk met de
liturgie of het gildenleven verband houden, zijn de
veertiende-eeuwse paxtafel en de armbanden van
Vlaamse zeventiende-eeuwse schuttersverenigingen.
De Normandische stad Dieppe was van de zestiende tot.
vorige eeuw een belangrijk centrum voor de aanvoer en
verwerking van ivoor. Het klein ivoren portret van
Elisabeth Ponsar houdt verband met deze havenstad.
De Romaanse Madonna als Sedes Sapientiae is het
oudste houten beeld in het bezit van het museum.
Gotisch beeldsnijwerk is in de collectie ruim
vertegenwoordigd, met zowel binnen- als buitenlandse
voorbeelden. Enige retabelfragmenten of reliëfgroepen
zijn, zoals blijkt uit de merken die erop zijn aangebracht,
van Antwerpse makelij. Andere werken zijn dan weer
uit Brussel of Brabant afkomstig. Mechels zijn de
typische kleine beeldjes, ontstaan na 1500, die men ook
'poupeés de Malines' pleegt te noemen, alsmede een
groter beeld met de heilige Martinus. Aan een Leuvense
werkplaats is het aangrijpend beeld van Christus op de
Koude Steen toe te schrijven. De sierlijke knielende
engel van de Boodschap maakte ongetwijfeld deel uit
van een groter geheel, en is eveneens in een Brabants
beeldsnijcentrum ontstaan. Een even belangrijk
retabelfragment is de lezende Madonna van Adriaen
van Wesel, afkomstig van een gedocumenteerd Maria­
retabel in de Sint-Janskerk te 's-Hertogenbosch.
Daarnaast omvat de museumverzameling nog een
aantal beelden van Duitse afkomst.
8 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/1
Krul van een abtstaf,
Vlaanderen
Twaalfde eeuw, ivoor
Paxtafel met Christus aan
het kruis, Vlaanderen(?)
Vijltiende eeuw (?), ivoor
Voor de barokke beeldhouwkunst in hout vertoont
de collectie zekere leemtes, die hopelijk via aankoop of
schenkingen aangevuld zullen worden. Van de reeds
vermelde Pepers is een mooi Mariabeeld bewaard, en tot
het meer volkskundig snijwerk ten slotte rekenen we
een monumentale negentiende-eeuwse koekenplank
voor speculaas, met de heilige Nikolaas, en een breed
brouwerijreliëf, beide in de keuken van Gruuthuse
tentoongesteld.

Sint-Sebastiaan,
Vlaanderen
Vijftiende eeuw, Ledische zondsteen
Sint-Janshoofd op schaal
Duitsland, einde vijftiende eeuw,
albast
Muntslagersreliëf
1563, zondsteen
9

pag. 10
Toegeschreven aan Konrad
Meit, Buste van keizer Karel
co. 1520, Ierroealto
bovenaan
Onze-Lieve-Vrouw met
kind, Keulen
co. 1420, bukshout
Adriaan van Wesel,
Lezende Maria,
's-Hertogenbosch
Vijftiende eeuw, eik, detail
Knielende engel,
Vlaanderen
co. 1500, eik

De keuken
Vele bezoekers voelen zich geïmponeerd door de
oude keuken van het Gruuthusepaleis, met zijn
oorspronkelijke monumentale schouw. In deze ruimte
worden meerdere tafels, zit- en bergmeubels
tentoongesteld, waaronder een zeventiende-eeuwse
spinde of opbergkast. Aan de muur hangen enkele
handdoekrekjes, waarvan de functie voor zich spreekt.
In de schouw staat er links een grote bronzen kookketel
of zogenaamde 'fournoyspot', die afkomstig is uit het
nabijgelegen Sint-Janshospitaal en gebruikt werd om
water op te warmen. Het 'gevaarte' is omstreeks het
eerste kwart van de zestiende eeuw gegoten door de
Mechelse geel- en klokkengieter Sirnon Waghevens en
steunt op een afzonderlijk smeedijzeren onderstel. In de
onmiddellijke omgeving van deze ketel bevindt er zich
een ijzeren haarduitrusting met in het midden een
haardplaat, uitschuifbare haardijzers, een vuurhaal,
12
Gruuthusemuseum Brugge
haalketen, haardgereihanger en vuurtang. Ervoor zijn
links en rechts twee smeedijzeren hekkentjes opgesteld
die de kinderen op veilige afstand van het brandend
haardvuur moesten houden. In deze zaal bevinden er
zich gebak-, wafel- en hostieijzers, waarvan de oudste
exemplaren de wapenschilden dragen van de
Bourgondische hertogen Jan zonder Vrees en Filips de
Goede. Op andere wafel- of lukijzers komt een volkse
versiering voor of een oud-Vlaamse nieuwjaarsspreuk
De stemmige ruimte is gestoffeerd met een vrij
uiteenlopende collectie kook-, drink- schenk- en eetgerei,
dat chronologisch te situeren valt tussen de vijftiende en
de negentiende eeuw.
Baardmankruik, Frechen
Steengoed met zouiglozuur
Keuken Gruuthusemuseum Een zeer groot gedeelte van de hier tentoongestelde
voorwerpen is in aardewerk, dat aan de hand van de
gebruikte klei, de baktechniek, de vorm en de versiering
toegeschreven kan worden aan zowel binnen- als
buitenlandse pottenbakkersateliers. Op meerdere
legplanken staan kleine en grote baardmankruiken.
Typisch zijn ook de veldflessen met plat lichaam, die
rondom voorzien zijn van oortjes, waardoor een koord
kon worden gestoken. In deze keuken bevinden zich
zowel kleine als grote sierborden in gele of rode klei,
die met allerhande ornamenten opgesmukt werden
vooraleer ze gebakken werden. Monochrome of
meerkleurige faience uit Brussel, Friesland, Delft en
Noord-Frankrijk wordt hier ook geëxposeerd, naast een
keuze uit de rijke collectie groene wijn- of portoflessen.
Sommige flessen zijn voorzien van al dan niet
gekroonde wapenschilden of initialen van adellijke
families, waarvan slechts enkele geïdentificeerd konden
worden. Het is bekend dat Brugge over een glasblazerij
beschikte en de flessen zelf voorzag van ijkringen.
Gruuthuse beschikt over kleine en grote vijzels of
mortieren, die niet alleen in de keuken maar ook in de
aansluitende apotheek tentoongesteld worden.
Verschillende exemplaren werden overeenkomstig de
Nederlandse of Latijnse opschriften in Brugge of in
Mechelen gegoten. Andere daarentegen werden
vervaardigd te Rotterdam of in Deventer. Op enkele
boorden van de legplanken staan verschillende tinnen
borden met ingeslagen Brugse merktekens uit de late
achttiende of het begin van de negentiende eeuw.
Deze gegraveerde schotels houden verband met de
geboorte van een kindje en vermelden de naam van de
meter en een jaartal. Naast deze doopschotels bleven
ook prijsschotels bewaard die geschonken werden naar
aanleiding van een prijsschieting bij een lokale
schuttersgilde.
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/1 13

Keramiek
De keramiekverzameling van het Gruuthuse­
museum is zeer omvangrijk, en kan daarom slechts
gedeeltelijk geëxposeerd worden. De voornaamste en
meest typische voorbeelden van bijna alle productiecentra
worden getoond in de daartoe ingerichte keramiekzaat
in de museumkeuken en de daarbij aansluitende
apotheek, alsook in de kleine kabinetten op de
verdieping. Gallo-Romeins en middeleeuws aardewerk
wordt tentoongesteld in de archeologische sectie van de
nabijgelegen museumdiensten Sint-Jan.
14 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/1
Het chronologische zwaartepunt van de keramiek­
collectie ligt bij de postmiddeleeuwse periode en wordt
rond 1900 afgesloten. Volgens de aard van het baksel,
het decor of de beschildering en het glazuur kan deze
groep gebruiks- en kunstvoorwerpen ingedeeld worden
in rood en geel aardewerk, steengoed, faience en porselein.
Bij de rood oxiderend gebakken voorwerpen neemt de
Vlaamse productie in het algemeen de grootste plaats in.
Veel alledaagse onversierde kook- en hengselpotten,
warmwaterketels, schenkkannen, vergieten tot zelfs zeer
grote versierde of onversierde borden behoren tot deze
categorie. De versiering is in vele gevallen aangebracht
door middel van een wit of rood opgelegd decor in
ringeloortechniek en is daarna overtrokken met gekleurd
of ongekleurd loodglazuur. Tot de bekendste objecten in
zowel rood als geel aardewerk zijn de hengselpotjes, de
waterfluitjes en de wijwatervaatjes uit bet West-Vlaamse
Torhout te rekenen. Ten onrechte worden soms talrijke
siervoorwerpen aan dit productiecentrum toegeschreven,
zoals aardewerk uit Marburg, Nederrijnse ateliers of
andere tot op heden nog niet geïdentificeerde Zuid­
Nederlandse of Noord-Franse centra.
Vergiet of visschotel,
Friesland (?)
ca. 1800 (?}, faience, blauwe
beschildering en tinglazuur
Snavelkan met zilveren
deksel, waarop het
wapenschild van abt
Campmans van de abdij Ter
Duinen in Brugge, Delft (?)
Faience, begin zeventiende eeuw,
blauwe beschildering en tinglazuur

Gruuthusemuseum Brugge
Sierkruik met pelikaanfries,
Ra eren
1599, steengoed mei bruin
zouiglozuur

Wandtegels, Nederlanden,
zeventiende

Glas
Net zoals in kerken en kloosters, is in de musea
weinig van de middeleeuwse glasraamkunst bewaard
gebleven, zeker in vergelijking met de andere toegepaste
kunsten. De sierlijke, gebrandschilderde en
visblaasvormige venstervullingen met zwevende
engelen, waarvan men aanneemt dat ze uit het Brugse
stadhuis afkomstig zijn, zijn de oudste in het Gruuthuse
bewaarde getuigenissen van het glazeniersambacht
Nog in dezelfde gotische geest, maar chronologisch wel
een eeuw later te situeren, zijn de Sint-Joris- en Sint­
Michielsfiguren uit de gildenkapel van de schilders en
de glazeniers. Deze twee naast elkaar opgestelde
heiligen met een uitgelengde spitse houding getuigen
eveneens van een grote esthetische zeggingskracht.
De op verschillende plaatsen in het museum
tentoongestelde kleine - ronde of ovale­
glasraammedaillons hebben meestal religieuze
onderwerpen, en maakten uiteraard deel uit van
kruisramen of grotere ensembles.
Zowel de doorzichtige als de gekleurde drink- en
schenkglazen uit de achttiende en de negentiende eeuw
zijn in de museumverzameling vrij goed
vertegenwoordigd in de collecties. Daarnaast bezit het
Gruuthuse nogal wat laatbarokke hoge kelkvormige
glazen met balustervormige stam, waarvan het
bovendeel meestal gegraveerd is met zeilschepen,
gebouwen, bloemenguirlandes en allerlei personages.
Veelal gaat het om Luikse, Hollandse en Duitse glazen,
of vermoedelijk in Nederland gegraveerd kristal.
Uit dezelfde periode dateren ook de slanke groene
wijnflessen, waarvan er enige exemplaren het
wapenschild van een adellijke familie of een loden
ijkring dragen. Ze werden vervaardigd door de
flessenfabrikant A.J. de Cornet uit Gent, die zich in de
omgeving van de Jeruzalemkerk te Brugge installeerde
en van 1749 tot 1770 de typische portflessen met
kraagrand op grote schaal vervaardigde en exporteerde.
Kelkvormig glas met
wapen van de Brugse
rederijkerskamer der
'Drie Sanctinnen', Brugge
Achffiende eeuw, doorzichtig
gegraveerd glas

Glasraam met engel,
Brugge
Begin vijltiende eeuw,
gebrandschilderd glos
Glasraam, Keizer Heraclius
draagt het kruis in 629
naar de stad Jeruzalem,
Zuidelijke Nederlanden
Zestiende eeuw, gebrandschilderd
glos
Wijn- of potfles, Brugge
1712, groen glos
Roemervormig wijnglas
met braamnoppen
Achfliende eeuw, groen glos
19

Zilverwerk
De omvangrijke collectie edelsmeedkunst uit
Gruuthuse is een van de belangrijkste van het land,
en omvat meer dan tweehonderd stuks, waarbij er
verschillende getuigen van een grote kunsthistorische
waarde en een degelijk vakmanschap. Alhoewel eertijds
tientallen goud- en zilversmeden, onder wie menig
vooraanstaand meester, hebben bijgedragen tot de
bekendheid en de uitstraling van het Brugse liturgische
en profane zilver, is er van vóór het Calvinistisch
bewind weinig van die productie overgebleven. Aan de
hand evenwel van aankopen en schenkingen groeide het
museumbezit goed aan, wat niet wegneemt dat er nog
enige leemtes aan te wijzen zijn.
In tegenstelling tot het zilverwerk van de
bedehuizen of kloosters, behelst de verzameling van het
Gruuthusemuseum overwegend ambachtelijk en
burgerlijk zilver. Het kerkelijk en eucharistisch vaatwerk
dateert hoofdzakelijk uit de zeventiende eeuw of later.
20 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/1
Gedurende de Contrareformatie, die in de kunst­
geschiedenis zowat samenvalt met de barok maar waarin
ook nogal wat motieven uit de late Renaissance bleven
naleven, werden voor de kerkelijke instellingen in
Brugge en omgeving talrijke liturgische voorwerpen in
zilver gemaakt. Deze stijlperiode wordt in de collecties
prachtig geïllustreerd onder andere door een ostensorium
van 1631, een chrismatoriurn van J. Blaevoet uit
Ramskapelle, en een pronkkelk van A. Kerckhof met
onder andere taferelen uit het lijden van Christus.
Uit het Noord-Franse Rijsel is een fraaie ciborie in
Ladewijk XIV-stijl bewaard.
Ambachtelijk en burgerlijk zilver uit de achttiende
en de negentiende eeuw is in de collectie goed
vertegenwoordigd. Andere stukken zijn afkomstig van
confrérieën en godvruchtige genootschappen.
Hierbij vermelden wij vooral de halsketting van de
Confrérie van het Heilig Sacrament van 1764 en de vele
negentiende-eeuwse voorbeelden van zilveren
flambeeuwschilden.
Groot schild van het Brugse
bakkersgilde, Brugge
1769, deels verguld zilver en
geelkoper
Schild van het Brugse
brouwersgilde, Brugge
1695, deels verguld zilver

Van talrijke Brugse ambachten bleven grote draag­
tekens of borstschilden bewaard, die nu tot de pronk­
stukken van de erezaal van het museum gerekend
kwmen worden. De Brugse krijgs- en rederijkersgilden,
die niet op basis van een beroep doch van een militair of
recreatief doeleinde samengesteld werden, hebben
eveneens representatieve voorwerpen in edelsmeedwerk
nagelaten, zoals de sireschakel van de Sint-Sebastiaans­
gilde van Sint-Kruis Brugge van circa 1560. Enkele
zeventiende-eeuwse ronde schilden met prachtig
drijfwerk zijn in verband te brengen met de bekende
rederijkerskamer 'De Drie Sanctinnen' en het plaatselijke
Sint-Jorisgilde. Een ander belangwekkend Gruuthuse­
object in zilver is de merkwaardige trekring met ketting
van een andere Brugse rederijkerskamer, namelijk die
van de heilige Geest. Van het burgerlijk zilver uit de
vijftiende eeuw, is de plaket van Lodewijk van
Gruuthuse ongetwijfeld een van de belangrijkste
aanwinsten van de laatste jaren. Dit kunstwerk was
oorspronkelijk met zilver opgesmukt, en versierde
misschien een van de boekbanden uit de beroemde
Gruuthuse-librije.
Groot schild van het Brugse
Sint-Lucasgilde, Brugge
1758, deels verguld zilver en
koper
Gruuthusemuseum Brugge
Het zilveren, realistisch uitgevoerde gerechtigheids­
hoofd en de daarbij horende vuist werden vervaardigd
ingevolge een rechterlijk vonnis. De edelsmeden vonden
in de rijke Vlaamse steden koop- en kapitaalkrachtige
afnemers, die gouden en zilveren gebruiksvoorwerpen
als een statussymbool beschouwden. De via Frankrijk
verspreide eet- en tafelgewoontes, waren uiteraard het
voorrecht van de rijken. Alhoewel Antwerpen zowel
kwalitatief als kwantitatief op het vlak van de zilver­
productie toonaangevend was, werden in verschillende
Vlaamse steden eveneens mooie kunstvoorwerpen
vervaardigd. In Brugge leverden generaties zilversmeden
de meest uiteenlopende tafelbenodigdheden, waarbij
alle decoratieve stijlen aan bod kwamen. Pronkstukken
in de Gruuthusecollectie zijn hierbij de drinkbeker met
deksel van Loys van Nieukerke van 1610-1611,
de getorste pronkbeker in Lodewijk XV-stijl, die eertijds
behoorde aan stadsschout Valentin Stappens, en de
koffiekan in dezelfde stijl, vervaardigd door zilversmid
Ferdinand Du Baele (1761). Voorwerpen die in verband
staan met het thee- en chocoladegebruik in de achttiende
eeuw ontbreken vooralsnog in de collecties, maar olie­
en azijnstellen, een mosterdpot, een tafelkomfoor,
borden, bestekken en tafelkandelaars zijn wel aanwezig.
21

Groep tafelzilver, Vlaams
Achffiende en begin negentiende
eeuw, zilver
Plooivark, lepel en foedraal
van Cornelie
Vanderplancke, Brugge
16 19- 1620, zilver en leder
Gruuthusemuseum Brugge
Plaket van Ladewijk van
Gruuthuse, Brugge
1461-1492, zilver
Reliekhouder, Brugge
163 1, zilver

Sint Joris te paard,
oHerandeschotel, Nürnberg
Zestiende eeuw, geelkoper
24
Koper en brons
Zowat in alle zalen van het Gruuthusemuseum treft
de bezoeker karakteristieke voorwerpen aan in geelkoper
en brons, vervaardigd door lokale of uitheemse
ambachtslui. De zeer uitgebreide verzamelingen
omvatten zowel kerkelijk als burgerlijk koperwerk,
daterend van de vijftiende-zestiende eeuw tot en met de
negentiende eeuw. Bronzen of koperen objecten van
vóór de zestiende eeuw zijn vrij schaars, want veel is ten
gevolge van oorlogsomstandigheden in de smeltkroes
verdwenen. Vijftiende- of zestiende-eeuws zijn de mooie
gedreven offerandeschotels in geelkoper, met
voorstellingen van Adam en Eva, Sint-Joris met de draak
en de Boodschap aan Maria. Liturgisch koperwerk komt
in het Gruuthuse eveneens voor, zoals blijkt uit de
tentoongestelde wierookvaten en altaarschellen.
De laatgotische lavaboketeltjes of aquamaniles
daarentegen hadden zowel een liturgisd1e als een
profane functie. De bidkapel biedt plaats aan een
koperen processiekruis van 1624 uit de kerk van Hoeke
bij Sluis, een geajoureerde altaarlezenaar van 1775, een
collectebus van de Confrérie van Onze-Lieve-Vrouw van
Assebroek (1730) en enige fraaie gedreven wandschilden
in rocaille-stijl. Zowel de kerken, kapellen, kloosters als
burgerlijke gebouwen lieten bronzen klokken maken.
Een zeldzaam overblijfsel van het Brugse renaissan­
cistische klokkenpatrimonium is de Sint-Basiliusklok
van Marc Le Serre van 1592. Verder bezit het museum
nog twee zeventiende-eeuwse klokken, de ene
vervaardigd door de Antwerpse klokgieter Meichior de
Haze (1632-1687), de andere door de Bruggeling Alex
Cambron (1682).
Gruuthusemuseum Brugge
Van Uitzonderlijke betekenis is de grafplaat in
geelkoper van A. Porcket, meester en ontvanger van het
Brugse Sint-Juliaansgodshuis. Tot het zuiver utilitaire en
profane koper- en bronswerk van de zestiende eeuw,
rekene men vooral de monumentale ketel of grape uit de
Gruuthusekeuken. Dit indrukwekkende recipiënt kan
best vergeleken worden met een vooralsnog in Engeland
bewaard exemplaar. Beide ketels zijn uit Mechelen
ingevoerd. Het Gruuthuse-exemplaar werd vrijwel zeker
in het naburige SinHanshospitaal gebruikt. Vijzels en
mortieren, onmisbaar in de huishouding en de apotheek
voor het verbrijzelen van kruiden en ingrediënten,
komen in de verzameling zeer goed aan bod.
De zestiende-eeuwse mortieren zijn voornamelijk
afkomstig uit Mechelen, een stad die op dat vlak
overigens toonaangevend was. Van de lokale of te
Brugge werkzame ambachtslui met name J. Blanpain,
N. Moerman en G. Dumery zijn eveneens bronzen
mortieren bewaard. De koperslagers die te Brugge met
andere aanverwante beroepen tot het belangrijke
smedenambacht behoorden, hebben heel wat koperwerk
nagelaten dat verspreid over de diverse museumzalen
wordt tentoongesteld. Grapen en kookketels,
schuimspanen, doof- of bluspotten en vuurtangen
werden gebruikt in de keuken en bij de haard. Zowel op
de tafel, in de muurnissen en op andere plaatsen,
stonden kandelaars. De collectie omvat zowel pin-,
knoop- als schijfkandelaars van alle periodes, alsmede
olielampen en geornamenteerde wandblakers.
.
Bedpannen met gegraveerde of gehamerde deksels
werden gebruikt om zich te verwarmen. Oud bestek in
koper ten slotte wordt geïllustreerd door figuratief
versierde twee- of drietandige vorken en messen met
fraaie heften en op- of inlegwerk.
Grafplaat van broeder Abel
Porcket, Brugge (?)
I 509, geelkoper

OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/1 25

Het roken van de kleipijp veronderstelde ook het
gebruik van tabaksdozen, en hiervan getuigen enkele
gedreven achttiende-eeuwse exemplaren uit de Duitse
stad Iserlohn, met vooral historische, militaire of
vorstelijke voorstellingen.
Voor de uitzonderlijke koperen weegtoestellen,
de maten en de gewichten verwijzen wij naar het
desbetreffende hoofdshlk, evenals voor de niet minder
belangrijke groep van koperen zegelmatrijzen.
Collectebus van de
Confrerie van Onze-Lieve­
Vrouw van Assebroek,
Vlaanderen
1730, geelkoper
J.A. Keppelman, tabaks·
doos, Duits
1757, rood- en geelkoper
Jan van den Gheyn IV,
vijzel of mortier, Mechelen
1680, brons
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/1 27

Maten en gewichten
Op het vlak van de gewichten mag het Gruuthuse­
museum zich beroemen op een vrij uitgebreide collectie
met zelfs enige topstukken. Dit is beslist het geval met
een prachtig Ni.irnbergs sluit- of pijlgewicht dat bestaat
uit een reeks in elkaar passende bakjes, waarvan het
buitenste een zeer mooi versierd deksel met een
scharnier en een rijk uitgewerkte sluiting heeft. Dit door
de beëdigde meesters en wegers geijkte meetinstrument
uit de zestiende eeuw is het grootste bewaarde
exemplaar in de Nederlanden. Het geheel weegt niet
minder dan 64 pond!
Tot dezelfde periode behoren de houten maatbekers
voor droge waren, en de metrieke korenschaal met
houten afstrijkstok voor het bepalen van de massa van
graan. IJzeren weegschalen, houten balansen met
ijkmerken en w1sters of 'Romeinse balansen', maken ook
deel uit van het meetinstrumentarium dat door de
officie van de ijking werd gebruikt. Tot slot zijn er nog
de houten vouwmeters, meetlatten, ellen en
vergierroeden te vermelden, waarvan het gebruik voor
de hand ligt.
28 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/1
Inhoudsmaat van Neder­
Boelare, Oudenaarde
I 620, geelkoper
Albertus Weinmann,
pijlgewicht, Nürnberg
1568, brons

De erezaal met wand·
tapijten
Wandtapijten
De collectie wandtapijten is zonder enige twijfel een
van de belangrijke troeven van dit museum. Van de
meer dan twintig stuks waarover het museum beschikt,
wordt het merendeel sinds de vernieuwde opstelling
tentoongesteld. Weefsels die ooit tot één en dezelfde
serie behoorden of die deel uitmaakten van reeksen met
een analoog onderwerp, zijn thans samen geëxposeerd.
Wandtapijten ontwierp men zelden afzonderlijk.
Zij maakten deel uit van een reeks of 'kamer', waarop
een heel verhaal voorgesteld werd.
De verzameling omvat hoofdzakelijk wandtapijten
van Brugse makelij en hiermee wordt uiteraard rekening
gehouden bij nieuwe aankopen. In de verschillende
zalen hangen zowel zestiende- als zeventiende-eeuwse
wandtapijten, die soms nog in de boorden voorzien zijn
van het stadsmerk, de weversspoel en de merken van de
wever of zijn atelier. De Brugse 'tapijtsiers' vroegen in
1547 een eigen merkteken aan dat onder de vorm van
een gekroonde gotische 'b' ingeweven werd. Vanaf het
einde van de zestiende eeuw gebruikten zij echter een
ander teken, namelijk de spoel of 'broche'. Het was een
typisch instrument dat bij de vervaardiging met de
'houtelisse' of staande weefgetouwen aangewend werd.
Zoals de weversspoel bewijst, werkte men eertijds te
Brugge op getouwen met hoge schering, in tegenstelling
Gruuthusemuseum Brugge
tot andere centra in Vlaanderen, waar men overwegend
op een liggend weefgetouw werkte.
Slechts enkele wandtapijten uit het museum dateren
uit de zestiende eeuw. Van alle in de stad geweven
tapijten is slechts van één de naam van een ontwerper
of kartonschilder bekend, namelijk Lancetoot Blondeet
(1498-1561).
Achter de buste van keizer Karel V hangt een klein
verdurefragment Het werd in 1528-1529 te Brugge
geweven in het atelier van Antoon Segon, naar de
ontwerpen van Lancetoot Blondeet en Willem de
Hollandere. In verdures worden bloemen en planten
voorgesteld, afgewisseld met dieren. Deze bloementapijten
getuigen van een groot realisme en een liefde voor de
natuur. Dit fragment maakte deel uit van een veel groter
geheel, waarin centraal een blazoen of wapenschild
verwerkt was. Het is afkomstig van de vroegere
Schepenkamer van het Brugse Vrije. In deze horizontale
bloementapijten kwamen de wapens voor van Karel V,
met de dubbele adelaar waarrond de ketting van het
Gulden Vlies, en die van het Brugse Vrije.
29

In de wapenzaal worden drie zestiende-eeuwse
wandtapijten getoond met taferelen uit de antieke
geschiedenis, die betiteld kunnen worden als het Leven
of de Triomf van Caesar. Deze reeks telde in totaal
waarschijnlijk een vijftiental onderwerpen die nu
verspreid zijn over meerdere locaties. Het museum bezit
uit deze serie de Clementie van de veldheer, een
Gevechtstaferee/ (dat een weversmerk draagt) en de
Toespraak van de veldheer. Deze wandtapijten hebben de
typische gele en rode kleuren in. de boorden, die men
ook weervindt op de reeks van Gombaut en Macée.
30
Reeds vanaf de dertiende eeuw verbleven Spaanse
handelaars te Brugge, waar zij bedrijvig waren in de
invoer van wol, de noodzakelijke grondstof voor de
Vlaamse lakennijverheid. Nogal wat Spanjaarden
integreerden zich in het stedelijk leven en bekleedden
openbare functies. Zij vormden samen met de Italiaanse
en de Duitse handelaars de ruggengraat van de
internationale bloei van Brugge. De in deze stad
gevestigde Spanjaarden verscheepten talrijke
kw1stwerken, waaronder wandtapijten, naar hun
thuisland. Een bekend voorbeeld is het wapentapijt van
de familie Nagera.
De minzaamheid van
Rebecca, Brugge
Zeventiende eeuw, wo l en zijde

De profeet Samuël bij Jesse,
Brugge
Tweede helft zestiende eeuw,
wo l en zi;de
In de zaal die toegang verleent tot de bekende
vijftiende-eeuwse bidkapel van Gruuthuse hangt een
bijna vierkant wandtapijt met de Kruisafneming van
Christus uit de eerste helft van de zestiende eeuw,
waarvan men niet weet waar het vervaardigd is.
De voorstelling is gevat in een triomfboog in renaissance­
stijl met een drieledige omlijsting met kapiteelpilasters.
Het wandtapijt werd geweven naar een gravure van de
Italiaanse kunstenaar Marcantonio Raimondi, die zich
op zijn beurt liet inspireren door Rafaël.
De vier wandtapijten uit de late zestiende eeuw, die
in de erezaal van het museum tentoongesteld worden,
illustreren het levensverhaal van de herder Gombaut en
de herderin Macée. De volledige serie telde
oorspronkelijk acht onderwerpen, verdeeld over negen
weefsels. Het eerste thema is over twee wandtapijten
opgesplitst. Een volledige reeks met hetzelfde
onderwerp wordt nog bewaard in het museum van de
Franse stad Saint-Ló. Op deze kleurrijke serie wordt het
onbekommerd landelijk herdersleven geïllustreerd aan
de hand van de belangrijkste levensfasen en verklaard
door ingeweven teksten. Veel dubbelzinnige situaties
worden in deze opschriften toegelicht en metaforisch
geïnterpreteerd. De nadruk wordt gelegd op de
ontluikende seksualiteit, die achteraf zal leiden tot een
huwelijk, de ouderdom en ten slotte de dood.
Gruuthusemuseum Brugge
Verduretapijt (fragment),
Brugge
1528-1530, wol en zi;de, detail
Het verhaal van Gombaut en Macée was blijkbaar
succesvol. Het wordt onder meer getoond in een reeks
houtgravures die op het einde van de zestiende eeuw
gedrukt werden door een graveur-uitgever uit Tours,
die zich omstreeks 1596 te Parijs had gevestigd. Het
komt tevens voor op een tapijtenreeks die vóór 1627 en
wellicht ook nog daarna werd geweven in de Parijse
ateliers du Faubourg St.-MarceL Dat het thema in de
Nederlanden geliefd was blijkt uit de Brugse reeks, maar
ook uit gelijkaardige series die in Brussel en Oudenaarde
werden geweven.
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/1 31

Twee Brugse wandtapijten uit de museumverzameling
behoren tot de zesdelige serie met de Geschiedenis van
Pompeius en zijn omstreeks 1640-1650 te dateren.
Deze kleurrijke weefsels hebben als onderwerp
De onderwerping van Tigranes en De onderwerping van
Labienus. Deze Geschiedenis van Pompeius is de enige
bekende Brugse zeventiende-eeuwse reeks met taferelen
uit de antieke geschiedenis. In dezelfde periode weefde
men in de ateliers van Brussel wandtapijten met
hetzelfde thema. Er moeten dus blijkbaar wisselwerkingen
geweest zijn tussen de beide centra. In de boorden van
de tapijten uit de Brugse reeks worden de werken van
Hercules getoond. Zij vormen als het ware de
mythologische parallel van de heroïsche deugden die
door de historische daden van Pompeius worden
verwezenlijkt. In de zijboorden komen duidelijk de
gebruikelijke Brugse stadsmerken met de gotische 'b'
en de weversspoel voor, alsook een niet-geïdentificeerd
weversmonogram.
Het Gruuthusemuseum bezit drie wandtapijten van
de zeer populaire en succesrijke serie van de Zeven Vrije
Kunsten, die te Brugge meermaals geweven werd tussen
het midden en het derde kwart van de zeventiende
eeuw. Van deze reeks zijn ondertussen minstens elf
edities bekend in binnen- en buitenlandse openbare en
privé-verzamelingen. Een normale uitgave van de serie
omvat acht stuks, met één wandtapijt voor elk der vrije
kunsten, alsook de zogenaamde 'apotheose' waarop alle
zeven vrije kunsten uitgebeeld worden. De Brugse
tapijten werden geweven naar olieverfschilderijen van
de Antwerpse kunstenaar Cornelis Schut (1597-1655).
De Zeven Vrije Kunsten verzinnebeelden het leer­
programma dat eigen is aan de vrije mens, behorend tot
de toenmalige hogere stand. De eerste stap van dit
programma behelsde drie vaardigheden, het Trivium,
met in volgorde de Grammatica of het leren lezen en
schrijven, de Dialectica, de redeneerkunst of de eerste
basis van het filosofisch denken en de Retorica, de kunst
van het spreken in het openbaar. Daarop volgt het
Quadrivium met de vier exacte wetenschappen,
namelijk de Aritmetica of wiskunde, de Geometria of
meetkunde, de Musica en ten slotte de Astrologia of
Astronomia. In de Apotheose - het grootste wandtapijt uit
deze serie - zijn de Zeven Vrije Kunsten op een weids
terras verenigd in een harmonische samenkomst.
Men herkent van links naar rechts Astrologia met de
hemelsfeer, in het midden de orgelspelende Musica, die
door een fluitspelend kindje begeleid wordt, en rechts
daarvan ligt Geometria op de grond met de wereldbol
en daarnaast een open boek en plannen van militaire
gebouwen. Achter haar zit Aritmetica aan een tafel,
terwijl zij in een koopmansregister kijkt dat door een
jongeling wordt vastgehouden. Volledig in het midden
geeft Grammatica les aan twee kinderen. De gelauwerde
Mercurius met staf stelt de Retorica voor en is in gesprek
met Dialectica, die een beeldje vasthoudt.
De onderwerping van
Tigranes, Brugge
1640- 1650, wol en zi;de, detail

Gruuthusemuseum Brugge
De zeven vrije kunsten,
(geheel), Brugge
ca. /675, wol en zi;de
Tussen de vier gedraaide zuilen op de achtergrond
staat een triomfboog met op het centrale boogveld
attributen van vijf kunsten of Artes. Op de sierlijke
boord bovenaan staat in een cartouche een Latijns
opschrift dat vertaald kan worden als 'De oorlog
onderdrukt de Kunsten, door wie hij ondersteund
wordt'. Van deze allegorische groepering van kunsten en
wetenschappen, die getuigt van een grote graad van
verfijning en luxe, bezit het museum drie exemplaren:
het geheeltapijt, of de zogenaamde Apotheose,
de Dialectica en de Astrologia, evenwel behorende tot
twee verschillende series.
Dialectica, uit de serie van
De zeven vrije kunsten,
Brugge
co. /675, wol en zi;de
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/1 33

Gruuthusemuseum Brugge
34
Tweedeurskast met
briefpanelen, Vlaanderen
Begin zestiende eeuw, eik
Gotische koffer, Vlaams
Vijftiende-zestiende eeuw, eik
Kabinetkast, Antwerpen
Ze ventiende eeuw, hout, iv oor en
schildpad
Meubels
De Gruuthusecollectie van meubels en meubilair
omvat met uitzondering van de Romaanse stijl zowat
alle periodes. De authenticiteit of de ouderdom van
sommige gotische stukken is niet steeds geheel
onomstreden. Volledig gave meubelen uit de late
Middeleeuwen zijn immers uiterst zeldzaam en zoals
ook in andere musea is vastgesteld, werden dikwijls
oorspronkelijke structurele of decoratieve elementen bij
restauraties of reconstructies in min of meerdere mate
opnieuw samengebracht. Het dateren gebeurt
overwegend op grond van de typologie van de meubels,
waarbij rekening gehouden moet worden met het feit
dat talrijke meubeltypes door verschillende generaties
gekopieerd werden. Zowel de gotische als de latere
meubels zijn gemaakt volgens het principe van de
skeletbouw met een geraamte van stijlen en regels die
door pen- en gatverbindingen in elkaar worden gezet.
De niet-constructieve delen worden opgevuld met
houten panelen, die veelal voorzien zijn van leder­
versiering of gelooid perkament, of van gesculpteerde
decoratieve motieven zoals een Sint-Andrieskruis,
bladwerk en druiventrossen. Maaswerk en visblaas­
motieven die vaak in deze paneeltjes voorkomen,
herinneren aan de gotische venstertraceringen uit de
bouwkunst. Het zijn vooral de vrij eenvoudige twee- of
vierdeurskasten met centrale makelaar die onze aandacht
vragen, evenals het hangkastje, waarbij het zichtbare
beslagwerk vanaf de tweede helft van de zestiende
eeuw verdwijnt, of beperkt blijft tot sleutelplaten en
scharnieren. De koffers in 'gotische stijl' dateren in vele
gevallen uit latere tijden, maar hebben hun nut als
didactisch materiaal voor de studie van het bergmeubel
en de meubelornamentiek
Zittekisten of banken ontbreken vooralsnog in de
Gruuthusecollecties, alsmede driepikkels of
'scupstoelen'. Het knielbankje of 'schabel' met de
gotische inscripties 'Jhesus' en 'Maria' is een interessant
meubeltje, maar de authenticiteit ervan wordt door
sommigen betwijfeld.

De mooie tweedeurskasten uit de erezaal en de
renaissancezaal zijn de voornaamste Gruuthusemeubels
uit de Renaissance. De sierlijke kast waarop de
portretbuste van Karel V prijkt, heeft een klassieke
vormgeving en een regelmatig gestoken decor met
zuilen en Ionische kapitelen, bossages, bladwerk en
leeuwenkoppen.
Het Gruuthusemuseum bezit een grote variëteit aan
barokke berg- en zitmeubels. Architecturale elementen
zoals frontons, gekoppelde of getorste zuilen, pilasters
met bossages of stenen banden, zijn hier in ruime mate
aanwezig. Naast de kleine of grotere 'spinden' die met
hun opengewerkte deurtjes voor het goed behoud van
levensmiddelen zorgden, vragen de meer luxueuze en
rijk gebeeldhouwde kasten de meeste aandacht.
Vierdeurskast met de
jaargetijden, Vlaanderen
Tweede helft zeventiende eeuw, eik
De buffetkasten zijn door een middenregel ingedeeld
in een onderkast met versierde deurpanelen, en een
bovenkast met figuratief snijwerk. Enkele mooie
exemplaren bevinden zich in de tapijtenzaaL In de
erezaal stelt het museum enige kleinere versies voor van
deze buffetkastjes, producten van het lokale
meubelbedrijf.
Rococokast, Zuidelijke
Nederlanden
Midden achttiende eeuw, eik
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/1 35

36
·Muziekinstrumenten
Het Gruuthusemuseum bezit een niet onbelangrijke
collectie van oude muziekinstrumenten.
Overeenkomstig de functie en de bouwtechnische
aspecten kunnen deze instrumenten typologisch
onderverdeeld worden in klavier-, snaar- en
blaasinstrumenten. Tot de eerste groep behoren het
beroemde virginaal (1591) en het klavecimbel (1624) van
de Antwerpse instrumentenbouwers Hans en Andreas
Ruckers de oude, versierd met opgekleefde
renaissanceornamenten in papier. De drie tafelklavieren
of aangeslagen chordafonen uit de late achttiende eeuw
werden vervaardigd door instrumentenbouwers van
Gent (1777), Duinkerke (1792) en Bergen (1798).
De snaarinstrumenten zijn vertegenwoordigd door
de gewone gitaar en de lier- of luitgitaar, de cis ter, de
mandoline, de draailier, een beschilderd hakkebord, een
harp met dubbele pedaalwerking alsook een viool van
de Antwerpse vioolbouwer Matthils Hofmans van de
late zeventiende eeuw. De blaasinstrumenten of
aerofonen vormen de grootste groep van de collectie.
Zeer zeldzaam zijn de zestiende-eeuwse blokfluit van
Claude Rafi uit Lyon, en de geelkoperen trompet van de
Brugse instrumentenbouwer Choquet uit dezelfde
periode. Met de dwarsfluit, de klarinet, de clannetto
d'amore, de hobo, de fagot, het serpent en de ophicleïde
komen verschillende achttiende- en negentiende-eeuwse
instrumentenbouwers uit België, Frankrijk, Engeland,
Duitsland en Zwitserland aan bod.
In tegenstelling tot al deze orkestinstrumenten, is de
in 1968 door het museum aangekochte 'Kalliope' of
'polyphon' met verwisselbare platen een alleenstaand
mechanisch, maar tevens romantisch muziekmeubel uit
het eind van de negentiende eeuw dat trouwens nog
steeds functioneert.
In het muziekkabinet van Gruuthuse bevinden zich
ten slotte nog enkele bronzen bellen en klokken, zoals
die afkomstig van de stedelijke beiaard, die in de
achttiende eeuw gegoten werden door de reeds hoger
vermelde Brugse klokkengieter J. Dumery.
Mechanisch muziekbuffet of
kalliope, Leipzig
ca. 1890, hout en metooi

Gruuthusemuseum Brugge
Hans I Ruckers, spinet,
Antwerpen
1591, beschilderd hout, ivoor en
bedrukt popier

Gruuthusemuseum Brugge
Munten, plaketten en zegels
Vele munten en penningen uit de Gruuthusecollectie
zijn afkomstig uit de verzameling van de bekende
Brugse numismaat A. Visart de Bocarmé. De opstelling
van munten en medailles is chronologisch opgevat en
biedt een overzicht van de muntslag van het Romeinse
tijdvak tot ver in de negentiende eeuw.
De oudste munten in het bezit van het museum zijn
enkele goudstaters uit de Keltische periode en de
Romeinse keizerlijke munten vanaf de Flavische
dynastie tot en met het Dominaat of de Tetrachie.
38
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/1
Met de gouden triens van Dorestad uit de zevende
eeuw komen we terecht in de Merovingische
numismatiek. Hiertoe behoren ook enkele Frankische
imitaties. Verder bezit het museum Karolingische denarii
van Karel de Kale en zijn opvolgers. MLmten van de
graven van Vlaanderen, onder meer van Boudewijn IX,
Filips van den Elzas, Joharu1a en Margareta van
Constantinepel en Gwijde van Dampierre ontbreken
evenmin. Vanaf de veertiende eeuw werden zeer mooie
gouden munten geslagen, waaronder die van Loclewijk
van Nevers en Loclewijk van Male, de laatste graaf van
Vlaanderen, de bekendste zijn.
Zegelmatrijs van het
visverkapersambacht te
Brugge
Brugge, 1407, geelkoper

De daarop volgende Bourgondische periode is zeer
goed vertegenwoordigd, vermits Brugge toen een eigen
belangrijk muntatelier had. De bronzen, zilveren en
gouden Bourgondische en vroeg-Habsburgse munten uit
Brugse en buitenstedelijke ateliers zijn overigens
topstukken.
De zestiende eeuw is eveneens goed
gedocumenteerd met munten van Karel V en Filips II.
De zilveren pa takons en dukatons werden ingevoerd
onder het bewind van de aartshertogen Albrecht en
Isabella. Voor de rest van de zeventiende eeuw zijn
vooral de grote zilveren munten te vermelden van
Filips IV en Karel II. Voor de achttiende eeuw zijn dat de
munten van Karel III, Filips V, Maria-Theresia en
Jozef II.
Medailles en historiepenningen ontbreken evenmin.
Ze zijn veelal het werk van Vlaamse, Italiaanse, Franse
en Duitse graveurs. Plaketten of kleine reliëfs in metaal,
lood of tin met vooral allegorische of mythologische
onderwerpen hebben in de zestiende eeuw bijgedragen
tot het vulgariseren van de antieke kunst en horen dan
ook echt in de renaissancesfeer thuis. Italiaanse en
Duitse plaketten waren in de zestiende eeuw veel
minder zeldzaam dan Nederlandse of Franse. Omdat ze
zo gegeerd waren, werden ze tot in de zeventiende eeuw
na gegoten.
Een honderdtal zegelmatrijzen van de stedelijke of
de kerkelijke overheid, van kloosters, abdijen en
ambachten zijn te dateren tussen de veertiende en de
negentiende eeuw. Deze zegelstempels zijn
hoofdzakelijk van lokale herkomst, wat niet belet dat er
ook enige andere West-Vlaamse lokaliteiten in de
sigillografische collectie van het Gruuthuse
vertegenwoordigd zijn.
Plaket met Elisa en Rebecca
aan de bron, Nederlanden
Vóór 1565, bro ns
Plaket met het Oordeel van
Paris, Duits
co. /575, tin/loodlegering
Plaket met triomf van
lnopia, Nederlanden (?)
Beg in zeventiende eeuw, bro ns
39

De zaal met wapens en
justitievoorwerpen
Justitie
In de wapenzaal worden verschillende rechts­
historische voorwerpen tentoongesteld, waarvan de
guillotine de grote publiekstrekker is. Het museum bezit
evenwel oudere gerechtigheidsobjecten, zoals twee
zilveren voorwerpen die chronologisch nog tot de
vijftiende eeuw opklimmen en die bovendien vrij goed
gedocumenteerd zijn. Het betreft een kleine in massief
zilver gedreven buste van een man met vrij goed
geprononceerde gelaatstrekken, gestileerd haar en
geaccentueerde oogleden. De buste zou volgens archief­
teksten een zekere Pieter van der Gote voorstellen.
Als inwoner van de gemeente Dudzele bij Brugge werd
hij wegens verzet tegen de gerechtelijke overheid in 1464
door de vierschaar van het Brugse Vrije uit Vlaanderen
verbannen.
Deze buste - het enige nog in zilver in België
bewaarde exemplaar - werd op kosten van de
veroordeelde vervaardigd door de edelsmid Jan van der
Toolne. Hij moet blijkbaar een belangrijke ambachtsman
geweest zijn, vermits hij ook edelsmeedwerk leverde
voor hoogwaardigheidsbekleders uit zijn tijd zoals
Guillaume Filastre, Filips de Goede en Pieter Bladelin.
Het hoofd was zeer kostbaar en werd als voorbeeld
tentoongesteld in de raadzaal van het Brugse Vrije.
De deels beschadigde gerechtigheidsvuist die ernaast is
opgesteld, zou een rechterhand voorstellen.
Deze gebalde vuist is vermoedelijk in verband te
brengen met een vroege vermelding in lokale
40 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 2002/1
archiefteksten. In de periode kort vóór 1417-1418 werd
de Brugse slotenmaker Claise van Steenackere betaald
voor het maken van een vertind ijzeren hengsel waarin
een zilveren vuist in de raadkamer van het Brugse Vrije
opgeborgen was. De buste en de vuist zijn de enige
gerechtigheidsvoorwerpen in zilver die bekend zijn.
Ze zijn dan ook bijzonder interessant omwille van hun
historisch documentaire waarde. De erg gehavende
schedel in smeedzijzer die daarnaast ligt, is van jongere
datum en herinnert aan een poging tot verraad van een
inwoner van Eeklo in 1691. Hij werd voor dit feit door
de Brugse magistraat veroordeeld tot de doodstraf door
onthoofding. De man in kwestie zou tijdens de Frans­
Spaanse oorlog een plan uitgewerkt hebben om de stad
Brugge via de Smedenpoort aan het Franse leger over te
leveren. Het vonnis schreef toen voor dat het hoofd van
de veroordeelde aan de gevel van de Smedenpoort
moest worden opgehangen. Daar hangt nu nog een
moderne kopie.
Gerechtigheidshoofd,
Brugge
Vi ;ftiende eeuw, zilver

Gruuthusemuseum Brugge
De guillotine, die achteraan in de zaal opgesteld
staat, geldt als een van de belangrijkste vernieuwingen
van de Franse Revolutie. De werking van dit 'gevaarte'
is vrij simpel. De stalen valbijl werd in uitgangspositie
met een touw in de hoogte vastgezet en de lange plank
die thans in horizontale positie te zien is, werd in
verticale stand gebracht. De ter dood veroordeelde werd
met op de rug gebonden handen en ontblote nek
rechtstaande met behulp van riemen aan deze plank
vastgemaakt. Daarna werd de plank met het lichaam
van de veroordeelde in horizontale positie gebracht.
De hals van de veroordeelde werd in de daartoe
bestemde holte vastgeklemd. Daarop werd het touw van
de valbijl losgelaten, zodat de bijl met schuine snede
naar beneden suisde en het hoofd van de romp
scheidde. Dat was althans de bedoeling, maar het mes
wilde wel eens haperen ... Nadat de guillotine op de
binnenkoer van het gerechtsgebouw op een schaap werd
uitgetest op zondag 16 oktober 1796, werden François
Piqueron en Placide De Lattre wegens moord en diefstal
vier dagen nadien gehalsrecht. De uitvoering van het
vonrus werd voltrokken op de Grote Markt en nam
slechts vier minuten in beslag. Omdat de beul van Gent,
in tegenstelling tot zijn Brugse collega, die pas in dienst
was gekomen, reeds ervaring had met het 'toestel', werd
de onthoofding door hem uitgevoerd. De laatste
onthoofding te Brugge had plaats op 3 april 1862 voor
de gevangenispoort aan het Pandreitje. De meest tot de
verbeelding sprekende is ongetwijfeld die van de
beroemde West-Vlaamse roverskapitein Ladewijk
Bakelandt en zijn bendeleden op 2 november 1803.
Het in het museum bewaarde exemplaar is niet de enige
guillotine in België. Een analoog instrument bevindt zich
in het Musée de la Vie Wallonne te Luik.
Vóór de guillotine staat het handafhakkingsblok, een
strafinstument dat door de Napoleontische 'Code Pénal'
van 1810 ingevoerd werd. Het foltertuig was speciaal
bedoeld voor de executie van moordenaars. Op het
schavot diende de schuldige te kijk te staan terwijl de
gerechtsdeurwaarder het arrest van veroordeling
voorlas. Daarna werd eerst de rechterhand afgehouwen
en onmiddellijk daarna het hoofd. Het kapblok heeft aan
de breedste zijden een uitsparing waarin de arm werd
gelegd en achteraan is een draagketting vastgemaakt die
verbonden is met twee stalen messen, waaronder een
hakbijl en een hakmes.
42 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 2002/1
Gruuthuse beschikt ook over zogenaamde
justitiezwaarden uit de vijftiende of de zestiende eeuw.
Het zijn tweesnijdende slagzwaarden met brede kling en
een bladgeul in het midden. Wellicht zijn dit
beulszwaarden gebruikt voor het onthoofden van ter
dood veroordeelde misdadigers. Als gerechtszwaarden
waren zij ook een rechtssymbool en werden om die
reden soms in de zaal van de vierschaar of aan de
buitengevel van een stads- of schepenhuis uitgestald.
Van de twee smeedijzeren kanonnen of bombardes
die stenen kogels verschoten, is van één de herkomst
gekend. Het werd ontdekt bij graafwerken in de
Kapellestraat te Oostende op het einde van de
negentiende eeuw. Beide vuurwapens zijn chronologisch
te situeren in de tweede helft van de vijftiende eeuw.
Justitieblok
Eind achffiende-negentiende eeuw (?}

Guillotine, Frans-Vlaanderen
Tweede helft achffiende eeuw,
beschilderd hout, stool en ijzer
Herkomst foto's:
Hugo Moerlens (Brugge), tenzij anders vermeld
Stad Brugge Uon Te rmant & Dirk Von der Borght): p.7, 12, 19, 29, 30,
31, 32, 35 (rechts), 40 en 42
Auteursidentificatie:
Stéphane Vandenberghe (Geboren te Mechelen op 21 . 1 2. 19 50)
is verantwoordelijk voor de collecties van het Gruuthusemuseum en het
Historisch erfgoed te Brugge. Is gespecialiseerd in de toegepaste
kunsten. Schreef enige boeken over de middeleeuwse en pastmiddeleeuwse
archeologie en uiteraard de toegepaste kunsten.
Verleende zijn medewerking aan meerdere tentoonstellingen in binnen- en
buitenland.
Praktische informatie
Adres en openingsuren
Gruuthusemuseum
Dijver 17
8000 Brugge
050/44.87.11
Open van 9.30 tot 17.00 u
Maandag gesloten
43

Dl
::I
...
UI
.... .. .. .
0
N
.... .. .. .
N
0
0
N
..
0
..
w
0
.... .. .. .
0
UI
.... .. .. .
N
0
0
N
VEERTIGSTE JAARGANG / DRIEMAANDELIJKS
JANUARI-FEBRUARI-MAART 2002 NR. 1
Uitgave van Openboor Kunstbezit in Vlaanderen v.z.w.
onder de auspiciën van de Vlaamse provincies
Ve rantwoordeliike uitgever: Rudy Vercruysse, Grote Morkt46, 9100 Sint-Nikloos
ffi
cg
cg
(jjj)J
c:=::J O

N
"
"
N
2
OPENBAAR
KUNSTBEZIT
IN VLAANDEREN 0 0 K
OP HET NET
www .. okvw b .. or
Hetvolgend nummervan
heeft als onderwerp
Openbaar Kunstbezit
in Vlaanderen
het Gruuthusemuseum en
verschijnt op 18 maart 2002
Losse nummers kosten
€6,20
of€ 6,70 (vanuit Nederland)
Bestellen kan door storting
op rekening
448-0007361-87 (i n België)
of 135.20 (in Nederland)
van Openbaar Kunstbezit
in Vlaanderen, metvermelding
van de titel van de aflevering.
©Anthony, d'Ypres
amarantaanbod voor OKV-abonnees
"OKV-Ieden kunnen met Amarant mee naar
Amsterdam Zaterdag 16 maart 2002
•
Rijksmuseum van Gogh: Van Gogh & Gaugu1n
We kunnen uiteraard de reeds lang aangekondigde tentoonstellingVan Gogh
& Gauguin in het Rijksmuseum van Gogh niet overslaan. Deze expositie laat aan de
hand van circa 120 werken (afkomstig van 65 bruikleengevers van over de hele wereld)
zien waarVan Gogh en Gauguin vandaan komen, hoe ze elkaar ontmoetten en hoe ze
zich verder ontwikkelden als kunstenaar. De werken die tot stand kwamen tijdens hun
korte, maar turbulente samenwerking in het Gele Huis te Ar les tussen oktober en
december 1888 vormen een hoogtepunt in de tentoonstelling. Samen hadden ze
plannen om de moderne kunst een nieuwe impuls te geven met wat Vincentvan Gogh
HetAteliervan hetZuiden noemde.
Ons bezoek gebeurt met gereserveerde tickets met toegang om 11.00 uur,
elke deelnemer krijgt een audiofoon.
Gereserveerde tickets kunnen niet
geannuleerd worden.
••••• Vertrekplaatsen
Antwerpen o8.oo uur
Gent 07.10 uur
Brugge o6.3o uur
Brussel 07.15 uur
Mechelen 07-35 uur
Waasmunster 07.35 uur
••••• Aankomst
om 10.30 uur
••••• Te rugreis
om 18.oo uur
••••• Prijs OKV-leden
busreis, documentatie,
ticketVan Gogh-museum,
audiofoon
Noteer: annuleringen
voor deze uitstap
worden niet terugbetaald,
u magwel in vervanging
voorzien.
Erfgoedweekend 2002
------------------
'Verzamelen, verzamelingen, verzamelaars'
20 & 21 april
Meer dan 130 gemeenten nemen deel
Musea, archieven, bewaarbibliotheken & heemkundige kringen
openen hun deuren
OKV op de VRT-radio bij radio Klara
DE BEGIJNHOVEN Op 25/2/02
Fresco, tussen 17 e n 18 uur
HET GRUUTHUUSEMUSEUM Op 15/04/02
Fresco, tusse n 17 en 18 uur
Voor meer informatie:
-----------
02 I 233 20 o8
www.vvsg.be/erfgoedweekend
"
Provincie
nderen

Edito
Na een jaarvan sleutelen aan Okv-Plus,
komt met dit nummer de radicaalste
veranderingtot nu toe:
een compleet nieuwe lay-out.
Op de redactie was hetvoor iedereen al een tijdje duidelijk: het
moest anders. Directer, duidelijker, gestructureerder, met meer
aandacht voor de illustraties zonder aan de kwaliteit van de artikels
te tornen. Daarom verschijnt Okv-Plus vanaf nu volledig in kleur,
met artikels die kritisch, beschouwend én verhelderend zijn.
Om duidelijker te maken om welke artikels het gaat, zijn er een
aantal nieuwe rubrieken in het leven geroepen.
Het eerste artikel van elk nummer, de rubriek musea, behandelt
voortaan een uitgebreide reportage rond musea in een bepaalde
streek. Uiteraard wordt de tentoonstellingsactualiteit nog steeds
op de voet gevolgd. Hierover leest u alles in de 'expo'-rubrieken.
Aangezien Okv-Plus slechts om de drie maanden verschijnt, is het
ons echter niet mogelijk kort op de bal te spelen. Het lijkt ons ook
weinig zinvol om met artikels uit te pakken rond onderwerpen die in
de landelijke pers al breed uitgesmeerd worden. Wél zinvol zijn de
kritische stukken (en dat kritiek niet alleen negatief kan zijn leest u
verder in dit nummer) waarin een tentoonstelling of een collectie
belicht wordt. Per nummer zetten we een minder bekende, maar
interessante vaste collectie eens extra in de verf.
Of beter: 'in de kijker', want zo heet deze rubriek.
U zal ook merken dat de artikels over pubHekswerking in de rubriek
'Publiek en Museum' vanaf nu verspreid staan doorheen het blad.
Al enkele nummers lang kan u in Okv-Plus kritische bijdragen lezen
over de toegankelijkheid van onze musea naar kinderen toe.
In 'undercover' blijven we deze reeks voortzetten.
De agenda heeft ook een face-lift gekregen. En ook een andere
naam: 'Keuze van de redactie'. Omdat het nu eenmaal onmogelijk is
alles te publiceren en omdat er al genoeg kranten zijn die dat
wekelijks doen. En, omdat we denken dat onze mening er ook toe
doet. Daarom hebben we voor u een keuze gemaakt uit het aanbod.
Uiteraard is het nog steeds mogelijk een uitgebreide agenda te
raadplegen, daarvoor verwijzen we u graag door naar onze website,
www.okvweb.org
Maarwat is een tijdschrift zonder de mening van zijn lezers?
Er is dus een brievenrubriek in het leven geroepen. Heeft u op-of
aanmerkingen op de verschenen artikels? Bent u het absoluut niet
eens met een bepaalde auteur? In onze brievenrubriek 'het laatste
woord' zal uw mening aan bod komen, als het even kan met een
reactie van de redactie of de auteur in kwestie. In dit nummer kan u
daarvan al een voorproefje lezen.
Uiteraard is met deze nieuwe 'look' het werk nietvolbracht
Integendeel, het begint pas. Maar we zijn op de goede weg.
Veel leesplezier
MICHEL PEETERS
Musea
Guns Down
Publiek en Museum
Schatten en mysteries op de zolder
Expo
dead.lines, media en propaganda in de twintigste eeuw
De vrouw in de prehistorie
Reve, Revisten, Revisme, Reviana, .. ...
Brugge 1902. Revisited.
RikWouters
Van Gogh en Gauguin samen in één huis
Undercover
Over Spino Dino en de anderen
Informatief
Het handboek van de kunstenaar
In de kijker
Een nieuw elan voor het Oudenaardse stadhuis
Het laatste woord ..•
De wedstrijd
'Is het niet interessant mischien?'
De keuze van de redactie
OPENBAAR KUNSTBEZIT
IN VLAANDEREN
SECRETARIAAT, REDACTIE
EN ABONNEMENTENDIENST
Oud·Parochiehuis,
Grote Markt46,
9100 Sint-Niklaas
tel.: 03/760.16.40
fax: 03/760.16.41
email: okv@pi.be
B.T.W.-nummer: 427.190.176
BANKRELATIES
448·0007361-87
385·0590844·80
000·0099920·10
135.20 (NL)
ISSN 1373·4873
WD 2002/7892/01
UITGEVER
RudyVercruysse
HOOFDREDACTEUR
Michel Peeters
REDACTIE
Els De Bruyn, Els Nouwen, Rik Sa uwen,
Carl Van de Genachte, Lea Van de
Wijngaert, Peter Wouters
VORMGEVING
DRUK
GeertVerstaen
Drukkerij L.Vanmelle n.v .• Gent
PRE-PRESS
Grafisch Buro Geert Lefevre
PUBLICITEIT
03/231.28.oo (B-promotion)
ABONNEMENTENDIENST
Kristien Van Mieghem
E
.::
N
0
0
N
..
;:
w
0
3

Ik vroeg me al langer af waarom deze streek
zo'n aantrekkingskracht uitoefent op al die
mensen, dus trok ik op een mooie maar
drassige donderdag naar de Westhoek.
Als uitgangspunt koos ik leper, hoe kan het
ook anders. Als er één stad symbool kan
staan voor 'oorlog en lijden', is het leper
wel. je maakt het niet alle dagen mee, een
stad die een kopie is van zichzelf. Het is
gewoon onvoorstelbaar dat hier 8o jaar
geleden niets meer overeind stond.
Buiten een stukje van het Belfort en de
Lakenhallen. Als een sinister teken des
doods temidden het puin.
Aangrijpend
In diezelfde, heropgebouwde, Lakenhallen
bevindt zich nu het 'In Flanders Fields'museum.
Ondertussen al een begrip.
Jaarlijks door honderdduizenden, vaak
Engelsen, bezocht. Alle middelen worden er
benut om je onder te dompelen in een ervaring
die je niet licht vergeet. Welgekozen
tekstfragmenten, filmpjes, geluidseffecten,
foto's, voorwerpen ... werkelijk alles kom je
hier tegen. Mooi is dat men ervoor gekozen
heeft het verhaal van de gewone mens in de
oorlog te vertellen, en niet het zoveelste
heldenverhaaL
Aangrijpend, dat is het juiste woord.
De afdeling waar de gasaanvallen belicht
worden mist zijn effect niet: om de zoveel
tijd vullen glazen zuilen zich met 'gas' en
hoor je bijbehorende geluidseffecten. Je
staat er verbijsterd naar te kijken. Idem in
het zaaltje waar je enkele getuigenissen kan
Wie waren dan de helden?
Zij die gehoorzaam
Uit de loopgraafklommen
Om twintig meter verderop
Hun einde te vinden in bommen?
BRAM VERMEULEN
'De helden'
beluisteren over het leven in de loopgraven.
Door middel van film en lichteffecten komt
dit alles wel héél dichtbij. De 'ontploffing'
die om de zoveel tijd door het hallen knalt
doet de rest.
Maar het is nooit té. Sensatie is hierver te
zoeken, sereniteit is een veel betere
omschrijving. Niet voor niets noemt men
zichzelf hier 'vredesmuseum'.
Van heuvel naar heuvel
Wie echt een indruk wil opdoen van hoe het
er hier tijdens die oorlogsjaren aan toe ging
verlaat best leper in de richting van
Zillebeke. Hier kan je een klein parcours
uitstippelen waarbij je alle 'belangrijke'
frontplaatsen kan aandoen. Tijdens vakanties
en feestdagen doe je dat best niet, het is
er dan veel te druk. Wie kan kiest best een
doodgewone weekdag, je bent dan op de
meeste plaatsen alleen. Wie naar de slagvelden
trekt doet dat best een beetje voorbereid.
Een goede gids en een topografische
kaart (1/so.ooo) zijn onontbeerlijk.
Bedenk ook dat vele monumenten en overblijfselen
zich op privé-terrein bevinden.
Enig respect voor de huidige eigenaar kan
nooit kwaad. Enig respect voor gevonden
voorwerpen ook niet, trouwens. Het is onvermijdelijk
in deze streek: hier zit zoveel tuig

in de grond dat er af en toe wel iets naar
boven gehaald wordt.
Eén gouden regel: raak nooit oude munitie
aan! Indien u dat wel doet zou uw bezoek
wel eens een stuk levensechter kunnen
worden dan voorzien.
Ik koos bij mijn bezoek voor de kleinere,
vaak minder bekende musea in een straal
van ongeveer 15km rond leper. Ze liggen
naast of op een slagveld van weleer en zijn
in privé-handen. Toch worden ze druk
bezocht. Niet altijd ten onrechte, zo blijkt.
In Flanders Fields museum, © D. Leroy
Hill60
Hill6o is een heuvel nabij Zillebeke, die
tussen 1915 en 1918 een paar keer fel
bevochten werd, onder andere door middel
van mijnen, die onder de vijandelijke stellingen
werden geplaatst. Ter plaatste, op de
heuvel, merk je dadelijk waarom. Van hieruit
heb je een duidelijk overzicht op heel de
omgeving, leper inbegrepen.
Wie nu Hill 6o bezoekt, heeft nog een heel
klein beetje een indruk van hoe totaal de
verwoesting hier ooit is geweest.
Een pokdalig landschap met hier en daar
restjes bunker en middenin een monument.
Hill 6o museum, © OKV
Bedrieglijk stil is het hier, vredig. Ooit was
het anders.
Tegenover dit bewaarde stukje slagveld ligt
het Hill 6o-museum.
Nouja.
Een café met museum is een betere
omschrijving. Bij het binnenkomen ben ik er
alleen, op de totaal apathische café-uitbater
na. Wanneer ik hem vraag of ik het museum
kan bekijken komt de man tot leven. Ik moet
wel even geduld oefenen, want een mitrailleur
op driepikkel verspert de weg en moet
eerst even met vereende krachten opzij
gesleurd worden.
Hill 6o, © OKV
Wat je daarna te zien krijgt tart elke
verbeelding.
De vroegere huiskamer werd omgedoopt tot
museum, ergens in de vroege jaren 'so denk
ik. Sindsdien is hier niets, maar dan ook
niets meer aan gewijzigd. Behangpapier
rafelt van de muur, de vochtgeur is haast
niet te harden. Waarschijnlijk heeft de eigenaar
ooit te maken gehad met diefstallen,
want alles wat niet achter glas gestopt zit,
werd zeer stevig aan de ketting gelegd, of
beter, aan de elektriciteitsdraad.
De geweren zelfs achter kippengaas!
Dit geheel gekruid met de nodige horrorbeelden
aan de muur.
N
"
"
N
..
"
>
.
0
5

6
Loopgravenstelsel op Hi/1 62, © OKV
I De kijkkastjes in het Hi/1 62 museum, © OKV
je kan ook naar boven, op gevaar van eigen
leven althans. Alles is zo door en door
aangetast door vocht dat een bezoek aan
dit 'museum' een frontervaring op zich is.
Over het binnenkoertje met allerlei roestig
oorlogstuig wil ik het dan nog niet hebben,
temeer daar het dak daar op instorten staat!
Verslavend
Héél anders is de sfeer op Hill 62.
Dit Sanctuary Wood was eveneens een zeer
druk bevochten stukje land. Hier kan je nog
steeds stukjes loopgraven gaan bekijken.
Ze liggen er nog net zo bij als toen, modder
en drassigheid inbegrepen. Indrukwekkend
is het wel. Ik probeer me voor te stellen dat
in dergelijke modderpoelen en naargeestige
schuilplaatsen mensen maandenlang
hebben geleefd, maar eigenlijk heeft dat
geen zin, het is gewoon niet voor te stellen.
Bij deze loopgraven hoort ook een museum.
Ook hier weer massa's oorlogstuig, zij het
dan veel beter bewaard en voorgesteld dan
daarstraks. Maar dé attractie, althans voor
mij, zijn de kijkkastjes. Een soort houten
kastjes, waarin je naar stereoscopische
beelden van het front kan kijken. Vanaf 1919
kwamen ze overal in de streek voor, als tege·
moetkoming aan zij die de strijd niet hadden
Verzameld oorlogstuig in het Hi/1 62 museum, © OKV
meegemaakt maar toch de sfeer van het
slagveld wilden snuiven.
Verslavend zijn die dingen. Van kastje naar
kastje ga je. De kwaliteit van deze foto's is
zeer hoog, wat je te zien krijgt heel verschillend.
Van algemene zichten over het slagveld
tot de gruwelen in de loopgraven, van
de hoge officieren die in nette uniformen
thee staan te drinken tot de simpele soldaat
die crepeert in de modder. Fraai is het allemaal
niet, maar je blijft wél kijken.
Een bezoek waard, dit museum. Al heb je
best een reisgids voor de streek mee, want
over de site en wat zich hier allemaal heeft
afgespeeld kom je haast niets te weten.
Dat honderd meter verder een enorm
Canadees monument ligt vanwaar je een
machtig uitzicht hebt over de streek staat
hier ook nergens vermeld.

Over oorlog en Diggers
Niet zo ver van Sanctuary Wood ligt het
Hooge erater museum. 'Het beste privémuseum
van de streek' staat op de folder.
Het klopt. Over de opstellingvan de stukken
is duidelijk nagedacht en het geheel oogt
zeer verzorgd. Door middel van duidelijke
diorama's komen verschillende aspecten
van het frontleven aan bod; meteen wordt
de functie en het doel van bepaalde voorwerpen
ook een stuk duidelijker. De kijkkastjes
zijn hiervervangen door een video
met bondige maar zeer degelijke commentaar
in het Nederlands en het Engels.
Een aparte zaal is gewijd aan de Diggers,
een groep amateur-archeologen die overal
in de streek op zoek gaan naar restanten uit
de Eerste Wereldoorlog. Of het allemaal zo
ongevaarlijk is als het lijkt laat ik hier in het
midden, maar de kleine tentoonstelling was
in elk geval zeer interessant.
Troosteloos maar aartsgevaarlijk
Via die Diggers kom ik trouwens ook te
weten dat tot halfweg de jaren tachtig er ook
nog een vierde museum bestond, in
Wijtschate. ln een bosje liggen de restanten
van wat ooit een museum was. De eigenaar
overleed halfweg de jaren tachtig en de
erven raakten het niet eens over de nalatenschap.
Sindsdien staan de gebouwen er
en vervallen bij. Ik kan er gerust gaan kijken,
als ik maar voorzichtig ben.
Ik hoor de plicht roepen en na een korte rit
en serieus zoekwerk ter plaatse sta ik voor
het bewuste stukje groen.
Uitnodigend oogt het (gelukkig!) niet, maar
ik besluit toch maar de boel te gaan
verkennen.
En ook voorzichtig te zijn, trouwens!.
Het terrein is wel afgesloten door middel van
prikkeldraad (!), maar daar wa ndel je zo
overheen. De sfeer is er troosteloos, de
bodem drassig en aartsgevaarlijk. Hier
bevinden zich nog oude loopgraven en
schuilplaatsen, half onder gelopen en overwoekerd.
ln het midden van het toch vrij
uitgestrekte terrein ligt een enorme mijnkrater,
nu helemaal volgelopen. Ook ligt hier
nog ergens de toegang naar de Frauenlobmijn,
met daarin de lichamen van een onbekend
aantal Duitse soldaten.
Het terrein is bezaaid met verroeste
granaten, zo maar voor het oprapen. Met
alle gevaar van dien. Het wapentuig dat ik
zag liggen was ongevaarlijk (denk ik toch!),
maar god weet wat hier onder het gebladerte
ligt. Als het u niets uitmaakt, geef ik de
naam van deze plek liever niet, kwestie van
niemand op ideeën te brengen.
Ik besluit niet verder in deze woestenij door
te dringen. Het heeft opeens ook iets oneerbiedigs,
het voelt aan alsof je hier de rust
komt verstoren.
De overal aanwezige 'remembrance'-kruisjes, © OKV
- N
..
..
N
>
0
7

N
0
0
N
..
L
>
0
8
Velden van eer
Wie de streek rond leper gaat bezoeken,
kan niet voorbij de vele begraafplaatsen.
Het landschap is er letterlijk mee bezaaid.
Overal zie je de groene bordjes die je naar
één of ander kerkhof leiden, vaak temidden
van uitgestrekte akkers. Hier een keuze uit
maken valt niet mee, dus pikte ik er de twee
grootste uit, netjes verdeeld onder beide
partijen: Langemark en Passendale dus.
'Mein kind ist hier begraben ... '
Het Soldatenfriedhof Langemark is de
laatste rustplaats van zo'n 45.000 Duitse
soldaten. Ze liggen hier begraven onder
reusachtige eiken en temidden van de
bunkers van de Langemark Linie. Zo'n
25.000 van hen in één enkel massagraf.
Om stil van te worden. Ze worden betreurd
en beweend door de vier soldatenfiguren
van Emiel Krieger.
Op dit kerkhof rusten ookzo'n 3000 studentenvrijwilligers,
veelal jonge knapen die
door hun leraren en rectoren ertoe waren
aangezet om te strijden in een 'heilige
oorlog'. Waar hebben we dat nog gehoord?
Het Duitse soldatenkerkhofvan Langemark, met de beelden van Emiel Krieger, © OKV
Eindeloze rijen zerken, © Dienst Toerisme leper
Alle haben Sie ihr Blutt vergossen
Und zerschossen ruht Mann bei Mann.
Alt Leute, Männer, Knabe,
In dem einen grossen Massengrabe.
KuRT TU C H 0 LS KV

They shall not grow old,
as we that are left grow old:
A ge shall not weary them,
nor the years condemn.
At the going down of the sun
and in the morning
We will remember them
LAURENCE BINYON
'For the Fal/en'
Ze kwamen allemaal om, in een veel te
professionele oorlog. Nu nog spreekt men
van de 'Kindermord' van Langemark. Er is
een kleine kapel bij de ingang aan hen
gewijd, hun namen staan er vereeuwigd
in houten panelen.
We wilt remember them
Geheel anders van sfeer, maar even enorm
en indrukwekkend is de begraafplaats nabij
Passendale. Het Tyne Cot Cemetery is met
zijn 12.000 doden en met zijn muur waarin
de namen van 36.ooo vermisten het
grootste Britse kerkhofter wereld. Merk·
waardig is dat bunkers die hier temidden
van de graven staan, Duitse bunkers zijn.
Ze werden door de Canadezen buitgemaakt.
Het middelpunt van dit kerkhofwordt
gevormd door één grote bunker, waarop het
Cross of Remembrance is geplaatst, een vast
gegeven op Britse begraafplaatsen. Errond
liggen de graven er wanordelijk en helemaal
niet symmetrisch bij. Ze werden gelaten
zoals ze op het veld werden gevonden,
op hun originele plaats dus.
Indrukwekkend, en vooral aangrijpend.
Canadees monument te Poe/kapelle, © OKV
In vlaamse velden ...
Een andere druk bezochte begraafplaats is
het Essex Farm Cemetery. Niet omdat hier
een bekend iemand begraven ligt of zo, wél
omdat hier vlakbij John McCrae op 3 mei
1915 zijn beroemde gedicht 'In Flanders
Fields' schreef. Een gedenksteen naast de
weg vermeldt dit feit. Vlakbij kan je ook
enkele bunkers bekijken, van het type waar
McCrae in verbleef. Hoewel dus niet de originelen,
staat ernaast toch een klein
Canadees monument. Van McCrae zelf geen
spoor hier, de man ligt begraven te
Wimereux in Frans-Vlaanderen. Hij overleed
daar in 1918, na een longontsteking. Maar
zijn naam is natuurlijk onlosmakelijk
verbonden aan deze streek.
Guns down
Het laatste wat ik bezocht was het Canadees
monument tussen Langemark.en Poelkapelle.
Hier liggen 2000 Canadezen
begraven, die omkwamen tijdens de
gasaanvallen van de Tweede Slag om leper.
Wie hier niet van onder de indruk komt is wel
héél taai. Een reusachtige soldaten figuur
staat er met gebogen hoofd te treuren om
zijn gevallen kameraden. Hij leunt daarbij op
een omgekeerd geweer. Dit 'guns down'gebaar
symboliseert bezinning en vrede.
Deze boodschap vind je trouwens overal
terug in deze streek. De verwoesting was er
zo totaal en het geweld zo mensonterend
brutaal geweest, dat de overlevenden het er
roerend over eens waren: dit mocht niet
opnieuw gebeuren. Op duizenden monumenten
in de streek staat steeds weer deze
zelfde boodschap. Elke steen, elk graf, elk
museum hier is ervan doordrongen.
Alleen jammer dat mensen soms heel kort
van geheugen zijn.
,q •
De gewone mensen waren slechts een speelbal
temidden hetverbijsterende geweld,
© D.Leroy(onderaan) & ArchiefFlanders Fields
museum (bovenaan)
•
;N

Onze grootouders en overgrootouders
kunnen ongetwijfeld boeiende verhalen
vertellen over de dingen uit hun jeugd, de
dingen die de huidige kinderen en jongeren
niet meer zullen herkennen. En toch zijn
deze oude gewoonten niet verloren.
Volkskundige musea, zoals Het Huis van
Alijn te Gent, trachten de teloorgegane
glorie van dingen uit het alledaagse leven
anno 18oo of 1900 terug te plaatsen en een
betekenis te geven.
Alhoewel.. ..... aan alle dingen?
Sylvie d'Haene (conservator van Het Huis
van Alijn): "Naar aanleiding van de reorgani·
satie van onze vaste collectie namen we
terug een kijkje in onze grote reserve aan
gebruiksvoorwerpen in de kasten en zolders
van het Huis. Door schenkingen heeft het
museum sinds zijn ontstaan in 1932 een
grote voorraad aan alledaagse gebruiks·
De 12 voorwerpen uit de identificatiekamer
©Kris Vandamme
voorwerpen uit de 19e en 2oe eeuw op ge·
bouwd. Al deze voorwerpen kennen een
eigen geschiedenis, een eigen verhaal."
Dus alles vond meteen een plaatsje in het
museum?
"Niet echt. De meeste voorwerpen hebben
we kunnen catalogiseren, maar er zijn
andere waar we geen verhaal aan kunnen
vastknopen."
En dan heb je als optie?
Ofwel kan je de wetenschappelijke literatuur
raadplegen en op die manier alle gegevens
bij elkaar puzzelen.
Maar deze optie hebt u niet gebruikt?
Om alles op te zoeken in de literatuur heb je
een aantal vaste gegevens nodig.Van
sommige voorwerpen kenden we de naam,
maar niet de functie.
Van andere de context maar niet de naam
en het gebruik. Bovendien vind je in deze
sector weinig literatuur over gebruiksvoor·
werpen uit een bepaalde eeuw.
Dus werd er gekozen voor een heel nieuwe
zienswijze?
Tijdens de reorganisatie groeide het
volgende idee: waarom alles opzoeken als
je de functie van de dingen uit eerste hand
kan vernemen, namelijk van zij die deze
objecten werkelijk gebruikt hebben? We
voelden dit aan als een soort 'laatste kans',
een laatste gelegenheid om te luisteren naar
de verhalen van mensen die in de tijd
geleefd hebben waarin die voorwerpen nog
hun nut bewezen. Zo is het idee van de identificatiekamer
gegroeid.
Wat houdt dat in?
Deze kamer vormt een onderdeel van onze
collectie. je vindt er twaalfvoorwerpen
waarvan wijzelf de betekenis niet kunnen
achterhalen. Door middel van fiches kunnen
de bezoekers suggesties maken over de
oorsprong, gebruik en naam van het voorwerp.
Onze kamer hebben we in september 2001
in gebruik genomen. Vervolgens hebben we
in samenwerking met de krant 'De
Gentenaar' een actie op touw gezet om de
eerste twaalfvoorwerpen en de spelregels
te introduceren aan het publiek. Sinds
november verscheen er telkens een voorwerp
met foto in de krant waarop het publiek
kon reageren.
Hoe was de respons?
De reacties op onze kamer waren beter dan
we verwachtten. We dachten dat het publiek
weinig interesse zou tonen voor oude en
'nutteloze' voorwerpen, maar gauw volgden
de boeiende verhalen van grootouders en
ouders over 'hun' tijd.
Via deze verhalen hebben we maar liefst
de functie van negen voorwerpen kunnen
achterhalen. De betekenissen zagen we
achteraf ook wetenschappelijk bevestigd.
Wat is dan de volgende stap?
We hebben de drie ongeïdentificeerde
objecten laten liggen en aangevuld met 9
andere onbekende voorwerpen. Het publiek
mag weerom suggesties maken door middel
van de fiches. We gaan geen beroep meer
doen op intensieve publicaties, maar
vertrouwen op de interesse en de nieuwsgierigheid
van de bezoekers.
Welk effect had de kamer op het museum en
het publiek?
Door middel van deze kamer kunnen we
het publiek laten kennis maken met dingen
die niet te vinden zijn in de collectie omdat
ze niet in de tentoonstelling passen.
Door middel van de bijdrage van het
publiek, wordt de betrokkenheid op het
museum en zijn collectie vergroot.
Bovendien ervaart de bezoeker dat we zijn
verhaal en mening op prijs stellen en dat we
bereid zijn om te luisteren. Op die manier
worden de begeleidende teksten meer dan
wetenschappelijke literatuur. De voorwerpen
worden realistischer dankzij de
doorleefde anekdotes en verhalen.
• ; ·· ·L;;N
Kraanlei 65
CIJ 9000 Gent
• tel. 09/269.23.50
•.-1 huis.alijn@gent.be
www.huisvanalijn.be
,!4 U kan het OKV-nummer over het 'Huis van
• Alijn' bestellen door€ 6,20 over te schrijven
al op rekening 448·0007361-87 van OKV.
...
Ten slotte is het ons opgevallen dat onze
kamer een rustpunt vormt in onze collectie.
De kamer, die meer geïsoleerd is van de rest
van het museum, geeft de bezoeker de kans
om stil te staan bij de dingen die hij heeft
gezien en te fa ntaseren over de dingen die
hij ziet. Ik noem dat het 'ongedwongen spelmoment'.
De meeste bezoekers beginnen
met elkaar onderling te discussiëren over
mogelijke betekenissen en functies van
een voorwerp.
Het enthousiasme was bij sommigen zo
groot dat ze de museumcollectie aanvulden
met schenkingen en nieuwe waardevolle
bijdrages leverden aan de huidige collectie.
Uit het idee van deze kamervloeide nog een
ander boeiend educatief project.
Inderdaad. Senioren zijn onze bron van de
verhalen. Zij hebben in die specifieke tijd
geleefd en kennen ongetwijfeld iets of
iemand die met een bepaald voorwerp in
contact is gekomen.
Spijtig genoeg kunnen niet alle senioren
naar het Huis komen. Daarom hebben we de
identificatiekoffer ontwikkeld. Deze koffer
bevat de twaalfvoorwerpen en wordt iedere
maandag op locatie gebracht. Toen we onze
plannen voorstelden aan de bejaardentehuizen
en dienstencentra waren de reacties
overweldigend. We zijn tot en met april
'volgeboekt'. Het succes zit volgens mij in
het animerende aspect van de koffer.
De mensen kunnen hun verhalen met elkaar
delen en ongebreideld fantaseren.
Kan je een tipje van de sluier oplichten over
enkele plannen voor de toekomst?
We willen het concept van de identificatie
uitbreiden. Onze stagiaire is momenteel
bezig om de identificatiekoffer te introduceren
bij scholen (derde tot zesde studiejaar).
Uiteindelijk is het de bedoeling dat
ook de leerkrachten de kinderen motiveren
om na te denken over de oorsprong van de
voorwerpen en te fantaseren.
Ik vind het idee van een aparte kamer als
rustpunt heel aantrekkelijk, het doorbreekt
de toon van de vaste collectie en maakt de
bezoekers aandachtiger. Op termijn wil ik
meervan zulke kamers realiserèn. Een van
de concrete plannen is onze 'Taalkamer'.
In deze kamer zal het publiek allerlei
dialecten en geluiden te horen krijgen.
Daarnaast dromen we van steekkaarten met
informatie en begeleidende foto's, in plaats
van het traditionele plaatje-aan-de-muur.
Persoonlijk vind ik dat de magie van veel
voorwerpen verdwijnt door er een heleboel
uitleg naast te hangen. Met het systeem van
de steekkaarten kunnen de bezoekers zelf
beslissen welke informatie ze willen en
welke niet.
Wie interesse heeft, kan altijd terecht bij
Het Huis van Alijn. Diegenen die een gokje
willen wagen kunnen alvast surfen naar:
www.huisvanalijn.be.
.0
.
"
.
c
.
>
0
11

: dead.lines oorlog, med i a e n pro paganda i n d e twi n tigste eeuw
Q)
..
•
0
12
MICHEL PEETERS
Het thema van het
In Flanders Fields Museum,
de Grote Oorlog in de
Westhoekvan België,
is niet louter een gegeven
uit het verleden.
In de benaderingvan het
museum overstijgt die
Grote Oorlog zijn tijdvak
van 1914 tot 1918.
historisch ppven
Het is een les van de geschiedenis, het
historisch gegeven verschaft inzichten die in
essentie nog altijd erg nuttig want hanteerbaar
zijn vandaag. De Eerste Wereldoorlog
zoals die zich manifesteerde in leper en de
Westhoek is uiteindelijk evengoed ook een
metafoorvoor de universele relatie tussen
mensen en hun gewapende conflicten.
Een gevolgvan dit principe is dat de perma·
nente opstelling op de eerste verdiepingvan
de Lakenhallen weliswaar de hoeksteen van
de museumwerking is, maar dat die ook
telkens moet worden gecompleteerd in de
rest van de werking. Permanente historische
research en een doorgedreven jaarprogrammering
actualiseren telkens het louter historische
gegeven. We verruimen onze blik van
gisteren naar vandaag. Het historisch
gegeven wordt essentieel onderdeel van ons
handelen. Zo komen we bij de tijdelijke
tentoonstelling dead.lines.
dead.lines bekijkt de relatie tussen de gewapende
conflicten en de massamedia van de
twintigste eeuw. Het is van beide zijden uit
een heel intense relatie. Naties in oorlog
hebben altijd al gepoogd om de massamedia
in te zetten bij hun oorlogsvoering.
Verslag uitbrengen van oorlog is anderzijds
altijd een essentiële activiteit van de massamedia
geweest. In tijden van spanning en
conflict willen we beter dan ooit geïnformeerd
worden. In de tentoonstelling
bekijken we systematisch hoe de relatie
tussen oortagsvoerende partijen en massamedia
verlopen is in de afgelopen eeuw.
Verandert die relatie fu ndamenteel, of blijft
ze min of meer gelijk? En in hoeverre is die
relatie een essentieel onderdeel van de
oorlogsvoering zelf?
chronologisch en thematisch
In een moderne opstelling doorlopen we de
hele eeuw, van 1900 tot vandaag, en richten
de schijnwerper op telkens andere media.
Een tentoonstelling kan onmogelijk op elk
tijdstip alle media tegelijk belichten, een
tentoonstelling kan ook niet alle conflicten
behandelen. We hebben dus keuzes moeten
maken en die chronologisch en thematisch
geordend.
De eeuw wordt opgedeeld in vijf grote
periodes en binnen elke periode wordt
telkens de voornaamste aandacht gegeven
aan één medium dat erg belangrijk was voor
die periode.
De Eerste Wereldoorlog wordt zo gekoppeld
aan de Grafische Media; het Interbellum aan
Film; de Tweede Wereldoorlog aan Radio; de
Koude Oorlog aan de Televisie en de
Hedendaagse Conflicten aan het Internet.
Het zal duidelijk zijn dat eens een massamedium
geïnstalleerd is, het ook blijft doorwerken.
Vandaag lezen we nog altijd kranten
en nooit eerder was televisie zo sterk bepalend
in de berichtgeving over oorlogen.
Onze opdeling is in de eerste plaats een
tentoonstellingstechnisch gegeven.
I
© Photo News
inleiding en standpunt
De vijf afdelingen worden ook nog eens
voorafgegaan door een inleiding die uiteraard
gedateerd is op het jaar o van de vorige
eeuw, het jaar 1900. De afdeling Koude
Oorlog krijgt ook nog eens een onderafdeling
voor één heel bijzondere oorlog in
relatie met de media. Dat is de oorlog in
Vietnam. Op het einde van de tentoonstelling
schenken we ook nog één moment
aandacht aan de vergeten oorlogen van de
afgelopen eeuw.
In de inleiding gaan we op bezoek naar de
Wereldtentoonstelling van 1900 in Parijs.
Zo'n Exposition universe/Ie was in feite het
allereerste echte massamedium. De versie
anno 1900 was bovendien de grootste in
aantallen bezoekers ooit. Tijdens dat bezoek
leren we het standpunt innemen van de
tentoonstelling: het gaat niet zozeer om wat
we zien, maar wel om de manier waarop we
kijken. De panoramische blik van de wereldtentoonstelling
staat in groot contrast met
de close ups van de oorlogsverslaggeving
die we in de rest van de tentoonstelling
ontmoeten.
We ontmoeten de close up letterlijk het
dichtst in de oorlogsverslaggeving over
Vietnam. Fotoreportages van die vuile
oorlog waren ook de aanzet om onze
perceptie over die oorlog te veranderen en
zo uiteindelijk ook een massaal protest
ertegen te ontketenen. De massamedia
leken voor één keer ook het verloop van een
oorlog te kunnen bepalen, al kunnen ook
hierbij weer kritische bedenkingen gemaakt
worden.
In de slotbeschouwing tenslotte leren we
het opnieuw af om met het oog van de media
te kijken, en ons opnieuw te richten naar de
echte essentie: de slachtoffers van al die
oorlogen.
wetmatigheden ...
Doorheen de hele tentoonstelling
ontdekken we in om het even welke periode
vele gelijkenissen in de relatie tussen informatiemedia
en gewapende conflicten.
"De techniek om de vijand van elk denkbare
gruwel te beschuldigen, behoort evengoed
tot het arsenaal van een oorlog als munitie
of vliegtuigen, en bij elke oorlog wordt ze in
de eerste dagen wel weer uit de voorraad
gehaald. Oorlog gaat niet samen met
verstand en rechtvaardigheidsgevoel. Er is
een opstand van de gevoelens voor nodig,
enthousiasme voor de eigen zaak en haat
tegen de tegenstander. "
Deze woorden van Stefan Zweig, geschreven
over de eerste dagen van het eerste conflict
dat we behandelen, de Eerste Wereldoorlog,
hadden over de huidige omstandigheden
kunnen zijn geschreven. De middelen van de
media, de mythes van de oorlog ... in 100 jaar
zijn ze nauwelijks veranderd. Een reeks van
CD-roms opgesteld doorheen de tentoonstelling,
laten ons toe om door de tijd en
door de verschillende media te snijden op
zoek naar gelijkenissen en terugkerende
mechanismen die bijna wetmatigheden
lijken.
••. en gidsen
Anderzijds worden de media ook bevolkt
door mensen die in elke nieuwe situatie
eigen keuzes moeten maken. Zij volgen de
wetmatigheden, plooien zich naar de voor-
© Anthony d'Ypres
schriften en de praktische mogelijkheden;
of ze gaan er tegenin. In elke periode
ontmoeten we oortagsverslaggevers die
vertellen over de vaak gevaarlijke en
verscheurende keuzes die zij moeten
maken. Twee belangrijke hedendaagse
oorlogscorrespondenten gaan ons voor in
de hele tentoonstelling. Kate Adie van de
BBC (in het Engels, Duits ondertiteld) en
Ru di Vranckx van de VRT (in het Nederlands,
Frans ondertiteld) leiden elk van de periodes
in en duiden de relatie tussen de oorlog en
media.
• r9 ; ; ·F;:;S MUSEUM
lakenhallen
al Grote Markt 34
8900 leper
30 maart - 17 november 2002
tickets in voorverkoop: € 7.50 - € 3,50
tijdens de tentoonsteling: € 1o,oo - € s,oo
Kortingmet
OKV-Museumkaart
multi-media
Naar goede gewoonte binnen het IFFM, maar
vooral inherent aan dit onderwerp, wordt de
tentoonstelling opgebouwd met en vanuit
vele beelden. Vaak bekend, maar even vaak
te weinig gekend in hun context. Maar ook
muziek, voorwerpen, en een beklijvende
scenografie (Event Communications) maken
van dead.lines een tentoonstelling die een
helaas blijvend actueel thema hoog op de
agenda plaatst.
educatief
dead.lines wordt niet bezocht met gidsen,
de bezoeker beleeft een individuele ervaring.
De tentoonstelling richt zich naar een E
publiek vanaf 14 jaar. Scholen zijn uiteraard
belangrijk, de missie van het In Flanders
Fields Museum hecht groot belang aan
vredeseducatie. Om een klas of groep optimaal
te kunnen begeleiden en voorbereiden
zonder gids zal vanaf 1 maart een educatieve
brochure klaarliggen ten behoeve van leerkrachten
en begeleiders van schoolgroepen.
Tussen 20 en 30 maart 2002 wordt proef
gedraaid met 1.ooo leerkrachten uit het
secundaire onderwijs. >
0
13

Over Spino Dino en de anderen
LEA VAN DE WIJNGAERT
Het vooruitzicht van
een bezoekaan het
"Dino-museum" brengt
tussen '9 kinderen
}.: Hoe noemde de vleeseter? (h ij denkt na) Dat weet ikzelf niet.
0.: Datweetik ook niet.
}.: De allergrootste vleeseter?
Ona merkt een bon voorchocoladekoeken op.
0.: Ik wil nog wel eens koekjes met chocolade tussen.
}. : (kijkt streng) Ona, de allergrootste vleeseter ...
0. : Datweetik niet.
}.: }awel, die helemaal op 't eerste is bij Platvoet. (een tekenfilm over dino's n.v.r.)
0. : Wa ar dan?
}.: Het is de al/ergevaarlijkste ...
On a zwijgt. Ik zie aan haar gezicht dat ze wel nadenkt.
}.: Ik doe niet meer mee. O.K., ik tel tot 100 ... 1,2, ........ 31,32 ..
Ik help even: Oe gevaarlijkste, hoe heet die?
0. : De Rex.
}.: }a, de Rex. Hoeveel klauwen had de Rex?
0.: Twee.
}.: }a, twee.
0.: Twee klauwen ..
ju les en On a zijn heel enthousiast als we
voor de derde keer een bezoek brengen aan
het museum waarvoor hen het dier dat al zo
dikwijls een hoofdrol heeft gespeeld in hun
fantasierijke leefwereld centraal staat, nl. de
Dinosaurus. Het Koninklijk Belgisch Instituut
voor Natuurwetenschappen staat bij hen
dan ook bekend als het "Dino-museum".
Op de te kleine parking, we moeten onze
auto in één van de omliggende straten
parkeren, heet een grote houten dinosaurus
ons welkom.
Over jassen mutsen en mineralen
Het begin van het museum is niet bepaald
overzichtelijk omdat we achtereenvolgens
trappen af en op gaan en het niet onmiddellijk
duidelijk is welke richting we uit moeten.
Ik loop al snel met mijn armen vol jassen en
mutsen wat notities nemen onmogelijk
maakt. Een vestiaire brengt de oplossing.
Beneden in de mineralenzaal liggen in vitrinekasten
grote hoeveelheden meteorieten
en maangesteenten tentoongesteld voor
een minder geslaagde paarsblauwe achtergrond.
Sulfaten, buraten, oxiden en nog vele
andere geven hier al hun geheimen prijs.
Ondertussen hebben Ju les en On a zich al
verdiept in de wereld van de lguanodons.
In een eerste glazen kast die over twee
verdiepingen reikt staan grote zwarte
skeletten van lguanodons imposant te
wezen. Een tweede, even grote, glazen kast
toont lguanodons zoals ze ontdekt werden
in de natuurlijke put tijdens de ontginning
van de steenkoolmijn van Sernissart in
1878.
Ingekaderd aan de muur hangen handgeschreven
verslagen. Uit de korte zinnen
blijkt de verbijstering die zich toen van de
ontdekkers meester gemaakt moet hebben.
Ik begin het zelfs allemaal spannend te
vinden, wat het toen toch op zijn minst
geweest moet zijn.
Een dino met een sjaaltje
In een décor van houten palmbomen en
groene camouflagenetten van het leger
staan vijf dinosaurussen opgesteld. Drie
dinopoppen worden door een ingebouwde
machine enigszins tot leven bewogen en ze
zijn allemaal aan een opknapbeurt toe.
Als de Parasaurolophus geen keelontsteking
heeft, dient het sjaaltje enkel op een grote
scheur in zijn hals te camoufleren.
De lyrannosaurus Rex staat apart opgesteld
en maakte bij onze vorige bezoeken met een
schrikwekkend gebrul en een dreigende pas
voorwaarts vele kinderen bang. Hij is dan
ook een vleeseter die men misschien het
zwijgen heeft moeten opleggen?
De Ultrasaurus wordt vertegenwoordigd
door één van zijn 6,8m hoge poten. Hier
ervaar ik dat grootte enkel een verhouding
is van wat er tegenover wordt gesteld.
Open mij/ouvrez moi
"Van mensen en mammoeten" staat
verdeeld over enerzijds een houten
constructie waar de evolutie van de
primaten op een boeiende, leerrijke en
interactieve manier wordt voorgesteld.
Zo zijn er driehoekige zuilen die rond hun
as draaien en waarvan één een spiegelkant
heeft. Kwestie van jezelf als resultaat van
deze evolutie te aanschouwen. Schuiven
vragen om geopend te worden (open
mij/ouvrez moi)
Op de grond kan je je voetafdruk vergelijken
met 3,5 miljoen jaar oude voetsporen van

één jonge en twee volwassen tweevoeters.
De evolutie wordt uitgebeeld in een stripverhaal,
met beeld en geluid, een wand met
tandwielen, met kleurpotlood uitgewerkte
tekeningen op hout gecombineerd met
skeletonderdelen, een touch-screen en
een wand met schuifdeurtjes.
Levensgrote poppen en decors in miniatuur
verbeelden leven uit een andere tijd.
Anderzijds staan mammoeten temidden van
een natuurgetrouw geschilderd landschap
waar we als bezoeker deel van uitmaken.
Een babymammoet komt uit de achtergrond
naar voren, beweegt oren, slurf en kop en
maakt een klagend geluid. Ik kan de
kinderen moeilijk overtuigen dat dit geen
levende dieren zijn.
In verschillende kasten wordt informatie
over dino's op een duidelijke, kindvriendelijke
manier aanschouwelijk gemaakt.
Zo stelt bv. een tafereel in miniatuur het
verloop van een opgraving voor.
We begeven ons naar de bodem van de zee
tijdens de Jura en het Krijt. Volledig door
blauw omringd zien we vreemde geschilderde
zeedieren, skeletten en dieren op
ware grootte nagemaakt die bijna onzichtbaar
zijn opgehangen en die met hun
schaduw alles net echt maken.
Twee trapen rond een dubbele DNA helix
brengen ons naar de verschillende verdiepingen.
Op de eerste verdieping staan we ter hoogte
van de kop van de eerder beschreven
lguanodons. Hier zien we nog enkele
skeletten van dinosauriërs voor een geschilderde
achtergrond die op de grond vervolledigd
wordt met rotspartijen, zand en gras.
In een gang waar enkele zoogdieren en
Dino's in olie moten en gewicheten, © KBIN
skeletten van de eerste vogels in kasten
staan, lopen ]u les en On a in hun T-shirt.
Buiten mag de winter dan eindelijk
begonnen zijn, hierbinnen is het eigenlijk
veel te warm.
De tweede verdieping biedt een overzicht
van de fauna van België maar is gesloten
door de lopende tentoonstelling. Enkele
opgezette herten en een everzwijn staan
er verlaten bij.
Het indrukwekkende walvisskelet, ©KB IN
Hoger naar de derde verdieping krijgen we
een gedetailleerd overzicht van de zoogdieren.
Snaveldieren en buideldieren, zorgvuldig
opgezet welteverstaan, poseren in
kasten naast een bordje waarop ze in tijd en
ruimte gesitueerd worden.
De voortplanting en het zogen van de jongen
worden op een pedagogisch verantwoorde
manier uitgebeeld.
We wandelen rustig verder zonder alle
bordjes te lezen want het museum voorziet
geen mogelijkheid om te overnachten ...
Een "Chinchilla" trekt mijn aandacht.
Ik schrik een beetje bij de aanblik van dit
diertje want dit was mijn totem in een ander
leven bij de scouts. Gelukkig zagen de
eigenschapen die erbij horen er beter uit.
Omdat het voor de kinderen niet snel
genoeg vooruit gaat spelen we een spelletje
waarbij we merken dat de, volgens ons,
Bruine beer eigenlijk de Grizzly is en dat we
de Jaguar of de Poema niet zo gemakkelijk
uit een negental soortgenoten herkennen.
De muren en het plafond van de walvissenzaal
zijn zwart en geven een mooi contrast
met de reusachtige witte skeletten. Van op
een heus scheepsdek kijken we naar de zee
en octopusachtige armen tonen ons op een
scherm prachtige beelden van walvissen
en dolfijnen.
:::
N
0
0
N
..
L
>
0
15

0
16
Aan een wand hangt een reuzenboek waar
beeldend wordt aangetoond dat een blauwe
vinvis evenveel kan wegen als 22 olifanten
en dat het darmkanaal van een potvis even
lang kan zijn als de Eiffeltoren.
Nu we ook alles weten over
walvissen willen we een kajuitdeur
openen waarboven staat:
"Welkom aan boord, wacht op
het groene licht". Zo welkom
zijn we niet want de deuren
zijn vergrendeld.
Dan maar verder naar de
uitersten van de wereld in
één gang samengebracht:
de Noord-en
Zuidpool waar weer
verschillende zintuigen
worden geprikkeld. Zo
horen we de wind gieren,
voelen we de temperatuur
dalen en zien we het noorderlicht schijnen.
De opgezette moederpinguïns houden liefdevol
hun opgezette baby's warm. Een
enorme walvisstaart met plankton insinueert
een walvis die net in het water gedoken
is. Ik ben nog nooit op de polen geweest
maar alles ziet er vrij realistisch uit, zelfs de
witte uitwerpselen op de rotsen.
Langs een donkerblauwe gang dalen we af
naar het leven in zee en op een bepaald
moment krijg ik een benauwd gevoel want ik
bevind mij tussen ijsschotsen onder een
bevroren wateroppervlak dat nog een flauw
licht doorlaat.
Snel verder naar de schelpenzaal en even
rusten in een zetel voor een aquarium met
levende (!) vissen.
De verdwenen volgelspin
In de insectenzaal lopen we onder de poten
van een sprinkhaan door en houdt een
reuzengrote bidsprinkhaan de wacht voor
glazen wanden waartussen vele prachtige
vlinders te kijk hangen. Een doorsnede van
een huis op schaal toont welke ongenode
gasten zich waar in huis schuilhouden. We
zien het leven in een bijenraat en spintepels
die 140x vergroot zijn. Hier laten we ons niet
door afschrikken en we gaan 15 soorten
vogelspinnen bewonderen. Ook hier is aan
de kleine bezoekers gedacht want zij
kunnen alles goed zien als ze op de loopplank
lopen.
Toch een beetje bezorgd want in één kast
hebben we de vogelspin niet gezien, dalen
we de trappen af en komen zo bij de uitgang.
Was deze echt spoorloos?, ©KB IN
I Publiekstrekkers n°1 de /guanodons, © KBIN
Splno Dino
Dit is een museum dat een verscheidenheid
van tentoonstellen biedt. Je wordt als
bezoeker van alle leeftijden uitgedaagd om
soms actief deel te nemen aan het gegeven,
soms gewoon kijken, soms meegaan in de
fa ntasie dat je je echt op de gecreëerde
plaats bevindt. Aan alles is gedacht om de
sfeer zo optimaal mogelijk te maken. Zo zijn
de ramen in de zee van een discrete witte
matte laag voorzien en wordt het geluid en
de temperatuur ook aangepast. Behalve in
de zaal van de ijstijden en de Noord- en
Zuidpool is het wel overal veel te warm!
De enorme hoeveelheid opgezette dieren
kan nooit levend in één natuurpark samengebracht
worden en je ziet dieren die je nog
nooit gezien hebt maar ze hebben wel allemaal
hun prijs betaald.
In het winkeltje bij de vestiaire kan je allerlei
spullen kopen van boeken en posters tot
knuffels en spelletjes.
Met een verhaal over "Spino Dino" trekken
we naar de cafetaria die ik persoonlijk niet
echt gezellig noem.
•
,q(J
;··TUURWETENSCHAPPEN
Va u tierstraat 29 - 1000 Brussel
•
C/l Tel.o2 627 42 38
van dinsdag totvrijdagvan 9u3o tot 16u45
zaterdag, zondag en schoolvakanties
van 1ou tot 18u
€ 6,so -€ s.so-€ 4

De vro uw in de prehistorie
PETER VAN DER PLAETSEN
De traditie om iets
te leren over de
tevenswijze van onze
voorouders door de nu
(of totvoor kort) nog
bestaat
Het is verleidelijk om parallellen te trekken
tussen de lnuïts (arctische groep) en de
primaten uit de laatste Ijstijd Soms tracht
men zelfs iets te leren uit de gebruiken van
de Bosjesmannen (en vrouwen) of de !Kung.
Samenvattend zou men kunnen zeggen:
mannen jagen en vrouwen verzamelen. Het
is zelfs zo dat er een taboe bestaat tegen·
over het aanraken van bloed door vrouwen.
Vrouwen gaan niet op jacht. Ze bewerken
wel de huid van de buit nadat deze van vet
en bloed is ontdaan.
Primitieve afbeelding
van een vrouwen figuur,
©PAMZOV
jacht biedt echter
geen garantie op succes (eten). Wanneer de
man met lege handen terugkeert, is het de
vrouw die zorgt dat er toch nog eten op tafel
komt. ln de natuur valt altijd wel iets te
rapen, of liever te verzamelen.
Als er al een strikte arbeidsverdeling is, dan
staat de vrouw - zowel op economische,
sociaal als maatschappelijke vlak- haar
mannetje. Zo draagt ze bij tot de opbouw en
het in stand houden van de leefgemeen-
schap. Op basis van deze vaststellingen en
archeologisch onderzoek komt 'Wamen in
Prehistory' tot het besluit dat de vrouw in de
prehistorie minstens de gelijke was aan de
man. Hoe later het aanzien van de vrouw in
onze cultuur verminderde, is een verhaal dat
buiten het tijdskader van deze tentoonstelling
valt.
Fysische evolutie en begrafenisrituelen
Hoe zagen onze voorouders eruit? In ieder
geval waren het geen voorovergebogen,
harige, oe-a klanken uitstotende wezens die
gehuld in een lendenlap en met knot op de
schouders hun vrouw bij de haren voortsleepten.
Een analyse begint bij de vraag hoe we op
basis van botten (andere diagnostische
kenmerken bleven nooit bewaard) mannen
van vrouwen kunnen onderscheiden.
Bij de vroegste mens worden we geholpen
door de aanwezigheid van een duidelijk
seksueel dimorfisme (twee verschillende
vormen) waarbij de vrouwelijke individuen
beduidend kleiner en gracieler zijn dan de
mannelijke.Op basis van fragmenten van
schedels en beenderen is het vaak zeer
moeilijk om het onderscheidt te maken.
Bovendien neemt dit dimorfisme in de
loop van de tijd af. Bij de moderne mens
wordt dit criterium bijna geheel
onbruikbaar. We moeten het dan
vooral hebben van verschillen in de
schedel en het bekken.
Het onderscheid tussen de seksen is van
belang wanneer we begravingen bestuderen.
Bij de vroegste begravingen
(vanaf 1oo.ooo jaar geleden) konden
man en vrouw op een gelijke behandeling
rekenen. Pas tijdens het
Mesolithicum, aan de vooravond van
de introductie van landbouw en
veeteelt, zien we dat vrouwen andere
bijgiften in hun graf meekregen dan
mannen. Daarnaast zijn er heel wat voorbeelden
aangetroffen waaruit blijkt dat ook
vrouwen hoog sociaal aanzien genoten.
De vrouw in de kunst
De hoofdmoot van de tentoonstelling is
opgebouwd rond een bijna complete verzameling
van afbeeldingen van vrouwen die
ons uit de prehistorie zijn overgebleven.
Natuurlijk kennen we die ronde voorstellingen
van dames die ook wel 'venussen'
worden genoemd. Naast deze kunstuitingen
bestaan nog vele andere voorbeelden van
·vrouwelijk schoon.
.::
N
"
"
N
>
0
17

E
-
N
0
0
N
"
L
>
0
18
Reconstructietekening, © Clarys
Om het geheel te duiden, brengt men eerst
een inleiding rond de algemene tendensen
binnen de 'kunst' tijdens het Paleolithicum
en Mesolithicum. Vervolgens licht men de
evolutie van de afbeeldingen van vrouwen in
detail toe.
Zo valt het op dat bij het verschijnen van de
eerste uitingen deze 'kunst' zich meteen als
volwassen openbaart. Naast een rijke
vormentaal blijkt men ook alle technieken
van plastische expressie zoals graveren,
sculpteren en schilderen onder de knie te
hebben. Zij uiten zich in stijlen die gaan van
realisme over expressionisme tot schematisering.
Wie sprak van een bende primitieve
barbaren?
De betekenis van dit alles blijft echter
zorgen voor verhitte discussies.
Het is moeilijk, zoniet onmogelijk, om aan
de hand van materiële resten de denkwereld
van onze voorouders te doorgronden.
Moeten we deze vrouwenbeeldjes interpreteren
als vruchtbaarheidssymbolen, betreft
het sjamanisme of hebben we te doen met
de centerfold van een mannenblad van een
paar tienduizend jaar geleden? We zullen
het wellicht nooit te weten komen.
I
Venusfiguurtje, © PAMZOV
Toch stellen we vast dat meer dan 90% van
de afbeeldingen dieren betreffen en slechts
3% de mens. Is het niet veelbetekenend dat
binnen deze laatste groep afbeeldingen van
mannen bijzonder zeldzaam zijn?
Kledij en smuk
Madammen met een bontjas waren tijdens
de Ijstijd de gewoonste zaak van de wereld.
Geen lendenlap maar wel aan het koude
klimaat aangepast kledij bestaande uit
laarzen, broek en jas met capuchon. Het
bewerken van huiden, het versnijden ervan
en het naaien tot goed sluitende maatkledij
beheersten ze perfect. Ook de vrouwenbeeldjes
die aanduiding van kledij
geven, bevestigen dat deze mode
dichter staat bij wat eskimo's tot voor
kort droegen, dan bij de kledij van
Wilma en Betty uit de Flintstones.
Pas bij het verwarmen van het klimaat
tijdens het Mesolithicum kunnen we
aannemen dat er zoiets als een rok
werd uitgevonden. De schilderingen
uit de Spaanse Levant geven echter
geen uitsluitsel over het typisch vrouwelijke
ervan.
Tijdens het Paleolithicum dirkten zowel
mannen als vrouwen zich graag op met
kralen, armbanden, halssnoeren,
enkelringen ... Op basis van bijgiften
van sierraden in graven kan men
niet opmaken van welke sekse de
eigenaar is.Vanaf het Mesolithicum
zien we dat er typisch vrouwelijke en
mannelijke vormen van smuk
ontstaan.
Bij zoveel onbeantwoorde vragen is het
dan ook logisch dat we in tekenfilms en
stripverhalen beelden opgehangen
krijgen van vrouwen die het midden
houden tussen forse, lompe wezens en
sexy stoeipoezen. De tentoonstelling
besluit dan ook met een bloemlezing
uit deze 'moderne' manier van voorstellen.
De werkelijkheid zal wel
ergens tussenin hangen.
'»La femme est l'avenir de /'hom me»
écrivait Louis Aragon. Elle est au ss i
son passé, sans par/er du présent... ',
besluit de tentoonstelling.
,q. ;;:;:;::
Cl Paddestraat 7, 9620 Velzeke
tJl Tel: 09/360.67.16
• _i. pamzov@oost-vlaanderen.be
,..., 16 november 2001 - april 2002
maandag tot vrijdag van 9 tot 12 u
.!:4 en 14 tot 17 u, zaterdag,
".;_ zondag en feestdagen van 14 tot 18 u
"W € 2,48 (met hetzelfde ticket
kunt u ook naar het PAM Ename)
..
E
>
0
19

I
r
O I
·
:x: •
I
I
I
I
I
I
I
I
I
visten, Revisme, Reviana, .. • • •
VIVIANE DE MUYNCK
L Je moet het maar doen!
In hetzelfde jaar vereerd
worden met de Prijs der
itJ'Y\o I Lf- Nederlandse letteren
I.J"'&-1,. én met een grote
"'""'
2u
tentoonstelling in
'hèt' literaire museum
5
an Nederland! -l-y.
diL
l-t...
,C.J
De affaire rond Nederlands' grote
(misschien in de toekomst wel 'grootste')
volksschrijver, die de Prijs der Nederlandse
Letteren, hem toegekend voor ruim een
halve eeuw rijk en vruchtbaar schrijverschap,
niet uit handen van de Belgische
koning Albert mocht ontvangen, zorgde voor
de media-aandacht die de meester zelve in
het verleden dikwijls handig naar zich toe
wist te halen. Paradoxaal genoeg ontstond
al dit trammelant niet rond de figuur van de
mediagenieke auteur zelf, maar wel rond
zijn levensgezel Joop Schafthuizen, die
onderhand wellicht even grote bekendheid
(of liever beruchtheid?) geniet als de veelvuldig
bekroonde Reve himself.
Gerard Reve, Leraar en Belijder
De timing voor de overzichtstentoonstelling
'Gerard Reve, Leraar en Belijder' in het
Letterkundig Museum in Den Haag, waarvan
de opening plaatsvond op 30 november ll.
kon niet beter. je moet het maar doen! In
hetzelfde jaarvereerd worden met de Prijs
der Nederlandse Letteren én met een grote
tentoonstelling in 'hèt' literaire museum van
Nederland! De plannen voor de tentoonstelling
dateren reeds van midden vorig jaar.
Er dreigde echter een kink in de kabel te
komen toen Joop Schafthuizen in februari dit
jaar besloot geen bruiklenen voor de
tentoonstelling beschikbaar te stellen.
Nop Maas en Wim Crouwel, de respectievelijke
samensteller en vormgever van het
project, besloten toch door te gaan omdat ze
over al heel wat prachtig materiaal van
elders beschikten. Het uiteindelijke resultaat
van hun inspanningen is nog tot 26 mei
2002 te zien.
"De titel is gekozen omdat die op verschillende
manieren op Reve te betrekken is.
Reve heeft met een zekere regelmaat ­
ongetwijfeld ook met een dosis ironie ­
opgemerkt dat hij volgens zijn horoscoop
heilig zou worden. Er zijn twee soorten
heiligen: de martelaren die stierven voor het
geloof en de anderen die leraar en belijder
genoemd worden en die het geloofverdedigden
en uitlegden. Reve hoort bij de
tweede groep. Vandaar dat hij aan de verklaringen
van echtheid bij de relikwieën, maar
ook wel in opdrachten, de aanduiding
'leraar en belijder' aan zijn naam toevoegt.
Daarnaast kun je vaststellen dat Reve in de
loop van zijn leven inderdaad als leraar en
belijder optrad, door zijn zieleroerselen en
zijn religieuze, politieke en maatschappelijke
opvattingen uit te dragen" aldus Nop
Maas, neerlandicus en Reve-kenner bij
uitstek.
Nederlands' grootste volksschrijver,
©Letterkundig Museum, Den Haag
Motto
Van zodra je de tentoonstelling binnenwandelt
sta je oog in oog met Reve, weliswaar
via een portret waarop hij wordt afgebeeld
als de apostel Ezechiel. lne Lament schilderde
dit in een serie voor het boekenbal
van 1997 (thema: 'mijn God'). De reviaanse
sfeer die van het schilderij uitgaat wordt
versterkt door de tekst erboven, waarin Reve
zelf de positie die hij inneemt schetst.
Deze tekst is trouwens bedoeld als motto
voor de tentoonstelling in haar geheel.
"Door zijn paradoxale uitspraken en zijn
dikwijls uitdagende optreden is Gerard Reve
afwisselend uitgemaakt voor een goddeloze
spotter, een rechtse racist, een chauvinistische
royalist en een bijgelovige occultist;
velen echterzien in hem een marte/aaren
heilige, en de apostel van een nieuwe en
waarachtige moraal. '
Gerard Reve 'Levensloop van de schrijver'
in Een circusjongen.
..s::l· .............. .
• DEN HAAG
q LETTERKUNDIG
.
CJl MUSEUM/KINDERBOEKENMUSEUM
..... .
.!4
is gehuisvest in het
Koninklijke Bibliotheek-complex,
naast station Den Haag Centraal.
In drie minuten loopt u van het station
naar het museum: halverwege spoor 12
de weg oversteken en rechtdoor lopen.
Er is gelegenheid tot betaald parkeren
• in de nabije omgeving.
Openingstijden: di. t/m vr. 10-17 uur,
weekend en feestdagen 12-17 uur;
gesloten: maandag, eerste Kerstdag en
nieuwjaarsdag.

De periodes
Het werk van Reve is de leiddraad bij de
chronologische opbouw van de tentoonstelling
. Daarnaast hebben de makers ernaar
gestreefd een beeld te geven van de niet
onbelangrijke deelname van de kunstenaar
aan het maatschappelijk debat.
Hoewel Reves schrijversleven tot nu toe
altijd in vijf periodes werd ingedeeld, komen
in de tentoonstelling zes periodes aan bod.
Of de ene periode al belangrijker was dan de
andere hangt vermoedelijk grotendeels af
van de persoonlijke ervaring van de lezerbezoeker
of de bezoeker-lezer (waarom
niet?). Nochtans werden, mede door de
vormgeving van Wim Crouwel accenten
gelegd. Zo is het bijvoorbeeld niet toevallig
dat de violette periode de meeste ruimte
krijgt. Dit zijn nl. de jaren waarin Reve de
zogenaamde 'reisbrier ontwikkelde.
De brievenboeken 'Op weg naar het Einde'
en 'Nader tot U' mogen tot mijlpalen in de
Nederlandse literatuur gerekend worden.
Men spreekt van 'bekentenisliteratuur'.
Het is de periode waarin hij openlijk voor
zijn homoseksuele geaardheid ('herenliefde')
uitkomt en waarin hij zich ontpopt
als media-figuur. Aanzet hiertoe was ongetwijfeld
zijn veelbesproken optreden in het
programma 'Literaire ontmoeting' op 11
december 1963. In 1966 verscheen de reeds
genoemde bundel 'Nader tot U' met als
afsluiter de serie gedichten 'Geestelijke
liederen'.
Twee fragmenten wil ik de lezers toch niet
onthouden omdat ze zowel de plechtstatigheid
en de bittere ernst als de verholen zelfspot
en humor van Reve weergeven. Ze zijn
trouwens ook een illustratie van zijn onnavolgbare
stijl, waarvan we in de tentoonstelling
tal van voorbeelden vinden.
Uit 'Nader tot U':
Eigenlijk geloof ik niets
en twijfel ik aan alles, zelfs aan U
Maar soms, wanneer ik denk dat Gij
waarachtig leeft
dan denk ik, dat Gij Liefde zijt, en
eenzaam
en dat, in dezelfde wanhoop,
Gij mij zoekt zoals ik U.
De gewraakte passage die verscheen in
het tijdschrift Dialoog. Dit leverde
hem een aanklacht wegens godslastering
op, wat uitmondde in het
'Ezelproces'. Reve werd vrijgesproken
'Als God zich opnieuw in de Levende Stof
gevangen heeft, zal hij als Ezel terugkeren,
hoogstens in staat een paar lettergrepen te
fo rmuleren, miskend en verguisd en geranseld,
maar ik zal hem begrijpen en meteen
met Hem naar bed gaan, maar ik doe zwachtels
om zijn hoe fles, dat ik niet te veel
schrammen krijg als Hij spartelt bij het
klaarkomen'
Datzelfde jaar trad hij toe tot de katholieke
kerk en mocht hij de P.C. Hooftprijs 1968 in
ontvangst nemen. Hij kocht in 1969 in Dröme
(Zuid-Frankrijk) het 'Geheime Landgoed',
dat in zijn verdere leven en werk een belangrijke
rol zou spelen. Het waren dus zowe
turbulente als productieve jaren!
Volgens Nop Maas vond Reve het vroeger
ook wel chique als zijn werk in kleurenperiodes
werd ingedeeld. Zo werd zijn vro
werk wel eens aangeduid als de grijze of
zwarte periode, gevolgd door de violette
periode. Daar hield het echter op.
Het toekennen van toepasselijke kleuren
aan de volgende periodes gebeurde dus
louter ter gelegenheid van de tentoonstelling.
Een structurerend element, waar dankbaar
gebruik van gemaakt werd.
Kleine dingetjes
Een logisch geheel maken van al het verzamelde
materiaal kan geen eenvoudige
opdracht geweest zijn. Er zijn nl. ontelbare
kleine dingetjes. Alleen door een zorgvuldig
arrangement en een goed doordachte vormgeving
konden Nop Maas en Wim Crouwel
erin slagen alles te kaderen in een totaalbeeld
dat de gemiddelde bezoeker
gedurende een tweetal
uur kan blijven boeien.
Echte Reve-fanaten,
voor wie deze tentoonstelling
wel een feest
moet zijn, trekken er
best nog wat meer tijd
voor uit. Natuurlijk kan
men ook alleen even de
sfeer opsnuiven, de
topstukken langslopen,
of als lezer nu wel eens
de personen en locaties
die in Reves boeken
voorkomen en voor
deze gelegenheid in het
Letterkundig museum
gevisualiseerd zijn,
bekijken.
Het konijn uit 'de Avonden',
© Letterkundig Museum, Den Haag
])e .von çie.,
"" ,..u,_. ; l . ,, • u.
J AA u .... .... ;"..:;:.,_. . .... . ·'"""
""'

Het handboek van de kunstenaar "ll Libro dell' Arte" Cen nino Cen nini
ELS NOUWEN
Hoe bouw je een
schilderij op?
Op welke wijze kan je
een paneel vergulden?
Hoe maak je een fresco?
Vragen die een
kunstenaar of
restaurateur zich stelt.
In 'll libro dell'Arte' neemt Cennino Cennini
de aspirant bij de hand. Stap voor stap legt
hij het ambacht uiterst gedetailleerd en
helder uit. Dit unieke traktaat, rond 1400
geschreven, wordt beschouwd als het
"oerboek" van de schildertechniek. Tot voor
kort kon men enkel het Italiaanse origineel
en de Engelse vertaling raadplegen. Nu is er
de Nederlandse vertaling.
NaarGiotto
"Een onbelangrijk beoefenaarvan de schilderkunst"
zo beschrijft Cennino d'Andrea
Cennini (1360?-1427?) zichzelf in de inleiding.
Over de auteur is maar weinig bekend.
Hij werd geboren in Colle di Valdelsa -Siena
en opgeleid in een aantal werkplaatsen in
Toscane. Omstreeks 1388 werkt hij aan een
uitvoeringvan de Sint-Stefanusreeks in de
Sint-Lucchesekerk in de buurt van
Poggibonsi. Later werkt hij in Pad u a aan zijn
boek. Hij treedt als schilder in dienst van
een voorname heer en vervaardigt in zijn
geboortedorp een aantal werken die
verloren zijn geraakt.
Cennino Cennini was 10 jaar in de leer bij
Agnollo Gaddi, zoon een leerlingvan Taddeo
Gaddi, die op zijn beurt leerling was van
Giotto (1267?-1336/7). 1l libro dell'Arte geeft
ons een beeld van stijl en werkwijze van de
grote meester en zijn volgelingen.
Zeer gestructureerd wordt de werkwijze uit
de doeken gedaan, van het prepareren van
gronden tot de slotvernis. "De basis van het
beroep ( ... ) is tekenen en schilderen."
Leonardo da Vin ei, Studie van maten en
verhoudingen, © Gulleria del/' Academia, Venetië
Voor de beheersingvan deze twee onderdelen
is kennis vereist. In de lange opsomming
lezen we o.a. "hoe je moet in lijmen,
hoe je gips moet modelleren, hoe je moet
vergulden, polijsten, temperen, inleggen,
granuleren, markeren, schilderen,
verluchten, ... " Stappen die hij "uitgebreid
onderdeel voor onderdeel zal behandelen".
Dat dit traktaat een onschatbare bron van
informatie is voor restaurateurs behoeft
weinig verklaring. Voor de liefhebber en
kunstenaar vandaag de dag biedt dit historisch
handboek met zijn plastische, zinnelijke
beschrijvingen tal van invalshoeken,
gaande van hetverband van een aantal
bereidingswijzen met de alchemie tot de
kennismaking met de oorsprongvan voor
ons vanzelfsprekende -kant en klare- materialen.
Een pleidooi
ll libro dell'Arte is meer dan louter een
opsommingvan ingrediënten, recepten en
wenken. Immers, "De theoretische kennis is
de meest waardevolle; daarna volgt een
bezigheid waarvoor een theoretische basis
gekoppeld aan een vaardige hand nodig is,
en dit is de bezigheid die bekendstaat als
schilderen, waarvoor zowel verbeelding als
handvaardigheid nodig is, ... " Een vooruitstrevend
standpunt voor een kunstenaar die
nog verankerd is in het middeleeuws
conceptvan de kunstenaar als
ambachtsman (Artes Mechanicae) De inleiding
is een krachtig pleidooi voor de
toetrede van de beeldende kunst tot de
"Artes Liberales".
© Nationol Gol/ery, Londen
Verder moedigt hij schilders aan de fantasie
de vrije loop te laten en een individuele stijl
te ontwikkelen. Hij adviseert om "constant
te kopiëren naar de natuur".
Met deze visie bevindt Cennini zich op het
scharnierpunt van gotiek naar vroege renaissance.
Tijdsbeeld
"Je moet weten welk been goed is. Neem
beenderen van de poot en vleugels van
gevogelte of van een kapoen; en hoe ouder
ze zijn, hoe beter. Zoals je ze vindt onder de
eettafel steekje ze in het vuur ... " zo kan je
lezen in het hoofdstuk waarin beschreven
wordt welk soort been goed is voor het
prepareren van panelen om op te tekenen.
Naast de historische en schildertechnische
waarde is dit ook een amusant boek, dat een
levendig tijdsbeeld schetst. Zo ben je
verwonderd te lezen dat zelfs in de 14/lsde
eeuw stadskippeneieren een lichter eigeel
hebben dan eieren gelegd door plattelandskippen,
die vanwege hun roodheid, goed
zijn voor het aanlengen -in eitempera- van
de vleeskleur van oudere personen en
personen met een donkere huid.
© British Museum, Londen
Agnolo Gaddi, De vondst van het heilig
kruis, © Santa Croce, Firenze
Verdervernemen we onder meer hoe men
kan verhinderen dat hermelijnstaarten
worden opgegeten door de motten, hoe
trillende handen veroorzaakt worden door
te veel te genieten van het gezelschap van
vrouwen, en welke levensstijl de meest
aangewezen is voor een kunstenaar.
En dan is dit nog maar een keuze.
De vertaling
Hendrik Van den Bossche is schilder, restaurateur
en directeur van de academie van
Liedekerke. Zijn vrouw, Hilde Theuns, is
germaniste. Met zijn kennis van de oude
technieken en haar liefde voor de taal
vormden zij het ideale koppel om dit traktaat
te vertalen. Ze zijn secuur te werk gegaan.
Hun vertaling berust op een afschrift uit
1437, de oudste en meest originele versie,
waarvoor Hilde Theuns zich toelegde op het
14de eeuws Toscaans. Die versie werd vergeleken
met 'The craftsman's handbook', de
Engelse vertalingvan D. V. Thompson uit
1932 (recentere uitgave 1960).
Van den Bossche heeft de Nederlandse
vertaling aangevuld met een nuttige verklarende
lijst van begrippen, technieken en
procédés. Het boek is mooi geïllustreerd en
uitgegeven in handig zakformaat.
Een hebbeding.
"Cennino Cennini,
Het handboek van de
kunstenaar,
/I /i bra deii'Arte",
Vertaald door
Hendrik Van den Bossche
en Hilde Th euns,
Uitgeverij Contact,
Amsterdam/Antwerpen,
2001.
ISBN 90 254 6261 8
:
.
.
E
.
"
D
.
"
c
.
N
"
"
N
"
"
>
0
23

mpact 1902 Revisited
EVA TA HON
De belangstellingvoor de
kunstenaars uit de vijftiende
en de zestiende eeuw
groeide in de negentiende
eeuw gestaag.
Tegen het einde van die eeuw
begonnen Europese grootsteden hun
belangrijkste kunstenaar te vieren. In
Amsterdam kreeg Rembrandt in 1898
zijn eerste grote overzichtstentoonstelling.
Het jaar daarop vierde Madrid
Velazquez, Antwerpen herdacht Antoon
Van Dyck en in Dresden vond een Cranachtentoonstelling
plaats.
Er wordt hier niets ultpleendl
De Brusselse kunstkenner Philogène
Wytsman stelde voor om, in navolging van
de voorbeelden in andere steden, een grote
overzichtstentoonstelling te houden van de
primitieve schilderkunst van België en de
Nederlanden. De eerste vergadering van
het organiserend comité van de 'Exposition
d'Oeuvres des Ecoles primitives de Peinture
en Belgique et aux Pays-Bas' vond op 4
februari 1900 plaats in de ambtswoning van
minister Aug1.1ste Beernaert. Een van de
eerste daden van het Comité was het vragen
van de medewerking van de Brugse kerkelijke
·nstellingen en vooral het Sint-lanshos
itaal. Dat was meteen het einde van
het pro je
Toegangsticket tot de tentoonstelling
In een briefvan 13 februari 1900 lieten zowel
het Brugse stadsbestuur als het Bestuur der
Burgerlijke Godshuizen weten dat het onmogelijk
was hun mooiste schilderijen - hoe
tijdelijk ook- uit het museum te halen.
De kerkfabriek van de Sint-Baafskathedraal
in Gent somde gelijkaardige argumenten op
om het hen nog resterende gedeelte van het
Lam Gods-retabel van de gebroeders Van
Eyck (de Adam en Eva figuren werden in het
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in
Brussel bewaard, de andere luiken in de
Berlijnse Gemäldegalerie) niet uit te lenen.
Enkel de Leuvense Sint-Pieterskerk zag geen
problemen met het uitlenen van hun drieluik
van Dirk Bouts.
Om het Brugse 'neen' tegemoet te treden,
besloot het Comité de tentoonstelling dan
maar in Brugge te organiseren, maar door
budgettaire problemen werd de tentoonstelling
nog bijna gekelderd. Uiteindelijk kwam
hij er toch, in de zomer en herfst van 1902.
Een onwaarschiJnDik aantal werken
Nu Brugge zoveel schilderijen toegezegd
kreeg, moest er een aangepast (en veilig)
lokaal gevonden worden. De oorspronkelijke
locatie, het stadsmuseum in de
Bogardenkapel, was niet groot genoeg.
Een andere grote tentoonstellingsruimte
was er evenmin. Hoewel het alternatiefvoorstel
het Gruuthusepaleis was, viel Kervyns
oog op het Provinciaal Hof op de Markt.
Het resultaat was onwaarschijnlijk: de
bezoeker kwam oog in oog te staan met 413
werken, van Melchior Broederlam tot Pi eter
Bruegel. Op de tweede verdieping maakte
hij kennis met het oeuvre van de schildersfamilies
Pourbus en Claeissens. ln het gerestaureerde
paleis van de heren van
Gruuthuse vond de tentoonstellingvan
Oude Kunstambachten plaats.

Op 12 juni waren Antwerpen en Brugge,
kerken en kloosters aan de beurt.
De Antwerpse bruiklenen zouden per
binnenschip via Gent in Brugge toekomen.
Maar in Gent bleek het schip een te grote
diepgang te hebben om verder te kunnen
varen. De schilderijen werden terug naar
Antwerpen gevaren en opnieuw verstuurd,
ditmaal per trein. Op 13 juni kwamen de
werken uit Berlijn, Oostenrijk en Engeland
aan. Een tweede lading uit Engeland, samen
met de bruiklenen uit Nederland, Italië en
Oostenrijk kwamen pas de dagvoor de
opening ter plaatse.
Voor Brugge was 14 juni een spektakeldag.
De schilderijen van Hans Memlingwerden in
processie van het Sint-lanshospitaal naar de
Markt gedragen. Henri Kervyn de Lettenhave
kreeg zelf de eer het Tweeluik met Maarten
van Nieuwenhove te dragen, geëscorteerd
door twee leden van de Commissie van
Burgerlijke Godshuizen. Voor hen werd het
Ursulaschrijn op een draagberrie gedragen,
en daarvoor de andere panelen. Enkele
verzamelaars verkozen hun kostbaar bezit
persoonlijk te komen brengen. Anderen
lieten hun schilderijen dan weer zonder
begeleiding per trein naar Brugge komen.
De navolgingvan 1902: Impact
De nationale trots was in verschillende
landen gewekt, dankzij het grote succes van
'L'Exposition de Primitifs flamands'.
Navolging kon niet uitblijven. Na een oproep
in de Parijse kranten werd een Frans Comité
opgezet. In 1904 beleefde Parijs de zomer
van de 'Primitifs français', terwijl Düsseldorf
toen een 'Kunsthistorische Ausstellung'
hield.
Op hetzelfde ogenblik organiseerde men in
het Palazzo Publico in Siena de tot dan toe
belangrijkste tentoonstelling over Italiaanse
oude meesters én tegelijk was in Londen
een overzicht over hetzelfde onderwerp
opgezet. Niet allen de kunstliefhebbers
kwamen de werken bewonderen. In de daaropvolgende
jaren doken verdacht veel
Sienese primitieven op in Londen. Bij nader
onderzoek bleek het in de meeste gevallen
om vervalsingen te gaan, inspelend op de
populariteit van het ogenblik.
Neo-gotisch station van Brugge op het
Zand, omstreeks 1900
-9 • -:;;;;UlS
""'! Dijver 16
CIJ Booo Brugge
• Tel: aso/ 44 87 11
•ri 22 februari tot 30 juni
€2,5 -€1,5
..
.
Korting met
OKV-Museumkaart
In Brugge werden overzichtstentoonstellingen
zoals in 1902 een traditie. De stad
nam echter de organisatie over, in tegenstelling
tot 'Les Primitifs flamands' waar het
stadsbestuur eerder een remmende factor
in het geheel speelde.
De belangrijkste tentoonstellingen in
Brugge op vlak van oude schilderkunst
waren:
'Maîtres Anciens' (1905),
'Het Gulden Vlies' (1907),
'Hans Memling' (1939),
'Gerard David'(1949),
'IFiamminghi e l'ltalia' (1951),
'Het Portret in de Oude Nederlanden' (1953),
'Vlaamse Kunst in Brits bezit' (1956),
'Vlaamse Kunst in Spaans bezit' (1958),
'De eeuw der Vlaamse Primitieven' (1960),
'Jan Gossaert genaamd Mabuse' (1965),
'Anonieme Vlaamse Primitieven' (1969),
'8oo jaar Sint-Janshospitaal' (1976),
'Pi eter Pourbus Meester - Schilder' (1984),
'Lodewijk van Gruuthuse' (1993),
'Hans Memling' (1994),
'Van Hans Memling tot Pi eter Pourbus'
(1998) en 'Jan van Eyck, de Vlaamse
Primitieven en het Zuiden' (2002).
E
N
0
0
N
"
"
,..
.
0
25

Het Oudenaardse
kunstcollectie rij
Naast e
elan voor het Oudenaardse
Het Oudenaards profaan zilver en de nieuwe
collectiestukken zijn een bruikleen van
verzamelaar en kunstliefhebber de heer
Ernest De Boever-Alligoridès.
Die idee ontstond 10 jaar geleden toen, na
de restauratiewerken van het stadhuis en
een tentoonstelling over Oudenaards zilver,
de voormalige kapellekamer als zilverzaal
ingericht werd. Ook de verschillende kerkfabrieken
uit de deelgemeenten en de naburige
gemeenten besloten hun prokstukken
in veiligheid te brengen door middel van een
bruikleen.
Gedurende 10 jaar bleef de heer De Boever
vlijtigverzamelen.Toen hij in mei 2000
bekend maakte dat hij een zestigtal voorwerpen
in bruikleen zou geven, werd onmiddellijk
op zoek gegaan naar een passende
locatie. Die vond men in de stemmige
Voogdenkamer op de tweede verdieping
van het stadhuis.
Europees zilver, de collectie De Boever­
Alligoridès
Op 24 mei 2000 openden op de tweede
verdieping van het stadhuis de deuren van
de voormalige Voogden kamer. De kleine
gezellige kamer heeft 18de-eeuwse bibliotheekkasten
en een gaanderij. In deze
ruimte werden tot voor 20 jaar de
Oudenaardse stadsarchieven bewaard.
In zes kijkkasten en centraal vier consoles
zijn een zestigtal sier- en gebruiksvoorwerpen
van Belgische, Nederlandse, Duitse,
Engelse, Ierse, Franse en Italiaanse origine
tentoongesteld.
De gevarieerde en rijke verzameling biedt
een overzicht van 16de, 17de en 18de eeuws
gebruiks- en pronkzilver. De meeste stukken
dateren echter uit de 17de eeuw.
De zilverstukken weerspiegelen een veranderde
tijdsgeest en stijl. We zien een
evolutie gaande van renaissance en maniërisme
naar barok, rococo en classicisme.
De edelsmeedkunst stond uiteraard niet op
een eilandje. De befaamde edelsmeden zijn
veelvuldig en intensief in contact geweest
met ander kunstenaars en hebben elkaar
sterk beïnvloed.
Pronkerig zilver
In de 16de en de 17de eeuw waren snakerijen
of schertsbekers zowel in de Nederlanden
als in Duitsland erg in trek. Zij komen
voor in allerlei vormen en uitbeeldingen en
bevatten een spel-ofverrassingselement.
Zij symboliseren de ludieke rol van wijn in
die periode.
Het vaderschap, het moederschap of een
bruiloft was meestal een aanleiding
tot het spelen van spelletjes met dranken.
Een mooi voorbeeld is de Nederlandse
molenbeker van de Meester met zespuntster
uit 1655. De miniatuurmolen, staande op de
klokbeker, heeft een pijpje naast de molentrap.
Door op het pijpje te blazen liet men de
wieken draaien. De beker moest men in één
teug leegdrinken, nog voor de wieken stilvielen.Wie
er niet in slaagde kon het spelletje
van vooraf aan herbeginnen. Het is dan
ook niet verwonderlijk dat menig gast
dronken huiswaarts keerde.
Een bijzonder interessante 17de-eeuwse
schertsbeker is het zogenaamde 'Hansje-inde
kelder' uit Neurenberg, 1660. Dergelijke
beker werd gebruikt om op aanstaande
moeders te drinken. In het midden van de
schaal zit een bolletje dat van gaatjes voorzien
is.
Antwerpse pronkbeker, midden 16de eeuw
©foto: Stad Oudenaarde

Bovenop het vlottertje is een dekseltje met
eronder een putto of een kinderfiguurtje.
Wanneer men de wijn in de beker giet, komt
het Hansje uit de bol (kelder) omhoog, een
verwijzing naar de nakende geboorte.
Daarnaast waren pronkbekers in de vorm
van een schip zeer geliefd. Het hier voorgestelde
zeilschip uit Augsburg, voorzien van
alle zeilen en een miniatuurbemanning,
dateert uit het begin van de 17de eeuw en
draagt het meestermerk van Heinrich
Winterstein. Dit type werd ter gelegenheid
van een doopfeest of andere grote familiefeesten
gebruikt om kruidenwijn te
schenken
Pronkbekers werden ook door gilden en
stadsbesturen aan hooggeplaatste gasten
aangereikt. Een uniek stuk is een liggend
hert met het stadsmerk van Middelburg uit
1620.
Nautiliussche/pbeker, ca. 1580
© foto: Stad Oudenaarde
Het draagt om de hals een ketting met
het wapenschild van het
stadje Veere.
Door de ontdekking
van nieuwe continenten
kwa men ongekende en
zeldzame grondstoffen op de
markt.
Exotische materialen
zoals kokosnoten of
nautilusschelpen
werden in een
zilveren of vergulde
zetting geplaatst en
zo tot schitterend
pronk- en drinkgerei omgevormd.
De hier voorgestelde
Nederlandse Nautilusbeker
uit het laatste kwart van de
16de eeuw is in verguld
zilver gezet en heeft fraaie figuratieve
elementen die naar de zee
verwijzen boven Neptunus,
rond de schelp een
zeemonster met opengesperde
muil, langs weerszijden
tritons en als stam een
zeemeermin ondersteund door zeepaardjes.
De Nautilus, een schelp van een groep inktvissen,
werd in de Indische Oceaan
gevonden en door de Oost-Indische
Compagnie naar onze streken gebracht.
De schelpen werden, in tegenstelling tot
Duitsland, gepolijst en voorzien van gegraveerde
decoraties.
Niet alleen schelpen werden tot pronkbeker
omgevormd, ook kokosnoten kregen een
sierlijke versiering.
De 16de eeuwse kokosnootbeker is afkomstig
uit Ulm en draagt het meestermerk
Kesborer. Andere kostbare materialen zoals
bergkristal en edelgesteenten werden tot
schitterend drinkgerei verwerkt.
Tot het pronkzilver behoort de renaissance
pronkbeker uit Antwerpen (midden van de
16de eeuw).
Het aantal bewaarde Antwerpse kunstvoorwerpen
uit die periode is bijzonder klein.
In de 16de eeuw beleefde Antwerpen een
gouden eeuw, de stad had een internationale
uitstraling en oefende een magische
aantrekkingskracht uit op buitenlanders.
Door de aanwezigheid van de Italianen in
Antwerpen enerzijds en door de veelvuldige
reizen van Vlaamse kunstenaars naar Italië
anderzijds, werd de renaissancestijl er vrij
vlug verspreid.
Schenkkan, 1708
©foto: Stad Oudenaarde
De vergulde pronkbeker
heeft duidelijk
een renaissancistische
vormentaal:
sterke horizontaal
gescheiden onderdelen,
een getrapte voet en een
deksel met een bekronend
figuurtje. Verder terugkerende
vruchtenkorfjes, leeuwemuilen,
omsluierde vrouwen gezichten,
rolwerk waarop
saters zitten, zeetriomfen,
vissen, schelp- en schaaldieren
en ingestreepte bandjes
aan de profileringen van de voetrand.
Al deze kenmerken zijn typerend
voor het Antwerps werk.
Onder Italiaanse invloed kende men
de opkomst van de "copschaele" of
tazza, een drinkschaal op hoge voet.
Eenvoudige copschaelen werden niet enkel
met wijn gevuld maar ook met zoetigheid
of vruchten. Rijkelijk uitgevoerde
exemplaren kregen louter een
pronkfunctie toebedeeld en werden
op een dressoor tentoongesteld.
De collectie Europees zilver telt twee gegraveerde
tazzi. Beide zijn recentelijk toegeschreven
aan j. T. de Bry en aan Abraham
van den Hecken. Zij zijn uiterst zeldzaam en
van een buitengewone kwaliteit.
De gegraveerde tazza, toegeschreven aan
Jean Theodoor de Bry met de uitbeelding van
een ' Christelicke huyshoudinge 'is een van
de weinige stukken die we met zekerheid
aan hem kunnen toeschrijven.
Andere stukken bevinden zich in de
parochiale kerk van Egham in Surrey,
Engeland.
De Bry werd in Luik geboren maar vluchtte
door de godsdiensttroebelen naar Frankfurtam-Main.
Hij was geen goudsmid maar bij
de aanvangvan de 17de eeuw een veel
gevraagd graveur.
De tweede gegraveerde tazza, met de
uitbeeldingvan de aanbiddingvan de
herders, mogen we toeschrijven aan
Abraham van den Hecken.
Slechts enkele werken zijn met grote zekerheid
aan hem toe te schrijven o.m twee
tazzi, bewaard in de Lutherse kerkvan
Amsterdam, een gesigneerde gravure en
twee voorbeeldboeken voor edelsmeden
met elk twaalf prenten.
N
..
..
N
>
0
27

N
"
"
N
>
0
28
Van den Hecken werd vermoedelijk in
Antwerpen geboren maar leefde en werkte
in Frankenthal, nadat hij en zijn familie
gevlucht waren voor de godsddiensttroebelen.
Rond 1608 gaf hij in Amsterdam een
voorbeeldboek voor edelsmeden uit. Van
den Hecke is naar alle waarschijnlijkheid
door de Bry beïnvloed.
Een rijkelijk gedekte feestdis
Het merendeel van het 18de eeuws gebruikzilver
is van Engelse makelij en moet in
verband gebracht worden met de komst van
de Franse Hugenoten.
De komst van de Hugenoten betekende voor
Engeland de beslissende breuk met de oude
tradities, niet alleen in de vorm maar ook in
de bewerkingstechnieken. De Engelse zilversmeden
waren bedreven in het drijven van
zilver, terwijl de grootste verdienste van de
Hugenoten hun bijna volplastische gegoten
voorwerpen en hun geraffineerde versiering
zijn.
Drinkschaal, ca. 1620
©foto: Stad Oudenaarde
,.s::: :: :t ............... .
""" STADHUIS
10 .;_ TOERISME OUDENAARDE
C/l Grote Markt
9700 Oudenaarde
.
. ,... ..
tel: 055/31.72.51
fax: 055/30.92.48
+I!
toerisme@oudenaarde.be
toegangsprijs: € 4
QÏ Open vanaft april
tot en met 31 oktober
al. Maandag tot vrijdag met gids
om 11.00 u en om 15.00 u;
zaterdag en zondag om 14.00 u
en 16.oo u.
Twee generaties zilversmeden zijn in deze
collectie vertegenwoordigd: nl. Pierre Platel
(vier aardbeienschaaltjes, London, 1716-
1717) en David Willau me (waterketel op
komfoor, London, 1724-1725) als eerste
generatie en Pa ui de Lamerie (broodmand,
London, 1748-1749) als tweede generatie.
Pierre Platel, David Willaume I en Pa ui de
Lamerie hebben allen gewerkt in opdracht
van het Engelse Koningshuis. Zo kreeg David
Willaume opdrachten van George I en Platel
Pierre van George 11. Maar ook buitenlandse
vorsten en keizers zoals Catharina van
Rusland plaatsten bestellingen bij de
Hugenoten .
. ,,:.--·.· ... ·------
Beker, ca. 1700
©foto: Stad Oudenaarde
-.'\ ", .
Het belangrijkste stuk uit de Engelse
collectie is een broodmand van Pa ui de
Lamerie, vervaardigd te Londen in 1748-
1749. Het is een hoogtepunt in de rococostijl.
Opvallend zijn de opengewerkte ajourdecoraties.
Zijn grote verdienste is dat hij erin slaagde
de régence (de overgang tussen de Ladewijk
XIV stijl en het rococo) en Louis XV-motieven
te combineren met de traditionele Engelse
vormen.

inspireren.
Rik Wouters
MICHEL PEETERS
Hendrik Emiel Wouters, bijgenaamd Rik
Wouters, wordt in 1882 in Mechelen
geboren. Als hij twaalf is begint zijn artistieke
vorming in de meubelmakerij van zijn
vader waar hij wordt ingewijd in de schrijnwerkerij
en decoratieve motieven voor
meubelen leert maken. Na drie jaar opleiding
blijkt dat Rik artistiek begaafd is en
vooral talent heeft voor beeldhouwen.
Hij beseft dat om dit talent te ontplooien een
academische vorming nodig is en schrijft
zich in 1897 in aan de academie voor Schone
Kunsten van Mechelen.
In 1902 wordt hij opgeroepen voor zijn legerdienst
en wordt opgenomen in de Universitaire
Compagnie, waarvan de militairen het
privilege hebben om hun studies verder te
zetten. Dit laat hem toe om avondlessen te
blijven volgen aan de academie.
In 1904 ontmoet hij de vrouw van zijn leven.
Ze is zestien en haar bijnaam is Nel.
Al gauw wordt ze zijn muze en zal hem zijn
hele verdere leven inspireren.
Rik en Nel wonen in Bosvoorde in een huisje
aan de rand van het Zoniënwoud. Het is een
lieflijke plek, maar de armoede is groot.
De enige inkomsten komen van zeldzame
verkopen en van de staatstoelage die Rik
niet zonder moeite heeft verkregen.
De oorlog breekt uit. Wouters wordt op 31
juli 1914 gemobiliseerd en naar het front in
de streek van Luik gestuurd. Hij wordt
in Lier opgenomen in het (militair)
ziekenhuis en zijn regiment wordt
vervolgens overgeplaatst naar
Haasdonk, waar hij meer dan zes
weken blijft. Nel zoekt haar
toevlucht in Antwerpen bij Ary
Delen, een vurig verdediger van
Wouters' werk, en vlucht daarna
met de vrouw en de dochters van
haar beschermheer naar
Nederland (dat in het conflict
neutraal is gebleven).
,s::: :t····· .......... .
BRUSSEL
PALEIS VOOR SCHONE KUNSTEN
CJl Ravensteinstraat 23
• 1000 Brussel
•ri tel. 02/507.84. 66
.... .. E-mail: expopba@netpoint.be
www.rikwouters.com
• Van 23 februari tot 26 mei 2002
al Alle dagen van 10 uurtot 18 uur,
vrijdagtot 20 uur
€9,€],€5
.
De rode gordijnen (1913) © Olivier Bertrond I Belgion
Art Research lnstitute, Brussel ·Privé-verzameling
Een deel van het Belgische leger wijkt voor
de Duitsers en trekt zich terug over de
Nederlandse grens. Daar worden de
Belgische soldaten krijgsgevangen
genomen en midden oktober wordt Wouters
in het ka mp van Amersfoort geïnterneerd.
Hoewel hij opnieuw werkt gaat zijn gezondheid
er snel op achteruit.
De geregelde bezoeken aan het ziekenhuis
van Utrecht en de steeds heviger wordende
pijn, weerhouden hem niet van zijn enthousiasme
en ongeduld om de stad die hem
bevalt te schilderen. In oktober 1915
verergert zijn kwaal en de kunstenaar
lijdt aan de pijnlijke gevolgen van een
operatie. Daarbij werd een groot stuk
van zijn kaak weggenomen en werd
hij aan een oog blind. Hij moet een
ooglap dragen en kan niet normaal
eten of praten. Zijn laatste werken,
geschilderd in sombere kleuren,
getuigen van zijn wanhoop. Hij moet
een derde operatie ondergaan. De
laatste maanden van zijn leven zijn
nog slechts gevuld met pijn en
verscheurdheid. Hij sterft in juli
1916. Voor Nel, die hem de hele tijd _
heeft bijgestaan, begint een nieuw
leven, dat volledig gewijd zal zijn
aan de strijd voor erkenningvan
het werk van haar man .
Huiselijke zorgen (1913)
Brons © Olivier Bertrand I Belgion
Art Research lnstitute, Brussel ·
Privé-verzameling
.
E
N
0
0
N
..
L
>
0
29

Gauguin samen in één huis
Als Vincent van Gogh en Paul Gauguin elkaar
in Parijs ontmoeten, is dat het begin van een
van de meest besproken artistieke vriendschappen
in de kunstgeschiedenis. Het is
een verbintenis waarin hoop en teleurstelling,
kameraadschap en wedijver, bewonde·
ring en jaloezie elkaar voortdurend afwisselen.
Een onontkoombare verbintenis, die
beide kunstenaars tot aan hun dood in de
ban houdt, zowel emotioneel als artistiek.
November 1887
In november 1887 is Gauguin juist in Parijs ,
teruggekeerd van een reis naar Martinique.
Van Gogh woont bij zijn broerTheo, die
werkt in de kunsthandel Boussod, Valadon
etCie aan de Boulevard Montmartre. Van
Gogh heeft een groepstentoonstelling georganiseerd
in Grand Bouillon-Restaurant du
Chalet aan de Boulevard de Clichy. De exposerende
schilders, die Van Gogh de
'lmpressionnistes du Petit Boulevard'
noemt, zoeken ieder op eigen wijze naar
alternatieven voor de impressionistische
stijl. Gauguin bezoekt de tentoonstelling in
Restaurant du Chalet en ruilt metVan Gogh
twee studies met zonnebloemen tegen een
van zijn eigen doeken uit Martinique. Op
aanraden van Vincent gaat Theo bij Gauguin
op atelierbezoek. Zijn werk raakt de beide
broers recht in het hart.
Kunstenaarskolonie
Intussen ontwikkeltVan Gogh het plan om in
februari 1888 naar het warme Zuid-Frankrijk
te reizen, waar hij landschappen hoopt te
vinden die aan zijn geliefde Japanse prenten
doen denken. Hij wil in Artes een kunstenaarskolonie
stichten die de Franse kunst
een nieuwe impuls moet geven: het atelier
van het zuiden.
Eenmaal aangekomen in
Ar les raakt Van Gogh steeds
meer van dit idee overtuigd.
Begin mei huurt hij
vier kamers in een pand aan
de Place Lamartine, het
'Gele Huis', dat hij als atelier
van het zuiden wil inrichten.
Hij schrijft niet alleen Theo
over zijn plannen, maar ook
Gauguin, die op dat moment
in slechte gezondheid en
zonder geld in Bretagne
verblijft. Samenwonen in het
Gele Huis ziet Van Gogh als de
beste oplossingvoor de finan·
ciële problemen die hijzelf en
Gauguin voortdurend ondervinden.
Samen metTheo beraamt hij een reddingsplan
voor Gauguin. Deze reageert tamelijk
lauw op de steeds dwingender wordende
brievenstroom uit Artes. Hij schrijft vaak laat
terug en verschuilt zich achter zijn ziekte en
geldgebrek. Vincent blijft intussen hoopvol
gestemd en bereidt zich voor op Gauguins
komst door het Gele Huis met schilderijen te
versieren. Voor de kamer van Gauguin schildert
hij een aantal prachtige stillevens met
zonnebloemen. Door Gauguin een gunstige
financiële regeling te beloven weet Theo
hem tenslotte over te halen zich in Artes bij
zijn eenzame broer te voegen. Daarmee
begint de korte, maar intensieve periode van
samenwerking die in totaal negen weken
duurt: van 21 oktober tot 24 december 1888.
Nieuwe uitdagingen
In het begin zijn zowel Van Gogh als Gauguin
vol goede moed. Van Gogh heeft tijdens zijn
verblijf in Artes als een bezetene gewerkt.
Zijn enthousiasme werkt aanstekelijk en
Gauguin krijgt nauwelijks tijd om te acclimatiseren.
Er moet geschilderd worden!
Aanvankelijk wijdt Gauguin zich gehoorzaam
aan de studie van het landschap in
Artes en omgeving. De onbegrensde bewonderingvan
de Hollandse schildervlijt hem
en zijn zonnebloemendecoratie waardeert
hij zeer (later zal Gauguin in zijn memoires
melden dat Van Gogh deze schilderijen
onder zijn invloed heeft gemaakt!).
Oplopende spanningen
Het slechte weervan november dwingt van
Gogh en Gauguin voornamelijk binnen te
schilderen, in het atelier op de benedenverdiepingvan
het Gele Huis. Daar werken ze
eerder gemaakte studies uit en schilderen
ze naar stilleven en model.
In de kleine woning, waar weinig
privacy is, zijn Van Gogh en Gauguin
letterlijk tot elkaar veroordeeld.
De spanning stijgt en de twistgesprekken
nemen toe. De verschillen
in karakter worden steeds duidelijker
zichtbaar. De schilders hebben
onenigheid over kunstenaars en
kunst in het algemeen en
over principekwesties als
wel of niet uit het hoofd
werken. Vaak spreekt
Gauguin verlangend over
zijn voorgenomen reis naar
de tropen. Van Gogh voelt
de dreigingvan het vertrek
sterker worden en stelt
zich, in een wanhopige
poging de zaak te redden,
Van Gagh's Chair, detail, 1888 · National Gallery, London

Van Gagh, Zelfpartret1888
Fagg Art Museum, Harvard University Art
Museums, BequestCallection of Maurice
Wertheim, Cl a ss of 1906
steeds dwingender op. Terwijl hij zich vastklampt
aan zijn kameraad, neemt bij
Gauguin de behoefte om te ontsnappen toe.
Op de avond van 23 december gaat het mis.
Er vindt een drama plaats in de woning aan
de Place Lamartine 2 waarvan de ware
toedracht tot op heden nog steeds niet
precies bekend is. Volgens Gauguins versie
van het verhaal snijdt Van Gogh zichzelf in
een vlaag van razernij een stuk van zijn oor
af en brengt het naar een prostituee in een
belendend bordeel. Gauguin vlucht naar
Parijs, nadat hij Theo via een telegram van
het drama op de hoogte heeft gesteld.
Night Café (Un Café de nuit), 1888
The State Pushkin Museum of Fine Arts, Moscow
Gauguin, Zeiportret 1888 Van Gagh Museum, Amsterdam (Vincent van Gagh Foundation) Cal/eetion
Na het drama
Van Gogh wordt opgenomen in het ziekenhuis
van Artes. Op 7 januari keert hij terug
naar het Gele Huis. Hij is diep teleurgesteld
dat Gauguin zonder een woord is vertrok·
ken. Als Va n Gogh weer in staat is om te
schilderen, portretteert hij zichzelf met zijn
hoofd in het verband. Vervolgens pakt hij
een aantal thema's op van vóór het incident,
waarvan de onderwerpen herinneren aan de
samenwerkingsperiade met Gauguin. Ook
stilistisch is de invloed van Gauguin onmiskenbaar
aanwezig.
Gauguin kan zich omgekeerd evenmin aan
de invloed van zijn vriend onttrekken. Vooral
Van Goghs religieus getinte denkbeelden
over de kunstenaarsvereniging hebben bij
hem postgevat. De leidersrol die Van Gogh
hem heeft toebedeeld, aan het hoofd van
een groep kunstenaars die hem als discipelen
volgt, laat hem niet los. Verder schildert
Gauguin verscheidene Christus·
voorstellingen waarin verwijzingen naar het
werk en de ideeën van Van Gogh zijn opgenomen.
Weg uitArtes
De buurtbewoners in Artes zijn niet blij met
de terugkeer van de labiele Van Gogh op de
Place Lamartine. Middels een petitie, waarin
ze stellen dat Van Gogh 'gevaarlijk' is, weten
ze hem opnieuw te laten opnemen. Op 3
maart wordt het Gele Huis gesloten. Enkele
weken later wordt Van Gogh overgebracht
naar een privé-kliniek in Saint-Rémy-de­
Provence, niet ver van Artes.
I ets meer dan twee maanden later, op 27
juli, schiet hij zichzelf door de borst. Na twee
dagen overlijdt hij, in het bijzijn van Theo,
aan zijn verwondingen.
,.q ................
AMSTERDAM
q VAN GOGH MUSEUM
OJ (bij het Museum plein)
..... . Paulus Potterstraat 7
Amsterdam
Tel.: +31 (o)2o 570 52 52
Fax +31 (o)2o 673 50 53
9 februari - 2 juni 2002
ai van 9 tot 21 u I ma. en do. tot 18 u
€ 13
H
...
:::
"
,
D
"
,
c
- N
0
N
,
;:.
>
0
31

-d
H
0
0
::
N
0
0
>
.
0
32
Forum
Geachte,
In deze brievenrubriek komt de mening van onze lezers aan bod.
De redactie heeft het recht ingezonden brieven niet of gedeeltelijk te publiceren en wij zijn geenszins
verantwoordelijk voor de inhoud ervan.
Anonieme brieven en scheldkanonnades belanden steeds in de prullenmand. U kan ons wel vragen uw naam
niet te vermelden bij publicatie.
Hierbij wensen wij te reageren op uw artikel in verband met de tentoonstelling Körperwelten.
Hetverheugt ons dat u ten minste de moeite heeft gedaan om de tentoonstelling te bezichtigen
alvorens te beginnen tekst schrijven. Veel journalisten hollen liever tegenstanders na dan oog te
hebben voor de fans, ook al zijn deze laatsten in grote meerderheid.
We hebben het er wel moeilijk mee dat u zo kritisch oordeelt over de site, de inrichting, de
organisatoren én de bezoekers. Uw negatieve berichtgeving staat haaks op de reacties van de
bezoekers, waartoe heel wat artsen, chirurgen en andere medisch geschoolden behoren.
U beschrijft de bezoekers als kermisgangers. Waarop baseert u zich eigenlijk?
Wij vinden uw bemerkingen in verband met de inkom, de houten scheidingswanden, de
persknipsels die uitgehangen worden enzovoort bijzonder subjectief. De inkom is ruim ingericht,
maar dit is nu eenmaal een vereiste om te beantwoorden aan de veiligheidsnormen. De zaal wordt
vaak gebruikt voor grote evenementen. Meer dan u denkt, want het zijn veelal bedrijfsevenementen
die geen bekendheid halen zoals Körperwelten. Maar daarom niet minder interessant. Tijdens het
weekend staan rijen wachtenden aan te schuiven in deze mooie inkom hall. Is het geen voordeel om,
in tegenstellingtot de sites in het buitenland waar de tentoonstelling plaats had, bezoekers waardig
te kunnen laten aanschuiven ? Hebt u hierbij stil gestaan ? Onze firma heeft op priv2·initiatiefmeer
dan 100 miljoen frankgeïnvesteerd om deze ruimte om te bouwen tot een bruikbare site voor
events, beurzen, feesten, tentoonstellingen, ... Uit het buitenland komen bedrijven naar Cu reghem
om er events te organiseren omdat ze de gewelfde site enig mooi vinden, de parkingfaciliteiten
erkennen, de geklasseerde markthal uniek vinden, enz ... Helaas is uw bezoek op dit vlak een maat
voor niets geweest en had u blijkbaar geen interesse voor het unieke architecturale karaktervan de
Kelders van Cureghem.
Körperwelten moet overleven van de entreegelden die de bezoekers betalen voor de
tentoonstelling. Zij ontvangen geen subsidieszoals vele zogenaamde "culturele" projecten. Wat
jammer, dure overheidscampagnes om het roken te ontmoedigen zijn lang zo efficiënt niet als het
laten zien van een rokerslong. Dat de zaal wordt afgebakend dmv houten scheidingswanden en
geen goudgelakte panelen is nogal voor de hand liggend. Wij kunnen ons al voorstellen hoe
vernederend hard uw kritiekzou geweest zijn indien we uitsluitend voor kostbare materialen
zouden gekozen hebben. Waarschijnlijkzou u de organisatoren verweten hebben teveel geld over te
houden aan het project zodat ze kwistig met geld kunnen omgaan.
Uw meningover het inhoudelijke respecteren wij. Alleen vinden wij het ontzettend jammerdat u
alleen het negatieve citeert (omdat u het toevallig "persoonlijk" moeilijk hebt om simpelweg de
positieve kant te belichten). Weinig bezoekers zijn uw mening toegedaan en het is dan ook niet
representatiefdat u de tentoonstelling in uw artikel op deze manier "afschrijft".
Körperwelten heeft niet de pretentie van zichzelf te denken dat alles "ar• is. Ook hebben zij
geleerd dat elk land zijn eigenheden, eigen culturen, talen heeft waarmee rekening moet gehouden
worden. Dat sommige individuen zich schandelijkgedragen is toch de foutvan de organisatoren
niet?
Hetgeen u gezien of meegemaakt hebt, is veeleer uitzonderlijk. Ons is het nooit opgevallen.
En wat is er verkeerd aan dat het project toevallig lucratief zou kunnen zijn? De wetgeving zal zoals
altijd moeten evolueren met de maatschappij om misbruiken uitte sluiten. Als Körperwelten u toch
de indruk zou gegeven hebben om alleen maar op geld uit te zijn, dan denken wij dat u zich
schromelijkvergist Een goede financiële basis is noodzakelijk.
Beseft u ook dat hieraan als inrichter ook risico's verbonden zijn en fortuin snelkan omslaan
in armoede?
Laat deze commentaren aub voor goedkope krantentitels die het moeten hebben van grote
oplage en de daaraan verbonden levensnoodzakelijke reclame·inkomsten. Uw publicatie zal wel
overleven zonder dit soort berichtgeving.
Dank voor uw begrip.
Hoogachtend,
PA UL THIELEMANS
PR Kelders van Cu reghem
MICHEL PEETERS: Ik heb het nergens over infrastructuurvan de Kelders van Cu reg hem. Ik heb het
wél over de aankleding ervan door de tentoonstellingsmakers. Niemand ontkent de kwaliteiten van
de Kelders; alleen is er niemand die omwille daarvan naar de tentoonstelling komt? Laten we even
ernstig blijven. Als Körperwe/ten niet de pretentie heeft te denken datalles a fis, moetmen ook niet
de pretentie hebben een tentoonstelling op te zetten. Als sommigen zich misdragen is dat inderdaad
niet de fo utvan de organisatie, tenzij die organisatie maar al te graag laatverkondigen dat de
plastinaten mogen worden aangeraakt. Het argument dat mijn commentaar niet relevant is omdat
de grote meerderheid daaranders over denkt is op zijn minst dubieus. Sinds wanneer is goede
smaak een kwestie van meerderheid?
Ik heb het artikel gelezen over de tentoonstelling'Körperwelten' in
Anderlecht, geschreven door Michel Peeters.
Nu wil ik daar toch even hetvolgend over kwijt: ik kan aannemen dat de
heer Peeters misschien een excellente kunstkenner is, maar dit artikel is
gewoon belachelijk. Te n eerste is het voor kinderen zeer leerrijk, eindelijkzien
ze eens hoe een mens er echt uitziet, en hoeven ze niet meervoortie gaan op
van die getekende plaatjes in de biologieles. Kinderen en ook volwassenen
houden gewoon van 'reality', en dit heeft niets, maar dan ook niets met big
brathertoestanden te maken. Ikzelfkan me gewoonweg niet bezighouden met
dit programma, wees maar gerust. Maar deze tentoonstelling in Brussel vind ik
een primeur, je ziet alles van het lichaam hoe hetwerkelijk is en denk nu maar
niet dat zoiets in drie tellen op poten staat, iemand die zoiets kan is voor mij
een intelligente knappe artiest. En nu moet u mij eensvertellen wanneer het in
het leven en in de maatschappij niet om geld draait, als u eens alle werkuren
van die man zou samen tellen, dan zou u misschien niet zo lichtvoetig en
vernederend over deze tentoonstelling spreken. Toen ik met mijn gezin daar
aanwezig was, heb i kook verschillende studenten in de medicijnen heel
geboeid zien toekijken naar de perfectie waarmee dit alles gedaan was, en ze
konden met heel veel precisie hun kennis aan vrienden of familie kwijt. Ditzou
eerder moeten toegejuicht worden, en dit heeft helemaal niets te maken met
geen respect hebben voor een lijk enzovoort. De praktijk die wij nu al eeuwen
gewoon zijn om mensen na hun dood zomaar onder de grond te stoppen en te
laten opvreten door de wormen, is dit dan zo respectvol? Ik vraag me af of u als
criticus ook altijd zo respectvol omgaat met de levende mens, want daar gaat
hettoch nog altijd het meest om.
Ik schrijfhier maarenkele bedenkingen:
1) mijn kinderen, mijn man en ikzelfwaren de hele tijd erg geboeid door de
tentoonstelling,
2) op die manier hebben ze nu echt eens kunnen zien wat er kan gebeuren
met een mens als hij bv. te veel rookt, als je eenmaal die rokerslong gezien hebt
- net een doorrookte schoorsteen - dan denk ik dat je dit niet gauw meer
vergeet, dit kan dus maar nuttig zijn voor het nageslacht,
3) als je ziet hoeveel organen en van alles erop en eronder aanwezigzijn in
die compacte ruimte van onze romp, dan is het ook nietverwonderlijkdat een
mens zich soms lichamelijk niet zo goed voelt, m.a.w. je leert gewoon enorm
veel uit zo'n tentoonstelling zonder dat het je opgedrongen wordt,
4) als u, schrijver, gechoqueerd bent door het feit dat er een bordje staat
met 'bar' naast een kastje waarin een levercirrose te zien is, wel, waar bent u
eigenlijk mee bezig? Niemand die enig gezond verstand heeftzalzich storen
aan zoiets banaals, hebt u nog nooit meegemaakt dat er soms flink wat
afgelachen wordt aan de koffietafel na een begrafenis? Dit is volgens mij echt
misplaatste gechoqueerdheid, u weet net zo goed als ieder ander dat niemand
opzettelijkzoietszou doen, en dan nog, gewoon belachelijk is die opmerking in
uw artikel,
sl u zegt dat er fouten stonden in de vertaling bij de uitleg, wel, als ik u was
zou ik eens goed kijken naar het artikel van u, ik las daar:'de tentoonstelling
wordt ondersteunt', is dit correct denkt u?
6) Wat is er verkeerd met de aanduidingvan de tentoonstelling buiten het
gebouw? Hoe denkt u dat men publiek trekt?
7) Zo heb ik ookgeleerd hoe prachtig en ingewikkeld een mens in mekaar
steekt, het is fascinerend. Ik kan alleen maar de conclusie trekken: ik twijfel
nietaan uw bekwaamheden als kunstcriticus, maar door de eeuwen heen zijn
er enorm veel naaktschilderijen gemaakt, naaktfotografie, noem maar op, en
zoiets wordt dan heel dikwijls door kunstcritici op handen gedragen. Zou dit
dan respectzijn voor het menselijk lichaam? Ik denkgewoon mijnheer Peeters,
dat u al té veel kunst gezien hebt, en kritiek geven is voor u een soort routine
geworden, sorryvoor de uitspraak, maar als je als leek zo genoten hebtvan die
tentoonstelling, kan je niet anders dan een beetje rebel zijn.
ERICA VAN EEGHEM
MICHEL PEETERS: Dat een teveel naar kunst kijken de gezondheid kan
schaden is a/ langer bekend, gelukkig tast het de goede smaak niet aan.
Dat de plastinaten een knapstaaltje wetenschapzijn (en niet kunst) daar is
denk ik iedereen het over eens. Dat ze getoond worden is denk ik ook geen
probleem. Moarop deze manier? Nu ja, metalles respect, ik verkies de
koffietafel en de wormen .

I
I
rd 1
Uit de talrijke inzendingen koos de redactie opnieuw
•nl
een winnares!
·rl
H Zij krijgt weld ra het kunstboek
'José Vermeersch' (waarde € 111,55) in de bus.
Hieronder kan je haar hartverscheurende verslag lezen.
"Is het niet interessant misschien?
Op een mooie lentedag in Parijs besloten mijn vriendin en ik een bezoekje te
brengen aan een wetenschappelijk museum dat een prachtige anatomiecollectie
herbergt. We maakten een telefonische afspraak. iets voor tweeën arriveerden
we op het desbetreffende adres. We betraden het gebouw. Hier was de tijd
blijven stilstaan. In een klein, vaalgrijs hokje zat een dame die ons heel
vriendelijk naar de achtste verdieping stuurde.
Boven aangekomen stonden er nog een 15-tal mensen te wachten. In de gang was
er al een klein voorsmaakje te zien van wat het museum ons ging bieden. Zware,
oude glazen kasten bedekt onder een laagje stof stonden propvol menselijke en
dierlijke lichaamsdelen van was_ Mijn ogen schoten alle kanten uiL Er was zoveel
te zien dat je niet wist waar eerst kijken. Plots dook er uit het niets een klein, oud,
verrimpeld mannetje op. Hij stelde zich voor in een snel, mompelend Frans en liet
ons plaatsnemen in een kamertje waar enkele stoelen en tafels stonden. Onze
gids bleek een oude professor te zijn die zich inzette voor het behoud van deze,
naar ik later zou vernemen, wereldberoemde collectie. We bevonden ons
namelijk in het "musée Orfila-Rouvière-Delmas". Dit gebouw herbergt de
medische faculteit van Parijs_ De meeste van de andere geïnteresseerden bleken
studenten aan deze universiteit te zijn. De professorvertelde over het ontstaan
van de fa meuze collectie Spitzner en hoe hij hierbij betrokken raakte. Zijn uitleg
was goed doorspekt met jaartallen en datums. Na een kwartiertje kon i kal niet
duidelijk meervolgen wat hij nu juist allemaal aan hetvertellen was.
Eindelijk mochten we het museum betreden maarwerden wel vriendelijk
verzocht om onze jassen en rugzakken in het kamertje achter te laten. Hij sloot
deze dan veilig af. En zo begonnen we aan het avontuur door een oerwoud van
kasten vol preparaten, wassen handen die aan de muur bengelden, lichamen
perfect nageboetseerd in was, gestroopte lichaamsdelen, gemummificeerde
torso's, een zaal vol met wassen voorbeelden van geslachtsziekten, ... Te veel om
allemaal op te noemen (vond ik). Maar daar dacht onze professor anders over!
Bij elk preparaat, elk wassenbeeld had hij wel een interessantverhaal te
vermelden met Latijnse termen, cijfers en getallen. Na een uur hing mijn vriendin
al uitgeteld tegen de vensterbank, dromend van een heerlijk kopje koffie.
Ze piepte eens door het raam en wenkte mij. We schoven de gordijnen een beetje
opzij en zagen een paarverdiepingen lager een aantal medische studenten
ijverig een dissectie uitvoeren op een mens. Gauw deden we het gordijn terug
dicht en probeerden we ons te concentreren op de rondleiding.
Als de aandachtvan de bezoekers even afdwaalde, kraste onze gids eens met zijn
lange nagels over het glas van de kast, zodat iedereen plots weer wakker was.
Na de derde zaal en anderhalf uur latervroeg een mevrouw of het nog lang ging
duren. Heel kortaf en duidelijk geagiteerd vroeg de professor "of het niet
interessant was misschien?". De mevrouw wou blijkbaar de rondleidingverlaten
want zij had nog een afspraak maar ons slim profesoortje had onze jassen achter
slot en grendel opgeborgen. En zo sjokten we verder door nog een aantal zalen.
Na meer dan drie uur besloot onze prof dat hetvoldoende was en gingen we terug
naar het kamertje. ledereen griste heel snel zijn jas en spurtte naar de lift
(misschien wou hij wel een nabespreking houden?).
Ik wil niemand afschrikken met ditverhaal om een bezoekje te brengen aan dit
museum. Het is een mysterieuze, bizarre en fascinerende collectie. Maar wees
voorbereid, het duurt meer dan drie uur. Hou misschien je jas en tas bij je, zo kan
je ten allen tijde vertrekken. En bedenk: een kopje koffie smaakt drie keer beter
na zo'n avontuur.
EEF ÄNTHONISSEN, HEIST 0/D BERG
cursus De
Belgische kunst
na 1945
10 lessen
in Antwerpen E Mechelen
vanaf 2o/o2/2oo2
in Gent
vanaf 21/o2/2oo2
in Brugge E Oostende
vanaf 22/o2/2oo2
Een gedetailleerd programma met al
onze cursussen en alle praktische gegevens
wordt u gratis toegestuurd
bel, schrijf, fax of e-mail naar
\ \1 \ R A I
Amarant vzw
Hoogpoort so - B-9ooo Gent
t 09 I 269 17 40 • f 09/233 42 36
infoa>amarant.be • www.amarant.be
KIJKEN NAAR BEELDEN ...
MAG HET EEN IETSJE
MEER ZIJN?
• ateliers, wandelvoordrachten, workshops,
rondleidingen
• aangepast aan de doelgroep
(kleuter tot volwassene)
• voor groepen en individuele
museumbezoekers
• vanaf april tot november
Een breed gamma van activiteiten
ondersteunt de collectie én de tentoonstellingen
Meer informatie vind je in de brochure,
op de website of bij de dienst publiekswerking van
MIDDELHEIM OPENLUCHTMUSEUM
VOOR BEELDHOUWKUNST
Musea
Mrwerl)f:n
Middelheimlaan 61, 2020 Antwerpen
Tel: 03/828.13.50 Fax: 03/825.28.35
middelheimopenluchtmuseum@cs.antwerpen.be
www.dma.be/cultuur/museum_middelheim
.::
N
0
0
N
>
0
33

o
ro
E
N
..
..
N
>
.
0
34
Het afval dat we vandaag weggooien, is morgen niet verdwenen.
Het komt op een of andere manier toch weer in ons milieu terecht.
En er komt steeds meer. Is dat de erfenis die we onze kinderen wil­
len nalaten? Of gaan we er vandaag nog iets aan doen? De remedie
Vraag de brochure bij
De Vlaomse ln{olljn
L!J 0800-3 02 01
... ...., _9•1tuur
is even simpel als efficiënt: ervoor zorgen dat we minder moeten weg­
gooien. Véél minder. Dat is perfect mogelijk Met uw goede wil en met
onze tips. U vindt ze in onze brochure. Vraag ze aan, gebruik ze en gooi
ze vooral niet weg.
OPENBAIU AFVAlSTOFFtNMMTSCHAI'Ptl
VOOtl; HIT \flAAMU GEWIST
Gooi de toekomst niet weg.

CC 't Heilaar
Heilaarstraat 35 - 2340 Beerse
Louis Schoenrnaekers
Beeldend kunstenaar
van vrijdag 12 april tot en met zondag 28 april 2002
Dirk Berckvens
Dot-Painting op doek en andere materialen
van vrijdag 17 mei tot en met zondag 2 juni 2002
Openingsuren tentoonstellingen:
Maandag - woensdag. - donderdag en vrijdag :
van 9.00 u tot 12.30 u en van 14.00 u tot 16.00 u.
Maandag ook van 18.00 u tot 20.00 u.
Dinsdag gesloten.
Zaterdag en zondag van 14.00 u tot 17.00 u.
Inlichtingen: CC 't Heilaar- 014/ 61.68.99
fax 014/ 61.73.39
•
•
VEILINGHUIS
LOECI

E
.
c
.
N
0
0
N
..
L
>
"
0
!!Î! ! i®Jfll
theo wijnhoven
lnterior Art Gallery
Reeds 35 jaar aanbod
van internationale kunstenaars
P. Alechinsky
B. Bagart
H. Becking
Corneille
K. Appel
M. Bradley
Coignard
P. Van Hoeydonck
Ontdek
een beeldententoonstelling
in een verborgen tuin
in hartje Brugge
Oostmeers 7-8000 Brugge
tel. 050 I 333 654
Open van do. - ma. : 14u- 1 8u30
(di. & woe. gesloten)
museum Dhondt-Dhaenens
MDD
Museumlaan 14, B-9831 Deurle, België
tel. +32-9-282 51 23 - fax +32-9-281 08 53
info@museumdd.be - http://www.museumdd.be
PROGRAMMA 2002
FEB.3.2002
03. 02 - 31 .03 . 2002
.JORGE PARDO
14. 04 - 16. 06. 2002
RAOUL DE KEYS ER
29. 06 - 08 .09.2002
HARD- BOILED WONDERLAND
21 .09 - 08. 12.2002
TUINPRO.JECTEN:
VOORJAAR 2002: KRIS MARTIN
NAJAAR 2002: MARIA ROOSEN
VA STE COLLECTIE:
Vier focustentoonstellingen i.s.m. Piet Boyens.
VENNOOTSCHAPVOOR DE
CONSERVATIE EN DE RESTAURATIE
VAN KUNS1WERKEN
- Restauratie van schilderijen
(namelijk: grote fo rmaten)
- Doublering op vacuümtafel
- Behandeling van:
gepolychromeerde beelden en meubels
muurschilderingen
Oosters lakwerk
conservatie van kunstwerken
op papier en zijde
terracotta's
20 JAAR AKTIEF
IN SAMENWERKING
MET DE OFFICIELE INSTANTIES
DIEPESTRAAT 18
306 1 BERTEM (Leefdaal)
(02 ) 767 97 80
ERKENNING NR. 04 28 0 I
"Maria-ten hemel-opneming"
Sint-Goedele (St. Gudule) - Brussel
F. Navez
GALERIJ PATRICK DEROM
BRUSSEL - NEW YoRK
Scl-nLOERI]EN - 'fm

TENTOONSTELLINGEN
d e War a n d e
va n 20 april tot en met 26 mei 2002
Cineasten
voor de lens
van
Kris Dewitte
Naar aanleiding van het fil mfestival
Open Doek
De tentoonstelling is vrij toegankelijk
van 14tot 18 uur,
op zondag van 10 tot 12 en van 14 tot 18 uur.
Gesloten op maandag
Een bezoek op afspraak is mogelijk.
de Warande, Warandestraat 42, B-2300 Tu rnhout.
Te l.: (014) 41 94 94 Fax (014) 42 08 21
e-mail: tentoon@warande.be - www.warande.be
PROVINCIE
ANTWERPEN
VA AF
26 ME 2002
HET N EUWE
DIAf\ANT
m u s e u m
D
PROVINCIE ANTWERPEN
KONINGIN ASTRIOPLEIN 19-23
B-20 18 ANTWERPEN
TEL : +32 (0)3 202 48 90
FAX : +32 {0)3 202 48 98
E-MAIL : INFO@DIAMANT. PROVANT. BE
WWW.DIAMANTMUSEUM. BE
--- -- -- -- -- -- -- -- -- - 0
.
E
.0
.
...
..
0
...
..
"
L
>
"
37

"
De keuze van de redactie
Antwerpen
HESSENHUIS
E PALEIS VOOR SCHONE KUNSTEN
>
0
Deze subjectieve selectie is uiteraard niet volledig. Voor meer info rmatie verwijzen we u graag door naar onze website.
Fatconrui 53, 2000 Antwerpen, 03/2o6.03-50
o8-12-2001 t.e.m. 03-03·2002:
···$· Ijdel stof
MUSEUM PLANTIN-MORETUS
Vrijdagmarkt 22, 2000 Antwerpen, 03/221.14.50
01-12-2001 t.e.m. 03-03·2002:
···t Arabische Cultuur en Ottomaanse pracht
MUSEUM VOOR HEDENDAAG SE KUNST
ANTWERPEN
Leuvenstraat, 2000 Antwerpen, 03/238.59.60
09-02-2002 t.e.m. 21-04-2002:
... t Bert De Beul
OPENLUCHTMUSEUM VOOR
BEELDHOUWKUNST MIDDELHEIM
Middelheimlaan 61, 2020 Antwerpen,
03/827-15.34
os-o3-2002 t.e.m. 28-os-2oo2:
... $- RikWouters
Brugge
ARENTSHUIS
Dijver12, 8ooo Brugge, 050/44·87-11
22-02-2002 t.e.m. 30-o6-2oo2:
... $- Impact 1902, revisited
GROENINGEMUSEUM
Dijver12, 8ooo Brugge, 050/44-87- 11
15-03-2002 t.e.m. 30-o6-2oo2:
···::· jan Van Eyck. De Vlaamse Primitieven
en het Zuiden.
Brussel
KO NINKLIJKE MUSEA VOOR SCHONE KUNSTEN
Regentschapsstraat3, 1000 Brussel, 02/508.32.11
22-03-2002 t.e.m. 23·06-2002:
... $- De firma Brueghel
Ravensteinstraat 23, 1000 Brussel, 02/507- 84.80
23-02-2002 t.e.m. 26-os-2oo2:
···t RikWouters
STADHUIS BRUSSEL
Grote Markt, 1000 Brussel, 02/513.89.40
o6-12-2001 t.e.m. 17-02-2002:
... t Tadeusz Kantor zelfportret
Brussel - Elsene
KINDERMUSEUM
Burgemeesterstraat 15, 1050 Brussel - Elsene,
02/64 0.01.07
o1-01·2ooo t.e.m. 31-12-2002:
···: Oeverbeetding
Deinze
MUSEUM VAN DEINZE EN DE LEIESTREEK
Lucien Matthyslaan 3-5, 98oo Deinze,
09/381.96-70
07-04·2oo2 t.e.m. 16-o6-2002:
···· Herrineringen aan herrineringen Funerair
erfgoed in beeld
Gent
KUNSTHAL DE SINT-PIETERSABDIJ
Sint-Pietersplein 9, 9000 Gent, 09/243-97-30
30-11-2001 t.e.m. 24-03-2002:
···· Vrouwenzaken.Zakenvrouwen
MUSEUM DR. GUISLAIN
}oze{Guislainstraat43, 9000 Gent, 09/216.35.95
10-11-2001 t.e.m. 02-o6-2oo2:
... t Het hoofd ten voeten uit
MUSEUM VOOR DE GESCHIEDENIS
VAN DE WETENSCHAPPEN
Krijgslaan 281 - Gebouw S3o, 9000 Gent,
09/264-49-30
15-09-2001 t.e.m. 31-07-2002:
... $- Plateau 2001. Het Cab i net de Physique
van joseph Plateau in 1840
Hasselt
NATIONAAL JENEVERMUSEUM
Witte Nonnenstraat 19, 3500 Hasselt, 011/24.11.44
14-09-2001 t.e.m. 30-12-2002:
... $- Edik, eek, azijn
leper
IN FLANDERS FIELDS MUSEUM
Grote Markt 34, 8900 leper, 057/22.85.84
30-03-2002 t.e.m. 17-11-2002:
... $- dead.lines oorlog, media en propaganda
in de 2oste eeuw
Zottegem-Velzeke
PROVINCIAAL ARCHEOLOGISCH MUSEUM
VAN ZUID-OOST-VLAANDEREN
Paddestraaf 7. 9620 Zottegem-Velzeke,
09/360.67- 16
17-11-2001 t.e.m. 30-04-2002:
···: De vrouw in de prehistorie
Zie ook okv website :
OPENBAAR
KUNSTBEZIT
IN VLAANDEREN 0 0 K
OP HET NET
www,okvw b,org
Onze adverteerders
CC 'T HEILAAR
Heilaarstraat35, 234 0 Beerse
014/61.68.99
12-04-t.e.m. 28-04-2002:
···· Louis Schoenrnaekers
17-05·2002 t.e.m. o2-o6-2002:
... $- Dirk Berckvens
CC DE WERFT GEEL
Alle info: 014/57- 03.47
18-o1-2002 t.e.m. 17-03·2002:
... :;. LukVan Soom
CC DE WARANDE
Warandestraat42, 2300 Turnhout
014/41-94-94
20-04·2oo2 t.e.m. 26-os-2002:
... . Cineasten voor de lens van Kris Dewitte
Mea Culpa
OKV-Plus 2001/4: Op p.16-17 staat bij de foto's © Hyghes Dubois.
Dat moet zijn © Fotodienst Musea Antwerpen
OKV-Plus 2001/4: Op p.23 staat: 'Hiermee krijgen onze middelen
een stevige opkikker, want naast de gebruikelijke 1.7 miljoen
frank kunnen we nu ook rekenen op 5 miljoen van de Vlaamse
Gemeenschap en extra projectsubsidies.'
Dat moet worden: 'Hiermee krijgen onze middelen een stevige
opkikker, want naast de gebruikelijke 1.7 miljoen frank kunnen
we nu ook rekenen op 2 miljoen van de Vlaamse Gemeenschap
en 3 miljoen van de provincie Oost-Vlaanderen.

Ool in
2002
staan we er voor u
De museumconsulenten:
Reinoud, Hans, Gerdie, Peggy, Anneke, Annemie, Sofie, Anne, Mieke, Leon
---- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- 0
"
E
N
"
"
N
L
>
39