BEHOUD & BEHEER BERICHTEN - Erfgoedcel Antwerpen

Onderzoeksproject:
wenselijkheid en mogelijkheden
van een gemeenschappelijke
depotwerking in stedelijke context
BEHOUD & BEHEER
BERICHTEN
THEMANUMMER
B &COLLECTIEBELEID
Musea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed
stad Antwerpen
APRIL 04

PHILIP HEYLEN
Schepen van Cultuur,
Bibliotheken en Monumentenzorg
stad Antwerpen
WOORD VOORAF
P01
Vlaanderen, en zeker ook Antwerpen, heeft een rijk cultureel verleden.
De resultaten zijn onder andere te zien in onze musea. Kunstwerken
van de Middeleeuwen tot heden, boeken, documenten en archieven,
maritiem en industrieel erfgoed, gebruiksvoorwerpen, archeologische
voorwerpen en dies meer maken deel uit van de museumcollecties.
Een aantal van de objecten en kunstschatten wordt tentoongesteld.
Het totaal van de collecties is echter zo omvangrijk dat het grootste
gedeelte van de verzamelingen zich noodgedwongen ‘achter de schermen’
bevindt en wordt bewaard in depots. Op gebied van behoud
en beheer van museumcollecties kan Antwerpen met haar dienst
Collectiebeleid / Behoud en Beheer van Musea, Bewaarbibliotheken
en Erfgoed als voorbeeld worden gesteld.
Terwijl ook meer en meer aandacht gaat naar het ontsluiten van verzamelingen
door middel van te raadplegen beeldbanken, is en blijft
het echter onze taak om ondertussen ons rijke patrimonium zo goed
mogelijk te bewaren voor het nageslacht. Wij moeten er voor zorgen
dat het niet verloren gaat of beschadigd wordt. Wat hiervoor de beste
manier is hangt af van de collecties enerzijds en van de bereidheid
tot onderlinge samenwerking tussen verschillende instellingen en
overheden anderzijds.
Daarom is dit onderzoek rond de wenselijkheid en de mogelijkheden
van een gemeenschappelijke depotwerking zo belangrijk. De resultaten
van deze studie kunnen ongetwijfeld bijdragen tot een betere bewaring
van het roerend erfgoed in de stad, in de provincie en in Vlaanderen.

P02
ELSJE JANSSEN
coördinator Collectiebeleid/Behoud en Beheer
Musea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed
stad Antwerpen
STEVEN THIELEMANS
algemeen directeur
Musea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed
stad Antwerpen
INLEIDING
Naast registratie, conservatie en restauratie, verantwoord transporteren
en presenteren is de dienst Collectiebeleid / Behoud en Beheer van
Musea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed stad Antwerpen ook begaan
met het optimaal bewaren van de museumcollecties. Reeds sinds 1999
beheert de dienst een centraal museumdepot, gevestigd in een voormalige
kazerne. Hierin worden kunstwerken en objecten bewaard van
de verschillende musea van de stad Antwerpen. Daarnaast bevinden
er zich ook objecten afkomstig van het voormalige Koninklijk Paleis te
Antwerpen en interieurelementen van de afgebroken polderkerken.
Sinds het in gebruik nemen van het depot wordt er gewerkt aan het
verbeteren van de opberg- en bewaarmethoden: zonlicht wordt geweerd,
het klimaat wordt constant gehouden, nieuwe rekken worden
geplaatst, stofhoezen worden gestikt… Beetje bij beetje is er verandering
zichtbaar. Daarnaast worden objecten ontstoft, behandeld tegen
insecten, gefotografeerd, geregistreerd en beschermd tegen beschadiging.
Door het herschikken en beter opbergen worden de collecties ook
steeds beter toegankelijk.
Al vrij snel werden collega’s ontvangen en rondgeleid en werd getoond
hoe er te werk werd gegaan. Er werd uitgelegd waarmee moet worden
rekening gehouden bij depotwerking, wat wel en wat niet kan worden
gedaan, wat de mogelijkheden en de problemen kunnen zijn, enzovoort.
Wanneer de Provincie Limburg besliste een onderzoek te laten uitvoeren
naar de situatie, de noden en de wensen in verband met erfgoeddepots,
werd vanuit het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap
de dienst Collectiebeleid / Behoud en Beheer uitdrukkelijk verzocht
hieraan haar medewerking te verlenen. De ervaring opgedaan te
Antwerpen werd in de stuurgroep rond het Limburgse onderzoek naar
voren gebracht.
In 2002 stelde de Erfgoedcel Antwerpen aan de dienst Collectiebeleid /
Behoud en Beheer voor om een soortgelijke studie te laten uitvoeren
rond erfgoedbewaring in een stedelijke context. In oktober 2003 ging
hier een door de Vlaamse Gemeenschap gesubsidieerd onderzoeksproject
van start.
Deze speciale uitgave van de Behoud en Beheer – Berichten is een
samenvatting van de studie die over een periode van vijftien maanden
werd uitgevoerd. Ze kan beschouwd worden als de basis voor toekomstige
depotwerking.

P01
INHOUD
WOORD VOORAF
—
P02 INLEIDING
P04
P05
ONDERZOEKSPROJECT: WENSELIJKHEID EN
MOGELIJKHEDEN VAN EEN GEMEENSCHAPPELIJKE
DEPOTWERKING IN STEDELIJKE CONTEXT
EEN OVERZICHT VAN DE RESULTATEN
—
SITUERING EN OMSCHRIJVING VAN HET ONDERZOEK
—
P06 WERKWIJZE
—
P07
HUIDIGE BEWARING
—
P15 WENSELIJKHEID
—
GEMEENSCHAPPELIJKE DEPOTWERKING: HOE?
P19
P30 AANDACHTSPUNTEN
—
P31 OVERWEGINGEN VOOR DE TOEKOMST
P32 COLOFON
P03

Onderzoeksproject:
wenselijkheid en
mogelijkheden van
gemeenschappelijke
depotwerking in
stedelijke context

SITUERING EN OMSCHRIJVING
VAN HET ONDERZOEK
In oktober 2003 startte een onderzoek over de wenselijkheid
en de mogelijkheden van een gemeenschappelijke
depotwerking voor meerdere erfgoedbewaarders
in een stedelijke context. Deze studie over de bewaring
van cultureel, roerend erfgoed kwam er op
initiatief van de Erfgoedcel Antwerpen en Musea,
Bewaarbibliotheken en Erfgoed stad Antwerpen, afdeling
Collectiebeleid / Behoud en Beheer. Het onderzoeksproject
werd gesubsidieerd door het Ministerie
van de Vlaamse Overheid. Het werd uitgevoerd door
Sofie De Ruysser onder begeleiding van Elsje Janssen,
coördinator Collectiebeleid / Behoud en Beheer.
Eerder werd, in opdracht van het Provinciaal Centrum
voor Cultureel Erfgoed en het Gallo-Romeins Museum
Tongeren, door Petra Driesen een haalbaarheidsonderzoek
naar een bovenlokale depotwerking in de provincie
Limburg uitgevoerd. Het rapport, dat in 2003 werd
afgerond, schetst de situatie op vlak van bewaring bij
de verschillende erfgoedbewarende instellingen in
Limburg. Daarnaast biedt het een theoretisch kader
over de diverse facetten van een depotwerking. Het
laatst gevoerde onderzoek reikt nu bijkomend een stedelijk
perspectief aan.
OPZET
Om te beginnen wilde men met het onderzoek een
zicht krijgen op de bestaande wijzen van bewaren.
Hieruit konden de vragen en de noden omtrent behoud
en beheer bij de erfgoedbewaarders worden afgeleid.
Verder moest het onderzoek peilen naar de mate
waarin een samenwerking rond de bewaring van collecties
gewenst is. Tenslotte wilde men uitzoeken hoe
de erfgoedbewaarders deze samenwerking zelf zouden
invullen om er een voor alle betrokkenen nuttige organisatie
van te maken.
ONDERZOEKSVELD
Om pragmatische redenen moest het onderzoeksveld
worden afgebakend. Elke gemeente beschikt immers
over interessante collecties. Het erfgoed zit bovendien
verspreid over een waaier van bewaarders. Er werd
gekozen voor Antwerpen, Gent en Brugge: zij vertonen
als Vlaamse grootsteden en als kunststeden enkele
gelijkenissen. Bovendien stonden zij aan de wieg van
P05
het projectconcept ‘Erfgoedcampus / Erfgoeddepots in
Vlaanderen’ dat de mogelijkheden op vlak van depotwerking
in Vlaanderen moest aftasten. Wat de erfgoedbewaarders
betreft, viel de keuze op de instellingen
met een officiële bewaaropdracht: de kerkfabrieken,
de archieven, de musea, de OCMW’s en de gemeentes.
Deze groep werd aangevuld met een aantal private
archieven en musea, omdat hun opdracht en problematiek
grote overeenkomsten vertonen met de voorvernoemde
instellingen.
ONDERZOEKSFASES
Het onderzoek verliep in een aantal stappen. De eerste
fase was een schriftelijke enquête bij de verschillende
erfgoedbewaarders. Na de verwerking van de
resultaten, werden medewerkers vanuit verschillende
hoeken van het erfgoedveld bijeengebracht in vier focusgroepen.
Samen werd er van gedachten gewisseld
over de bewaring van collecties en de mogelijkheden
van een depotwerking. Parallel werden een aantal gesprekken
gevoerd met andere personen die actief bezig
zijn met het behoud en beheer van het patrimonium.
Aansluitend werden werkbezoeken afgelegd aan depots
en bewaarruimtes om te zien hoe men in de praktijk
de collecties bewaart.
RAPPORT
Dit alles werd samengebracht in een lijvig rapport.
De publicatie die nu voor u ligt is een samenvatting
van de onderzoeksresultaten. Hierin wordt een overzicht
van de belangrijkste vaststellingen thematisch
aangeboden. U kan het volledige rapport terugvinden
op de website van Culturele Biografie Vlaanderen
v.z.w. Indien u geïnteresseerd bent in meer details en
nuanceringen, dan kunt u daar steeds terecht: www.
culturelebiografie.be/depotwerking (doorklikken op
‘onderzoek Antwerpen-Brugge-Gent’).

P06
WERKWIJZE
AANDACHTSPUNTEN IN HET ONDERZOEK
Het opzet van het onderzoek was meervoudig. Dit vertaalt
zich dan ook in de vragen en de antwoorden. Zo
werd er gekeken naar de huidige bewaartoestand en
-omgeving van de collecties. Hierbij komt onder meer
het collectiebeleid aan bod. Verder werden de maatregelen
inzake preventieve conservatie en risicobeheer
bekeken. Deze worden in sterke mate beïnvloed door
de beschikbare infrastructuur, het personeel en de
budgetten. Ook aan deze facetten werd enige aandacht
geschonken.
Een tweede focuspunt was de gemeenschappelijke depotwerking.
Een eerste vraag die zich opdringt is of de
erfgoedbeheerders hier wel interesse voor hebben. Het
is daarbij belangrijk oog te hebben voor hun argumenten
voor en tegen een dergelijk samenwerkingsverband.
Tenslotte werd op de inhoudelijke invulling van een
gemeenschappelijke depotwerking ingegaan. Op welke
functies zou men een beroep doen? Er werd specifi ek
gekeken naar de rol van een depot, restauratieateliers,
advies- en informatiecentra, opleidingen, externe
communicatie en de betekenis van bruiklenen voor
collectiemobiliteit. De omvang van de depotwerking
bleek belangrijk voor de interne organisatie evenals de
fi nanciële balans. Tenslotte werden er nog een aantal
mentaliteitsverschillen opgemerkt. Deze tekenen zich
af tussen de erfgoedinstellingen onderling, maar ook
op het stedelijk niveau.
DEPOT EN DEPOTWERKING
Een depot is een ruimte of een gebouw dat geschikt is om voorwerpen
in de beste omstandigheden te bewaren.
Een depotwerking bestaat uit elementen van drie functiegroepen.
De eerste is het depot zelf. Een tweede is opgebouwd uit de
verschillende activiteiten die een depot doen werken als bewaarruimte.
Men kan hierbij denken aan registratie, reiniging van objecten,
regelmatige controle op infecties, en dergelijke meer. Een
derde functiegroep is het geheel van secundaire activiteiten die
een goede bewaring verder kunnen ondersteunen, zoals restauratie,
documentatie, materiaaltechnisch onderzoek, enzovoort.
DE VRAGEN
Voorafgaand aan het veldonderzoek werden enkele
organisatorische facetten inzake samenwerking en
erfgoedbewaring beter bekeken. Deze leidde tot een
globale vraagstelling en een aantal aandachtspunten.
Dit alles werd eerst opgenomen in een enquête die uit
twee luiken bestond. In een eerste deel lag de nadruk
op de huidige bewaring. Het tweede omvatte vragen
over een gemeenschappelijke depotwerking. Door de
brede benadering van het onderzoek werden er vele
vragen geformuleerd. Om een hanteerbare verwerking
te bereiken, werden voornamelijk gesloten of halfopen
vragen verkozen.
Diepgaandere antwoorden werden tijdens de focusgroe-
pen en de interviews gezocht. Deze werden pas ná het
verwerken van de enquêteformulieren aangevat. Tijdens
de gesprekken werd vooral bekeken hoe een gemeenschappelijke
depotwerking zou kunnen inspelen op de
vragen en noden van de bestaande erfgoedbewarende
instellingen. Daarnaast werd ook heel wat tijd gewijd
aan het zoeken naar de beste wijze waarop een dergelijk
samenwerkingsverband kan worden georganiseerd.
DE ANTWOORDEN
De antwoorden werden gebaseerd op interviews, focusgesprekken
en enquêtes. De schriftelijke bevraging
werd uitgevoerd bij 267 erfgoedbewaarders. Sommige
van de instellingen kregen meerdere formulieren,
waardoor het totaal aantal verzonden enquêtes op
334 komt. Vanuit 78 organisaties werd gereageerd.
Dit leverde 82 formulieren op. In totaal kwamen
hiervan 74 in aanmerking voor de verwerking. Aldus
worden 70 bewaarinstellingen gerepresenteerd. In percentages
uitgedrukt komt dit neer op een 22,2% reacties
van 26,2% van de erfgoedbewarende instellingen.
Deze gegevens vormen een achtergrond voor het cijfermatig
materiaal dat verder in de tekst wordt gebruikt.
AANTAL VRAGENLIJSTEN AANTAL ORGANISATIES
VERZONDEN 334 267
ONTVANGEN 82 78
VERWERKT 74 70
VERWERKT IN PERCENTAGE 22,20% 26,20%

HUIDIGE BEWARING
COLLECTIEBELEID
Een collectiebeleid bestaat enerzijds uit een grondige
kennis van de collectiestukken en anderzijds uit een
visie op de eigenheid van de collecties. Beide componenten
resulteren in doelstellingen inzake het verwerven,
het zorgen voor en eventueel het afstoten van de
collectiestukken. Voornamelijk de enquête peilde naar
een aantal van deze facetten.
Zo werd er gevraagd wat de omvang van de collecties
was. De uitkomst laat het helaas niet toe om
hieromtrent gegronde uitspraken te doen. Dit komt
enerzijds door de grote verschillen in collectiegrootte.
Anderzijds blijkt ook dat voor velen de defi nitie van
het begrip ‘erfgoed’ te vaag (b.v. moeten kerkstoelen al
dan niet onder het erfgoed worden gerekend?) of zelfs
onbekend blijft. Gezien de bevraging voornamelijk uitgevoerd
werd bij erfgoedbewaarders met een offi ciële
opdracht tot bewaring van hun collecties, is dit een
problematische vaststelling.
CULTUREEL ERFGOED
Cultureel erfgoed is een waaier van onroerend, roerend en
immaterieel erfgoed.
— onroerend erfgoed: doorgaans gaat het hier over monumenten
en landschappen die een cultureel-historische
meerwaarde hebben
— roerend erfgoed: objecten, informatie en andere dynamische
bronnen die iets te vertellen hebben binnen een industrieel,
technisch, archeologisch, artistiek, wetenschappelijk,
historisch, antropologisch, … referentiekader
— immaterieel erfgoed: beeldvorming of gemeenschappelijke
betekenissen die men verkrijgt via beschrijvingen, geschiedenissen,
referentiekaders, en zo meer
In het leeuwendeel van de gevallen beschikt men over
een inventaris. Slechts 8,2% zegt het document niet te
hebben. Door de vraagstelling in de enquête kan geen
uitspraak gedaan worden over de volledigheid ervan.
De registratie van de collecties verloopt moeizamer
dan de inventarisatie. 18,9% van de respondenten
geeft geen antwoord op de vraag hoeveel percent van
de collecties geregistreerd is. 4,0% zegt nog niet aan
P07
registratie te zijn toegekomen. Een verdere 24,3% laat
weten dat alle collectiestukken in een registratiebestand
werden opgenomen.
Bij 32,4% van de respondenten nemen de collecties
niet in omvang toe. De stagnatie in groei vindt voornamelijk
plaats bij de kerkfabrieken, OCMW’s en gemeentes.
18,9% van de antwoorden geven een toename aan
van 1.000 objecten of enkele meters archiefmateriaal
per jaar. De grootste groei wordt bij de musea en de archieven
vastgesteld. Deze vaststellingen vallen geheel
binnen de lijn der verwachtingen en hebben alles te
maken met de kernactiviteiten van de organisaties.
Afstoting van collectiestukken ligt erg gevoelig. Bijna
drie op vijf antwoordden dat er geen objecten of bescheiden
uit de collecties worden verwijderd. Onder de
instellingen die dit wel doen, kan twee derde terugvallen
op criteria voor afstoting en verwerving. Alle orga-
nisaties bij elkaar genomen, geeft net iets meer dan de
helft te kennen dat zij over richtlijnen beschikken bij
de keuze tot opname of afstoting van collectiestukken.
70 respondenten antwoordden op de vraag of men een
collectieplan had uitgeschreven. Bij 44,3% bleek dit
inderdaad het geval te zijn. Eén derde van deze 44,3%
zegt dat een richtsnoer voor verwerving en afstoting in
het plan werd opgenomen. Omgekeerd: bijna drie van
de vijf instellingen die een beroep kunnen doen op selectiecriteria,
beschikken over een collectieplan.
COLLECTIEPLAN
Het collectieplan moet minimaal bestaan uit:
— een intentieverklaring om op een verantwoorde wijze zorg te
dragen voor de collecties
— een afbakening en omschrijving van de collecties
— de functie van de verschillende collectiestukken (b.v. geschikt
voor tentoonstellingen, aanvullende rol voor de kerncollectie,
dubbels, niet passend binnen de afbakening van de collectie, …)
— het beleid inzake de opname van collectiestukken (o.a. normen
voor verwerving, stappen ter opname van objecten)
— het beleid inzake de afstoting van collectiestukken (o.a. criteria
voor afstoting, procedure ter afstoting van objecten)
— deontologische code

P08

P09

P10
PREVENTIEVE CONSERVATIE EN RISICOBEHEER
De schriftelijke bevraging trachtte te peilen in welke
mate men de collecties kon omringen met de nodige
zorgen om de conditie te behouden of te verbeteren.
Van de preventieve maatregelen weet men plaatsregistratie
het meeste te realiseren. Van de 57 organisaties
die aan een registratieprogramma werken, of dit volledig
hebben afgerond, zijn er evenwel 10 die de standplaats
niet als gegevensveld hebben ingevoerd.
Na plaatsregistratie, komt men het meeste toe aan de
controle op infecties en ongedierte. Vervolgens heeft
men aandacht voor de reiniging van de collectiestukken.
Er werd echter niet geïnformeerd naar wat men
precies verstaat onder ‘reinigen’. Het is dus best mogelijk
dat de verschillende instellingen hier een andere
betekenis aan geven. Lichtbeheersing en klimaatbeheersing
komen eerder achteraan op het lijstje te
staan. Compartimentering weet men maar op enkele
plaatsen te verwezenlijken. Met name in districtshuidistrictshuizen
en kerkfabrieken ligt dit zeer moeilijk gezien hun
infrastructuur en hun interne werking. Toch kan
men vaststellen dat ook meerdere musea en archieven
moeilijkheden ondervinden om overal ideale bewaaromstandigheden
te creëren.
COMPARTIMENTERING
Compartimentering is de opdeling van het depot in kleinere
ruimtes. Men gebruikt hiervoor bij voorkeur brandwerende
materialen. Op deze manier reduceert men het gevaar dat alle
collecties in één keer door een brand vernietigd worden. Het
heeft eveneens als voordeel dat de temperatuur en het klimaat
gemakkelijker afgestemd kunnen worden op de materiaalsoorten
van de deelcollecties.
HUIDIGE BEWARING
FACETTEN VAN RISICOBEHEER
PLAATSREGISTRATIE 22,3%
CONTROLE OP INFECTIES EN ONGEDIERTE 17,9%
REINIGING VAN STUKKEN 16,7%
LICHTBEHEERSING 16,3%
KLIMAATBEHEERSING 12,0%
COMPARTIMENTERING TUSSEN MATERIALEN 9,6%
CALAMITEITENPLAN 5,2%
TOTAAL (68 ANTWOORDEN) 100,0%
Slechts 17,6% van de instellingen schreef een calamiteitenplanning
uit. In enkele van de gevallen gaat het
louter om een plan ter bescherming van het personeel
en bezoekers. Een andere vraag polste naar de ontwikkeling
van het risicobeheer bij de erfgoedbewaarders.
17,6% meent dat het programma om risico’s te voorkomen
en schade in te perken volledig op punt staat.
47,3% denkt alleen een aantal facetten te kunnen realiseren.
De resultaten van deze vraag kunnen naast de
uitkomst van de vragen naar preventieve conservatie
en calamiteitenplanning worden gelegd. Daaruit is af
te leiden dat het begrip ‘risicobeheer’ voor velen niet
geheel duidelijk is. Soms Soms treft treft men men maatregelen maatregelen om om cacalamiteiten
en schade te voorkomen, terwijl men denkt
niet bezig te zijn met de beheersing van risico’s. Het is
erger dat enkele respondenten menen dat ze kunnen
rekenen op een volwaardig risicobeheer, wanneer ze eigenlijk
niet toekomen aan alle aangereikte facetten van
preventieve conservatie.
INFRASTRUCTUUR
De bewaartoestand van de collecties is grotendeels afhankelijk
van de beschikbare infrastructuur. Het erfgoed
bestaat uit materialen die erg gevoelig zijn aan de bewaaromgeving.
Deze kan slechts gedeeltelijk door klimatisatie
of lichtbeheersing worden bijgesteld. De informatie over
de gebruikte bewaarruimtes werd in grote mate uit de
focusgroepen, interviews en plaatsbezoeken gehaald.
Het is betrekkelijk slecht gesteld met de behuizing van
de erfgoedcollecties, of toch met het oog op bewaring
van het erfgoed. Er ontsnapt geen enkele instelling aan
infrastructurele problemen. In het beste geval heeft
men enkele deelcollecties die men niet kan bewaren
zoals men wenst, in de slechtste situatie beschikt men

HUIDIGE BEWARING
niet over een eigen ruimte om het erfgoed in onder te
brengen. Sommige instellingen krijgen een tijdelijk
onderkomen toegewezen. De voogdijoverheid en de erfgoedbewaarders
zijn in een dergelijke situatie maar zelden
geneigd zwaar te investeren in een aanpassing van
deze ruimtes aan de vereisten van erfgoedbewaring.
Men moet daarbij leven met de voortdurende dreiging
dat men de collecties weldra zal moeten verhuizen.
De meeste organisaties zijn gehuisvest in een pand dat
in feite niet geschikt is voor de bewaring van het erfgoed
volgens de huidige normen (b.v. een monument).
Op sommige plaatsen kampt men met een stevig
plaatsgebrek, waardoor collecties ondergebracht worden
in de kantoorruimtes, op zolders, in kelders, …
BUDGET
Uit de enquête bleek dat slechts 44,6% van de bevraagde
organisaties beschikt over een structureel budget
voor de uitvoering van taken in verband met behoud
en beheer. Meer dan de helft heeft dus geen vaste werwerkingsmiddelen. Het gaat niet alleen om districtshuizen,
kerkfabrieken of OCMW’s, wiens kerntaken niet in het
erfgoeddomein liggen. Het ontbreekt ook tal van musea
en archieven aan een structureel werkingsbudget.
Dit wil zeggen dat er binnen de instelling zelf steeds
opnieuw wordt bekeken in welke projecten men zal
investeren. Deze keuze is dus het gevolg van de accenten
die de organisatie legt. Meer dan eens vinden de
medewerkers dat ze moeten vechten voor de nodige
middelen voor de behoud- en beheertaken. Voor een
aantal types van instellingen is deze constatatie behoorlijk
verontrustend.
Het accent ligt in vele instellingen op de ontsluiting
van de collecties. De inhoud van ‘ontsluiting’ wordt
regelmatig op een eenzijdige wijze benaderd (i.e.
tentoonstellen). Deze keuze wordt frequent door de
organisatie zelf gemaakt. Ze wordt echter ook vaak
onder een zekere druk van externen genomen. De
betrokken medewerkers behoud en beheer moeten
niet alleen verantwoording afl eggen over de uitvoering
van hun taken binnen de erfgoedwerking, daarnaast
hebben ze geregeld af te rekenen met preferenties van
P11
de instantie die het voogdijschap over de betrokken
organisatie heeft (b.v. raad van bestuur, schepen van
cultuur). De betreffende personen zijn veelal voor een
bepaalde termijn verkozen. De periode waarin zij deze
post bekleden is relatief kort. Wanneer men zich over
het behoud en beheer van erfgoed buigt, is men echter
genoodzaakt om op lange termijn te denken. Het dodomein van de erfgoedbewaring is voor hen bijgevolg niet
erg aantrekkelijk. De steun wordt daarom eerder aan
een tentoonstellingsproject verleend, want dit is beter
zichtbaar voor het publiek én het kan op korte termijn
worden gerealiseerd.
PERSONEEL
De vragenlijst benaderde de personeelsbezetting op
een cijfermatige basis. Er werden negen personeelsfuncties
voorgesteld:
— collectiebeheerder
— registrator
— restaurator
— behoudsmedewerker
— depotbeheerder
— transporteur
— technicus voor het onderhoud
van gebouwen en installaties
— onderhoudsmedewerker voor de reiniging
van collectiestukken
— veiligheidsmedewerker: controleur
van camera’s en installaties
— suppoost
— vrijwilliger met taken rond behoud en beheer
REINIGEN
Er bestaat geen algemene regel voor de reiniging van erfgoedobjecten.
Men kan de objecten beter niet zo maar schoon maken
met water of willekeurige schoonmaakproducten. Het beste is
hiervoor het advies in te winnen van een deskundige restaurator.

P12

P13

P14
Van de 74 respondenten geven er 45 aan dat geen van
deze functies op een voltijdse basis wordt uitgevoerd.
9 zeggen dat er één van de genoemde personeelsfuncties
voltijds wordt ingevuld. Van dezelfde 74 deelnemers
zijn er 10 die geen deeltijdse medewerkers voor
de voorgestelde functieomschrijvingen kunnen inzetten.
23 anderen hebben deeltijds personeel voor één
takenpakket. 13 antwoorden wijzen erop dat zo twee
functies worden uitgevoerd.
De functies die het meest voltijds worden ingevuld zijn
deze van collectiebeheerder, gevolgd door registrator,
behoudsmedewerker, depotbeheerder en suppoost.
Deze laatste functie komt voornamelijk in de museale
sector voor. Deeltijds zijn vooral vrijwilligers actief.
Collectiebeheerders, registratoren en technici worden
eveneens geregeld op een deeltijdse basis tewerkgesteld.
Hierbij moet worden opgemerkt dat ‘deeltijds’
ook kan betekenen dat het een deeltaak van één van de
voltijdse medewerkers is. Los daarvan is het opvallend
hoeveel instellingen een beroep doen op vrijwilligers
voor het behoud en beheer van de collecties.
De erfgoedwerking wordt door medewerkers verzekerd.
De samenstelling van ‘het personeel’ beïnvloedt
de erfgoedbewaring op twee manieren. Ten eerste is
het aantal personeelsleden dat behoudstaken op zich
kan nemen van belang. De effecten ervan zijn duidelijk
merkbaar binnen de verschillende erfgoedinstellingen.
Men kan sneller op meer medewerkers rekenen
wanneer de kernactiviteiten op de collecties zijn gericht.
Toch zijn er enkele randbemerkingen. Zo is er
de vaststelling dat de professionalisering van de erfgoedsector
tot een diversifi ëring van taken en functies
leidt. Men moet het groeiend aantal activiteiten en de
toename van expertise trachten te verwerken met een
gelijk personeelsbestand.
De tweede factor die de erfgoedwerking beïnvloedt
is de kennis en kunde die de medewerkers bezitten.
Binnen heel wat organisaties blijkt onvoldoende specifi
ek geschoold personeel dat enkel met bewaring bezig
is aanwezig te zijn. Helaas stelt men vast dat er vooral
in kleinere erfgoedinstellingen onvoldoende deskundi-
gen werken. Bovendien blijken zij moeilijker toegang
HUIDIGE BEWARING
te vinden tot de bestaande netwerken van informatie.
Zij verkeren overigens meer dan eens in een omgeving
die de zorg voor het erfgoed nauwelijks genegen is.
Uit de enquête bleek dat 49 van 74 respondenten één
of meerdere aanspreekpunten voor erfgoed wist te
vinden. Toch komt uit gesprekken naar voren dat men
op bepaalde plaatsen met vraagtekens blijft zitten. In
enkele andere gevallen stelt men zich vanuit onwetendheid
gewoon geen vragen (behalve wanneer er zich
manifeste moeilijkheden voordoen). De aard van vraagstelling
is vaak verbonden met de professionalisering
van de instelling in kwestie. Zo heeft de gemiddelde
kerkfabriek andere vragen dan een erkend museum.

WENSELIJKHEID VAN EEN GEMEENSCHAPPELIJKE
DEPOTWERKING?
Van de 74 deelnemende instellingen zijn er 25 die
een gemeenschappelijke depotwerking wenselijk vinden.
Een verdere 11 meent dat dit mogelijkerwijs een
interessante optie is. Voornamelijk de musea en de
OCMW’s staan positief ten aanzien van een dergelijk
initiatief. De archieven en kerkfabrieken nemen een
eerder afwijzende houding aan. Eens men een (voorzichtige)
voorstander is van de gemeenschappelijke
depotwerking, wenst men doorgaans ook wel zijn medewerking
aan dat project te verlenen.
ARGUMENTEN VOOR EEN GEMEENSCHAPPELIJKE
DEPOTWERKING
Het argument dat in de enquêtes het meeste werd aangehaald
in het voordeel van een gemeenschappelijke
depotwerking, is het delen van ervaringen binnen het
samenwerkingsverband. Uit de focusgroepen en interviews
bleek eveneens dat men belang hecht aan een beterenetwerking.
Op meerdere plaatsen wenst men een
beter overzicht van de verschillende actoren in het erfgoedveld
en hun betreffende activiteiten. Uit de bevraging
komt ook naar voren dat men een schets wil van
de bewaartoestand van de conditie van de collecties bij
alle erfgoedbewaarders. Dit geeft de mogelijkheid om
de eigen situatie te toetsen, alsook om ervaringen uit
te wisselen over hoe men de bewaartoestand van de
collecties kan verbeteren.
RISICOBEHEER
Risicobeheer bestaat uit twee facetten. Het eerste is de inschatting
van alle mogelijke risico’s die zich stellen bij de bewaring van
voorwerpen (b.v. diefstal, brand, overstroming, ongelukken, enzovoort).
Het tweede luik bestaat uit het anticiperen van deze
gevaren door middel van aanpassingen in infrastructuur en inrichting,
door frequente controle, door het afsluiten van verzekeringen
en door het opstellen van een calamiteitenplan. Op deze
manier beperkt men de schade bij een eventueel noodgeval
WENSELIJKHEID
P15
Het samen opbouwen van expertise zou een pluspunt
van een gemeenschappelijke depotwerking zijn. Uit de diverse
gesprekken blijkt een verschil te te bestaan
bestaan in de interpretatie
van ‘expertise’. De diverse organisaties werken
op uiteenlopende snelheden. Het bereiken van een professionele
benadering ten overstaande van het erfgoed
wordt verschillend ingevuld. Voor een aantal instellingen
zal deskundigheid neerkomen op het toepassen van de
basisregels van behoud en beheer. Anderen zoeken naar
professionele medewerkers, specifi ek materiaaltechnische
kennis, enzovoort. Algemeen genomen vindt men
een opvolging van nieuwe mogelijkheden inzake technieken
en materialen ter bevordering van het behoud en
beheer van de collecties toch iets minder van tel.
Het gebrek aan geschikte depotruimtes wordt meermaals
aangehaald als een belangrijk argument voor
een gemeenschappelijke depotwerking. In de enquête
kwam een gezamenlijk depot pas op de derde plaats
van de gewenste functies van een depotwerking. Uit de
gesprekken bleek echter dat bijkomende goede depotruimtes
toch prioritair zijn. Dit kan gezien worden in
het licht van de infrastructuur die men nu ter beschikking
heeft.
Een andere positief gewaardeerde stelling was dat een
gemeenschappelijke werking mogelijk goedkoper is
dan het individueel werken aan de bewaring van de
collecties. Dit kan men koppelen aan de uitslag van
een andere uitspraak, met name dat men hoopt dat
met een gemeenschappelijke depotwerking men niet
langer zelf alle activiteiten rond behoud en beheer
moet uitvoeren. De oprichting van een gemeenschapgemeenschappelijke
depotwerking verlicht niet alleen het takenpakket
van de medewerkers, maar het zorgt eveneens voor
een gedeelde kost. Het biedt eventueel ook de mogelijkheid
om de expertise van derden in te schakelen,
hetgeen men zich op individuele basis niet altijd zou
kunnen veroorloven.
ARGUMENTEN TEGEN EEN GEMEENSCHAPPELIJKE
DEPOTWERKING
Het is tevens interessant om te bekijken wat de argumenten
tegen een gemeenschappelijke depotwerking zijn. Dit
geeft immers een idee van aandachtspunten en van de

P16

P17

P18
hindernissen die een dergelijke organisatie zou moeten
nemen. Het onderwerp kwam voornamelijk in de schriftelijke
bevraging aan bod, maar werd eveneens in de
interviews aangeraakt. In de enquête werd een dubbele
vraagstelling gehanteerd. Een open vraag informeerde
waarom men een gemeenschappelijke depotwerking
niet wenselijk achtte. Een reeks gesloten vragen polste
naar wat een deelname aan een gezamenlijke depotwerking
zou kunnen tegenhouden. Beide types vragen
werden op een gelijkaardige manier beantwoord. De redenen
die men aanvoert om niet deel te nemen, worden
ook door de voorstanders van een depotwerking aangereikt,
maar dan als punten waarover men bezorgd is.
De meeste argumenten zijn in eerst en vooral gericht
tegen een gemeenschappelijk depot. Zo vindt men een
fysieke afstand tussen de collecties en de instelling
een negatief gegeven. Het bemoeilijkt de toegang tot de
collectiestukken.Daarbij kan worden opgemerkt dat
sommige instellingen nu reeds collectiestukken elders
(laten) bewaren. Naast de fysieke afstand, wordt vooral
de strikt gereguleerde toegankelijkheid van een centraal
depot als negatief ervaren. Men vreest dat de eigen controle
op de objecten of de bescheiden moeizamer zal
verlopen. Er zijn duidelijke afspraken nodig over wie
de collectiestukken in het depot registreert en wie daar
dan op welke wijze controle op uitvoert. Tenslotte is de
onmiddellijke bestudering van collectiestukken niet
langer mogelijk. Zeker wat betreft de archiefi nstellingen
(met name openbare archieven) brengt dit de opdracht
tot ontsluiting in gedrang. Maar ook tal van andere instellingen
zien dit als een hindernis.
ARGUMENTEN TEGEN EEN GEMEENSCHAPPELIJKE DEPOTWERKING
WENSELIJKHEID
De materiële en de historische specifi citeit van de
collecties verlangen een eigen benadering van bewaring
en ontsluiting. Men vreest dat de voeling hiermee
minder groot is binnen een centrale depotwerking.
Een samenwerking leidt bovendien tot een formaatwijziging.
Sommigen zijn bang dat de belangen en de aandachtspunten
van de individuele instellingen zullen
verdwijnen in het grotere geheel. Men is ook geducht
voor een logge en bureaucratische organisatie.
De werkwijzen en cultuur binnen de instellingen is
divers. Daarnaast bestaan er onderlinge verschillen in
kennis en vorderingen op vlak van behoud en beheer.
Men vraagt zich af of dit onderscheid wel kan worden
overbrugd. Is er binnen een gemeenschappelijke depotwerking
voldoende plaats om eigenheden te respecteren?
Instellingen met een voorsprong begrijpen dat
er aandacht moet uitgaan naar erfgoedbewaarders met
een achterstand. Anderzijds willen zij slechts deelnemen
indien het samenwerkingsverband ook voor hen-
zelf een fundamentele meerwaarde kan bieden.
Uiteindelijk leeft de vraag waar deze depotwerking
vandaan moet komen. Men ervaart nu reeds dat het
vinden van middelen voor het behoud en beheer van
collecties problematisch is. Men vraagt zich daarom af
waar infrastructuur en personeel zullen worden gevonden.
Meer dan één plaatst bijgevolg vraagtekens bij de
haalbaarheid van een dergelijk project.
VOLLEDIG ONEENS NIET MEE EENS NEUTRAAL MEE EENS VOLLEDIG EENS TOT. AANTAL ANTWOORDEN / VRAAG
ZELF EEN GOEDE DIENST BEHOUD EN BEHEER 3,1% 35,4% 30,8% 21,5% 9,2% 65
EIGEN COLLECTIE IN PRIMA CONDITIE 3,1% 42,2% 31,3% 20,3% 3,1% 64
LIEVER ZELF CONTROLE OVER DE COLLECTIE 1,5% 10,6% 24,2% 33,3% 30,3% 66
BAND TUSSEN ORGANISATIE EN COLLECTIE 0,0% 9,1% 24,2% 33,3% 33,3% 66
ONDUIDELIJKHEID OVER EIGENDOMSRECHTEN 11,1% 22,2% 38,1% 19,0% 9,5% 63
VERLIES VAN EIGENHEID IN EEN SAMENWERKINGSVERBAND 7,7% 26,2% 29,2% 21,5% 15,4% 65
VERSNIPPERING VAN DE COLLECTIE 4,7% 25,0% 23,4% 29,7% 17,2% 64
ORGANISATIES WAAR MEN LIEVER NIET MEE SAMENWERKT 12,5% 25,0% 45,3% 14,1% 3,1% 64
SAMENWERKEN KOST VEEL GELD 7,7% 27,7% 46,2% 10,8% 7,7% 65
FYSIEKE AFSTAND TUSSEN EIGEN ORGANISATIE EN HET DEPOT 0,0% 12,1% 48,3% 20,7% 19,0% 58

FUNCTIES VAN EEN GEMEENSCHAPPELIJKE
DEPOTWERKING
Een gemeenschappelijke depotwerking is meer dan
een gezamenlijk depot. Er zijn tal van andere functies
die een goede bewaring van het erfgoed mee kunnen
ondersteunen. Daarom werd gepeild welke opties men
prefereert. De uitkomst van de enquête bleek anders
te zijn dan de resultaten van focusgesprekken en interviews.
In respons op de schriftelijke bevraging werd er
achtereenvolgens gevraagd om advies inzake conservatie,
restauratieateliers en, op de derde plaats, een gezamenlijk
depot. De andere onderzoeksinstrumenten
wezen echter in eerste instantie op de nood aan meer
depotruimte. Hoe wil men de gemeenschappelijke depotwerking
verder ingericht zien?
DEPOT
GEMEENSCHAPPELIJKE
DEPOTWERKING: HOE?
De vraag naar een depot komt veelal vanuit de vaststelling
dat men zelf onvoldoende goede bewaarruimtes
heeft. Sommigen zouden er alle stukken onderbrengen
die momenteel niet ontsloten worden. Anderen zoeken
een oplossing voor objecten en bescheiden die niet
meteen binnen het collectieprofi el passen. Tenslotte
zoekt men een betere bewaarplaats voor collectiestukken
met specifi eke vereisten (b.v. wat betreft bewaaromstandigheden
of formaat).
ACTIEVE CONSERVATIE VERSUS RESTAURATIE
Actieve conservatie bestaat uit het geheel van handelingen die
een uitbreiding van schade of infecties vertragen
of voorkomen. Deze ingreep wijzigt het uiterlijk van het object
niet of nauwelijks.
Bij het restaureren tracht men een voorwerp terug in een staat
te krijgen waarin het zijn historisch-documentaire waarde herwint.
Tijdens het proces tracht men zo min mogelijk te raken aan
de materiële, historische en esthetische toestand.
P19
De structuur die een depot kan aannemen, is tweeerlei.
Een eerste wijze is een indeling volgens materiaalsoorten.
Op deze manier kan de bewaring op de
eigenheden van de collectiestukken worden afgestemd.
Vanuit het oogpunt van het behoud van collecties
is dit het aangewezen systeem. Een aandachtspunt
hierbij is de veiligheid van de individuele collecties.
Een logische oplossing is dat niet iedereen zo maar de
depotruimtes mag betreden. Dit verhoogt meteen de
hoeveelheid interne transporten.
Een tweede mogelijke ordening verloopt volgens erf-
goedbewaarder. Dit houdt in dat er minder aandacht
uitgaat naar de correcte bewaring van alle materiaalsoorten.
Omdat de collecties van de individuele instellingen
geen gevaar mogen betekenen voor elkaar, is de
controle op de conditie en veiligheid een belangrijk
aandachtspunt. Het voordeel van dat systeem is dat
de inzage in de collecties door derden beperkt is. Men
heeft ook vlotter toegang tot de eigen collectiestukken.
De omvang van het depot wordt bepaald op basis van
een collectiebeleid van het depot. Er bestaan verschilverschillende opties. Men kan alle types instellingen en alle
soorten collecties laten samenvloeien. Een erfgoeddepot
voor slechts één erfgoedcategorie behoort eveneens
tot de mogelijkheden. Tenslotte kan men een
gespecialiseerde werking ontplooien die specifi ek op
één materiaalsoort is gericht. De vraag naar één van
deze modellen varieert naargelang de problematiek
waarmee de instellingen zich geconfronteerd zien.
Doorgaans wenst men zo lokaal mogelijk te werken.
Een gemeenschappelijk depot moet bovendien werkbaar
blijven en is aldus in omvang beperkt. Zodoende
is er een duidelijk collectiebeleid nodig. Tot slot blijkt
uit de enquête dat er voornamelijk vraag is naar ruimte
voor schilderijen, metalen objecten, textiel, en vervolgens
stenen voorwerpen.
RESTAURATIEATELIERS
Restauratieateliers kwamen bij de enquête als tweede
uit de bus. Deze uitkomst moet men kennelijk relativeren,
zo bleek uit de focusgroepen. Men ervaart namelijk
dat restauratieprocessen nauw verbonden zijn met
de cultuur en de ethische codes van de individuele

P20

P21

P22
erfgoedinstellingen. Daarom is men niet geneigd om
een restauratie aan een centraal atelier uit te besteden.
Meerdere gezamenlijke ateliers kunnen tot een grotere
uitwisseling van kennis leiden. Toch kan deze interactie
niet uitmonden in een oneindige specialisatie. Het atelier
zou dus de enorme variëteit van materialen in een
samenwerkingsverband niet opvangen. Daarom kiest
men liever zelf een restaurator of een restauratieatelier.
De zoektocht naar een goede restaurator blijkt evenwel
moeilijk te zijn. De grotere instellingen hebben er
soms reeds problemen mee, hoewel ze meestal van een
stevige basis vertrekken. Ze weten namelijk beter wat
er moet gebeuren, hoe men de kwaliteit van de restauratie
kan inschatten. Ze hebben dikwijls toegang tot
netwerken die hen een kwaliteitsvolle restaurator doet
vinden. Vele kleinere instellingen beschikken niet over
deze ervaring, noch over de nodige netwerking om een
deskundig persoon voor de gevraagde restauratie te
vinden. Aangezien er voorlopig nog geen controle bestaat
op het werk van de restauratoren, verlopen niet
alle restauratieprocessen even optimaal. Daarom acht
men een overzicht van alle goede restauratoren wenselijk.
Ook het toezicht op het werk en de professionaliteit
van elke restaurator zou interessant zijn.
Los daarvan wordt vastgesteld dat zeer weinig instellingen
een beroep kunnen doen op de expertise van een
eigen restaurator. Zelfs binnen de musea en archieven
zijn te weinig deskundigen aanwezig. Op de plaatsen
waar wel restauratoren werkzaam zijn, blijken zij maar
zelden aan het restaureren toe te komen. Vaak zijn zij
eerder actief als behoudsmedewerker. De uitgevoerde
restauraties worden bovendien niet overal door iedereen
voldoende gewaardeerd. Menigmaal vond men dat
binnen de instellingen meer plaats moet gecreëerd
worden voor professionele restauratoren en hun werk.
Dit impliceert in sommigen gevallen wel dat de beschikbare
ateliers groter zouden moeten zijn, of beter
moeten worden uitgerust. Een samenwerking op vlak
van ateliers als zijnde infrastructuur, is voor sommigen
dan ook een interessant idee.
GEMEENSCHAPPELIJKE
DEPOTWERKING: HOE?
ADVIES EN INFORMATIE
Een belangrijke functie van de gemeenschappelijke depotwerking
zou liggen in advisering en de verspreiding
van informatie. De inhoud van adviesverstrekking
is niet enkelvoudig; er worden uiteenlopende zaken
onder advisering verstaan. Informatie en raad kan
over allerlei onderwerpen worden gegeven, zoals over
de bewaring van collecties en over collectiebeheer en
het opstellen van een collectieplan. Verder wenst men
overzichten: bijvoorbeeld een lijst van goede restauratoren
en een schema van alle mogelijke subsidiemogelijkheden
en -reglementen. Het is klaarblijkelijk niet
voor iedereen eenvoudig om een weg te vinden in de
bevoegdheden en specialisaties van de verschillende
overheden en informatiepunten. Opnieuw hebben kleinere
organisaties met een andere kernactiviteit dan
het erfgoed hierbij een achterstand.
De diepgang van het advies en de informatie zou moeten
variëren. Bijvoorbeeld met betrekking tot de bewaring
werd reeds opgemerkt dat er verschillen bestaan in de
behoud- en beheeractiviteiten bij de diverse erfgoedbewaarders.
Algemeen genomen hebben districtshuizen
en kerkfabrieken meer nood aan het bijleren van de
basisregels van een correcte bewaring van de collecties.
Verschillende OCMW’s, archieven en musea kennen deze
principes intussen. Zij wensen advies voor een praktische
toepassing ervan op de eigen situatie. In een paar
instellingen wil men verder gaan en zoekt men naar
nieuwe materiaalkennis en technieken om de preventieve
en actieve conservatie voortdurend te verbeteren.
ONTSLUITING
Een ontsluiting van de collecties is het kenbaar en toegankelijk
maken van de collectiestukken voor een publiek. Dit kan op
verschillende manieren gebeuren. Hier worden de drie meest
gekende voorgesteld:
— Men kan ze opnemen in een gegevensbestand (eventueel
met foto’s). Zo kunnen bezoekers meer informatie vinden
over voorwerpen of bescheiden, en ze eventueel ook opvragen
— Men kan objecten tonen in een tentoonstelling.
— Door middel van een publicatie, een CD-rom, een website,
een videoband en dergelijke meer, kan informatie vrijgegeven
worden over één of meerdere collectiestukken

De deelnemende instellingen kunnen ook onderling
informatie vrij geven. Meer dan eens wordt aangegeven
dat men graag ervaringen zou uitwisselen, en dat
men samen verder komt dan alleen. Voornamelijk op
het praktisch niveau ziet men vele voordelen: het demonstreren
van handelingen of bewaarsystemen, het
doorgeven van namen van restauratoren, bedrijven,
enzovoort. Er bestaat belangstelling voor de algemene
bewaartoestand van (gelijkaardige) collecties. Wanneer
het neerkomt op een kijkje nemen in de depotruimtes
van een ander, blijken er heel wat mensen geïnteresgeïnteres seerd. Toch zijn sommigen er niet op gebrand toegang
tot de eigen collecties te verlenen aan andere leden van
een samenwerkingsverband.
SCHOLING
GEMEENSCHAPPELIJKE
DEPOTWERKING: HOE?
Het onderwerp scholing kwam tijdens de focusgroepen
en interviews meer dan eens aan bod. Het gaat
dan in het bijzonder om gespecialiseerde scholing voor
behoudsmedewerkers en restauratoren. Men vindt het
jammer dat er nauwelijks jobgerichte studies bestaan.
Ook bestaat er een tekort aan bijkomende specialisatieopleidingen.
De universiteiten en hogescholen
spelen onvoldoende in op de vragen en noden van de
erfgoedsector. In het verleden werden er wel initiatieven
opgezet, maar deze blijken na enkele jaren bestaansproblemen
te ondervinden. De vergelijking met
studiemogelijkheden in Nederland wordt af en toe gemaakt.
Opleidingen zoals aan de Reinwardt Academie
zorgen ervoor dat de benadering en aanpak van pas
afgestudeerden zeer doortastend en professioneel is.
Afgezien daarvan geeft men te kennen dat het voor
behoudsmedewerkers en restauratoren moeilijk is om
zich bij te scholen, omdat de mogelijkheden (o.m. qua
materiaaltechnisch onderzoek) in België heel wat kunnen
worden uitgebreid.
EXTERNE COMMUNICATIE
P23
Nu zegt reeds 54,2% van de respondenten dat er een publieksprogramma
werd ontwikkeld om het brede publiek
over de gehele collectie in te lichten. Doorgaans
kunnen bezoekers ook op aanvraag collectiestukken
bezichtigen die niet voor het publiek zijn opgesteld.
Informerende activiteiten over behoud en beheer komen
minder frequent voor. Toch vindt men communicatie en
educatie over behoud en beheer wel een interessant idee.
Tegelijkertijd is er een sterk signaal dat communicatie
niet gelijk staat met een open stellen van de depotruimtes
(hoewel een beperkt aantal rondleidingen op
aanvraag voor kleine groepen bij velen wel een optie
is). Men gaat ervan uit dat een depot bestaat om collectiestukken
veilig te bewaren, en niet om ze te ontsluiten.
Zeker een gezamenlijk depot wil men niet publiekstoegankelijk
maken. Soms heeft men nu reeds schroom
om de reserves aan collega’s uit andere instellingen te
tonen. De stap om op vlak van het eigenlijke bewaren
samen te werken is dus al groot genoeg. Maar daarom
is men nog niet ongevoelig voor de belangstelling van
het grote publiek. Hierop inspelen kan best, maar dan
op een collectievriendelijke manier.
BRUIKLEEN?
Heel wat instellingen maken reeds gebruik van het sy-
steem van bruiklenen. Zo kan men tot op zekere hoogte
aan collectiebeleid doen. Stukken die niet meteen in
de visie op de collectie passen, worden uitgeleend aan
andere organisaties die beter recht kunnen doen aan
de voorwerpen in kwestie. Omgekeerd bouwt men de
eigen collecties beter uit door zelf ook voorwerpen in
bruikleen te nemen. Men ondervindt dat een duidelijke
profi lering voordelen oplevert.
Het succes van bruiklenen is te danken aan de met afstoting
verbonden problemen. De procedures die men
moet doorlopen om een voorwerp af te stoten, zijn zeer
zwaar en moeilijk. Men verkiest daarom eerder een
bruikleen op lange termijn. In het verleden bleek echter
dat de bruikleenovereenkomsten niet overal even
gemakkelijk werden opgevolgd. Dit had vooral effect op
de conditie van de werken, maar leidde soms helaas ook
tot discussies over wie de eigenaar was.

P24

P25

P26
BRUIKLEEN, AFSTOTING, RUIL EN IN BEWARING GEVEN
Een bruikleen is een overeenkomst waarbij de bruikleengever
een voorwerp voor een welbepaalde periode in houderschap aan
de bruikleennemer geeft. Doorgaans maakt men een contract op
over welke de rechten en de verplichtingen van de bruikleengever
en van de bruikleennemer zijn (b.v. met betrekking tot bewaarcondities,
verzekeringen, gebruik van beeldmateriaal, enzovoort).
Afstoting houdt in dat een stuk uit de collecties geweerd wordt.
Dit kan bijvoorbeeld door middel van schenking, verkoop of
vernietiging. Bij het afstoten van een collectiestuk moeten zeer
strikte ethische en juridische richtlijnen worden gevolgd. >
Tenslotte kan nog worden opgemerkt dat er nauwelijks
wordt gesproken over ruil van collectiestukken. Ook de
in bewaringgeving van stukken komt nauwelijks aan
bod. Beide zijn echter eveneens opties om de collecties
vorm te geven. In verband met een gemeenschappelijke
depotwerking zijn er maar weinig deelnemers echt op
uit om binnen het samenwerkingsverband de collecties
beter af te lijnen en op elkaar af te stemmen. Toch gaat
hier en daar een enkele stem op om een beter overzicht
te bekomen van de bestaande collecties of om (gezamenlijk)
actiever te werken rond collectievorming.
OMVANG VAN EEN GEMEENSCHAPPELIJKE
DEPOTWERKING
Net zoals bij het depot is ook het formaat van de depotwerking
van belang. De grootte van de organisatie is
afhankelijk van inhoudelijke keuzes. Vooreerst bestaat
de optie om een algemene werking te ontwikkelen,
men kan zich op één type van erfgoed richten, óf men
specialiseert zich in één materiaalsoort. Anderzijds
beïnvloedt de selectie van deelnemende instellingen
de omvang.
Doorgaans wenst men zo lokaal mogelijk te werken. werken. Dit
Dit
bevordert de bereikbaarheid en de toegankelijkheid.
Men is bovendien gevoelig voor de historische context
van de stukken, alsook voor de betrokkenheid met de
bescheiden en objecten. Aan de andere kant heeft men
GEMEENSCHAPPELIJKE
DEPOTWERKING: HOE?
Een ruil is een wederzijdse eigendomsoverdracht, waarbij beide
partners één of meerdere voorwerpen schenken en er één of
meerdere voor in de plaats krijgen.
Wanneer een erfgoedbezitter een stuk in bewaring geeft, dan
draagt hij voor onbepaalde tijd het houderschap over aan een
instantie die dit object onder betere omstandigheden kan bewaren.
Deze laatste vraagt hiervoor geen vergoeding, maar is
evenmin verplicht om het stuk te ontsluiten.
Bij alle vier de opties is het raadzaam om een dossier op te
stellen. Bij de overdracht van houderschap of eigendom stelt
men best een duidelijk en volledig schriftelijk contract op van
de overeenkomst.
het welzijn van de objecten in gedachten, waardoor het
soms aantrekkelijker is te werken per erfgoedtype of
materiaalsoort en de actieradius te vergroten.
Het komt maar zelden voor dat men niet met andere
instellingen in zee wil gaan. Het is positief dat men met
andere overheden en organisaties wil samenwerken. In
de vragenlijst werd geïnformeerd welke overheden men
als potentiële partners bekijkt. De stad komt het meeste
uit de bus. Dit strookt met de huidige initiatieven,
evenals met het signaal dat men lokaal wil werken. De
reacties op de provincie en de Vlaamse Gemeenschap
zijn wat meer gematigd, maar nog steeds erg gunstig.
Men hoopt ook met deze overheden te kunnen samenwerken,
maar de binding is vaak minder groot. Toch
vinden een aantal organisaties deze overheden neutraler
en bijgevolg aantrekkelijker dan de stedelijke overheid.
De structuur van de provincie komt meer overeen
met deze van de Kerk. Dit maakt voor hen een samenwerking
met deze overheid attractiever. Tegenover de
OCMW’s en kerkfabrieken wordt een iets voorzichtigere
houding aangenomen. De private sector krijgt geen geheel
warme respons, maar ook hier zijn er enkele voorstanders
van een samenwerking.
Uit de gesprekken blijkt dat men op zich niet afwijzend
tegenover een samenwerkingsverband staat. Voordat
men zich er volledig positief over uitspreekt wil men

GEMEENSCHAPPELIJKE
DEPOTWERKING: HOE?
eerst een meer concreet ontwerp zien. Men neemt
intussen dus een afwachtende houding aan. Men is
benieuwd of er een oplossing voor enkele praktische
bezwaren kan worden gevonden, zoals hoe men over
overheden heen kan werken, en hoe men kan voorkomen
dat een depotwerking een logge mastodont wordt.
ORGANISATIE
Wie kan het initiatief nemen om een depotwerking
op te zetten? De vraag werd in de enquête gesteld.
Opnieuw blijkt men het meeste vertrouwen in een lokale
werking te stellen. De stad wordt het eerste naar
voren geschoven. Daarbij moet natuurlijk worden
gedacht aan de initiatieven die in alle drie de steden
reeds werden genomen vanuit de stedelijke overheid
of vanuit stedelijke organisaties. Na de stad, verwacht
men stappen van de provincie. Eventueel acht men
het mogelijk dat een groep instellingen onder één
of meerdere overheden de krachten bundelt om het
project te trekken. Pas daarna ziet men in de Vlaamse
Gemeenschap een potentiële initiatiefnemer. Het staat
voor de meesten wel vast dat er geen aanzet zal worden
gemaakt vanuit de eigen instelling, noch vanuit een
andere culturele organisatie.
EXTERNE STURING VERSUS OVERLEG — VAN EXTERNE STURING TOT LOUTER OVERLEG
26,00
24,00
22,00
20,00
18,00
16,00
14,00
12,00
10,00
08,00
06,00
04,00
02,00
00,00
8,82
2,94 2,94
5,88
23,53
P27
Uit de gesprekken blijkt dat men liever klein begint.
Dit geeft ruimte om ervaringen op te doen. Na enige
tijd kan men bekijken of uitbreiden mogelijk is. Dit
scenario lijkt op fi nancieel en organisatorisch vlak
eveneens goed haalbaar. Daarnaast wordt voorgesteld
dat de Vlaamse Gemeenschap, eventueel in samenwer-
king met provincies en steden, een klimaat ontwikkelt
waarin stappen kunnen worden gezet naar een samenwerking
rond een betere bewaring van collecties.
Het valt op dat, ondanks een samenwerkingsidee, vele
medewerkers vast houden aan het binnenshuis houden
van het beleid en het beheer van de collecties. Alleen
in de groep van kerkfabrieken gaan hier en daar stemmen
op om dit meer uit handen te geven. 16,7% van de
respondenten zegt dat de gemeenschappelijke depotwerking
een beperkt aantal beheerstaken zou mogen
uitvoeren. Een even grote groep zou niet alleen enkele
facetten van het beheer, maar ook een paar van het beleid
aan een samenwerkingsverband toevertrouwen.
Op de as tussen ‘overleg’ en ‘externe sturing’, geeft
17,6% te kennen dat alleen overleg gewenst is. 23,5%
duidt het middelpunt van de lijn aan. Een verdere
38,5% zetten een kruisje tussen het middelpunt en
overleg. Men neigt toch overwegend naar overleg als
samenwerkingsvorm.
2,94 2,94
-10 -9 -8 -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
-10: ALLEEN OVERLEG MIDDELPUNT 10: EXTERNE STURING
8,82
2,94
5,88
11,76
2,94
17,65

P28 GEMEENSCHAPPELIJKE
DEPOTWERKING: HOE?
Talrijke instellingen wensen veel inspraak. Het behoud
en beheer van de collecties wordt ervaren als een materie
die nauw verbonden is met de eigen organisatie.
De erfgoedbewaarders ervaren een grote affi niteit met
de collecties. Men wil dan ook meepraten over wat er
gebeurt binnen een centrale werking. Op sommige
plaatsen stellen de medewerkers evenwel vast dat noch
de huidige bewaartoestand, noch de interne kennis
over erfgoedbewaring toereikend zijn. Hier is men
iets sneller bereid de zorg voor hun erfgoedcollecties
aan een centrale depotwerking toe te vertrouwen. Het
spreekt voor zich dat de erfgoedinstellingen het fi nale
beslissingsrecht over de collecties behouden. Dit is
voornamelijk van belang voor de kerkfabrieken. Men
vreest namelijk dat de betrokkenheid met de collecties
er te veel zal vervagen wanneer een depotwerking de
bewaring van de collecties overneemt.
Hoe moet de depotwerking worden bestuurd? Enkele
medewerkers schuiven het model van een directiecomité
naar voren. Zo kunnen alle deelnemende
instellingen worden vertegenwoordigd. Het vereist
een evenwichtsoefening waarin de mate van inspraak
wordt geregeld (b.v. op basis van inbreng, omvang, enzovoort).
Enkele gesprekspartners zijn, vanuit vroegere
ervaringen met samenwerkingsverbanden, erg behoedzaam
ten opzichte van een al te grote dominantie van
één van de partners.
HET FINANCIËLE PLAATJE
Naast de machtsbalans, is de fi nanciële vergoeding een
heikel punt. Aangezien de meeste organisaties budgettair
krap zitten, denken de meesten onder hen dat
ze zelf niet meer kunnen investeren in een samenwerkingsverband.
Eén geïnterviewde stelde duidelijk
dat in de huidige omstandigheden het weinig waarschijnlijk
is dat men jaarlijks een structurele som aan
een gezamenlijk project zou afdragen. Voor een tijdelijk
project is dit wel denkbaar en beter verdedigbaar.
Om de investeerders aan te moedigen moet er namelijk
een duidelijke en gerichte return zijn.
Een vergoeding voor geleverde diensten betalen, is wel
een optie. Nochtans merkt men in de praktijk dat dit
zelfs moeilijk ligt. Zo krijgen de districten taken gede-
legeerd, maar wordt er geen geld aan gekoppeld. De
kerkfabrieken moeten voor restauratiewerken aan het
patrimonium geregeld op de gemeentekas terugvallen.
Meer dan eens worden de collecties die er het ergste
aan toe zijn juist bewaard door organisaties die zelf onvoldoende
middelen hebben. Een gemeenschappelijke
depotwerking zou ook naar deze instellingen moeten
gaan, ondanks het feit dat van hen geen te grote bedragen
gevraagd kunnen worden.
Meer algemeen genomen ervaren de instellingen dat
ze zelf niet over voldoende personeel beschikken, dat
de budgetten ontoereikend zijn en dat de infrastructuur
ongeschikt is om een nog grotere werking op te
vangen. De vraag is dan ook waar de nodige middelen
moeten worden gevonden.
MENTALITEITSVERSCHILLEN
Er bestaan zeer zeker mentaliteitsverschillen. Deze
zijn grotendeels afhankelijk van de ervaring die is opgebouwd
binnen de erfgoedinstellingen. Het aantal
personeelsleden en hun deskundigheid is weerom
belangrijk. Medewerkers met een grote kennis en
meer ervaring kunnen duidelijk problemen sneller
opmerken, moeilijkheden defi niëren en hier alerter op
reageren. Ze kunnen ook beter aantonen waar verbeteringen
nodig zijn. Zij zien goed in wat de voordelen
en nadelen zijn van een samenwerkingsverband. De
mentaliteitsverschillen én de praktische problematiek
maken het nu vrijwel onmogelijk om alle erfgoedverzamelaars
in één werking samen te brengen.
Er bestaan eveneens verschillen in de mentaliteit van
de drie steden. In Brugge is men gewonnen voor de
idee van samenwerking. Nu reeds zijn er verschillende
onderlinge overeenkomsten. Zo zijn er verbanden
tussen de musea, archeologische diensten en enkele
kerkfabrieken. De archieven en bewaarbibliotheken
wisselen eveneens geregeld informatie en ervaringen
uit. Door de geografi sche omvang van de stad, denkt
men dat het binnen het stedelijk kader mogelijk is
om met verscheiden types van organisaties samen te
werken. Indien de politieke en administratieve omkadering
dit toelaat, zou men deze contacten willen verstevigen
op vlak van bewaring van collecties.

GEMEENSCHAPPELIJKE
DEPOTWERKING: HOE?
CALAMITEITENPLAN / PREVENTIEPLAN
In een calamiteitenplan wordt beschreven hoe men moet reageren
op bepaalde risico’s en noodgevallen. Het is bruikbaar voor
zowel de mensen, als de gebouwen en de collecties. Het plan
geeft aan hoe men melding maakt van een calamiteit, aan wie
men dit doorgeeft, wie de leiding heeft tijdens een noodgeval, wat
men moet doen én wat men zeker niet mag doen. In de bijlagen
worden adressenlijsten opgenomen van de mensen die leiding
nemen tijdens een calamiteit, alsook van externe nooddiensten
en hulpverleners. Men voegt hier ook de registratiegegevens aan
toe (met plaatsregistratie!), evenals kaarten van de gebouwen en
de omgeving (b.v. waterleiding, nooduitgangen, enzovoort). Eventueel
maakt men een calamiteitenplan op in twee versies: een
beknopte wijzer en een uitgebreid plan.
De Brugse stedelijke musea vervullen nu reeds de rol
van trekker. Mits bijkomende steun en bewegingsmogelijkheden,
zijn er zeker medewerkers die deze werking
willen uitbreiden.
Ook in Antwerpen bestaan reeds vele onderlinge contacten.
Zo speelt het Stadsarchief een belangrijke rol
in de netwerking en kennisontwikkeling. Vijf historische
kerken in het centrum van de stad werken reeds
samen rond toerisme en willen in de toekomst ook
meer doen rond het behoud van hun erfgoed. Dit zijn
slechts enkele van de voorbeelden. De stad is echter
groter en er zijn ook meer erfgoedactoren aanwezig
dan in Brugge. Er bestaan binnen de Antwerpse organisaties
erg grote verschillen in aanpak en kennis. Een
samenwerkingsverband tussen alle erfgoedbewaarders
is niet haalbaar. Er moet eveneens gewezen worden op
enkele gevoeligheden. Zo wordt het optreden van de
stedelijke instellingen soms als te dominant ervaren.
In de districten voelen sommigen aan dat de aandacht
voornamelijk naar het stadscentrum gaat. Bij de totstandkoming
van een depotwerking moet hier zeker
rekening mee worden gehouden.
P29
In Gent leeft niet overal de spirit tot samenwerking.
Er is nauwelijks overleg en informatie stroomt weinig
door. De samenwerkingsverbanden lopen meestal ad
hoc en voor een beperkte periode. De stedelijke overheid
peilde onder de musea reeds naar de noden inzake
depotruimte, maar de realisatie van een centraal
depot zal nog even op zich laten wachten (tegen welke
tijd de vergaarde gegevens mogelijk zijn verouderd).
De archeologische dienst en het stadsarchief werden
reeds samengebracht op één locatie. Ook de provinciale
museumconsulenten zijn erg actief op vlak van
projecten rond bewaring. Aan de basis leeft echter niet
overal genoeg enthousiasme om op dit moment een
samenwerkingsverband te realiseren.

P30 AANDACHTSPUNTEN
1
2
3
4
5
6
7
8
Depotruimtes zijn nu al te vaak de ruimtes die ‘overschieten’. Deze
zijn doorgaans ongeschikt om de collectiestukken goed te bewaren. De
infrastructuur vormt echter de basis voor een goede bewaring van het
erfgoed.
—
Binnen heel wat organisaties is er weinig personeel aanwezig dat zich
specifiek over de bewaring van de collecties buigt. In vele instellingen
zijn de medewerkers behoud en beheer onvoldoende geschoold.
—
De professionalisering van de erfgoedsector houdt een diversifiëring
van taken en functies in. Binnen het huidig personeelskader, moet
men het groeiend aantal activiteiten en de toename van expertise echter
doorvoeren met een zelfde, stagnerend personeelsbestand.
—
Minder dan de helft van de instellingen hebben een vast budget voor
de uitvoering van de taken inzake het behoud en beheer van de collecties.
De uitgaven op dit vlak zijn dus variabel en afhankelijk van de
interne keuzes en de externe druk.
—
Het is aantrekkelijker te investeren in projecten waarvan de resultaten
op korte termijn zichtbaar zijn. Behoud en beheer van collecties houdt
in dat men op lange termijn moet denken en handelen. Men realiseert
zich niet altijd dat zonder de activiteiten inzake bewaring van collecties,
tal van korte termijn initiatieven niet langer zullen kunnen worden
verwezenlijkt.
—
De registratie van collecties ligt niet voor elke organisatie voor de hand.
Het kost planning, tijd en kennis om het registratieproces consequent
en goed af te werken. Door het tekort aan middelen en personeel komt
men hier niet steeds aan toe. In een dergelijke situatie kan men niet
wachten op het bestaan van een registratiebestand om over te gaan op
conservatorische ingrepen en een collectiebeleid.
—
Er zijn maar heel weinig instellingen die een calamiteitenplan hebben
voor mensen én collecties. Bij een eventueel noodgeval moet er dus
geïmproviseerd worden. De schade aan collectiestukken kan daarbij
hoger oplopen dan noodzakelijk.
—
Het profileren van de collecties gebeurt nu meestal aan de hand van
langdurige bruiklenen. Het afstoten (en dus ook ruilen) van collectiestukken
wordt als problematisch ervaren, omwille van de procedures
en wegens de onzekerheid over de erfgoedwaarde van objecten en bescheiden.
Ook het systeem van in bewaring geven van stukken wordt
nauwelijks toegepast.

OVERWEGINGEN
VOOR DE TOEKOMST
1
2
3
4
5
6
7
8
P31
Een samenwerkingsverband is alleen effectief wanneer het een resultaat
is van de wil van de deelnemers om rond specifieke thema’s of
activiteiten de handen in elkaar te slaan.
—
Men geeft de voorkeur aan een lokale werking. Dit heeft meerdere
voordelen. Zo bestaat er meer aandacht voor de culturele en emotionele
band met het collectiestuk. Daarnaast is het praktisch veel gemakkelijker
om lokaal te werken. Het kan de toegankelijkheid
bevorderen, waardoor de controle op en de studie van de stukken
sneller te realiseren is.
—
Men moet oog hebben voor de diversiteit van erfgoedbewaarders ten
gevolge van verschillen in locatie, kernactiviteiten en interne prioriteiten.
Doordat ze op uiteenlopende snelheden werken, dienen er zich
diverse noden en uiteenlopende vragen aan. Er zijn meerdere depotwerkingen
nodig om iedereen een meerwaarde te kunnen aanbieden.
—
De kunde om uit te leggen wat er moet gedaan worden en waarom, alsook
om een lange termijn planning te maken, is zeer belangrijk om het
behoud en beheer van de collecties te verzekeren. Dit is een opdracht
voor de vele medewerkers die instaan voor het welzijn van de collectiestukken.
Omgekeerd is het van belang dat de eindverantwoordelijken
voor de bewaring van het erfgoed meer leren over de eigenlijke inhoud
en betekenis van conservatie en restauratie.
—
Een gemeenschappelijk depot kan twee vormen aannemen. De eerste
is gericht op de bewaring van materiaalsoorten, het ander neemt de
deelnemers als uitgangspunt. Beide bieden andere mogelijkheden op
vlak van toegankelijkheid en veiligheid.
—
De cultuur met betrekking tot restauraties is eigen aan de instellingen.
Daarom is een gezamenlijke restauratieploeg niet echt gewenst. Er is
wel een nood aan een overzicht van kwaliteitsvolle restauratoren. Ook
een gedeelde infrastructuur met ateliers behoort tot de opties.
—
Op alle fronten wenst men meer advies en/of informatie. De inhoud en
de diepgang ervan kennen een enorme variatie. Het erfgoedveld moet
als het ware met marketingtechnieken benaderd worden om de juiste
gegevens op de juiste plaats te krijgen.
—
De erfgoedverzamelaars willen graag inspelen op de interesse van het
publiek voor de bewaring van erfgoed. Dit kan echter alleen op een
wijze die collectievriendelijk is. Het openstellen van depotruimtes is
dit niet altijd. Er wordt van uitgegaan dat depotruimtes dienen om de
collecties veilig te bewaren, niet om ze te ontsluiten.

P32
REDACTIE-ADRES:
Collectiebeleid / Behoud en Beheer
Musea, Bewaarbibliotheken en Erfgoed
stad Antwerpen
Falconrui 53, B-2000 Antwerpen
T: 03 206 03 50, F: 03 206 03 62
E: Elsje.Janssen@stad.antwerpen.be
Dirk.Aerts@stad.antwerpen.be
Vera.Mahieu@stad.antwerpen.be
EINDREDACTIE:
Elsje Janssen
VORMGEVING:
Jan W. Hespeel & Randoald Sabbe
DRUK:
Sintjoris, Merendree
v.u.: Elsje Janssen, Hessenhuis
Falconrui 53, 2000 Antwerpen
COLOFON
VERANTWOORDING FOTOMATERIAAL
P08 Vleeshuis © Collectiebeleid, Michel Wuyts
Volkskundemuseum © Collectiebeleid, Bart Huysmans
P09 Mayer van den Bergh © Louis De Peuter en Collectiebeleid, Michel Wuyts
Letterenhuis © Collectiebeleid, Bart Huysmans & Michel Wuyts
P12 Vleeshuis © Collectiebeleid, Bart Huysmans
Volkskundemuseum © Collectiebeleid, Bart Huysmans
P13 districtshuis © Erfgoedcel Antwerpen
Etnografisch Museum © Collectiebeleid, Michel Wuyts
P16 districtshuis © Erfgoedcel Antwerpen
P17 districtshuis © Erfgoedcel Antwerpen
P20 districtshuis © Erfgoedcel Antwerpen
centraal museumdepot Luchtbal © Elsje Janssen
P21 centraal museumdepot Luchtbal © Elsje Janssen
P24 centraal museumdepot Luchtbal © Elsje Janssen
P25 Vleeshuis © Elsje Janssen
kerkfabriek © Monumentenwacht Antwerpen
PROJECTONDERZOEK EN TEKST
Sofie De Ruysser