Armoede, migranten en informaliteit in Rotterdam-Delfshaven. Tweede

Armoede, migranten en informaliteit in 

Rotterdam-Delfshaven 

Tweede deelstudie van project 

‘Landschappen van armoede’ 

Richard Staring 

Godfried Engbersen 

Annelou Ypeij 

Werkstukken Sociale Vraagstukken en Beleid

Armoede, migranten en informaliteit in Rotterdam- 

Delfshaven. Tweede deelstudie van project 

Landschappen van armoede / Richard Staring, Godfried 

Engbersen & Annelou Ypeij. 

Trefw.: Armoede – Beleving van armoede – 

Bestaansstrategieën – Informele activiteiten. 

Rotterdam: RISBO Contractresearch BV / Erasmus 

Universiteit Rotterdam. 

Januari 2002, 1e druk 

Verkoopprijs: € 15,90 (inclusief BTW en 

administratiekosten en exclusief verzendkosten) 

Exemplaren van deze uitgave zijn te bestellen bij: 

Secretariaat RISBO 

Erasmus Universiteit Rotterdam 

Postbus 1738 

3000 DR Rotterdam 

tel: 010-4082124 

fax: 010-4529734 

© Copyright RISBO Contractresearch BV. Alle rechten 

voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden 

vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel 

van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan 

ook zonder voorafgaande toestemming van de Directie 

van het Instituut. 

ISBN 9076613-16-8

Inhoudsopgave 

Inhoudsopgave iii 

Voorwoord v 

Hoofdstuk 1 Inleiding: Landschappen van armoede 1 

1.1 Inleiding 1 

1.2 Proces van dataverzameling 2 

1.3 Bestaansstrategie als theoretisch concept en probleemstelling 7 

1.4 Benaderingen van informaliteit 11 

1.5 Verdere opbouw van deze studie 14 

Hoofdstuk 2 Delfshaven: een blijvende migrantenwijk 15 


2.2 Multi-etnisch Delfshaven 16 

2.3 De komst van Turkse en Kaapverdische migranten 28 

2.4 Wonen in Delfshaven 31 

2.5 Samenvatting en conclusies 39 

Hoofdstuk 3 De respondenten nader beschreven 41 


3.2 Algemene achtergrondkenmerken 41 

3.3 Inkomenssituatie 44 

3.4 Schulden en rondkomen 47 

3.5 Materiële en sociale deprivatie 49 

3.6 Maatschappelijke participatie 51 

3.7 Problematische verhoudingen tot de arbeidsmarkt 54 

3.8 Samenvatting en conclusies 62 

Hoofdstuk 4 Informele activiteiten in Delfshaven 65 


4.2 Omvang en aard van informaliteit 66 

4.3 Informele activiteiten door lage inkomensgroepen in Delfshaven 68 

4.4 Informaliteit om rond te kunnen komen 71 

4.5 Het mislukte migratieproject 72 

4.6 Safety first: de morele economie van lage inkomensgroepen 77 

iii

Inhoudsopgave 

Hoofdstuk 5 Armoedebeleid en het benutten van informaliteit 81 

Literatuurlijst 85 

iv

Voorwoord 

Armoede, migranten en informaliteit in Rotterdam-Delfshaven is het tweede 

onderzoeksrapport van het project Landschappen van armoede. Dit onderzoeksproject 

is in 1996 parallel aan de jaarboeken in de reeks Arm Nederland 

opgestart. In deze reeks zijn vijf studies verschenen waarin is ingegaan op de 

aard, omvang en sociale gevolgen van armoede in de Nederlandse verzorgingsstaat, 

alsmede op de effecten van het gevoerde armoedebeleid. Het onderzoeksproject 

Landschappen van armoede daarentegen heeft zich vooral 

gericht op de intensieve studie van duurzame armoede in specifieke stedelijke 

gebieden waar veel arme huishoudens wonen. Het betreft gebieden waar 

sociale uitsluitingsprocessen een ruimtelijke neerslag hebben gekregen, zoals 

in Amsterdam-Noord, Amsterdam-Zuidoost en de deelgemeente Delfshaven 

in Rotterdam. Onderzoek in dergelijke gebieden biedt de mogelijkheid om in 

contact te komen met mensen die al lange tijd moeten rondkomen van een 

inkomen rond het sociaal minimum. Dat is van groot belang omdat de duurzame 

armen veelal zijn ondervertegenwoordigd in het onderzoek naar armoede 

en uitsluiting. 

Wie het huidige onderzoek rond armoede en sociale uitsluiting overziet, kan 

twee verhalen vertellen. Het eerste verhaal is een macroverhaal gebaseerd 

op allerlei indicatoren, ontleend aan survey-onderzoek of belastinggegevens. 

Die indicatoren hebben betrekking op armoedelijnen, deprivatie-indexen, inkomstenbronnen, 

buurtkenmerken, woonlasten, et cetera. In dit type verhalen 

staan niet zozeer arme mensen centraal, maar de kenmerken van kwetsbare 

categorieën (afgemeten aan een aantal vaste persoonskenmerken), 

alsmede enkele determinanten van armoede en achterstand. Dit type onderzoek 

geeft inzicht in de risicofactoren voor het ontstaan en de bestendiging 

van armoede. De Nederlandse pendant van dit type ‘verhalen’ wordt aangetroffen 

in de Armoedemonitoren van het Sociaal Cultureel Planbureau en ook 

in diverse bijdragen in de jaarrapporten in de reeks Arm Nederland. 

In het tweede verhaal staan de sociale werelden van individuen en huishoudens 

centraal, en de bestaansstrategieën die zij ontwikkelen om hun leven zo 

adequaat mogelijk vorm te blijven geven. Daarbij wordt tevens geprobeerd 

om nader inzicht te krijgen in de betekenis van de sociale netwerken en 

ruimtelijke verbanden waarin arme huishoudens zijn ingebed, alsmede in de 

mate waarin arme huishoudens profiteren van het lokale armoedebeleid. Er 

v

Voorwoord 

wordt dus niet alleen gekeken naar reguliere en formele inkomens van arme 

huishoudens, maar ook naar de informele inkomensbronnen die zij aanboren. 

Daarbij wordt er van uit gegaan dat arme huishoudens, in meer of mindere 

mate, zowel beschikken over formele als over informele systemen van ondersteuning. 

Het project Landschappen van armoede vertelt dit tweede verhaal. 

Deze deelstudie is uitgevoerd in Rotterdam-Delfshaven. We hebben zesenzestig 

respondenten uitgebreid geïnterviewd van wie een grote groep een 

Turkse en Kaapverdische afkomst heeft. In dit tweede rapport wordt vooral 

aandacht besteed aan de betekenis van informele economische activiteiten 

voor arme huishoudens. Het is een gevoelig onderwerp waar weinig over bekend 

is, maar waar velen niettemin een opvatting over hebben. In dit rapport 

wordt een poging gedaan om, voorbij de alledaagse retoriek over armoede en 

fraude, een beeld te schetsen van informele activiteiten in de context van één 

van de meest omvangrijke multiculturele gebieden van Nederland. Onze 

analyse bevestigt bepaalde inzichten over duurzame armoede, maar laat ook 

zien dat veel arme huishoudens niet sociaal geïsoleerd zijn en actief zijn op 

de informele arbeidsmarkt. Deze werkelijkheid zou de basis moeten vormen 

voor een meer realistisch sociaal beleid, gericht op het beïnvloeden van de 

afwegingen die arme huishoudens maken. Voorkomen moet worden dat ook 

jongere groepen permanent buitengesloten raken van de formele arbeidsmarkt. 

Deze studie is geschreven door Richard Staring, Godfried Engbersen en Annelou 

Ypeij. Richard Staring heeft het veldwerk georganiseerd en deels zelf 

verricht. Maar deze studie had niet plaats kunnen vinden zonder de inspanning 

van vele personen en instellingen. Wij danken in de eerste plaats de 

respondenten. Het geduld waarmee de respondenten onze uitvoerige vragen 

hebben beantwoord, het inzicht dat ze ons hebben willen geven in hun dagelijks 

leven en het vertrouwen dat ze in ons werk hebben gesteld, heeft in belangrijke 

mate bijgedragen aan de succesvolle afronding van deze studie. In 

de navolgende analyse komen hun meningen, perspectieven en dagelijkse 

ervaringen uitgebreid aan de orde. 

Verder zijn we dank verschuldigd aan iedereen die ons bij de werving van de 

respondenten heeft geholpen. De volgende personen en instellingen willen we 

hierbij met name noemen. In de eerste plaats de medewerkers van het actiecentrum 

‘Het Oude Westen’. Niet alleen vonden wij vanuit hun actiecentrum 

een goede onderzoekslocatie, ook hebben zij ons op verschillende manieren 

van hun ruime kennis van de buurt en de bewoners laten profiteren. Marcelo 

Oliviera (Igreja Universal), Zuster Rosa (migrantenparochie OLV van de Vre- 

vi

Voorwoord 

de), Carlos Goncalves (Platform Buitenlanders Rijnmond), Henny Strooij- 

Sterken (gemeente Rotterdam), Antonio Dagrassa (Kaapverdische Federatie 

FOCR), Tomazia Teixeira (Casa Tiberias), José Paulo (Kaapverdische Arbeidersorganisatie), 

Antonio Silva (Bewonersorganisatie Middelland), Gülsüm Albayrak 

(Bewonersorganisatie Bospolder-Tussendijken), Ertuğrul Karadavut, 

Sjaan Schaap (Aktiegroep Het Oude Westen), Riza Sofuoğlu (TMCR), Osman 

Doğan (Aktiegroep Het Oude Westen). 

Niet in de laatste plaats zijn we veel dank verschuldigd aan de collegaonderzoekers 

Tamara van der Hoek, Ida Dral en Yüksel Temur. Zij hebben 

hun enthousiasme, maatschappelijke nieuwsgierigheid en noodzakelijke 

doorzettingsvermogen ingezet om respondenten te werven, de interviews af 

te nemen en deze gesprekken verder uit te werken. Tamara van der Hoek 

heeft bovendien een deel van paragraaf 2.3 van dit rapport geschreven. 

Tiziana Chessa en Katja Rusinovic zijn van onschatbare waarde gebleken bij 

de verwerking van de data. We hebben waardering voor hun betrokkenheid 

bij het onderzoeksproces. 

Godfried Engbersen 

(Projectleider Landschappen van armoede) 

Rotterdam, januari 2002 

vii

Hoofdstuk 1 Inleiding: Landschappen van 

armoede 

1.1 Inleiding 

Eén van de belangrijkste conclusies uit Arm Nederland. Balans van het armoedebeleid 

is dat er bij de millenniumwisseling - ondanks de sterke economische 

groei van de jaren negentig, het gevoerde armoedebeleid, de algemeen 

toegenomen welvaart en de begrotingsoverschotten - nog steeds veel 

huishoudens zijn die wat betreft hun financiële positie ver achterblijven bij de 

meer bevoorrechte delen van de Nederlandse bevolking (Snel et al. 2000). 

Het is bovendien verontrustend te moeten constateren, dat de armoede zich 

heeft bestendigd. In 1990 had ruim tien procent van alle huishoudens een 

minimuminkomen. In 1998 blijkt dat percentage onveranderd te zijn gebleven. 

Het gaat in 1998 om 673.000 huishoudens waarvan ruim eenderde deel 

(246.000) duurzaam in die situatie verkeerde. De armoede is zich sterker 

gaan concentreren bij kinderen en vrouwen. In het laatste geval gaat het dan 

vooral om alleenstaande, oudere vrouwen en alleenstaande moeders. Ook 

migrantengroepen zijn nog steeds oververtegenwoordigd onder de huishoudens 

met een minimuminkomen. Bijna eenvijfde deel van de arme huishoudens 

zijn huishoudens van allochtonen, afkomstig uit niet-westerse landen. 

Voor wat betreft armoederisico scoren Marokkanen het hoogst en staan Turken 

op de tweede plaats. Van alle Marokkanen in Nederland heeft 43 procent 

een laag inkomen. In het geval van Turken gaat het om 37 procent. Ter vergelijking: 

van de autochtone Nederlanders heeft ‘slechts’ twaalf procent een 

laag inkomen (ibid 8, 29, 37). 

Iedereen heeft een mening over armoede in Nederland. Journalisten wijden 

hun berichtgeving eraan, politici debatteren erover en statistici berekenen de 

omvang ervan. Armoede heeft de laatste jaren als relevant maatschappelijk 

thema erkenning gekregen en staat hoog op de politieke agenda. Onze kennis 

van armoede in de Nederlandse samenleving wordt echter vooral bepaald 

door tellingen en metingen. Over het dagelijks leven van mensen met een 

minimuminkomen is vrijwel niets bekend. Hun belevingen, ervaringen en perspectieven 

zijn tot nu toe slechts zelden thema geweest van wetenschappe- 

1

Hoofdstuk 1 

lijk onderzoek. Het project Landschappen van armoede, dat we in opdracht 

van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid van 1997 tot en 

met 2000 hebben uitgevoerd, wil in deze omissie voorzien. Het project kenmerkt 

zich door intensieve en kwalitatieve onderzoeksmethoden en dan vooral 

door zeer uitgebreide vraaggesprekken. Het heeft tot doel de dagelijkse 

leefwereld van arme mensen te ontsluiten en de aandacht te vestigen op de 

wijzen waarop de betrokkenen omgaan met hun vaak precaire financiële situatie. 

De centrale vraagstelling richt zich op de bestaansstrategieën van arme 

huishoudens. Op welke wijze gaan ze met hun financiële middelen om? Hoe 

maken ze hun situatie hanteerbaar en wat doen ze om deze te verbeteren? 

Landschappen van armoede is uitgevoerd op vier verschillende stedelijke locaties 

in Nederland die alle een hoge concentratie van arme huishoudens 

kennen. De onderhavige studie betreft de verslaglegging van de deelstudie in 

de Rotterdamse deelgemeente Delfshaven. De verschillende deelstudies zijn 

niet alleen in verschillende locaties uitgevoerd, maar richtten zich ook op verschillende 

deelpopulaties van arme huishoudens. In het geval van deze Rotterdamse 

deelstudie is de aandacht in het bijzonder naar migranten uitgegaan 

en dan vooral van Turkse en Kaapverdische afkomst. De andere drie 

deelstudies zijn uitgevoerd in Amsterdam-Noord onder autochtonen, in Amsterdam-Zuidoost 

onder alleenstaande moeders van verschillende etnische 

achtergronden en in Arnhem onder jongeren (zie voor de reeds gepubliceerde 

deelstudies Ypeij, Snel en Engbersen 1999 en Ypeij en Snel 2001). Dit betekent 

overigens niet dat we uitsluitend respondenten hebben geïnterviewd uit 

deze specifieke deelpopulaties. Het streven was om op iedere locatie tachtig 

respondenten te werven waarvan de helft behoorde tot de specifieke doelgroep 

van de locatie. Bij de andere helft van de respondenten gold als enig 

selectiecriterium dat het huishouden van een inkomen op of rond (hooguit 

tien procent boven) het sociaal minimum leeft. Het streefgetal van tachtig 

respondenten is in deze deelstudie overigens niet gehaald. Uiteindelijk spraken 

we met 66 respondenten, van wie 29 Turken en 20 Kaapverdianen. In 

het gehele onderzoek Landschappen van armoede werden ruim driehonderd 

respondenten geïnterviewd. 

1.2 Proces van dataverzameling 

De deelgemeente Rotterdam-Delfshaven is in de eerste plaats als onderzoekslocatie 

gekozen omwille van de concentratie van arme huishoudens en 

uitkeringsgerechtigden in deze buurten. Twee van de vijf Nederlandse post- 

2

Inleiding: Landschappen van armoede 

code-gebieden met het hoogste percentage lage inkomens behoren tot deze 

Rotterdamse deelgemeente. Het betreft de buurten Spangen en Tussendijken 

waar respectievelijk 43% en 41% van de huishoudens tot de lage inkomens 

wordt gerekend. Overigens is er eind jaren negentig van de vorige eeuw in 

Spangen sprake van een vermindering van het aandeel lage inkomens terwijl 

in de aanpalende wijk Tussendijken juist sprake is van een toename (SCP 

2000: 37). In de tweede plaats is deelgemeente Delfshaven een migrantenwijk 

bij uitstek. In het volgende hoofdstuk komen we hier uitgebreid op terug, 

maar voor dit moment is het belangrijk te constateren dat grofweg drie 

van de vier bewoners van deze deelgemeente van niet-Nederlandse origine 

is. Aangezien in dit deelonderzoek de aandacht zich in belangrijke mate op 

migranten zou richten lag deelgemeente Delfshaven voor de hand. De hoofdonderzoeker, 

Richard Staring, beschikte bovendien reeds over een uitgebreide 

onderzoekservaring in deze deelgemeente. Ten behoeve van zijn promotieonderzoek 

heeft hij zich in de jaren negentig met zijn gezin in Delfshaven 

gevestigd en daar van eind 1993 tot halverwege 1996 onder (il)legale Turkse 

migranten veldwerk verricht (Staring 2001). Al voordat hij met de dataverzameling 

voor de onderhavige deelstudie begon, beschikte hij over een grote 

kennis van deze deelgemeente in het algemeen en de Turkse gemeenschap in 

het bijzonder. 

Bij de uitvoering van het onderzoek is de hoofdonderzoeker geassisteerd door 

drie andere onderzoekers. De meeste interviews zijn in de periode van februari 

1998 tot oktober 1999 gehouden. Enkele afrondende interviews vonden 

iets later plaats. De hoofdonderzoeker heeft zich, samen met een Turkse 

onderzoekster, vooral op de Turkse respondenten gericht. De meeste interviews 

met de Turkse respondenten zijn in het Turks afgenomen en achteraf 

vertaald naar het Nederlands. De tweede, autochtone, onderzoekster heeft 

zich vooral toegelegd op de interviews met autochtone Nederlanders. De derde, 

eveneens autochtone, onderzoekster heeft de interviews met de Kaapverdische 

respondenten voor haar rekening genomen. Haar eerdere onderzoekservaring 

in Portugal stelde haar in staat om, indien gewenst, de interviews 

in het Portugees af te nemen, wat de toegang tot deze groep heeft 

vergemakkelijkt. 

We hebben mogelijke respondenten op basis van twee criteria voor deelname 

aan het onderzoek benaderd. De belangrijkste en meest voor de hand liggende 

eis waaraan respondenten moesten voldoen was een formeel inkomen op 

of rond het sociale minimum. In de tweede plaats moesten respondenten 

woonachtig zijn in de deelgemeente Delfshaven. Voor een belangrijk deel zijn 

we hierin ook geslaagd, maar vanaf het begin van het onderzoek is de buurt 

3

Hoofdstuk 1 

Het Oude Westen eveneens in het onderzoek betrokken. Formeel maakt Het 

Oude Westen deel uit van deelgemeente Centrum, maar in allerlei opzichten 

lijkt deze wijk op de verschillende buurten van Delfshaven. Het Oude Westen 

grenst onmiddellijk aan de wijken van deelgemeente Delfshaven, kent een 

vergelijkbare bevolkingssamenstelling en huizenvoorraad en karakteriseert 

zich in een vergelijkbare meervoudige problematiek op de terreinen van onderwijs, 

werkloosheid en criminaliteit. Verder zochten we – gegeven het accent 

in deze deelstudie - speciaal naar respondenten met een Turkse of 

Kaapverdische afkomst. Illegaal verblijvende migranten maken geen deel uit 

van deze studie, alhoewel voor verschillende respondenten hun eerste jaren 

in Nederland wel in de illegaliteit hebben plaatsgevonden. 

Evenals de andere locaties heeft ook in de deelgemeente Delfshaven de werving 

van de respondenten veel tijd en energie gevergd. De bereidheid van de 

Delfshavense populatie om aan het onderzoek mee te werken bleek klein. 

Ondanks de grote inzet van het onderzoeksteam lukte het ons niet om, zoals 

al genoemd, binnen de gestelde tijd de voorgenomen tachtig respondenten te 

vinden. Na zesenzestig respondenten hebben we het onderzoeksproces geëvalueerd 

en zijn we tot de conclusie gekomen, dat we reeds over veel inzichten 

en kennis beschikten. De additionele kennis die we zouden verwerven 

als we ons aan het streefgetal van tachtig respondenten zouden hebben 

vastgehouden, zouden de hiervoor vereiste extra inspanningen en middelen 

niet rechtvaardigen. 

Er zijn verschillende redenen aan te geven die samen een mogelijke verklaring 

bieden voor de moeizame werving van respondenten. Een eerste belangrijke 

constatering is dat deelgemeente Delfshaven (te) vaak onderwerp 

van onderzoek geweest. Zowel bij sommige professionals werkzaam bij de 

verschillende instellingen in de deelgemeente als bij de leden van de mogelijke 

onderzoeksgroep hebben we een zekere onderzoeksmoeheid kunnen constateren. 

Dit resulteerde er soms in dat mogelijke contactpersonen ons niet 

of in eerste instantie met tegenzin te woord stonden en verder wilden helpen. 

Zo gaf een vertegenwoordiger van een Kaapverdische organisatie de onderzoekster 

te kennen dat er al te veel onderzoeken met teleurstellende resultaten 

hadden plaatsgevonden. Bovendien waren potentiële respondenten van 

Turkse afkomst terughoudend en wantrouwend, omdat er de laatste jaren 

veel negatieve berichtgeving over de Turkse gemeenschap in media is verschenen, 

zoals ten aanzien van criminaliteit, bijstandsfraude en grond- en 

huizenbezit in het land van herkomst. Veel Turken hebben de neiging onderzoekers, 

ambtenaren en journalisten over één kam te scheren. In hun bele- 

4


ving zijn het allemaal ongewenste bemoeials en spionnen die door hun werk 

de reeds bestaande negatieve beeldvormingen alleen maar versterken. 

In de tweede plaats merkten we dat de mensen die we benaderden voor een 

interview al door anderen over ons onderzoek geïnformeerd waren. Zij weigerden 

hun medewerking op grond van de lengte van de interviews, het 

grote aantal vragen en het soort vragen. 

Een laatste belangrijke reden ligt besloten in het voor velen beladen karakter 

van het onderwerp armoede. Het is voor veel mensen omgeven met gevoelens 

van schaamte en een waas van geheimzinnigheid. Dit gold voor de autochtone 

Nederlanders (vgl. Ypeij, Snel en Engbersen 1999: 71-80), maar 

zeker ook voor de Kaapverdische en Turkse migranten. Deelname aan het 

onderzoek betekende voor deze mensen dan ook dat hun precaire financiële 

situatie naar de directe sociale omgeving min of meer publiekelijk werd gemaakt. 

Ook als mensen uiteindelijk wel aan het onderzoek deelnamen, bleek 

soms hoe gevoelig de thematiek lag. Toen tijdens een interview met een 

Turks echtpaar een buurvrouw spontaan kwam binnenvallen, werd de onderzoeker 

als advocaat aan haar voorgesteld. Tijdens sommige andere interviews 

werden de vitrages gesloten en als er tijdens de gesprekken gebeld 

werd, vertelden de respondenten slechts zelden de waarheid over de reden 

van ons bezoek. 

Meer in het algemeen werd gaandeweg het onderzoek duidelijk dat lang niet 

iedereen bereid of in staat is over armoede een gesprek aan te gaan. Anticiperend 

op deze schaamtegevoelens gingen we bij de benadering van potentiele 

respondenten uiterst zorgvuldig te werk. We leerden dat het onverstandig 

was om in het onderzoeksveld het onderhavige onderzoek expliciet in termen 

van armoede te verwoorden. Naar potentiële respondenten hadden we het 

over een onderzoek naar rondkomen met een minimuminkomen en hun ervaringen 

met het (langdurig) moeten rondkomen met een laag inkomen. Paradoxaal 

genoeg dienden we, alvorens we mensen voor een interview konden 

uitnodigen, reeds enig inzicht in hun financiële situatie te hebben. Hun inkomen 

was immers één van de belangrijkste selectiecriteria. We waren gedwongen 

om tijdens het allereerste contact, nog voor dat zich een vertrouwensrelatie 

tussen respondent en onderzoeker had kunnen opbouwen, reeds 

vragen te stellen over de inkomenssituatie. We zijn ervan overtuigd, dat dit 

er mede toe bijdroeg dat mensen hun medewerking aan het onderzoek weigerden. 

Verreweg de meeste respondenten, namelijk 51, hebben we indirect, dat wil 

zeggen via anderen, geworven. Medewerkers van organisaties, zoals bijvoorbeeld 

opbouwwerkers, hebben ons met veel respondenten in contact ge- 

5

Hoofdstuk 1 

bracht. Ook mensen met een prominente positie in de verschillende etnische 

gemeenschappen, bleken van groot belang te zijn. Hun inkomen viel dan 

weliswaar boven de door ons gehanteerde norm, maar via hun uitgebreide 

sociale netwerken, wisten ze ons wel met de doelgroep in contact brengen. 

Zij namen ons bijvoorbeeld mee naar informele samenkomsten in het buurthuis 

en gaven informatie over wie we waren en wat we kwamen doen. Hun 

medewerking droeg bij tot een vermindering van gevoelens van wantrouwen. 

Een veel minder succesvolle wervingsmethode was de zogenoemde sneeuwbalmethode, 

het werven van respondenten via reeds geïnterviewde respondenten. 

Op deze manier hebben we slechts vijf respondenten weten te vinden. 

We ervoeren dat respondenten het vaak vervelend vonden om anderen 

voor ons te benaderen. Schaamte speelde hierbij wederom een rol. Ook is 

het een enkele keer voorgekomen dat een respondent wel pogingen ondernam, 

maar dat de mensen die werden benaderd hun medewerking weigerden. 

De overige respondenten hebben we geworven door ze direct aan te 

spreken. Dit was mede mogelijk wegens het uitgebreide sociale netwerk van 

de hoofdonderzoeker in Delfshaven. 

De belangrijkste onderzoeksmethode betrof het afnemen van interviews. 

Omdat het project Landschappen van armoede in totaal door dertien onderzoekers 

en assistenten, verdeeld over vier locaties, is uitgevoerd, hebben we 

gewerkt met een gestructureerde vragenlijst. Deze bestaat uit gesloten en 

open vragen. De gespreksthema’s betreffen de buurt, arbeid, inkomen, vaste 

lasten, rondkomen, contacten met publieke instanties, sociale netwerken en 

maatschappelijke participatie. De gesloten vragen worden meestal gevolgd 

door de open vraag om een toelichting. Van de interviews zijn geluidsopnamen 

gemaakt die vervolgens zo letterlijk mogelijk zijn uitgetypt. Bij de verwerking 

van de gegevens is gebruik gemaakt van de computerprogramma’s 

Kwalitan en SPSS. 

De meeste gesprekken werden na een persoonlijke of telefonische afspraak 

bij de mensen thuis gehouden. De gemiddelde duur van de interviews bedroeg 

vierenhalf uur. Hieruit blijkt dat, wanneer we mensen eenmaal bereid 

hadden gevonden ons te woord te staan, zij uitgebreid de tijd voor ons namen. 

De meeste gesprekken verliepen dan ook openhartig en zonder terughoudendheid. 

Wel waren er enkele onderwerpen die, begrijpelijkerwijs, in de 

taboesfeer lagen, zoals criminaliteit, informele bijverdiensten en het bezit van 

onroerende goederen in de landen van herkomst. Sommige respondenten 

waren dan ook niet bereid over deze onderwerpen veel informatie te verstrekken. 

In een enkel geval kon het interview in één bezoek worden afge- 

6


rond, maar vaker waren er verschillende gespreken voor nodig tot een maximum 

van vijf bezoeken. De meeste respondenten hebben we tenminste 

tweemaal bezocht. 

Eenmaal geworven respondenten konden om verschillende redenen ook weer 

afvallen. Soms bleek tijdens het interview dat het formele inkomen van de 

respondent toch hoger was dan men in eerste instantie aangaf. Bijvoorbeeld 

omdat een ander lid van het huishouden over een formeel inkomen bleek te 

beschikken of omdat de respondent eenvoudigweg meer inkomen genoot dan 

hij of zij in eerste instantie had aangegeven. In deze situaties werd het interview 

weliswaar afgerond, maar werd de respondent niet langer meer in de 

onderzoeksgroep opgenomen. Het is ook regelmatig gebeurd dat een respondent 

weliswaar had toegezegd, maar dat hij of zij op het afgesproken tijdstip 

niet thuis bleek te zijn. In een enkel geval heeft de onderzoeker wel tien keer 

voor een gesloten deur gestaan alvorens het op te geven. De met moeite 

geworven respondent moest dan weer uit onze bestanden worden verwijderd. 

Evenals in Amsterdam-Zuidoost, zijn we in Rotterdam-Delfshaven geconfronteerd 

met respondenten die na één bezoek hun verdere medewerking 

staakten. Niet alle interviews zijn daarom volledig afgerond. Ons inziens kon 

dit gebeuren omdat gaandeweg het interview de respondenten onze vragen 

steeds indringer en persoonlijker vonden, maar ook wegens de toch wat formele 

manier waarop we de interviews afnamen. We maakten immers eerst 

een afspraak voor een bepaalde datum en tijd en kwamen vervolgens gewapend 

met een dikke vragenlijst en een cassetterecorder op bezoek. Deze 

formele wijze van interviewen paste niet steeds in het ritme van het dagelijks 

leven van de respondenten. Een meer antropologische manier van onderzoek 

met aandacht voor groepsontmoetingen, het delen van dezelfde ruimte, participerende 

observatie en informele, kortdurende gesprekken sluit beter aan 

bij de leefwereld van de betrokkenen. Dat heeft het eerdere onderzoek van 

Staring over illegale Turken inmiddels bewezen (Staring 2001). De beschikbare 

tijd en middelen, in combinatie met het ambitieuze streven van tachtig 

respondenten per locatie, boden hiervoor echter niet de ruimte. 

1.3 Bestaansstrategie als theoretisch concept en probleemstelling 

Zoals gesteld, richten de onderzoeksvragen van Landschappen van armoede 

zich op de wijze waarop mensen met een minimuminkomen met hun financiele 

middelen omgaan. Hoe maken ze hun situatie hanteerbaar en wat doen 

7

Hoofdstuk 1 

ze om deze te verbeteren? Het concept bestaansstrategieën hangt nauw met 

deze onderzoeksvragen samen. Door dit concept centraal te stellen nemen 

we afstand van het impliciete en soms expliciete beeld van arme mensen in 

veel onderzoek als passieve slachtoffers van de bestaande economische en 

politieke omstandigheden. Landschappen van armoede gaat uit van de overtuiging 

dat mensen actief handelende personen zijn, active agents, die ook 

met hun beperkte financiële middelen een zekere keuze- en handelingsvrijheid 

hebben. Hoe gering deze speelruimte soms ook is, hun handelingen en 

keuzes zijn niet volledig voorgestructureerd of door de omstandigheden gedetermineerd. 

8 

‘Denying the existence of strategy is equivalent to saying that poverty 

determines the life of the poor in such a way that their courses 

of action are given’. (Gonzalez de la Rocha 1994: 13) 

Mensen beschikken over kennis en zijn geïnformeerd. Ze zijn creatief in het 

bedenken van manieren om in het dagelijks leven om te gaan en leren van 

eerdere ervaringen. Op basis van hun ervaringskennis nemen ze beslissingen. 

Tegelijkertijd blijkt uit allerlei onderzoek dat de kennis die mensen bezitten 

vaak onvolledig, eenzijdig en beperkt is. Hun keuzevrijheid is niet ongelimiteerd. 

Het menselijk handelen wordt deels gestuurd door bepaalde morele 

normen, wederzijdse verwachtingen en onderlinge solidariteit. Dit betekent 

dat mensen handelen en beslissingen nemen, niet in sociaal isolement of op 

louter individuele redenen, maar in relatie tot en met anderen (Long 1992). 

Hun handelingen worden tot op zekere hoogte ingegeven door hun streven 

als volwaardige leden aan hun sociale omgeving deel te nemen, gevrijwaard 

van gevoelens van schaamte, op een manier dat ze het respect van anderen 

verdienen en met het behoud van trots en zelfrespect. 

Leden van arme huishoudens kiezen vanuit hun sociale en fysieke omgeving 

en de mogelijkheden die hen daarbij ter beschikking staan tussen verschillende 

bestaansstrategieën. In de sociaal-wetenschappelijke literatuur wordt 

wel gesproken van survival strategies. Om het gevaar van een dramatisering 

van de situatie te voorkomen gaat onze voorkeur uit naar het begrip ‘bestaansstrategie’. 

Het directe overleven is in de Nederlandse situatie immers 

lang niet altijd bedreigd. Op basis van Roberts (1991: 139) definiëren we bestaansstrategieën 

als een geheel van activiteiten die bewust worden ondernomen 

door één of meer leden van een huishouden met het doel de bestaanszekerheid 

van het huishouden op de kortere of langere termijn te garanderen. 

Het omvat het maken van afwegingen en keuzes tussen verschil-


lende alternatieven. Bestaansstrategieën zijn dus bewust ondernomen handelingen 

van leden van arme huishoudens om in de elementaire levensbehoeften 

te voorzien en de aansluiting met het gemiddelde welvaartspeil in de 

samenleving niet te verliezen. Roberts benadrukt dat het gaat om rationeel 

gedrag. De keuze voor een bepaald gedrag is gebaseerd op een afweging van 

verschillende gedragsalternatieven. Dit wil overigens niet zeggen, dat dergelijke 

strategieën ook op langere termijn geschikt zijn om uit de armoede te 

ontsnappen. Integendeel, in onderzoek wordt vaak betoogd dat bepaalde bestaansstrategieën 

van arme huishoudens, bijvoorbeeld deelname aan informele 

economische activiteiten, een belemmering vormen voor formele arbeidsparticipatie 

en daarmee om structureel uit de armoede te ontsnappen 

(vgl. Roberts 1991, Sansone 1992). 

Zoals we al eerder betoogden wordt in de literatuur vaak een onderscheid 

gemaakt tussen economische of materiële bestaansstrategieën en sociaalpsychologische 

strategieën (Ypeij et al. 1999: 16). Wat betreft dit laatste 

wordt ook wel gesproken van sociaal-psychologisch of sociaal-emotioneel coping-gedrag, 

met andere woorden: pogingen om door cognitieve aanpassingen 

en/of gedragsveranderingen de kans op sociale of psychische kwetsuur 

te verminderen. Als een feitelijke verandering van een problematische situatie 

niet mogelijk is, proberen mensen vaak de uit die situatie voortvloeiende 

emoties te reduceren. Een voorbeeld van dit laatste is onder meer het verschijnsel 

dat werklozen na verloop van tijd niet meer solliciteren om zichzelf 

de pijn van het wederom afgewezen te worden, te besparen. Een ander voorbeeld 

is dat leden van arme huishoudens contacten met mensen met meer 

maatschappelijk succes vermijden, omdat juist in dergelijke contacten het eigen 

maatschappelijk falen zichtbaar wordt. Dit kan door actief afleidingen 

zoeken of door stressverwekkende situaties te vermijden (Tazelaar en Springers 

1984, Engbersen en Van der Veen 1987, de Ridder 1995). Landschappen 

van armoede neemt bij de analyse de bestaansstrategieën die gericht zijn op 

het verbeteren van de materiële en financiële situatie, steeds als uitgangspunt. 

Maar, zoals uit de eerste deelstudie is gebleken, kan juist het vermijden 

van sociale kwetsuur, zoals het ervaren van schaamtegevoelens, aanleiding 

zijn om bepaalde materiële strategieën, zoals het aanvragen van subsidies 

van de overheid, bewust af te wijzen (Ypeij et al. 1999: 79). 

In eerder onderzoek beschrijven we onder meer de volgende bestaansstrategieën 

(vgl. Snel en Engbersen 1996, Ypeij et al. 1999). Budgetmanagement 

betreft het zorgvuldig omgaan met de beschikbare financiële middelen door 

planning, zuinigheid, sparen, prijskopen, voorraden aanleggen en eventueel 

9

Hoofdstuk 1 

schulden maken. Door middel van de strategische samenstelling van het 

huishouden kunnen inkomsten worden samengevoegd, bepaalde kosten worden 

gedeeld en taken ten aanzien van huishouden en zorg gezamenlijk worden 

uitgevoerd. Bij het ontwikkelen van een meervoudige inkomensstrategie 

beschikt één lid van het huishouden over een aantal inkomstenbronnen of 

hebben verschillende leden inkomsten die vervolgens worden samengevoegd. 

Hieronder vallen zowel formele als informele (neven)inkomsten. Op basis van 

het informele relatienetwerk van vrienden, kennissen en familie kan informele 

ondersteuning worden gemobiliseerd. Het vermogen dit te doen, wordt 

wel sociaal kapitaal genoemd. De laatste bestaansstrategie die we onderscheiden 

betreft het verwerven van formele ondersteuning door middel van 

uitkeringen en subsidies van de overheid. 

Iedere rapportage van Landschappen van armoede stelt deze verschillende 

bestaansstrategieën centraal, maar de rapporten onderscheiden zich van elkaar 

door accentverschuivingen in de analyses. De deelstudie over Amsterdam-Noord 

inventariseert en analyseert alle bestaansstrategieën tezamen 

(Ypeij et al. 1999). De onderhavige studie belicht vooral het verwerven van 

informele inkomsten als onderdeel van een meervoudige inkomensstrategie. 

De derde deelstudie gaat vooral in op informele ondersteuning op basis van 

sociale netwerken en formele ondersteuning door de overheid (Ypeij en Snel 

2002). We benadrukken het feit dat hoewel in de onderhavige deelstudie informaliteit 

centraal staat, dit niet betekent dat de respondenten geen andere 

bestaansstrategieën kennen. Informele inkomensgenererende activiteiten 

dienen gezien te worden als onderdeel van een breed scala aan bestaansstrategieën 

die de respondenten ontwikkelen om met hun financiële situatie 

om te gaan en eventuele problemen het hoofd te bieden. 

De onderzoeksvragen die in deze deelstudie centraal staan, zijn als volgt geformuleerd: 

In welke mate ontwikkelen de respondenten informele inkomensgenererende 

activiteiten? Wat is de betekenis hiervan voor hun dagelijks 

leven? Welke patronen van informaliteit kunnen we onderscheiden en 

hoe kunnen deze worden verklaard? 

In de volgende paragraaf gaan we dieper in op informaliteit als theoretisch 

concept. 

10


1.4 Benaderingen van informaliteit 

Lange tijd is het begrip ‘informele economie’ gekoppeld geweest aan nietwesterse 

samenlevingen en aan stedelijke economieën van derdewereldsteden. 

In dergelijke economieën zouden informele, illegale en ongereguleerde 

activiteiten van substantiële betekenis zijn voor de overlevingskansen van 

arme huishoudens en, meer in het algemeen, van groot belang zijn voor de 

nationale en stedelijke economie. Begin jaren tachtig wordt echter uit diverse 

publicaties duidelijk dat informele economische activiteiten ook plaatsvinden 

binnen westerse economieën en wellicht aan betekenis winnen (Kloosterman 

et al. 1996). 

Van belang in dit verband is het werk van Britse onderzoekers als Gershuny 

en Pahl – en in hun voetspoor diverse continentale onderzoekers - die, deels 

onafhankelijk van elkaar, wijzen op de betekenis van informele economische 

activiteiten in postindustriële samenlevingen (zie bijvoorbeeld Gershuny 

1979, Pahl 1984, Lambooy en Renooy 1985, Mingione 1991, Bourdieu 1998). 

Ten eerste maken zij duidelijk dat vormen van zelfvoorziening, vooral binnen 

de huishoudelijke sector, en onbetaalde vormen van wederkerige activiteiten 

binnen een bredere gemeenschap, de communale sector, nog altijd bestaan. 

In geval van zelfvoorziening kunnen zij zelfs aan betekenis winnen door de 

opkomst van de doe-het-zelf-economie. En ten tweede wijzen zij erop dat er 

ook sprake is van werk buiten de formele arbeidssfeer (zwarte sector). Het 

betreft arbeidsactiviteiten waarvoor wel wordt betaald, maar waarvan de 

productie en/of distributie zich geheel of ten dele aan overheidsregels onttrekken. 

Het gaat daarbij om allerlei betaalde, maar (deels) buiten belastingen 

premieregelingen gehouden, goederen en diensten. 

Een derde relevante bevinding is dat informele economische activiteiten van 

beperkt belang blijken te zijn voor werkloze huishoudens. Juist degenen met 

een sterke positie op de formele arbeidsmarkt - in termen van opleiding, 

vaardigheden en sociale contacten - nemen een vooraanstaande plaats in de 

informele economie in. Ray Pahl (1987) spreekt in dit verband over het 

‘Mattheüs-effect’. Om informeel actief te zijn, moet men immers niet alleen 

over de nodige tijd beschikken maar ook over bepaalde competenties, gereedschappen, 

transportmogelijkheden en contacten met potentiële klanten. 

En werkenden beschikken dankzij hun arbeidspositie veelal in meerdere mate 

over dergelijke capaciteiten en mogelijkheden dan degenen die buiten het 

formele arbeidsproces staan. Vandaar dat deze laatste categorie weinig profijt 

lijkt te hebben van de informele economie. Zo draagt de informele eco- 

11

Hoofdstuk 1 

nomie bij aan een verdere polarisatie tussen work-rich en work-poor huishoudens. 

Dit perspectief wordt in de jaren negentig aangevuld met een perspectief 

waarin grootstedelijke economieën centraal staan. De informele economie 

wordt nu geanalyseerd in de context van postindustriële arbeidsmarkten in 

grote steden, en in relatie tot de overkomst en vestiging van omvangrijke 

groepen migranten die bereid zijn om specifiek werk te aanvaarden en bepaalde 

economische activiteiten te ontplooien. Diverse auteurs veronderstellen 

dat aan de onderkant van de arbeidsmarkt in wereldsteden als New York, 

Los Angeles, Tokyo en Londen in toenemende mate ruimte ontstaat voor informele 

arbeid en andere informele activiteiten (zie bijvoorbeeld Waldinger 

1986, Portes en Sassen-Koob 1987, Portes et al. 1989, Sassen 1991). In dit 

deel van de economie komen restanten van industriële activiteiten voor, bijvoorbeeld 

de textielindustrie met zijn naaiateliers, maar vooral allerlei vormen 

van zakelijke en persoonlijke dienstverlening - zoals schoonmaakwerk, 

bewaking, catering, huishoudelijke hulp, werk op warenmarkten - die perspectief 

bieden aan degenen die op de formele arbeidsmarkt in een zeer 

zwakke positie verkeren. Daarnaast is in grote steden een etnische economie 

ontstaan die vooral bezocht wordt door migranten, en waarin informele arbeid 

door verwanten en landgenoten een vanzelfsprekend fenomeen is. Met 

andere woorden, in deze nieuwe benadering wordt verondersteld dat informele 

economische activiteiten ook van betekenis zijn voor kwetsbare groepen 

die zich aan de onderkant van de arbeidsmarkt bevinden, in het bijzonder 

migranten afkomstig uit niet-westerse samenlevingen. Zij hebben geen gevestigde 

arbeidspositie en vaak een beperkt human capital, maar hebben wel 

de beschikking over hechte, ondersteunende netwerken. Het betreft hechte 

sociale netwerken gebaseerd op verwantschap en etniciteit. Dergelijke netwerken 

stellen migranten in staat bedrijven op te zetten omdat zij daardoor 

goedkoop kunnen produceren, en zorgen ervoor dat migrantenhuishoudens in 

staat zijn het hoofd boven water te houden in een nieuwe stedelijke omgeving. 

Voor sommige groepen vormen dergelijke informele activiteiten de basis 

van verdere mobiliteit en emancipatie, voor anderen blijft de informele 

economie – zoals ook de literatuur over derdewereldsteden laat zien – een 

belangrijke additionele bron van inkomen (Seabrook 1996). 

Naast de twee hierboven geschetste perspectieven is nog een derde perspectief 

relevant voor het begrijpen van informele economische activiteiten. Het 

gaat om een perspectief dat immer verbonden is geweest met de ontwikkeling 

van sociale zekerheid en andere vormen van overheidsarrangementen, 

12


namelijk het vraagstuk van fraude, misbruik en oneigenlijk gebruik van fiscale 

en sociale zekerheidswetgeving (Engbersen 1986). In dit perspectief 

staat de institutionele vormgeving van verzorgingsstaten en arbeidsmarkten 

centraal en de onbedoelde en ongewenste effecten daarvan op de arbeidsparticipatie 

en de ondernemingsbereidheid van burgers. Toegespitst op het 

vraagstuk van informele economie veronderstellen sommigen dat een sterk 

gereguleerde arbeidsmarkt kleine ondernemingen welhaast dwingt tot informaliteit. 

1 Daarnaast wordt, sinds het midden van de jaren tachtig, onderkend 

dat systemen van sociale zekerheid en bijstand die mensen verplichten om 

inkomsten op te geven, waarna zij ‘gekort’ worden op de uitkering, uitnodigen 

tot ontduiking. Ook wordt, vooral als er zich arbeidstekorten aandienen, 

gewezen op het probleem van de zogenaamde armoedeval. De armoedeval 

ontstaat indien het verschil tussen arbeidsbeloning en de combinatie van uitkering 

en subsidies zo klein wordt dat het aantrekkelijk wordt om geen formele 

baan te aanvaarden en de uitkering aan te vullen met informele inkomsten. 

Die extra inkomsten hoeven overigens niet alleen via arbeid te worden 

verkregen, maar kunnen ook betrekking hebben op inkomsten uit informele 

onderhuur, informele alimentatie of het creëren van een administratief zo 

voordelig mogelijke samenleefvorm, waardoor extra uitkeringen kunnen worden 

verkregen of bepaalde inkomsten niet worden gekort op een uitkering. 

Deze laatste fenomenen zijn door Köbben en Goschalk (1985: 31-32) aangeduid 

als ‘voordelige arrangementen’. Zij definiëren dit als een verscheidenheid 

aan gedragingen ten opzichte van sociale zekerheidsregelingen waaruit 

financieel gewin voortvloeit. Het gaat deels om berekenend gedrag en deels 

om misbruik of oneigenlijk gedrag. Berekenend gedrag is het optimaal benutten 

van de mogelijkheden die regelingen bieden, desnoods door de feitelijke 

omstandigheden op die regelingen af te stemmen. Voorbeelden hiervan 

zijn scheiden om twee uitkeringen voor alleenstaanden te verkrijgen in plaats 

van één uitkering voor gehuwden, of niet gaan samenwonen om het recht op 

twee aparte uitkeringen niet te verliezen. Berekenend gedrag is legaal gedrag. 

Bij misbruik en oneigenlijk gebruik van regelingen gaat het om gedrag 

dat in strijd is met de letter of de bedoeling van de wet, waarbij dient te worden 

opgemerkt dat de bedoeling van de wet soms moeilijk is te achterhalen 

1 

13 

‘Elke ondernemer rommelt wel wat’, luidt de veelzeggende titel van een onderzoek 

naar de naleving van weten regelgeving van kleine ondernemingen in de bouw, 

horeca en de schoonmaak (Van der Spek en Van Geuns 1993). Deze kleine bedrijven 

bleken soms niet in staat te voldoen aan het wettelijk minimumloon en aan 

andere weten regelgeving (over ontslag, werktijden en veiligheid). Ook de literatuur 

over startende ondernemingen wijst uit dat een deels informele, deels illegale 

bedrijfsvoering een noodzakelijke voorwaarde is voor een succesvolle start 

dan wel handhaving van de eigen onderneming (vgl. Kloosterman et al. 1997, 

Kehla, Engbersen en Snel 1997).

Hoofdstuk 1 

(WRR 1985: 112, 113). Onder misbruik wordt verstaan het daadwerkelijk 

overtreden van wettelijke regels om financieel voordeel te verkrijgen. Een 

voorbeeld daarvan is wit of zwart werken naast de bijstandsuitkering zonder 

dat men de uitkeringsinstantie op de hoogte stelt, of samenleven met twee 

uitkeringen. 

1.5 Verdere opbouw van deze studie 

De opbouw van dit rapport is als volgt. Na in deze inleiding stil te hebben gestaan 

bij het proces van de dataverzameling en een korte uiteenzetting te 

hebben gegeven van de belangrijkste theoretische concepten (bestaansstrategieën 

en informaliteit), zal in hoofdstuk 2 de Rotterdamse onderzoekslocatie 

Delfshaven nader worden beschreven. Bovendien is er in dat hoofdstuk 

aandacht voor de migratiegeschiedenissen van de Turkse en Kaapverdische 

groep en staat de beleving van de buurt voor de respondenten centraal. In 

hoofdstuk 3 wordt een profielschets van de groep geïnterviewde respondenten 

gegeven. Hierbij wordt ingegaan op hun inkomenssituatie aan de hand 

van het type inkomensbron, hoogte van het inkomen, armoededuur, schulden, 

materiële en sociale deprivatie, en maatschappelijke participatie. Ook 

analyseren we aan de hand van de persoonlijke biografieën van respondenten 

hun verhouding tot de arbeidsmarkt. In hoofdstuk 4 gaat de aandacht vooral 

uit naar de informele bestaansstrategieën van de respondenten. Naast een 

beschrijving van de omvang en het karakter van de informaliteit, zal ook de 

vraag naar de betekenis van de informele activiteiten voor huishoudens met 

een inkomen rondom het sociaal minimum worden beantwoord. In hoofdstuk 

5, tot slot, worden de conclusies van deze deelstudie gepresenteerd. 

14

Hoofdstuk 2 Delfshaven: een blijvende 

migrantenwijk 


De meeste toeristen die Rotterdam met de trein aandoen, zullen, nadat ze 

het Centraal Station zijn uitgekomen, de Westersingel inlopen en bij het vernieuwde 

Schouwburgplein naar links afbuigen om het bekende winkelcentrum 

‘De Lijnbaan’ in te lopen. De Lijnbaan lijkt in alle opzichten op de centrale 

winkelgebieden en uitgaanscentra van andere grote en kleinere steden. Het 

zijn dezelfde grote warenhuizen, voedselketens en modewinkels die we ook in 

de centra van Amsterdam, ‘s-Hertogenbosch of Doetinchem kunnen aantreffen. 

Indien men echter ter hoogte van het Schouwburgplein niet links, maar 

rechts de West Kruiskade zou inslaan, komt men in een ogenschijnlijk 

vreemde omgeving. Hier moeten voetgangers bij zonnig weer over te smalle 

en volle voetpaden tussen migranten uit allerlei landen een weg zien te vinden, 

en moeten fietsers en automobilisten tussen de dubbel geparkeerde 

auto’s en trams door laveren. Een politiebureau heet hier een ‘politie toko’ en 

de herkenbare winkels van ‘De Lijnbaan’ zijn spoorslags verdwenen. In plaats 

daarvan vinden we aan het begin van de West Kruiskade een concentratie 

van Chinese winkels en restaurants die daarmee de overgang markeren naar 

een gebied waar migranten uit de meest diverse herkomstlanden het stadsbeeld 

bepalen. De West Kruiskade, die loopt tot de ‘s Gravendijkwal, vormt 

het begin van een lange winkelstraat die onder verschillende namen doorloopt 

tot aan het Marconiplein. Het is deze drie kilometer lange straat die 

vanuit het centrum dwars door de deelgemeente Delfshaven naar de rand 

van Rotterdam voert. De dataverzameling waar deze studie zich op baseert, 

heeft zich afgespeeld in de buurten die deel uitmaken van de deelgemeente 

Delfshaven: Spangen, Bospolder/Tussendijken, Delfshaven, Schiemond, Oud- 

15

Hoofdstuk 2 

Mathenesse, Middelland, Het Nieuwe Westen en Het Witte Dorp. 2 Volgens onderzoekers, 

politici en journalisten staan deze buurten er in allerlei opzichten 

slecht voor en zij spreken en schrijven dan ook over ‘achterstandswijken’, 

‘uitkeringsbuurten’, ‘concentratiebuurten’ of zelfs over ‘Nederlandse getto’s’. 

Dit hoofdstuk heeft tot doel om een nader beeld te schetsen van de woonomgeving 

van de respondenten. We geven daartoe allereerst een beschrijving 

van Delfshaven en staan stil bij de sociale problematiek die de deelgemeente 

kenmerkt. In de tweede plaats zullen we in algemene zin inzicht bieden in het 

migratieproces van de Turkse en Kaapverdische migrantengroepen. Tot slot 

zullen we in dit hoofdstuk beschrijven hoe de leden van de onderzoeksgroep 

in Delfshaven wonen en hun beleving schetsen van wonen in een wijk die 

door buitenstaanders als een armoedewijk wordt getypeerd. 3 

2.2 Multi-etnisch Delfshaven 

Deelgemeente Delfshaven heeft een uitgesproken multi-etnisch karakter en 

kenmerkt zich verder door een grote dynamiek en mobiliteit van de bewoners. 

Er vindt een constante beweging plaats, waarbij nieuwe bewoners zich 

in de wijk vestigen en andere bewoners naar elders verhuizen. De aanwezigheid 

van verschillende etnische groepen, die zich successievelijk tijdens de 

afgelopen vier decennia in Delfshaven hebben gevestigd, maakt het moeilijk 

om te spreken in termen van ‘gevestigden’ en ‘buitenstaanders’ (Elias en 

Scotson 1976). Net zo goed als de autochtone Nederlanders zichzelf als de 

gevestigden zien en de migranten in hun ogen de buitenstaanders zijn, definiëren 

de Surinaamse migranten zich als de gevestigden en verwijzen ze bijvoorbeeld 

naar de recentelijk gearriveerde Somalische migranten als de 

nieuwkomers. Afhankelijk van het perspectief en de positie die men denkt in 

te nemen, definieert de ene groepering de andere groepering als buitenstaander 

of als gevestigde. 

Deelgemeente Delfshaven heeft sinds haar ontstaan een aantrekkingskracht 

op migranten uitgeoefend. Rond 1860 beginnen ondernemende particulieren 

2 

3 

16 

Rotterdam is bestuurlijk onderverdeeld in deelgemeentes. In de tekst worden de 

woorden deelgemeente en wijk als synoniemen afwisselend gebruikt. Deelgemeentes 

zijn weer onderverdeeld in buurten. Dit betekent dat de deelgemeente 

Delfshaven niet verward moet worden met de gelijknamige buurt Delfshaven. 

Overigens verlopen de bestuurlijke indelingen niet parallel met de indelingen zoals 

de lokale bevolking die hanteert. Veel respondenten weten bijvoorbeeld niet in 

welke deelgemeente ze wonen of wat de officiële naam is van de buurt waar ze, 

vaak al jaren, wonen. 

Delen van dit hoofdstuk zijn gepubliceerd in Staring (2001). We zijn dank verschuldigd 

aan Tamara van der Hoek voor haar bijdragen aan de tekst van dit 

hoofdstuk.

Delfshaven: een blijvende migrantenwijk 

op smalle kavels tussen de sloten goedkope woningen te bouwen om de migranten 

uit Zeeland, Brabant, Groningen en Duitsland te kunnen huisvesten 

(Vermeer en Rebel 1994: 127). In grote lijnen heeft de deelgemeente Delfshaven 

tussen 1870 en 1920 haar huidige vorm gekregen. Kenmerkend voor 

deze Rotterdamse wijk - dat het Duitse bombardement tijdens de tweede 

wereldoorlog vrijwel ongeschonden heeft doorstaan - zijn brede lanen als de 

Mathenesselaan met aan weerszijden oude lindebomen en de Heemraadssingel 

met het vele groen, de parkjes en de speelgelegenheden voor kinderen. 

Grote herenhuizen, oorspronkelijk gebouwd voor de gegoede middenklasse, 

met gevels van Jugendstil en Art Nouveau, deftige brede deuren en overdadige 

glas-in-loodversieringen, bepalen het aangezicht van deze straten. Net als 

een eeuw geleden bieden deze woningen, die met gemak voor een miljoen 

gulden van eigenaar verwisselen, momenteel huisvesting aan de rijkere middenklassen, 

zoals tweeverdieners, en in toenemende mate ook aan gezondheidspraktijken, 

makelaars of onderzoeksbureaus, die er slechts kantoor 

houden. 

Delfshaven is een wijk van contrasten. De tegenstellingen tussen de brede, 

ruim opgezette, chique lanen en de tussen deze lanen ingeklemde buurten 

met hun compacte, sobere woningen, is groot. Destijds gebouwd om de 

toenmalige migranten te kunnen herbergen die emplooi vonden in de snel 

groeiende haveneconomie, worden ze tegenwoordig gebruikt door nieuwe 

generaties migranten uit andere landen en werelddelen (Burgers 1999, 

2001). Een deel van het compacte karakter van deze tussenbuurten is met de 

stadsvernieuwing verdwenen. Complete huizenblokken zijn hierbij gesloopt 

en hebben plaats gemaakt voor nieuwbouw. Soms heeft de vrijgekomen 

ruimte zijn oorspronkelijke woonfunctie verloren en heeft het stadsbestuur 

het laten inrichten tot speeltuin en ontmoetingsplaats, zoals bijvoorbeeld tegenover 

de ingang van het voormalige joodse ziekenhuis aan het Branco van 

Dantzigpark in de buurt Middelland. 

In zekere zin kunnen we constateren dat de bewoning van de diverse locaties 

in de deelgemeente Delfshaven door een zekere continuïteit wordt gekenmerkt. 

De herenhuizen van Delfshaven worden nog steeds bewoond door de 

rijkere middenklasse en de oorspronkelijke arbeiderswoningen bieden nog 

steeds huisvesting aan de meer recente arbeidsmigranten en hun nakomelingen. 

Ook de armoede die sinds het ontstaan van deze buurten aanwezig is 

geweest, heeft zich door de decennia heen gecontinueerd. Deze constateringen 

betekenen echter niet dat er niets is veranderd. De wijk is op allerlei manieren 

anders. Van het koperen deurbeslag dat niet meer glanzend mooi 

wordt gepoetst, de chique winkels die zijn verdwenen, tot de bewoners aan 

17

Hoofdstuk 2 

toe, zoals een voormalige Delfshavense ons vertelde. De nieuwkomers van nu 

verschillen in grote mate van de eerste migranten die zich in Rotterdam vestigden. 

In de eerste plaats is er sprake van grotere culturele verschillen ten 

opzichte van de autochtone bewoners, waarbij het ontbreken van een gemeenschappelijke 

taal contact in de weg kan staan. In de tweede plaats vestigen 

zich migranten met een andere achtergrond. De arbeidsmigranten die 

in deze wijk kwartier maakten, worden in toenemende mate opgevolgd door 

migranten met een andersoortige migratiegeschiedenis: vluchtelingen, afgewezen 

asielzoekers, tijdelijke arbeidsmigranten uit de voormalige Oost- 

Europese landen en illegaal verblijvende vreemdelingen uit allerlei herkomstlanden. 

Een derde verandering betreft de transnationale oriëntatie van migrantengroepen. 

Via satelliettelevisie die met behulp van schotelantennes de huiskamers 

binnenkomt kan men het nieuws en andere wetenswaardigheden uit 

het herkomstland op de voet volgen, door internet en e-mail kan men eenvoudig 

contact leggen en de aanwezigheid van belwinkels maakt telefonisch 

contact betaalbaar (Staring en Zorlu 2001). Verbeterde en relatief goedkope 

transportmogelijkheden maken het bovendien mogelijk om in het weekend 

naar bijvoorbeeld Istanbul te vliegen, ter plekke bepaalde zaken te regelen, 

om op maandag weer om negen uur op het werk te verschijnen. Deze verbeterde 

transport- en communicatiemogelijkheden en de voortdurende migratie 

hebben tot gevolg dat migranten betekenisvolle contacten kunnen blijven 

onderhouden met familie, vrienden en kennissen in het herkomstland. 

Dergelijke loyale contacten over nationale grenzen heen worden in de literatuur 

aangeduid in termen van transnationaal. In de West-Europese context is 

deze transnationale oriëntatie voor de Turkse groep verreweg het best gedocumenteerd 

(Faist 1999, Staring 2001). 

Ook voor de Kaapverdianen kunnen we in de literatuur aanwijzingen vinden 

voor een sterke transnationale oriëntatie. Zo beschrijft Staring (1999) hoe 

het merendeel van de illegale Kaapverdianen in Rotterdam zich met de steun 

van legaal verblijvende familieleden in Nederland kunnen vestigen en laat 

Engbersen (1999) zien hoe dezelfde Kaapverdische illegalen profiteren van 

substantiële ondersteuning tijdens hun illegale verblijf in Nederland. Het ondersteunen 

van familieleden in het herkomstland bij hun komst naar Nederland 

en hun (eventuele) illegale verblijf worden hierbij als een indicator voor 

een transnationale oriëntatie opgevat. Andere indicatoren voor dergelijke 

transnationale oriëntaties zijn de financiële investeringen in het herkomstland, 

de contacten die men onderhoudt met familieleden en vrienden in het 

18


herkomstland en de voorkeur om een huwelijkspartner uit het herkomstland 

te halen (Staring 2001: 207-221, Gowrichan 2001) 

Deze transnationale netwerken, die verschillende vestigingslanden met het 

herkomstland verbinden, bieden mogelijkheden en leggen tegelijkertijd verplichtingen 

op aan de migranten in Nederland. De loyaliteit die mensen ten 

opzichte van elkaar hebben in dergelijke netwerken geeft tevens aanleiding 

en mogelijkheid om elkaar over grote afstanden heen te ondersteunen. Deze 

transnationale netwerken vormen de ruimte waarin potentiële migranten zich 

in de context van een restrictief toelatingsbeleid toch in Nederland kunnen 

vestigen. Gevestigde migranten mobiliseren hun netwerken, helpen op selectieve 

wijze vrienden en familie met hun overkomst naar Nederland, wat in 

potentie weer nieuwe migratie kan oproepen (Staring 2001). Naast de belangrijke 

rol die transnationale netwerken hebben voor de continuering van 

internationale migratie, hebben ze ook belangrijke implicaties voor allerlei 

informele zorgarrangementen. Zo beschrijft Van Walsum voor de Javaanse 

Surinamers hoe hun transnationale loyaliteit samengaat met verschillende 

informele zorgarrangementen. Ouderen komen vanuit Suriname voor lange 

periodes op bezoek bij hun kinderen in Nederland, kinderen van in Nederland 

woonachtige Surinamers brengen een deel van hun jeugd door bij familie in 

Suriname en Surinamers komen naar vrienden of familie in Nederland om 

mee te helpen in het bedrijf (Van Walsum 2000). Het onderhouden van contacten 

over grote afstanden brengt ook met zich mee dat migranten specifieke 

en extra kosten maken. Voor migranten die rondkomen met een uitkering 

op het sociaal minimum betekent dit een extra belasting (vgl. Snel 1998, 

Gowrichan 2000a, 2000b: 9-16) 

Een laatste belangrijke verandering die zich in buurten als Delfshaven heeft 

voorgedaan, betreft het nieuwe gezicht dat armoede heeft gekregen. Waar 

armoede aan het begin van de twintigste eeuw nog vooral in het teken van 

‘overleven’ stond, heeft het momenteel veel meer het karakter van ‘bijblijven’ 

(Bouman en Bouman 1952, Engbersen en Staring 2000). Delfshaven staat 

landelijk bekend als een ‘arme wijk’ met een veelheid aan problemen en 

achterstand op allerlei terreinen. 

Achterstand nader beschouwd 

Om het beschikbare welzijnsgeld over de verschillende Rotterdamse stadswijken 

op een rechtvaardige wijze te kunnen verdelen, zijn in 1980 zogenaamde 

achterstandsscores berekend. Deze scores zijn het resultaat van het 

wegen van buurten naar verschillende sociale indicatoren, zoals het gemiddeld 

onderwijsniveau, het aantal uitkeringen, het aantal etnische minderhe- 

19

Hoofdstuk 2 

den, de mobiliteit, het gemiddeld inkomen, de economische waarde van woningen, 

de werkloosheidscijfers en de sterftecijfers. Op basis van de achterstandsscores 

is het mogelijk Rotterdamse buurten en wijken in hun ontwikkeling 

met elkaar te vergelijken (Das, Lith en Stolk 1998). Als we op grond 

van deze indicatoren naar de positie van de wijk Delfshaven kijken, is het 

opmerkelijk dat Delfshaven de meest omvangrijke achterstand binnen Rotterdam 

kent. Deze achterstandspositie van Delfshaven is - in vergelijking met 

de situatie in de andere Rotterdamse wijken – de afgelopen twee decennia 

bovendien onveranderlijk slecht gebleven. Delfshaven heeft, drie decennia 

stedelijke ontwikkelingsprogramma’s ten spijt, geen eenduidige positieve 

ontwikkeling doorgemaakt zoals andere deelgemeentes - bijvoorbeeld Stadscentrum 

- die wel hebben doorlopen (vgl. Engbersen, Leun, Staring en Kehla 

1999: 69). 

Niet alleen lokaal, maar ook op nationaal niveau nemen de buurten in Delfshaven 

een slechte positie in. Zo presenteert Engbersen een overzicht van 

dertig buurten met de meeste uitkeringsgerechtigden in de vier grote steden. 

Hiervan behoren er vijf tot Delfshaven (Engbersen 1997). De Delfshavense 

buurten Spangen en Tussendijken nemen respectievelijk de tweede en vierde 

plaats in waar het gaat om de vijf postcodegebieden in Nederland met het 

hoogste aandeel lage inkomens (SCP 2000: 37). De achterstandsscores 

schetsen een overzichtelijk beeld, maar verhullen tegelijkertijd de werkelijkheid 

waar de afzonderlijke indicatoren meer zicht op geven. Dat blijkt als we 

preciezer naar een aantal indicatoren kijken. 

De veelkleurigheid van Delfshaven 

Of men zich nu wandelend door de winkelstraat richting Marconiplein begeeft 

of zich laat vervoeren met de verschillende tramlijnen die deze wijken verbinden 

met de rest van Rotterdam, onherroepelijk dringt het beeld zich aan 

de buitenstaander op dat autochtone Nederlanders in deze wijken een minderheid 

vormen. De formele cijfers kunnen dit beeld slechts bevestigen. 

Hoewel autochtone Nederlanders weliswaar de grootste groepering blijven, 

bestaat de deelgemeente Delfshaven voor tweederde uit migranten met een 

veelheid aan nationaliteiten (COS 2000). De demografische samenstelling 

van Delfshaven vormt dan ook geen afspiegeling van de bevolking in de overige 

wijken van Rotterdam. Tot de bijna 600.000 inwoners die Rotterdam in 

1999 telt behoren ruim 252.000 allochtonen. Daarmee is 43 procent van de 

Rotterdammers van niet-Nederlandse komaf. Onder de allochtonen bevinden 

zich 163.000 inwoners, die tot de etnische minderheden worden gerekend, 

waaronder bijna 40.000 Turken, die na de Surinamers de grootste migran- 

20


tengroep in Rotterdam vormen, en 14.000 Kaapverdianen. 4 Een etnisch heterogene 

wijk als Delfshaven telt naast traditionele migrantengroepen als Surinamers, 

Turken, Kaapverdianen en Marokkanen talrijke migranten uit andere 

herkomstlanden, migranten die in toenemende mate een persoonlijke 

geschiedenis bezitten die los staat van het Nederlandse koloniale verleden of 

de werving van gastarbeiders. Deze zogenaamde ‘nieuwe’ migranten komen 

uit vrijwel alle werelddelen, hebben vaak een achtergrond als asielzoeker en 

missen veelal een omvangrijke eigen gemeenschap waarop men kan terugvallen. 

De migranten wonen niet gelijkmatig verdeeld over de stad, maar concentreren 

zich veelal in de vooroorlogse stadswijken rondom het centrum en in 

overeenkomstige wijken ‘op Zuid’. De Rotterdamse wijken Delfshaven, Noord, 

Stadscentrum en Feijenoord liggen wat het aandeel Turkse migranten in de 

bevolking betreft boven het Rotterdamse gemiddelde, waarbij de wijken Feijenoord 

en Delfshaven er expliciet uitspringen. Een kwart van de Turken die 

woonachtig zijn in Rotterdam woont in Delfshaven. De Kaapverdianen concentreren 

zich zelfs voor een belangrijk deel in Delfshaven. Vijfenveertig procent 

van hen woont in deze deelgemeente. Verder hebben ze zich redelijk gelijkmatig 

over de stad verspreid. In totaal wonen er in deelgemeente Delfshaven 

ruim zesduizend Kaapverdianen en rond de tienduizend Turken. Zoals 

uit tabel 2.1 blijkt, vormen zij respectievelijk veertien en negen procent van 

de Delfshavense bevolking. 

Tabel 2.1 Turkse, Kaapverdische migranten en allochtonen als percentage van totale bevolking per deelgemeente, 

per 1-1-1999* 

Turken Kaapverdianen Allochtonen Totaal 

Stadscentrum 7 3 51 28.348 

Delfshaven 14 9 69 72.729 

Overschie 2 2 32 16.772 

Noord 9 3 48 52.100 

Hillegersberg – Schiebroek 1 1 25 38.982 

Kralingen – Crooswijk 6 2 47 52.014 

Prins Alexander 1 1 25 83.740 

Feijenoord 17 2 60 71.646 

IJsselmonde 2 1 31 59.134 

Charlois 6 1 44 65.876 

Hoogvliet 2 1 31 36.981 

Rotterdam (N) 39.199 14.264 252.846 592.597 

Bron: COS (2000) 

*Hoek van Holland, Pernis en Haven en Industrie zijn niet in de tabel opgenomen, maar wel in de totalen verwerkt. 

Als we op buurtniveau binnen de deelgemeente Delfshaven kijken, blijken 

zich ook concentraties voor te doen. Van de Delfshavense buurten concen- 

4 

21 

Tot de etnische minderheden worden de doelgroepen van het minderhedenbeleid 

gerekend: Surinamers, Antillianen, Turken, Marokkanen, Kaapverdianen en de 

Noord-mediterranen (migranten afkomstig uit Griekenland, Italië, Portugal, Spanje 

en het voormalige Joegoslavië).

Hoofdstuk 2 

treren de Turkse en Kaapverdische migranten zich vooral in Bospolder/Tussendijken, 

Spangen, Het Nieuwe Westen en Middelland. In Oud- 

Mathenesse, Het Witte Dorp en Schiemond hebben ze zich in beduidend mindere 

mate gevestigd. In Bospolder/Tussendijken is ruim twintig procent van 

de bevolking van Turkse origine, terwijl het in Oud-Mathenesse om net vier 

procent gaat. In tabel 2.2 staat de bevolkingssamenstelling van deelgemeente 

Delfshaven uitgewerkt naar etnische herkomst. 

Tabel 2.2 Bevolkingsamenstelling deelgemeente Delfshaven per 1-1-1999 

Sur. Ant. Kaapv. Turk. Marok. N. 

Medit. 

Ov. arm Ov. rijk Autocht. Totaal 

Delfshaven 801 284 429 455 391 301 504 518 2646 6329 

Bospolder 944 170 729 1728 1121 404 442 400 1900 7838 

Tussendijken 854 158 567 1496 847 428 399 518 1943 7210 

Spangen 1856 311 1174 1893 1824 498 819 425 1905 10705 

Nieuwe Westen 2710 416 1697 2628 2439 705 1231 1084 5370 18280 

Middelland 1498 302 1032 1260 847 598 1013 953 4300 11803 

Mathenesse* 639 105 222 262 218 267 463 635 3726 6537 

Witte Dorp 48 13 31 27 69 10 23 54 334 609 

Schiemond 896 108 505 222 310 183 311 166 755 3456 

Deelgemeente 10.246 1.867 6386 9.971 8.066 3.394 5.205 4.753 22.879 72.767 

Rotterdam 

Bron: COS 2000 

49.525 14.328 14.264 39.199 29.092 16.928 35.419 54.091 339.751 592.597 

* Oud-Mathenesse en Nieuw-Mathenesse zijn hier samengevoegd. 

Kenmerkend voor deelgemeente Delfshaven is ook de aanwezigheid van illegaal 

verblijvende migranten, een groep die niet in bovenstaande tabel is verwerkt 

om de eenvoudige reden dat illegale vreemdelingen zich niet bij de 

overheid registreren. Deze migranten missen de noodzakelijke verblijfsdocumenten 

om in Nederland te kunnen wonen, maar wonen en werken hier desondanks 

toch. Voor een deel vloeit hun aanwezigheid voort uit de legaal verblijvende 

landgenoten die met hun participatie in grensoverschrijdende netwerken 

kettingmigratie initiëren door familieleden in het herkomstland in hun 

komst en verblijf op selectieve wijze ondersteunen. Daarnaast kent Delfshaven 

door de relatief lage huren en de aanwezigheid van een particuliere verhuurmarkt 

een relatief sterke aantrekkingskracht op nieuwkomers. Voor 

Rotterdam is het totale aantal illegale vreemdelingen op ruim 11.000 personen 

geschat (Van der Leun, Engbersen en Van der Heiden 1998, Burgers en 

Engbersen 1999). Als we afgaan op de registraties van de Rotterdamse politie 

woont een aanzienlijk deel van deze illegale migranten in Delfshaven. Bijna 

veertig procent van de in 1995 door de politie aangehouden illegale migranten 

gaf desgevraagd te kennen in deze deelgemeente woonachtig te zijn 

(Staring 2001: 37-38). 

De woningvoorraad in Delfshaven 

Als we naar de woningmarkt in Delfshaven kijken, wijken de eigendomsverhoudingen 

in Delfshaven niet opzienbarend van de rest van Rotterdam af. 

22


Delfshaven kent in vergelijking met Rotterdam als geheel wat minder koopwoningen 

en wat meer woningen in de sociale sector, die door woningbouwcorporaties 

of de gemeente worden verhuurd. 5 Opvallend is wel het relatief 

omvangrijke deel van de woningmarkt dat door particulieren wordt verhuurd: 

een kwart van het totale aantal beschikbare woningen (COS 1999). Als we 

naar andere kenmerken kijken, vallen een aantal zaken op. Zo ligt de netto 

huurprijs van de woningen in Delfshaven in vergelijking met woningen in relatief 

nieuwe wijken als Prins Alexander beduidend lager. Bijna driekwart van 

de huurwoningen in Delfshaven valt onder de grens van zeshonderd gulden 

netto huur, terwijl dit percentage in Prins Alexander rond een kwart ligt. Ook 

de formele woningbezetting in deelgemeente Delfshaven steekt, zowel als het 

gaat om over- als om onderbezetting, ten opzichte van deze nieuwe wijken 

ongunstig af (COS 1999). 6 

Indien we kijken naar de bevolkingsdichtheid springt Delfshaven er ook uit 

met veruit het hoogste aantal mensen per vierkante kilometer. Terwijl er in 

Rotterdam gemiddeld 2.800 mensen per vierkante kilometer wonen, kent 

Delfshaven een gemiddelde bevolkingsdichtheid van ruim veertienduizend 

mensen per vierkante kilometer. Delfshaven kent een relatief jonge bevolking. 

Bijna dertig procent van de bewoners is onder de twintig jaar en het 

percentage 55-plussers bedraagt vijftien procent van de inwoners. Ter vergelijking, 

bijna een kwart van de Rotterdamse bevolking valt in de categorie 55plussers. 

Het opleidingsniveau van de werkzoekende inwoners van Delfshaven 

vormt in grote lijnen - en zeker voor wat de hogere opleidingen betreft - 

een redelijke afspiegeling van het algemene beeld onder de werkzoekenden 

zoals we dat in heel Rotterdam aantreffen. Bijna driekwart van de ingeschreven 

werkzoekenden in Rotterdam en ook in de wijk Delfshaven, heeft ten 

hoogste een mavo of een vergelijkbaar diploma behaald. Wel zien we in 

Delfshaven een lichte oververtegenwoordiging van werkzoekenden die in het 

geheel geen onderwijs of uitsluitend het basisonderwijs hebben doorlopen. 7 

Het gemiddeld besteedbaar inkomen ligt - of we het nu per inwoner of per 

huishouden bekijken - in Delfshaven beduidend lager dan in Rotterdamse 

5 

6 

7 

23 

De woningvoorraad in Delfshaven bestaat voor vijftien procent uit koopwoningen 

(tegen 22 procent voor Rotterdam als geheel) en zestig procent valt binnen de sociale 

sector. Een kwart van de woningvoorraad wordt door particulieren verhuurd 

(COS 1999). 

Er is sprake van onderbezetting als één persoon in vier en meer kamers, of twee 

personen in vijf en meer kamers, of drie personen in zes en meer kamers wonen. 

Er is sprake van overbezetting als drie personen in één kamer, vier of vijf personen 

in twee kamers, of zes en meer personen in drie kamers wonen. Men spreekt 

over ‘sterke overbezetting’ als vier of vijf personen in één kamer of zes personen 

in twee en minder kamers wonen (COS 1999). 

Voor geheel Rotterdam heeft 31 procent een opleidingsniveau dat lager ligt dan 

het vbo (voorbereidend beroeps onderwijs) en in Delfshaven bedraagt dit percentage 

36 (COS 1999).

Hoofdstuk 2 

deelgemeentes als Prins Alexander en Hillegersberg/Schiebroek. Het aantal 

uitkeringsgerechtigden steekt in Delfshaven dan ook ongunstig af ten opzichte 

van Rotterdam als geheel. Over 1998 ontvangt vijftien procent van de 

inwoners van Delfshaven een uitkering in het kader van de Algemene Bijstands 

Wet tegen gemiddeld tien procent over heel Rotterdam (COS 1999). 

In het merendeel van de Delfshavense buurten heeft meer dan veertig procent 

van de bewoners een uitkering (ABW of andere specifieke uitkeringen, 

WW, WAO). Dat lokale ondernemers goed op de hoogte zijn van deze situatie 

blijkt uit de flyers in hun etalages die voorbijgangers wijzen op de mogelijkheid 

om pro forma nota’s voor de sociale dienst te krijgen. De ontwikkeling 

van het aantal uitkeringsontvangers uit de etnische minderheden is evenmin 

gunstig. Alle initiatieven om mensen uit de bijstand en in het arbeidsproces 

te krijgen zijn het meest succesvol gebleken onder autochtone Nederlanders 

en Surinamers. Het aandeel Turkse migranten met een ABW-uitkering is vrijwel 

constant gebleven, onder de Marokkanen en vooral de migranten uit de 

zogenaamde ‘arme landen’ is het percentueel zelfs toegenomen. Bovendien 

vindt de uitstroom van mensen uit de ABW vooral plaats onder degenen die 

relatief kort staan ingeschreven (Leijs 1999: 59-63). 

Criminaliteit en de informele economie 

In de Rotterdamse buurten waar verhoudingsgewijs veel huishoudens met lage 

inkomens, migranten en uitkeringsgerechtigden woonachtig zijn, is er 

sprake van een concentratie van overlast en criminaliteit (Snel, Leun en Engbersen 

1998: 109-10). De buurten van Delfshaven vormen hierop geen uitzondering. 

Na de wijk Stadscentrum worden in Delfshaven, in absolute getallen, 

de meeste aangiften gedaan. Ook indien we het aantal inwoners verdisconteren 

blijkt de wijk voor wat de criminaliteit betreft er uit te springen. 

Op alle terreinen, met uitzondering van vernielingen, scoort Delfshaven hoger 

dan men zou verwachten op basis van het aantal inwoners. In het oog springende 

vormen van criminaliteit zijn de zogenoemde levensdelicten (met andere 

woorden moord en doodslag), diefstal met geweld en inbraak. Bijna de 

helft van de aangiften verwijst naar delicten in slechts twee buurten: Middelland 

en Het Nieuwe Westen (COS 1999). Als je in Delfshaven rondwandelt en 

zelfs wanneer je er woont, is het echter niet onmiddellijk duidelijk dat criminaliteit 

zo prominent aanwezig is. Toch vonden een kwart van de levensdelicten 

die in 1997 in Rotterdam werden geregistreerd, in Delfshaven plaats. 

Andere vormen van criminaliteit zijn duidelijker zichtbaar, zoals de straathandel 

in drugs of de meer besloten handel in de talloze drugspanden in de wijk. 

24


Ingeslagen autoruiten, groen glas op straat en plakkaten op auto’s met de 

tekst ‘this car is empty’ duiden op activiteiten van autodieven. 

Net zo min als verschillende vormen van criminaliteit in Delfshaven prominent 

zichtbaar zijn, laten zich hier de informele activiteiten – die zich deels of volledig 

aan overheidsregels onttrekken – gemakkelijk vangen. De informele 

economie laat zich wellicht aflezen aan de briefjes in de ramen van kapsalons 

waar stoelen te huur worden aangeboden of aan leegstaande winkelruimtes 

die in vreemde talen te huur worden aangeboden. Duidelijk zijn ook de coffeeshops 

en de particuliere autohandelaars, die de wijk gebruiken om hun 

‘wegens omstandigheden’ te koop aangeboden auto’s te etaleren. Maar het 

merendeel van de informaliteit is onzichtbaar en heeft plaats in de beslotenheid 

van woningen, winkels en cafés. 

Volgens Kloosterman en mede auteurs concentreert een deel van de informaliteit 

in wijken als Delfshaven zich rondom het migrantenondernemerschap, 

dat voor een belangrijk deel het karakter en de sfeer van de buurten bepaalt. 

Startende ondernemers zijn - zo stellen deze auteurs - in hun voortbestaan 

en vitaliteit deels afhankelijk van verschillende vormen van informaliteit. 

Zwart werk, al dan niet verricht door illegale werknemers, en de informele 

steun van familieleden en vrienden bepalen voor een deel de levensvatbaarheid 

van dergelijke kleine bedrijven (Kloosterman, Van der Leun en Rath 

1999). Dergelijke verschijningsvormen van informaliteit komen ook naar voren 

in het onderzoek naar de Delfshavense markt Pier 80 aan het Marconiplein 

(Kehla, Engbersen en Snel 1997: 57-64). De auteurs beschrijven voor 

deze markt, die overigens voor drievierde door autochtone ondernemers 

wordt gedomineerd, verschillende vormen van informele activiteiten waaronder 

zwart werk, de informele inzet van familieleden en kinderen, het verhandelen 

van gestolen en gesmokkelde goederen en de informele plaatstoewijzingen 

op de markt. Naast het grote aantal familieleden dat flexibel door de 

werkgevers wordt ingezet, blijkt eenderde van de werknemers een uitkering 

te ontvangen. 

Ondernemende migranten 

Het etnisch ondernemerschap heeft het afgelopen decennium in Delfshaven 

een enorme vlucht genomen. De wijk heeft naar verhouding meer migrantenondernemers 

dan andere deelgemeentes. Ongeveer driekwart van het 

winkelaanbod moet geplaatst worden in de detailhandel en horeca, die tevens 

ook de sectoren zijn waarin de Turkse migranten zeer actief zijn (Tillaart en 

Poutsma 1998, Kloosterman en Van der Leun 1998). Veel migrantenondernemers 

bieden producten aan die specifiek gericht zijn op een clientèle uit ei- 

25

Hoofdstuk 2 

gen kring. De ondernemers die leiding geven aan Surinaamse videotheken, 

Afro-kapsalons, Suri-goud juweliers, Indische modezaken, evenals vele horecagelegenheden 

richten zich voor een belangrijk deel op landgenoten. Andere 

migrantenondernemingen, zoals Turkse (banket)bakkers, islamitische slagerijen, 

belwinkels en verschillende eetgelegenheden bedienen een veel gemêleerder 

publiek. Binnen één vierkante kilometer treft men een breed aanbod 

aan van verschillende keukens waaronder Turkse kebab en pide salons, Amerikaanse 

Kentucky Fried Chicken, Surinaams-Indisch, Chinees, Portugees, 

Marokkaans, Italiaanse pizzeria’s die overigens veelal in Turkse handen zijn 

en Nederlandse snacks. Voor de beste Hollandse haring kan men terecht bij 

een Marokkaanse vishandelaar. Binnen dit ondernemerschap nemen Turkse 

migranten een dominante positie in waarbij hun bedrijvigheid ook werkgelegenheid 

voor illegaal verblijvende landgenoten met zich meebrengt (Staring 

2001). 

Sommige ondernemers doen het goed, hebben naam gemaakt en zijn tot de 

gevestigde middenstand van Delfshaven gaan behoren. Andere zaken lijken 

er patent op te hebben om binnen het jaar van eigenaar en product te wisselen, 

waarbij bijvoorbeeld een witgoedzaak wordt omgetoverd in een islamitische 

slagerij om vervolgens weer dienst te doen als vishandel. Van de Turkse 

zelfstandige ondernemers gaat bijna eenderde na het eerste jaar over de 

kop. Turkse ondernemingen doen het daarmee het slechtst onder de allochtone 

ondernemers en blijken op de korte termijn het minst levensvatbaar 

(Tillaart en Poutsma 1998: 61-62). 

Indien een autochtone winkelier met pensioen gaat, wordt de leeggekomen 

zaak meestal door een migrantenondernemer ingenomen. In de winkel waar 

decennia lang het volkorenbrood over de toonbank van eigenaar verwisselde, 

kan men nu een ‘telefoonminuut’ naar de Nederlandse Antillen of Kameroen 

kopen. Het grote aanbod van deze zogenoemde belwinkels is kenmerkend 

voor multi-etnische wijken als Delfshaven. Hun aanwezigheid is ingegeven 

door slimme entrepreneurs die inspelen op de behoeftes van bewoners en tegen 

gereduceerde tarieven telefoonverbindingen naar het buitenland aanbieden. 

Een snelle blik op de veelal handgeschreven prijslijsten biedt inzicht in 

de diversiteit aan herkomstlanden van de bewoners van de buurt. De aanwezigheid 

van dergelijke belwinkels maakt ook duidelijk dat mensen niet alleen 

lokaal geworteld zijn, maar dat er tevens sterke banden met andere delen 

van de wereld op na worden gehouden. Belwinkels symboliseren daarmee 

niet alleen de moderne, geavanceerde technologische ontwikkelingen die aan 

de basis van processen van mondialisering liggen, tevens zijn het de concrete 

locaties waar transnationale relaties worden bevestigd en versterkt. 

26


Voorzieningen in de wijk 

Niet alleen het ondernemerschap heeft zich aangepast aan en gevormd onder 

invloed van de vele migranten in deze buurten, ook het welzijnswerk en de 

vele (zelf)organisaties vormen een spiegel van de demografische samenstelling 

van de buurten. Zo zijn er in de deelgemeentegids van Delfshaven 

(1998) ruim zeventig migrantenorganisaties opgenomen waaronder een groot 

aantal Turkse organisaties, vaak met een religieus karakter (vgl. Heelsum, 

Tillie en Fennema 1999). Religieus-ideologische tegenstellingen, zo stelt Sunnier, 

speelden tot de eerste helft van de jaren zeventig in de vorige eeuw 

nauwelijks een rol onder de Turken in Rotterdam (1996: 85). Mede onder invloed 

van het sterk toenemende aantal Turkse migranten dat zich via de gezinshereniging 

in Europa vestigt, gaan verschillende organisaties zich meer 

en meer profileren. Naast allerlei kleinere religieuze verbanden, zijn de drie 

belangrijkste religieuze koepelorganisaties - die ook in Rotterdam zijn gevestigd 

- de Suleymanli-beweging, de Diyanet-organisatie en de Milli Görüş. 8 Het 

creëren van gebedsruimtes, waar door de aanwezigheid van veel moslims 

behoefte aan was, werd tevens aangegrepen om de verschillende organisaties 

op te bouwen. In 1995 kende Rotterdam 38 islamitische gebedsruimtes, 

waaronder achttien moskeeën bestemd voor Turkse migranten (Groen 1995: 

3). Naar verwachting zal de grootste moskee van Nederland - de Mevlana 

moskee - in 2001 door de Turkse migranten in gebruik worden genomen. Een 

groot deel van de kosten van deze in Delfshaven gesitueerde moskee is door 

lokale Turkse migranten bij elkaar gebracht. 

‘Delfshaven werkt aan haar toekomst’, valt in de gelijknamige nota (2000) 

van de deelgemeente te lezen. De talrijke initiatieven en projecten die hiermee 

samengaan, richten zich voor een belangrijk deel op het wegwerken van 

economische, maatschappelijke en ruimtelijke achterstanden. Zo zijn er verschillende 

projecten die zich concentreren op het opwaarderen van bijzondere 

locaties in de wijk zoals het Heemraadsplein, historisch Delfshaven en het rivierfront. 

Een deel van dit stedelijk beleid richt zich ook op het stimuleren 

van lokale werkgelegenheid. Dit komt bijvoorbeeld tot uitdrukking in projecten 

die zich richten op het begeleiden van ondernemers in creatieve en ambachtelijke 

sectoren, de oprichting van een ondernemersplatform en de herinrichting 

van de Van Nelle-fabriek tot een ruimte waar zich meer dan honderd 

bedrijven moeten gaan vestigen. Voor de toekomst overweegt de deelgemeente 

onder andere meer woon-werk woningen in de buurten te realiseren, 

buitenruimtes te verbeteren, ondergrondse parkeergelegenheden te cre- 

8 

27 

Voor een uitgebreide beschrijving van de ontstaansgeschiedenis, achtergronden 

en verschillen tussen de koepelorganisaties, zie Sunnier (1996).

Hoofdstuk 2 

eren en migrantenondernemers in de begeleidende sfeer te ondersteunen 

(Delfshaven 2000). 

2.3 De komst van Turkse en Kaapverdische migranten 

Turkse migranten en hun vestiging in Nederland 

De vestiging van Turken in Nederland is in drie fasen verlopen (Staring 2001: 

25-35). De eerst fase loopt van 1960-1974 en kenmerkt zich door de actieve 

werving van het bedrijfsleven van gastarbeiders in verschillende mediterrane 

landen, waaronder Turkije. Vooral arbeidsintensieve industrieën, zoals de 

textielindustrie en de mijn- en scheepsbouw, hadden grote moeite met het 

aantrekken van personeel (Van Amersfoort 1986: 20). De sterke economische 

groei en industrialisatie, in combinatie met een hoog emigratiecijfer van 

jonge Nederlanders, lagen aan deze vraag naar arbeidskrachten ten grondslag. 

De ontwikkeling van de naoorlogse verzorgingsstaat en de stijgende 

welvaart droegen er toe bij dat autochtone Nederlanders zich in toenemende 

mate afwendden van beroepen met een lage sociale status. 

Tijdens de actieve wervingsfase kwamen de Turkse gastarbeiders op verschillende 

manieren naar Nederland. Potentiële gastarbeiders konden zich 

bijvoorbeeld bij het Turkse arbeidsbureau inschrijven. Buitenlandse bedrijven 

die arbeiders zochten, konden zich eveneens melden bij de centrale arbeidsbureaus 

in Ankara en Istanboel. Vervolgens wees het arbeidsbureau aan de 

hand van wachtlijsten, inschrijfnummers en een beleid waarbij arbeiders afkomstig 

uit bepaalde arme regio’s voorrang kregen, aan wie naar Nederland 

kon vertrekken. Daarnaast wierven buitenlandse bedrijven rechtstreeks arbeiders 

in Turkije. Een andere belangrijke wervingsmethode is de zogenoemde 

nominatieve werving. Deze gebeurde op voorspraak van al eerder gemigreerde 

Turken, die, indien het bedrijf waar ze werkzaam waren behoefte had 

aan meer arbeidskrachten, de namen van familieleden of vrienden doorgaven. 

Parallel aan deze vormen van werving van gastarbeiders is vrijwel onmiddellijk 

een stroom van gastarbeiders op gang gekomen, die op eigen gelegenheid 

naar Nederland vertrok. Turkse werkzoekenden kochten een toeristenvisum, 

gingen op bezoek bij familie en vrienden in Nederland en zochten 

dan met succes naar werk. Op basis van hun arbeidscontract bemachtigden 

ze vervolgens een verblijfsvergunning. Deze spontane komst van gastarbeiders 

werd door het bedrijfsleven van harte toegejuicht. Niet alleen verliep 

de formele werving in de ogen van het bedrijfsleven te traag, ook was het 

28


voor de werkgevers aanmerkelijk goedkoper om spontane migranten aan te 

stellen. De Nederlandse overheid bemoeide zich tijdens deze actieve wervingsperiode 

feitelijk niet of nauwelijks met de binnenkomst van arbeiders uit 

de mediterrane landen. Ze formaliseerde en faciliteerde de werving en ging – 

evenals de meeste gastarbeiders zelf – uit van een tijdelijk verblijf. Er bestonden 

nauwelijks restricties of voorwaarden voor gastarbeiders om zich in 

Nederland te vestigen. De Turkse gemeenschap bestond tijdens deze actieve 

wervingsmethoden bijna volledig uit jonge mannen. 

De tweede fase in het migratieproces van Turken betreft de gezinshereniging 

en loopt van 1974-1985. Vanaf 1974 wordt de toelating van gastarbeiders 

steeds beperkter. Wegens de oliecrisis wordt de werving gestaakt en de binnenkomst 

aan gastarbeiders een halt toegeroepen. De Turkse gemeenschap 

blijft echter groeien, vooral door de gezinshereniging die de Turkse gastarbeiders 

vanaf 1975 volop in gang zetten. Gastarbeiders kunnen hun partner 

en kinderen laten overkomen indien ze tenminste één jaar in Nederland hebben 

gewerkt, uitzicht hebben op tenminste één jaar arbeid en bovendien over 

een woonvergunning beschikken. Na 1985 kan de Turkse migratie vooral 

worden gekarakteriseerd als huwelijksmigratie of gezinsvorming. Vanaf dan is 

de gezinshereniging vrijwel geheel gecompleteerd en beginnen jonge Turkse 

migranten in toenemende mate hun huwelijkspartner in Turkije te zoeken en 

naar Nederland te halen. Naast de komst van Turkse en Koerdische asielzoekers 

en de natuurlijke aanwas zorgt deze huwelijksmigratie voor een verdere 

groei van de Turkse gemeenschap. Wonen er in 1985 ruim 155.000 Turkse 

migranten in Nederland, vijftien jaar later telt de Turkse gemeenschap meer 

dan 300.000 migranten (Veenman 1999: 23). Vanaf 1989 nemen Turkse migranten 

in gestaag tempo de Nederlandse nationaliteit aan en rond 1995 

heeft eenderde van de Turken de Nederlandse nationaliteit. Uiteindelijk hebben 

in de periode 1990-1997 147.000 Turkse migranten het Nederlands 

staatsburgerschap aangenomen (Tesser et al. 1999: 38). 

De komst van Kaapverdische migranten 

Kaapverdianen zijn afkomstig van de voor de westkust van Afrika gelegen 

eilandengroep Kaap Verdië. Op de achttien eilandjes tezamen wonen tegenwoordig 

ongeveer 400.000 mensen. Het land is van 1495 tot 1975 een kolonie 

van Portugal geweest. Sindsdien is Kaap Verdië een onafhankelijke republiek. 

De officiële taal van het land is Portugees. De taal die de Kaapverdianen 

thuis leren spreken is echter het Crioulo, dat het Portugees en diverse 

Afrikaanse talen als oorsprong heeft (Strooij 1996). Hoewel de naam – letterlijk 

vertaald ‘Groene Kaap’ – anders doet vermoeden, kent het klimaat van 

29

Hoofdstuk 2 

de eilandengroep langdurige perioden van droogte die zo ernstig kunnen zijn 

dat ze een hongersnood veroorzaken. In 1997 bedroeg het gemiddeld inkomen 

per hoofd van de bevolking 1.090 dollar. Daarvan bestaat 173 dollar uit 

geld dat Kaapverdische migranten die wonen en werken in Europa en de Verenigde 

Staten, overmaken naar hun familieleden. Zonder die financiële steun 

zou het Kaapverdische inkomen net onder de 925 dollar uitkomen. Om deze 

reden behoort Kaap Verdië tot de groep van minst ontwikkelde landen (Internationale 

Samenwerking 1999). De beperkte bestaansmogelijkheden en de 

armoede die daarvan voor veel gezinnen het gevolg is, heeft grote invloed op 

de Kaapverdiaanse samenleving. Veel mannen hebben als arbeidsmigrant het 

land in de loop der jaren verlaten om elders een inkomen te vergaren. Er leven 

in Kaap Verdië dan ook veel alleenstaande vrouwen en de bevolkingsopbouw 

kenmerkt zich door een vrouwenoverschot, op iedere acht vrouwen is 

er één man (Strooij 1996). 

De aanwezigheid van migranten afkomstig van de Kaapverdische Eilanden 

dateert van de jaren vijftig van de vorige eeuw. Het ging om Kaapverdianen 

die als ‘spontane’ migranten naar Nederland trokken en werk probeerden te 

vinden in de scheepvaart. De Kaapverdianen werden in dienst genomen door 

Nederlandse, Noorse, Duitse, Deense en Engelse schepen die de Rotterdamse 

haven regelmatig aandeden. De ervaringen op de schepen van de eerste migranten 

waren goed waarop steeds meer Kaapverdiaanse zeelieden hun 

voorbeeld volgden en eveneens werk zochten bij de rederijen die Rotterdam 

aandeden. Ging het in 1960 nog om enkele tientallen, in 1967 was het aantal 

geregistreerde Kaapverdianen in Rotterdam gestegen tot ongeveer 700. Wie 

niet op zee was, woonde in één van de geopende Kaapverdiaanse pensions. 

De Kaapverdianen waren gewilde werknemers bij de Europese rederijen. Ze 

hadden de naam hard te werken en minder hoge looneisen te stellen dan 

zeelieden van andere nationaliteiten. Bemiddelaars benaderden de pensions 

actief met de vraag of er werkwilligen waren. Later werd de toenemende 

stroom Kaapverdianen meer gereguleerd door een wervingscontract tussen 

Portugal en Nederland om Kaapverdiaanse matrozen (Kaap Verdië was toen 

nog een Portugese kolonie) op Nederlandse schepen te laten werken (Butte 

1991, Strooij 1996). 

In de jaren zeventig kwam er een verandering in het aannamebeleid ten aanzien 

van buitenlandse zeelieden. In Nederland ging het minder goed in de 

scheepvaart, onder andere door een algehele recessie die begon met de oliecrisis 

in 1972. De toenemende werkloosheid deed de regering besluiten alleen 

nog subsidie te verstrekken aan rederijen die Nederlandse matrozen in 

dienst namen. Begin jaren tachtig werden op steeds grotere schaal buiten- 

30


landse zeelieden ontslagen. Er bestond in die tijd een wet die buitenlandse 

zeevarenden die zeven jaar onafgebroken op een Nederlands schip hadden 

gewerkt, recht gaf op de Nederlandse nationaliteit. Er waren echter maar 

weinigen die van deze regeling gebruik konden maken. Zeelieden die weliswaar 

langer dan zeven jaar op Nederlandse schepen hadden gewerkt maar 

tussendoor bijvoorbeeld enkele weken op een buitenlands schip in dienst 

waren geweest, verloren hun opgebouwde rechten. Bovendien waren weinig 

zeelieden op de hoogte van de regelgeving, omdat voorlichting erover in het 

Portugees niet voorhanden was (Strooij 1996, Butte 1991). 

Veel Kaapverdiaanse mannen vonden na hun ontslag uit de scheepvaart emplooi 

in de Rotterdamse haven of in de lokale industrie. Doordat Kaapverdianen 

meer en meer aan wal gingen werken, begonnen zij zich steeds definitiever 

in de stad te vestigen en verplaatsten zij zich van de pensions naar 

huurwoningen in de goedkopere buurten van Rotterdam. Met een vast inkomen 

en een huis, konden Kaapverdiaanse mannen hun vrouw en kinderen 

naar Rotterdam laten komen. Door de scheepvaart is Rotterdam, na Lissabon, 

tegenwoordig de Europese stad met de meeste Kaapverdianen. Migratie 

van Kaapverdianen naar Rotterdam vindt nog steeds plaats, hoewel op kleinere 

schaal en meestal illegaal. Het lijkt erop dat er momenteel meer vrouwen 

dan mannen naar Rotterdam komen (Butte 1991, Strooij 1996). 

Het overheidsbeleid ten aanzien van migranten kenmerkt zich steeds meer 

door bemoeilijking en ontmoediging van illegaal verblijf en illegale arbeid. 

Een succesvolle integratie van migranten gaat in de visie van de overheid 

slecht samen met de aanwezigheid van illegale landgenoten. Deze beleidslogica 

krijgt vorm door nieuwe weten regelgeving. De spontane migrant van 

toen die van harte werd verwelkomd door het Nederlandse bedrijfsleven 

wordt heden ten dage beschouwd als een illegale, ongewenste vreemdeling. 

2.4 Wonen in Delfshaven 

In het volgende hoofdstuk staan we uitgebreid stil bij de financiële situatie 

van de respondenten. Daarop vooruitlopend kunnen we stellen dat het om 

een groep gaat die vaak langdurig een minimuminkomen heeft en die bovendien 

met een hoge schuldenlast kampt. Heeft deze ongunstige financiële situatie 

consequenties voor de kwaliteit van de huisvesting van de respondenten? 

In deze paragraaf gaan we hier dieper op in. 

31

Hoofdstuk 2 

Aan het begin van de twintigste eeuw was het volgens Bouman en Bouman 

(1952) droevig gesteld met de woningbouw in Rotterdam. Zo schrijven de 

auteurs dat 

32 

‘de manier van bouwen in de meeste arbeidersbuurten […] ieder 

esthetisch en hygiënisch minimum [tartte]: het alkoofsysteem, met 

één of twee bedsteden in een smalle donkere tussenkamer, bood 

weliswaar gelegenheid ook in kleine woningen vrij grote gezinnen te 

bergen, maar voldeed geenszins aan redelijke eisen van volkshuisvesting’ 

(1952: 57). 

In 1907 woonde veertig procent van de Rotterdamse bevolking in één- of 

tweekamerwoningen terwijl deze percentages in Amsterdam en Den Haag 

respectievelijk 26 en 22 procent bedroegen. Tweekamerwoningen maakten 

destijds in Rotterdam bijna 35 procent van de woningvoorraad uit, waarbij 

zo’n twintig procent van deze woningen door zeven of meer personen werd 

bewoond. 9 In Amsterdam en Den Haag nam niet alleen het aandeel tweekamerwoningen 

op de totale woningvoorraad een geringer beslag, maar lag het 

percentage sterke overbezetting ook veel lager dan in Rotterdam; in beide 

steden rond de twaalf procent (ibid.: 58-59). 

Met de jaren en de stadsvernieuwing van de afgelopen dertig jaar is het alkoofsysteem 

uit Rotterdam verdwenen en van de (extreme) overbezetting 

waarbij op één woonetage twee families woonden, is geen sprake meer zoals 

we zullen beschrijven. 

Tabel 2.3 Bouwperiode woningvoorraad Delfshaven en Rotterdam (%) 

bouwperiode tot 1906 1906-1930 1931-1944 1945-1959 1960-1970 1971-1980 1981-1996 

Delfshaven 9 55 10 10 - 1 16 

Rotterdam 6 20 12 15 15 8 25 

Bron: COS 1999 

Alhoewel de woningvoorraad in Delfshaven voor een belangrijk deel in de 

eerste drie decennia van de twintigste eeuw is neergezet, blijkt uit tabel 2.3 

dat de afgelopen twintig jaar bijna eenvijfde van de bestaande woningen 

nieuw is gebouwd. De stadsrenovatie die in de jaren tachtig als een bezem 

door de verschillende wijken in Delfshaven heeft geveegd, heeft de kwaliteit 

van de oudbouw aanzienlijk verbeterd. 

Ruim de helft van de respondenten geeft volmondig te kennen tevreden te 

zijn met hun woning en bijna een kwart (22 procent) is weliswaar tevreden, 

9 

De definitie van sterke overbezetting is tegenwoordig strikter. Zie noot 6.


maar wijst op specifieke elementen die in hun ogen anders of beter kunnen. 

Meestal heeft dit echter weinig van doen met de woning sec, maar zit de onvrede 

meer in de omstandigheden, zoals blijkt uit de woorden van een respondent: 

33 

‘Het huis is nieuw en mooi, maar in de buurt zijn er veel problemen. 

Er is al een paar keer ingebroken in mijn kelderbox, mijn portemonnee 

is een keer gestolen, er zijn veel junks. Voor de rest is het prima, 

echt: het openbaar vervoer is vlakbij en winkels, het ziekenhuis 

en de politie.’ 

Drieëntwintig procent van de respondenten laat blijken ontevreden te zijn 

met de wijze waarop ze momenteel zijn gehuisvest. Vaak heeft dit te maken 

met een woning die in hun ogen te klein is of waarin ze zich door ziekte niet 

goed kunnen begeven. Het overgrote deel van de respondenten woont in een 

portiek- of galerijwoning. Er zijn slechts weinig respondenten in deelgemeente 

Delfshaven die een eengezinswoning bewonen. De huisvesting van de 

respondenten weerspiegelt daarmee in belangrijke mate de dominante woningtypes 

in de onderzoekswijken. Slechts één procent van de in Rotterdam 

aanwezige eengezinswoningen is in deelgemeente Delfshaven gesitueerd. In 

tabel 2.4 staat beschreven hoe de verschillende huishoudens waar de respondenten 

deel van uit maken, wonen. 

Tabel 2.4 Soort woning naar type familiehuishouding (in absolute aantallen) 

alleenstaande eenoudergezin paar overig totaal 

eengezinswoning 1 1 - - 2 

boven- of benedenwoning 4 2 7 2 15 

portiek- of galerijwoning 12 15 14 - 41 

op kamers 1 - - - 1 

tehuis of inrichting - 2 - - 2 

anders 1 1 1 - 3 

totaal 

Bron: Landschappen van armoede 

19 21 22 2 64 

De kwaliteit van de woningen kan voor een deel worden afgeleid uit de voorzieningen 

in de woning. Zo hebben we de respondenten gevraagd of ze de 

beschikking hebben over centrale verwarming, een tuin, en of hun huis over 

isolerend dubbel glas en een lift beschikt. Ruim driekwart van de woningen 

beschikt over centrale verwarming en een iets groter percentage heeft eveneens 

dubbel glas. Vooral dit laatste gegeven wijst erop dat de meeste respondenten 

een relatief nieuw deel van de woningvoorraad in beslag nemen. 

Gegeven de belangrijkste typen woningen waarin respondenten wonen, zal 

het weinig verbazing wekken dat een minderheid (dertig procent) de be-

Hoofdstuk 2 

schikking over een tuin heeft. In nog geen tien procent van de huizen heeft 

men de beschikking over een lift in het flatcomplex. 

Is er onder de respondenten sprake van overbezetting van de woningen die 

ze bewonen of zijn zij in relatie tot de omvang van het huishouden passend 

gehuisvest? 10 In tabel 2.5 is het aantal bewoners afgezet tegen het aantal 

kamers dat de woning telt. Onder de kamers vallen de woonkamer en de 

slaapkamers en eventuele zolderruimte. Dit levert het volgende overzicht op: 

Tabel 2.5 Aantal leden huishouden ten opzichte van het aantal kamers in de woning 

1 kam. 2 kam. 3 kam. 4 kam. 5 kamers of 

meer 

totaal 

1 persoon - 3 9 2 (onder) - 14 

2 personen 1 1 9 3 1 (onder) 15 

3 personen - 1 4 1 - 6 

4 personen 1 - 2 5 3 11 

5 of meer personen - - 3 (1 over) 8 4 15 

totaal 2 5 27 19 8 61 


Er is slechts bij één respondent sprake van overbezetting van de woning en 

er is in drie gevallen sprake van onderbezetting van de woning. Van sterke 

overbezetting is al helemaal geen sprake. Dit betekent dat respondenten 

conform de daarvoor geldende normen relatief goed en passend wonen. Zeker 

als we deze uitkomsten vergelijken met de gemiddelde onder- en overbezetting 

van woningen in deelgemeente Delfshaven. Bij net geen procent van 

de aanwezige huurwoningen in Delfshaven is er sprake van (sterke) overbezetting 

(COS 1999). 

Uit tabel 2.6 blijkt dat het merendeel van de respondenten (negentig procent) 

in een woning woont die eigendom is van een woningbouwcorporatie of 

de Rotterdamse gemeente. Respondenten huren nauwelijks op de particuliere 

markt. Dit is een opmerkelijk gegeven gezien het relatief grote deel woningen 

dat in Deelgemeente Delfshaven in bezit is van particulieren. 

Tabel 2.6 Eigenaar van woning onder respondenten, in Delfshaven en in Rotterdam (N=63) (in percentages) 

respondenten inwoners Delfshaven inwoners Rotterdam 

gemeente of corporatie 90 60 58 

koopwoning – eigenaar 2 15 22 

particuliere verhuur 8 25 20 

totaal 100 100 100 

Bron: Landschappen van armoede; kolom 2-3 COS 1999 

De kale huur die respondenten voor hun woonruimte betalen - dat wil zeggen 

de huur zonder de vaste lasten voor water, gas, stroom en eventuele servicekosten 

- varieert van fl. 225,- voor een kamer tot maximaal fl. 750,- voor 

een woning. De gemiddelde kale huurprijs voor respondenten ligt op fl. 417,-. 

10 

34 

Zie noot 6.


Ruim tweederde van de respondenten (71 procent) ontvangt individuele 

huursubsidie, achttien procent heeft het wel aangevraagd maar zag het verzoek 

hiertoe afgewezen en elf procent heeft nog nooit een aanvraag voor individuele 

huursubsidie ingediend. Dit betekent dat de individuele huursubsidie 

maatregel algemene bekendheid geniet onder de autochtone en allochtone 

respondenten (vgl. Zoutman en Kassels 1997). 

Beleving van de buurt 

We hebben de respondenten ook benaderd met de vraag of zij tevreden zijn 

met de buurt waarin ze wonen. Bijna de helft van de respondenten (44 procent) 

spreekt in uitsluitend positieve bewoordingen over de buurt. Bijna eenderde 

van de respondenten (dertig procent) beoordeelt het wonen in Delfshaven 

ambivalent en een kwart van de respondenten geeft aan niet tevreden 

te zijn. Uit de interviews blijkt, dat de positieve waardering van de buurt 

vooral afhankelijk is van het feit of respondenten vrienden en familie in de 

omgeving hebben wonen. Bovendien speelt de gunstige ligging van de buurten 

ten opzichte van het centrum en het openbaar vervoer in Rotterdam een 

belangrijke rol in de positieve waardering van de buurt waarin men woont. 

De negatieve waardering van de buurt verwoorden de respondenten vooral in 

termen van gevoelens van onveiligheid, criminaliteit en de ‘troep op straat’. 

Vooral respondenten die kinderen hebben maken zich zorgen over de gevaren 

en potentiële verleidingen van criminaliteit op hun kinderen. De uit Turkije 

afkomstige Erol is één van de respondenten die zich in negatieve bewoordingen 

over de buurt uitlaat: 

35 

Erol vertegenwoordigt de migranten die al lang in Rotterdam wonen. 

Hij is in 1974 naar Nederland gekomen na met een al in Rotterdam 

woonachtige Turkse vrouw te trouwen. Hij is in eerste instantie 

bij zijn schoonouders in huis getrokken en is al met al vijf 

keer verhuisd in Rotterdam, maar uitsluitend binnen Delfshaven. Hij 

is niet tevreden met zijn huidige woning en zijn buurt. ‘De huren 

zijn laag, de huizen zijn goedkoop, we betalen fl. 465 gulden huur. 

Ik wil wel een ander huis in een andere buurt, maar heb daar gewoon 

niet genoeg geld voor. Overal is het duur. Alle mensen die wat 

meer geld hebben, ook de Nederlanders zijn vertrokken. Zij betalen 

een paar honderd gulden meer en kunnen dan verhuizen, maar ik 

kan dat niet met mijn uitkering. […] De nette mensen blijven niet, 

die gaan weg. Wie blijven er? De alcoholisten en de mensen die net 

als wij geen geld hebben.’ Erol verhaalt over hoe hij de bevolkings-

Hoofdstuk 2 

36 

samenstelling van de buurt de afgelopen decennia heeft zien veranderen. 

Waar hij in het midden van de jaren zeventig van de vorige 

eeuw als eerste Turk in een complex met uitsluitend Nederlanders 

kwam te wonen, is de situatie nu omgedraaid en wonen vooral 

‘buitenlanders’. Toen Erol nog maar net in Rotterdam woonde, durfde 

hij geen papier op straat te gooien uit schaamte voor de Nederlanders 

die hem hier op zouden kunnen aanspreken: ‘He, je bent 

niet in Turkije, dit is Nederland’. Erol constateert dat dit tegenwoordig 

niet meer plaatsvindt: ‘Buitenlanders gooien alles op straat. Deze 

mensen komen uit vreemde culturen en hebben nooit geleerd om 

in een stad met elkaar te leven. In de bergen kun je alles misschien 

weggooien, maar niet hier’. Hij heeft geen goed woord over voor 

deze buurt. Hij wijst op de drukte die altijd doorgaat, overdag zijn 

het de kinderen van de scholen die voor overlast zorgen. Ruzie maken 

met elkaar en vechten. Een Kaapverdische buurvrouw speelt de 

hoer, heeft regelmatig de muziek te hard staan en is ongevoelig 

voor hun klachten. Hij wijst er ook op dat fietsen vaak gestolen 

worden en dat de lampen in het trappenhuis het voortdurend moeten 

ontgelden. Van hemzelf zijn er de afgelopen jaren vier fietsen 

gestolen. Hij verdenkt twee Nederlandse buren hiervan, die sinds 

hun moeder enkele jaren geleden kwam te overlijden, naar zijn gevoel 

volledig zijn ontspoord. Hij betitelt ze als alcoholisten, die lawaai 

maken, ‘iets van drugs gebruiken’ en waarvan het bezoek te 

laat en met teveel herrie weggaat. ‘Eén van die broers is nu verdwenen. 

Hij raakte twee maanden geleden in coma en in ziekenauto 

weggebracht. Sindsdien zie ik hem niet meer, misschien is hij dood, 

maar we hebben hem al die tijd niet meer gezien.’ Midden in de 

nacht zijn het mensen die iemand komen ophalen en hun auto niet 

eventjes parkeren en aanbellen. ‘Nee, die gaan gewoon midden op 

de straat staan en gaan luid toeteren waar iedereen wakker van 

wordt. Maar ik heb jonge kinderen die moeten slapen.’ Hij houdt 

niet van drukte, wil het liefst rust om hem heen en dat krijgt hij in 

deze buurt niet. Hij wil naar een rustige wijk verhuizen, een schone 

wijk... Hij noemt de wijk Holy in Vlaardingen. Oud maar wel heel 

rustig en bovendien grote afstand tussen de flats, niet zo dicht bebouwd 

als de buurt waar hij nu zit. 

Voor Erol vormde de vraag naar de waardering van de buurt een welkome 

uitlaatklep om zijn onvrede over de bestaande situatie te ventileren. Uit zijn


verhaal komt ook duidelijk naar voren dat hij voor zichzelf en zijn gezin geen 

mogelijkheden ziet om hieraan te ontsnappen. Sinds een aantal jaren is hij 

volledig arbeidsongeschikt verklaard en is hij in financieel opzicht op bijstandsniveau 

teruggevallen. De mogelijkheid om de huidige omgeving in te 

ruilen voor een voor hem positievere woonomgeving lijkt daarmee voor Erol 

tot een minimum beperkt. 

Meer in het algemeen kunnen we constateren dat de respondenten weinig 

mobiel zijn, zoals uit tabel 2.7 naar voren komt. Ruim driekwart van hen 

woont langer dan vijf jaar in hun huidige woning. Voor ruim tachtig procent 

van hen geldt dat ze al langer dan vijf jaar in deelgemeente Delfshaven wonen. 

Tweederde woont zelfs langer dan tien jaar in deze deelgemeente. De 

verhuisbewegingen die respondenten hebben ondernomen, zijn veelal gerelateerd 

aan de sloop en renovatie van hun woningen ten gevolge van de 

stadsvernieuwing die eind jaren tachtig in deze buurten plaats heeft gevonden. 

Tabel 2.7 Woonduur huidige adres en in deelgemeente Delfshaven (in percentages) 

in huidige woning in deelgemeente Delfshaven 

< 1 jaar 5 3 

1-3 jaar 14 12 

3-5 jaar 9 3 

5-10 jaar 34 15 

10 jaar of langer 39 67 

totaal 


100 100 

Terwijl slechts een kwart van de respondenten concrete plannen om te verhuizen 

heeft, geeft bijna een dubbel zo groot percentage van de respondenten 

aan wel te willen verhuizen. De meeste respondenten die aangeven te 

willen verhuizen, maken duidelijk dat zij – net als de hiervoor beschreven case 

van Erol - door hun gebrekkige financiële situatie niet in staat zijn deze 

wens te realiseren. Het ontbreekt hen eenvoudigweg aan de financiële middelen 

om op eigen initiatief te verhuizen. Ze zien geen mogelijkheden om tegen 

een vergelijkbare huurprijs buiten de wijk een gelijkwaardige woning te 

bemachtigen. Bovendien beschikken ze niet over het geld om de kosten die 

onherroepelijk met een verhuizing samengaan te kunnen betalen. De belangrijkste 

argumenten van respondenten om uit Delfshaven weg te willen houden 

verband met de aanwezigheid van kinderen in het huishouden, de drukte 

in de wijk en een gevoel van onveiligheid dat onder veel respondenten leeft. 

Naast de contacten met hun familieleden onderhouden de respondenten ook 

contact met hun buren of mensen in de straat. De aard van deze contacten 

zijn echter veelal beperkt. Ze strekken vaak niet verder dan het vriendelijk 

37

Hoofdstuk 2 

groeten op straat. De contacten met de buren kunnen iets diepgaander zijn, 

omdat de buren elkaar tevens helpen met kleine dingen zoals het wederzijds 

lenen van etenswaren of voorwerpen. Typerend hiervoor is bijvoorbeeld het 

volgende citaat van een alleenstaande Kaapverdische vrouw met vier kinderen. 

Zij vertelt over het contact met anderen in de straat: 

38 

‘Ik heb het altijd druk. Ik ben vaak weg en anders in huis bezig. 

Maar we zeggen elkaar wel hallo en dag. Alleen die mevrouw naast 

mij die komt af en toe thee drinken, praten. Zij is Surinaams. Zij 

heeft mij in mijn moeilijke periode gesteund. Er zitten verschillende 

nationaliteiten hier, maar iedereen is tevreden, geen problemen. Er 

zitten hier ook Pakistanen, Hindostanen, Marokkanen, Turken. Mijn 

buurman beneden is ook Marokkaan, wij helpen elkaar. Hij vraagt 

wel eens dingen te leen. Ook als ik er niet ben, dan kunnen mijn 

kinderen het geven. Een strijkijzer, of een trap of zo. Of als je lucifers 

bent vergeten. Ook als wij iets vergeten zijn, dan kunnen we 

het aan hem vragen.’ 

Maar lang niet alle respondenten voelen zich gesteund door hun buren. Het 

samenwonen van mensen met uiteenlopende etniciteiten vergt wederzijds 

begrip. Verschillende respondenten geven blijk van hun tevredenheid dat hun 

Turkse, Marokkaanse en Kaapverdische buren direct voor hen klaar staan. 

Anderen wijzen juist op het onbegrip en culturele verschillen. Het nietreciproceren 

van geboden ondersteuning wordt bijvoorbeeld als storend en 

negatief ervaren. Een grootstedelijke locatie als Delfshaven heeft altijd het 

gevaar van anonimiteit in zich, en het contrast met het land van herkomst 

kan soms schril zijn. Sommige respondenten die ontevreden zijn over de 

buurt romantiseren het herkomstland. Zoals een Kaapverdische vrouw het 

verwoordt: 

‘Daar (in Kaap Verdië) is het beter; praten met iedereen, iedereen 

gezelliger. Als je daar bijvoorbeeld ziek bent, maken mensen soep 

voor je. Maar hier heb je niemand. Als ik hier dood ben, weet 

niemand dat, niemand. Tot ik ga stinken. Maar nee, dan nog niet. 

Want als je deur niet open doet om binnen te kijken, dan ruik je 

niet dat het stinkt. Ik heb ook geen telefoon, dat kan ik niet betalen. 

Mensen zonder telefoon, dat is ook niks. In Kaap Verdië is iedereen 

bij elkaar. Elke dag wordt er even op de deur geklopt; ‘Ma-


39 

ria, hoe gaat het? Goed, of niet goed?’ Maar hier, niemand weet 

het.’ 

2.5 Samenvatting en conclusies 

In dit hoofdstuk hebben we een beeld gegeven van de deelgemeente Delfshaven 

en de migratieprocessen van Turken en Kaapverdianen. Verder hebben 

we aandacht besteed aan de huisvesting van de respondenten en hun beleving 

van de buurt. 

Deelgemeente Delfshaven kenmerkt zich door een aantal achterstanden ten 

opzichte van de andere Rotterdamse deelgemeenten. Het gemiddelde besteedbare 

inkomen ligt er lager dan in de meeste andere deelgemeenten. 

Driekwart van de werkzoekenden in Delfshaven heeft ten hoogste een mavo 

of een vergelijkbaar diploma en vijftien procent van de inwoners heeft een 

ABW-uitkering. In het merendeel van de Delfshavense buurten heeft meer 

dan veertig procent van de bevolking een ABW-, WW-, WAO- of andere uitkering 

en bestaat tweederde deel uit migranten. Veertien procent van de bevolking 

is Turks en negen procent Kaapverdisch. In absolute aantallen gaat 

het om respectievelijk tienduizend en zesduizend mensen. In Delfshaven 

worden, na de wijk Stadscentrum, de meeste aangiften van criminaliteit van 

Rotterdam gedaan. Het betreft dan vernielingen, levensdelicten, diefstal met 

geweld en inbraken. Vooral in de buurten Middelland en Het Nieuwe Westen 

vindt veel criminaliteit plaats. Ook kenmerkt Delfshaven zich door een veelheid 

aan informele economische activiteiten die zich meestal rond het migrantenondernemerschap 

concentreren. Het migrantenondernemerschap 

heeft er een enorme vlucht genomen en veel ondernemers zijn van Turkse 

afkomst. De Turkse gemeenschap kenmerkt zich bovendien door een sterke 

infrastructuur van zelfhulp- en religieuze organisaties. 

Het Turkse migratieproces is in drie fasen verlopen. De eerste fase van 1960 

tot 1974 betreft de actieve werving van gastarbeiders door het Nederlandse 

bedrijfsleven en het faciliteren hiervan door de Turkse overheid. Van 1974- 

1985 heeft de migratie vooral het karakter van gezinshereniging en na 1985 

is de migratie vooral het gevolg van gezinsvorming. Het Kaapverdische migratieproces 

komt in de jaren vijftig op gang. De migranten zijn veelal mannen 

die werk zoeken als zeelieden aan boord van schepen van Europese rederijen 

die de Rotterdamse haven aandoen. Als ze niet zijn aangemonsterd, 

verblijven de Kaapverdische migranten in pensions in Rotterdam Vanaf de 

oliecrisis in 1972 loopt de werkgelegenheid in de scheepvaart terug. Werkloze

Hoofdstuk 2 

Kaapverdianen zoeken vervolgens werk in de Rotterdamse haven of lokale 

industrieën. Hun verblijf in Rotterdam krijgt daarmee een permanenter karakter. 

Ze vestigen zich in de goedkopere buurten en laten vrouwen en kinderen 

overkomen. 

Ten aanzien van de huisvesting en de woonomgeving kunnen we concluderen 

dat, ondanks dat veel respondenten al lang van een minimuminkomen rondkomen, 

hun huisvesting over het algemeen kwalitatief goed is te noemen. 

Meestal zijn de respondenten over hun huisvesting ook tevreden. Ze wonen 

veelal in relatief nieuwgebouwde portiek- of galerijwoningen die ze huren van 

de gemeente of een woningbouwcorporatie. De woningen zijn voorzien van 

centrale verwarming en dubbel glas en het aantal kamers is meestal passend 

bij de omvang van het huishouden. De waardering van de buurt door de respondenten 

geeft een gevarieerd beeld te zien. Minder dan de helft is tevreden 

met de buurt. Een kwart is ontevreden en de overige respondenten hebben 

een genuanceerde mening. De buurt wordt positief gewaardeerd door de respondenten 

die hun familie en vrienden in de naaste omgeving hebben wonen. 

Als negatieve kanten van het wonen in Delfshaven worden de criminaliteit, de 

vervuiling en de dreigende anonimiteit genoemd. De geringe financiële middelen 

van de respondenten uiten zich niet zozeer in de kwaliteit van hun 

huisvesting maar in hun immobiliteit. De respondenten zijn door hun precaire 

financiële situatie eenvoudigweg niet in staat te verhuizen. 

40

Hoofdstuk 3 De respondenten nader 

beschreven 


In dit hoofdstuk schetsen we een beeld van de mensen die we hebben geïnterviewd. 

We gaan daarbij eerst in op algemene achtergrondkenmerken zoals 

etnische achtergrond, geslacht, leeftijd en samenstelling van het huishouden. 

Vervolgens belichten we in dit hoofdstuk de financiële situatie van de respondenten. 

We gebruiken hiervoor de beleidsmatige definitie van armoede, verschillende 

indicatoren zoals inkomstenbron, hoogte inkomen, armoededuur 

en schuldenlast. Vervolgens staan we stil bij de sociale en materiële deprivatie 

die het gevolg kan zijn van een gering inkomen en de mate van maatschappelijke 

participatie. Waar mogelijk vergelijken we de gegevens uit ons 

eigen onderzoek met gegevens uit andere onderzoeken. Deze vergelijking 

maakt duidelijk dat de respondenten die we in Delfshaven hebben geïnterviewd 

als groep geenszins representatief zijn voor de populatie in Delfshaven. 

Dit komt mede omdat we respondenten niet aselectief geworven hebben, 

maar juist hebben gezocht naar allochtone respondenten en dan vooral respondenten 

van Turkse en Kaapverdische afkomst. 

In de laatste paragraaf van dit hoofdstuk gaan we dieper in op de redenen 

waarom de respondenten arm zijn. We besteden aandacht aan levensgeschiedenissen 

en benadrukken de rol die formele arbeid in de persoonlijke biografie 

speelt. Een analyse van de arbeidsgeschiedenissen maakt duidelijk 

dat er drie typen arbeidsloopbanen kunnen worden onderscheiden: de buitenstaanders, 

de working poor en als laatste de afvallers. We besluiten dit 

hoofdstuk met een samenvatting en conclusies. 

3.2 Algemene achtergrondkenmerken 

In Rotterdam hebben we met leden van 66 huishoudens gesproken die rondkomen 

van een inkomen rond het minimum. Het overgrote deel van deze 

huishoudens woont in deelgemeente Delfshaven, twee huishoudens in deel- 

41

Hoofdstuk 3 

gemeente Noord en vier in deelgemeente Feijenoord. In tabel 3.1 staan de 

algemene achtergrondkenmerken van deze respondenten bijeen. We spraken 

met wat meer vrouwen dan mannen. Driekwart van de respondenten is tussen 

de 26 en 55 jaar oud. Eenvijfde deel is 56 jaar of ouder. We interviewden 

relatief weinig jongeren; zes procent van de respondenten is 25 jaar of jonger. 

Aangezien in deze deelstudie de aandacht vooral uitgaat naar de armoedeproblematiek 

onder migranten zal het weinig verbazing wekken dat de 

meerderheid van de respondenten een niet Nederlandse achtergrond heeft. 

Ruim tachtig procent van de respondenten valt onder de definitie van allochtoon, 

waarbij de Turkse - en Kaapverdische migranten prominent onder de 

respondenten vertegenwoordigd zijn. De gerichte zoekactie naar arme huishoudens 

uit twee specifieke herkomstlanden brengt met zich mee dat de 

groep respondenten op geen enkele wijze als representatief voor de bevolking 

van deelgemeente Delfshaven kan worden beschouwd. Dit blijkt ook als 

we – waar mogelijk - de respondenten vergelijken met de Delfshavense bevolking 

en Rotterdam. 

Met betrekking tot de samenstelling van het huishouden valt op dat bijna 

eenderde deel van de respondenten behoort tot een eenoudergezin. Dit is 

beduidend meer dan de vijftien en twaalf procent in respectievelijk Delfshaven 

en geheel Rotterdam. Een eenouderhuishouding bestaat uit een alleenstaande 

ouder, in ons geval vrijwel zonder uitzondering een alleenstaande 

moeder, en haar inwonende kinderen. Dit hoge percentage eenoudergezinnen 

hangt samen met het feit dat we veel Kaapverdische respondenten hebben 

geïnterviewd. Alleenstaand moederschap komt in de Kaapverdische gemeenschap 

veelvuldig voor. Meer in het algemeen hangen het type huishouden en 

de etnische herkomst in ons onderzoek sterk samen. Respondenten van Turkse 

origine maken vooral deel uit van een gezins- of uitgebreide familiehuishouding. 

42

De respondenten nader beschreven 

Tabel 3.1 Algemene achtergrondkenmerken respondenten Rotterdam Delfshaven 

n 

% 

% 

% 

resp. 

resp. Delfshaven Rotterdam 

geslacht 66 100 100 100 

vrouw 36 55 48 51 

man 30 45 52 49 

leeftijd 65 100 

tot 25 jaar 4 6 

26 – 40 jaar 31 48 

41 – 55 jaar 17 26 

56 jaar e.o. 13 20 

etnische achtergrond 66 100 100 100 

autochtoon Nederlands 12 18 32 58 

Turks 29 44 14 6 

Surinaams 3 5 14 8 

Antilliaans - - 2 2 

Kaapverdisch 20 30 9 2 

Marokkaans - - 11 5 

anders* 2 3 19 18 

type huishouden 66 100 100 100 

alleenstaand 19 29 55 52 

eenoudergezin 21 32 15 12 

(echt)paar (met of zonder kinderen) 24 36 29 37 

overig 2 3 - - 

hoogst gevolgde opleiding 64 100 100 100 

geen of basisonderwijs 22 34 25 18 

lager beroepsonderwijs of mavo 23 36 35 40 

middelbaar beroepsonderwijs, havo of vwo 11 17 23 24 

hbo- of universitaire opleiding 7 11 17 17 

anders 1 2 - - 

voornaamste bron van inkomsten 65 100 

bijstand (abw, rww, ioaw, enz.) 29 44 

ziektewet of wao/aaw 15 23 

inkomsten uit loonarbeid 12 18 

aow (met aanvullend pensioen) 4 7 

werkloosheidsuitkering (ww, wachtgeld) 3 5 

studietoelage en/of ouderbijdrage 1 2 

anders 

Bronnen: Landschappen van armoede; COS, 1997-1998 

1 2 

* Onder ‘anders’ vallen Noordmediterrane landen, overige arme en rijke landen 

Het opleidingsniveau van de respondenten is relatief laag. Ruim eenderde 

heeft ten hoogste lager onderwijs genoten en zeventig procent van de respondenten 

moet het stellen met maximaal lager beroepsonderwijs. Dit lage 

opleidingsniveau komt vooral tot uitdrukking als we deze vergelijken met het 

gemiddelde opleidingsniveau in Delfshaven en Rotterdam. Vooral het percentage 

respondenten dat geen of ten hoogste het basisonderwijs heeft afgesloten 

ligt aanzienlijk hoger dan in de deelgemeente en Rotterdam als geheel. 

Ook het percentage respondenten dat een mbo-opleiding of hoger heeft gevolgd, 

blijft achter bij de percentages in Delfshaven en de stad Rotterdam. 

De enige categorie die aansluiting vindt bij de deelgemeente en Rotterdam 

betreft lbo. Deze bevindingen leiden tot de conclusie dat we binnen deze studie 

met een heel specifieke groep van doen hebben. Een groep die, zoals we 

in hoofdstuk 2 hebben geconstateerd, weinig mobiel is en zonder verbeterde 

financiële middelen ook langdurig in dezelfde buurt zal blijven. Het is tevens 

een groep die, zoals we in de volgende paragraaf zullen beschrijven, al langdurig 

met een minimuminkomen rond moet zien te komen. 

43

Hoofdstuk 3 

3.3 Inkomenssituatie 

In deze paragraaf staan we stil bij de financiële situatie van de respondenten. 

We doen dat aan de hand van indicatoren zoals type en hoogte van het inkomen 

en armoededuur. In de volgende paragraaf gaan we dieper in op de 

schuldenlast. Uit tabel 3.1 wordt duidelijk dat de belangrijkste inkomstenbron 

voor respondenten in bijna de helft (44 procent) van de gevallen een bijstandsuitkering 

is. Bijna een kwart heeft een WAO- of ziektewetuitkering. 

Opmerkelijk is dat bijna twintig procent van de respondenten aangeeft arbeid 

als belangrijkste bron van inkomsten te hebben. Ondanks het loon dat deze 

respondenten ontvangen slagen ze er blijkbaar niet in om boven het minimuminkomen 

te geraken. Deze respondenten behoren tot een groep armen 

die in Amerikaanse studies working poor wordt genoemd. In Nederland zijn 

werkende armen een relatief nieuw verschijnsel. Snel en zijn medeonderzoekers 

constateren dat het aantal huishoudens van werkenden met een inkomen 

op of rond het sociaal minimum tussen 1990 en 1998 steeg met 66.000 

(van 106.000 naar 172.000). Het betreft zelfstandige ondernemers, maar de 

groei van het aantal werkende armen wordt vooral veroorzaakt door werknemers 

in loondienst. Een belangrijke deelpopulatie van de werkende armen 

wordt gevormd door alleenstaande moeders met een lage opleiding die werkzaam 

zijn in laagbetaalde deeltijdbanen. Hoewel het volgens de auteurs nog 

te vroeg is om in Nederland te spreken van een opkomende klasse van working 

poor, valt een allereerste aanzet in deze richting wel te constateren 

(Snel et al. 2000: 31-32). 

Bij de selectie van respondenten is uitgegaan van de beleidsmatige definitie 

van armoede. Deze definitie volgt de systematiek van de Algemene Bijstandswet 

(ABW), waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen drie typen 

huishoudens: alleenstaanden, eenoudergezinnen en (echt)paren al dan niet 

met kinderen. Voor elk type huishouden geldt een apart sociaal minimum. De 

door ons gehanteerde armoedegrens bedraagt steeds 110 procent van de 

netto bijstandsbedragen per maand, die halfjaarlijks worden bijgesteld, gerelateerd 

aan het desbetreffende huishoudtype (Vereniging van Raden van 

Arbeid 1998). Het gaat om maandelijkse inkomsten van maximaal fl. 1.512,voor 

alleenstaanden, fl. 1.944,- voor eenoudergezinnen en fl. 2.160,- voor 

(echt)paren (vgl. Ypeij et al. 1999: 36). 

Het verwerven van inzage in de precieze inkomenssituatie van huishoudens is 

een verre van eenvoudige opgave. Op de vraag naar hun maandelijkse inkomen 

moeten veel respondenten een antwoord schuldig blijven en zien ze zich 

44


genoodzaakt hun giro- of bankafschriften te raadplegen. Lang niet altijd lost 

dit het probleem op, aangezien de bankzaken van verschillende respondenten 

door de sociale dienst worden beheerd. Dit kan betekenen dat de respondenten 

maandelijks een bedrag gestort krijgen, maar ze kunnen niet precies 

vertellen hoeveel geld er door de sociale dienst wordt achtergehouden om 

vaste lasten en eventuele schulden te betalen. In veel gevallen betekent dit 

dat het inkomen van respondenten gereconstrueerd moest worden uit de 

omschrijvingen zoals ‘ik heb een bijstandsuitkering’. 

Van de 66 huishoudens die deel uitmaken van de onderzoeksgroep hebben er 

59 een maandelijks inkomen dat gelijk staat aan de door ons gehanteerde 

armoedegrens of hier onder ligt. In tabel 3.2 geven we de inkomens van de 

respondenten weer, afgezet tegen het type huishouden waar de respondenten 

deel van uitmaken. 

Tabel 3.2 Type huishouden naar armoedegrens sociaal minimum 

type huishouden tot 110% van het sociaal meer dan 110 % sociaal mi- 

totaal 

minimum 

nimum 

alleenstaande 17 2 19 

eenoudergezin 18 3 21 

echtpaar 23 1 24 

overig 1 - 1 

onbekend* - - 1 

totaal 


59 6 66 

* Van één respondent werd niet duidelijk hoe zich het inkomen tot het huishoudenstype verhield. 

Zes huishoudens beschikken over een formeel inkomen dat boven de door 

ons gestelde armoedegrens ligt. Om duidelijk te maken waarom deze huishoudens 

toch in een onderzoek naar armoede zijn opgenomen, staan we wat 

uitgebreider bij ze stil. Het gaat om respondenten die werken, maar desondanks 

weinig verdienen en die met hoge kosten worden geconfronteerd. Ze 

behoren dan ook vaak tot de working poor. Een Kaapverdische alleenstaande 

moeder heeft bijvoorbeeld na een jarenlange afhankelijkheid van de sociale 

dienst een baan in het kader van de banenpool bemachtigd. Haar nettoinkomen 

is hierdoor gestegen tot tweeduizend gulden. Om dit werk te kunnen 

doen, betaalt ze driehonderd gulden per maand aan kinderopvang. Als 

deze kosten van haar inkomen worden afgetrokken, daalt het weer tot het 

minimumniveau (respondent 210). Een tweede Kaapverdische moeder verdient 

eveneens bijna tweeduizend gulden in de maand. Ze heeft hoge schulden, 

zit in een schuldsaneringsprogramma en heeft maandelijks 650 gulden 

te besteden. Een derde respondent heeft een laagbetaalde deeltijdbaan. Al 

sinds geruime tijd ontvangt zij van de sociale dienst een aanvulling op dit inkomen 

tot het sociaal minimum. In het kader van een vrijlatingsregeling mag 

zij een deel van haar inkomen uit arbeid, als een bonus, behouden. Hierdoor 

45

Hoofdstuk 3 

komt haar inkomen net boven de door ons gehanteerde norm. Twee respondenten, 

tenslotte, hebben een ziektewetuitkering die net boven de minimumnorm 

ligt. Beiden geven te kennen dat zij hierdoor allerlei subsidies en kortingen 

mislopen, waardoor hun financiële situatie net zo precair is als van 

mensen met een bijstandsuitkering. Een belangrijke reden om deze respondenten 

aan het onderzoek te laten meedoen, ligt besloten in hun verleden 

waarin zij vaak gedurende lange tijd met een inkomen rondom het sociale 

minimum hebben moeten rondkomen. Bovendien lopen zij met hun bovenminimale 

inkomen subsidies en kortingen mis waardoor hun besteedbaar inkomen 

vergelijkbaar is met dat van iemand met een minimuminkomen, of hier 

zelfs onder komt te liggen (vgl. Derksen 2000). 

Niet alleen de hoogte van het inkomen, maar vooral ook de tijdsduur dat 

mensen van een laag inkomen moeten rondkomen draagt bij aan armoede. 

Eerder hebben we betoogd dat een inkomen rond een minimuminkomen in de 

Nederlandse situatie met een relatief hoog uitkeringsniveau op zich geen armoede 

betekent, maar dat de situatie problematisch wordt wanneer mensen 

langdurig een dergelijk inkomen hebben (vgl. Ypeij et al. 1999: 36-38). Diverse 

studies op dit gebied leiden tot twee conclusies. Enerzijds blijkt dat 

mensen met een minimuminkomen lang niet altijd langdurig van dat inkomen 

dienen rond te komen. Het is een kortdurende, eenmalige en voorbijgaande 

episode in hun leven. Daarnaast is er een, beperktere, groep mensen die jarenlang 

van een minimuminkomen dient rond te komen (vgl. Snel en Karyotis 

1998, Muffels, Snel, Fouarge en Karyotis 1998). Snel en Engbersen pleiten 

ervoor om het begrip armoede te reserveren voor deze laatste groep mensen 

(Engbersen 1991, Snel en Engbersen 1999). In tabel 3.3 geven we de armoededuur 

van de respondenten uit Delfshaven weer. 

Tabel 3.3 Armoededuur 

duur n % 

< 1 jaar 2 3 

1-2 jaar 7 11 

2-3 jaar 4 6 

3-5 jaar 8 12 

5-7 jaar 5 8 

7-10 jaar 9 14 

> 10 jaar 25 38 

onbekend 6 9 

totaal 


66 100 

Uit deze tabel komt duidelijk naar voren dat langdurig armen sterk oververtegenwoordigd 

zijn in de onderzoeksgroep. Zestig procent van de respondenten 

geeft aan langer dan vijf jaar met een minimum inkomen te moeten 

rondkomen; bijna veertig procent zelfs voor een periode langer dan tien jaar. 

Geconcludeerd kan worden dat de onderzoeksgroep een populatie betreft die 

46


zeer langdurig rond het minimum zit. Dit laatste behoeft overigens niet te 

betekenen dat respondenten al die tijd van een uitkering hebben geleefd. Uit 

de analyse van het arbeidsverleden van de respondenten, elders in dit hoofdstuk, 

wordt duidelijk dat verschillende respondenten een uitkering regelmatig 

met betaalde arbeid afwisselen. 

3.4 Schulden en rondkomen 

In diverse studies is gewezen op de neerwaartse spiraal waarin arme huishoudens 

terecht kunnen komen als ze schulden opbouwen (Schep et al. 

1994, Van Andel en Bommeljé 1996, Zoutman en Kassels 1997). Van de geinterviewde 

respondenten heeft het overgrote deel te maken met schulden. 

Ruim tweederde van de respondenten (68 procent, N=45) geeft aan dat ze 

op het moment van het interview op enigerlei wijze schulden heeft uitstaan. 

Zoals blijkt uit onderstaande tabel, gaat het veelal om hoge schulden. Bijna 

een kwart van alle huishoudens heeft te maken schulden die boven de vijfduizend 

gulden liggen. Van zeven mensen die aangaven schulden te hebben, 

hebben we overigens niet kunnen vaststellen hoe hoog deze schulden waren. 

Tabel 3.4 Hoogte schulden (N=38) 

hoogte schuld n % 

tot fl. 1.000,- 9 24 

tussen fl. 1.000,- en fl. 5.000,- 14 37 

tussen fl.5.000,- en fl. 10.000,- 7 18 

meer dan fl.10.000,- 


8 21 

Vijf respondenten hadden een schuld die boven de vijfentwintigduizend gulden 

lag en de grootste schuldenlast had een Turkse respondent met een bedrag 

van net iets boven de vijftigduizend gulden. 11 Uit de interviews blijkt dat 

de respondenten op verschillende manieren in de schuld zijn geraakt en dat 

hun schulden complex zijn samengesteld. Martens en zijn medewerkers maken 

een onderscheid tussen aanpassings-, compensatie- en overlevingsschulden 

(2000: 20-21). Aanpassingsschulden ontstaan door aanpassingsproblemen 

bij een inkomensachteruitgang en zijn het gevolg van het feit dat het 

organiseren van een goedkopere levensstijl tijd en ervaring vergt. Een lening 

voor een auto bijvoorbeeld, die is aangeschaft in financieel betere tijden, kan 

bij een inkomensachteruitgang zwaar op het budget drukken. Compensatie- 

11 

47 

Voor Rotterdam als geheel staan er 7.500 bijstandsgerechtigden geregistreerd 

met een schuld tot fl. 50.000,-. Daarnaast kent Rotterdam in 2001 ongeveer 300 

bijstandsgerechtigden die een schuld van boven de fl. 50.000,- hebben (Rotterdams 

Dagblad 13-07-2001).

Hoofdstuk 3 

schulden worden gemaakt om gevoelens van nervositeit, ongenoegen, onrecht, 

uitsluiting en deprivatie te compenseren. Overlevingsschulden ontstaan 

omdat het inkomen onvoldoende is voor het dagelijks levensonderhoud. Bij 

ruim eenderde van de respondenten is hun schuld geheel of gedeeltelijk te 

typeren als overlevingsschuld. Deze respondenten hebben betalingsachterstanden 

van huur, energie, telefoon, ziekenfonds, kijken luistergeld en de 

maandelijkse betalingen van postorderbedrijven. Uit de interviews blijkt verder 

dat een niet onaanzienlijke groep respondenten schulden heeft die het 

gevolg zijn van frauduleus handelen. Dit betreft dan vooral de respondenten 

met een hoge schuldenlast. Ze combineren bijvoorbeeld een betaalde baan 

met een uitkering zonder de uitkeringverstrekkende instantie hiervan op de 

hoogte te stellen. Dergelijke fraudeschulden omvatten de terugbetaling van 

het geld dat ten onrechte is ontvangen en kunnen worden verhoogd door 

middel van een boete. Verder blijkt uit de interviews dat schulden lang niet 

altijd worden gemaakt bij officiële instanties. Een kwart van de respondenten 

met schulden heeft deze, soms geheel en soms ten dele, gemaakt bij vrienden, 

familie en kennissen. Dit type schulden noemen we informele schulden. 

Binnen de Turkse gemeenschap is het maken van dergelijke informele schulden 

een gewoon verschijnsel en er kan worden gesproken van informele 

leencircuits (Staring 2001). 

Tot slot valt de oververtegenwoordiging op van migranten onder de schuldenaars. 

Iets meer dan de helft van Turkse huishoudens heeft schulden, 85 

procent van de Kaapverdische respondenten heeft schulden, terwijl onder de 

autochtone Nederlanders qua percentage en hoogte de minste schulden worden 

aangetroffen. Eenderde van de autochtone huishoudens had schulden die 

in geen enkel geval boven de fl.10.000,- uitkwamen. Deze tendens is enkel te 

begrijpen in het licht van de bijzondere kosten die migranten hebben (vgl. 

Snel 1998, Gowrichan 2000). Te denken valt aan kosten die men maakt bij 

het telefonisch onderhouden van contacten met familieleden en vrienden in 

herkomst- en andere vestigingslanden, maar ook het afleggen van wederzijdse 

bezoeken en het financieel ondersteunen van familieleden over nationale 

grenzen heen. Een Turkse respondent had een schuld van fl.45.000,- die mede 

was ontstaan omdat hij zijn dienstplicht had afgekocht in Turkije (respondent 

273). Ook de gebruiken rond de huwelijksvoltrekking kunnen aanleiding 

zijn tot het maken van schulden. Een Turkse respondent heeft een lening van 

fl.10.000,- afgesloten bij een bank om als vader van de bruidegom aan zijn 

financiële verplichtingen ten aanzien van de uitzet van het bruidspaar te kunnen 

voldoen. 

48


Gezien de hoge schuldenlast, die voor een belangrijk deel bestaat uit overlevingsschulden, 

kan worden geconcludeerd, dat het de respondenten lang niet 

altijd eenvoudig valt om maandelijks te kunnen rondkomen. Dit blijkt ook uit 

hun antwoorden op onze vragen hieromtrent. 

Tabel 3.5 Rondkomen 

mate van rondkomen n % 

kan goed rondkomen 11 18 

soms wel, soms niet 11 18 

kan (zeer) moeilijk rondkomen 38 63 

totaal 


60 100 

Uit tabel 3.5 blijkt dat minder dan eenvijfde deel van de respondenten zegt 

goed te kunnen rondkomen. Nog bijna eenvijfde deel zegt soms wel en soms 

geen problemen te hebben met rondkomen. Ruim zestig procent van de respondenten 

geeft te kennen moeilijk of zeer moeilijk rond te kunnen komen. 

Dit betekent dat het hen niet lukt om met het formele inkomen dat zij genieten 

het einde van de maand te halen. Vooral de armoededuur draagt hieraan 

bij. Naarmate mensen langer van een minimuminkomen moeten rondkomen, 

raken financiële reserves op en duurzame consumptiegoederen versleten. 

3.5 Materiële en sociale deprivatie 

In het voorgaande hebben we geconstateerd dat een groot deel van de door 

ons geïnterviewde respondenten langdurig van een minimuminkomen moet 

rondkomen. Velen hebben schulden, waardoor hun financiële situatie extra 

onder druk komt te staan. Een grote groep respondenten geeft aan dat ze 

problemen heeft om iedere maand opnieuw de financiële eindjes aan elkaar 

te knopen. Om te kunnen analyseren wat de gevolgen van problemen met 

rondkomen voor het dagelijks leven betekenen, staan we in deze paragraaf 

stil bij de materiële en sociale deprivatie die het gevolg is van gebrek aan financiële 

middelen. Onderzoek over de relatieve deprivatie van arme huishoudens 

past bij de stroming in het armoede-onderzoek die armoede aanduidt, 

niet in absolute termen, maar in relatieve termen (zie ook Ypeij et al. 1999: 

40-45). Armoede en deprivatie worden hierbij gedefinieerd in relatie tot de 

levensstandaard die in een samenleving gebruikelijk is. Mensen gelden als 

gedepriveerd als zij vanwege financiële redenen niet in staat zijn om aankopen 

te doen of sociale activiteiten te ondernemen die in de samenleving 

waarvan zij lid zijn min of meer gebruikelijk zijn. Deprivatie wordt in deze 

49

Hoofdstuk 3 

benadering dus gedefinieerd in termen van toegang tot bepaald materiële zaken, 

zoals voeding, kleding of duurzame consumptieartikelen, en tot sociale 

activiteiten. Onder dat laatste wordt dan verstaan het onderhouden van sociale 

contacten of het kunnen deelnemen aan het maatschappelijk verkeer 

(vgl. Townsend 1987). De vraag is in hoeverre de respondenten uit Delfshaven 

materiële of sociale deprivatie kennen. 

We hebben de respondenten gevraagd of ze zich bepaalde zaken en sociale 

activiteiten om financiële redenen niet kunnen permitteren. We hebben hierbij 

een standaardvragenlijst gebruikt zodat we de antwoorden van de respondenten 

kunnen vergelijken met landelijke gegevens. 12 

Tabel 3.6 Indicatoren van materiële en sociale deprivatie 

in rotterdam- delfshaven* nederland** 

zaken die men om financiële redenen niet 

alle huishoudens 

huishoudens die (zeer) 

Alle huishoudens 

heeft of doet 

moeilijk rondkomen 

% 

% 

% 

1. regelmatig nieuwe kleren kopen 70 82 7 

2. minstens 1 week per jaar op vakantie 68 79 11 

3. eens per 14 dagen een avond uit 49 58 9 

4. duurdere vrijetijdsspullen 30 39 2 

5. lid van sociale of culturele vereniging 32 42 5 

6. eens per maand een diner geven 30 39 3 

7. een auto 46 58 4 

8. ook bij kou voldoende verwarming 12 21 - 

9. minstens één warme maaltijd per dag 14 18 2 

10. zonder problemen huur betalen 12 21 1 

11. een telefoon 6 3 1 

12. een wasmachine 3 3 4 

13. een koelkast 2 0 1 

14. een televisie 2 0 - 

*Bron: Landschappen van armoede 

(n=66) (n=38) 

**Bron: Muffels, Dirven en Fouarge (1995: 42-43, zie ook Ypeij et al. 1999: 41) 

Uit tabel 3.6 blijkt dat er bij de respondenten uit Delfshaven sprake is van 

een aanzienlijke mate van materiële en sociale deprivatie. Ongeveer tweederde 

van de respondenten heeft onvoldoende geld om regelmatig nieuwe 

kleding te kopen of om een week op vakantie te gaan. Iets minder dan de 

helft van de respondenten is om financiële redenen niet in staat om eenmaal 

per veertien dagen een avondje uit te gaan of een auto te kopen. Eenderde 

deel is niet in staat om duurdere vrijetijdsspullen aan te schaffen of lid te zijn 

12 

50 

De vraagstelling bij de verwerving van de landelijke gegevens was iets anders dan 

bij ons onderzoek. Wij vroegen respondenten eerst of ze bepaalde zaken hebben 

of gewend zijn te doen. Als daarop ontkennend werd geantwoord vroegen we vervolgens 

of de reden hiervoor een financiële was. Bij verwerving van de landelijke 

gegevens werd de respondenten eerst gevraagd of ze bepaalde dingen noodzakelijk 

vinden en vervolgens of ze die dingen hebben of gewend zijn te doen. De gegevens 

die in tabel 3.6 onder de laatste kolom staan, slaan op het aantal huishoudens 

in een landelijke steekproef die de genoemde zaken wel noodzakelijk vinden, 

maar niet hebben of gewend zijn om te doen. De gehanteerde gegevens gaan 

over de situatie in 1991 en zijn afkomstig uit het Sociaal-Economisch Panel (SEP) 

uit 1991. Meer recente data zijn niet beschikbaar (SEP 1991 in: Muffels, Dirven en 

Fouarge 1995: 42-43, Ypeij et al. 1999: 41).


van een sociale of culturele vereniging. Bij respondenten die zelf aangeven 

moeilijk rond te kunnen komen, liggen deze percentages nog hoger. Wel blijken 

de meeste respondenten over gangbare duurzame consumptiegoederen 

te beschikken, zoals een wasmachine, koelkast, of televisie. Opvallend is dat 

veertien procent van de respondenten aangeeft onvoldoende geld te hebben 

om iedere dag een warme maaltijd te kunnen nuttigen en dat twaalf procent 

zegt niet altijd in staat te zijn het huis voldoende te verwarmen. Ook in Nederland 

kan een gering inkomen dus gepaard gaan met deprivatie van de basisbehoeften. 

Uit tabel 3.6 blijkt verder dat vooral de items die samenhangen met sociale 

deprivatie hoog scoren. Het betreffen vakantie, uitgaan, lidmaatschap van 

een vereniging, mensen uitnodigen voor een diner, en een auto. Alleen het 

item telefoon scoort laag. Ruim negentig procent van de respondenten beschikt 

over een telefoon. Overigens dient hierbij opgemerkt te worden dat de 

meeste respondenten weliswaar over een telefoon beschikken, maar dat veel 

- met name autochtone gezinnen - een beperkt abonnement hebben waarbij 

bijvoorbeeld de mogelijkheid om internationaal te bellen is afgesloten. In 

toenemende mate wordt ook de reguliere telefoon vervangen door een mobiele 

telefoon (vgl. Engbersen en Veraart 2001). Als de deprivatie vooral op 

sociaal en materieel terrein merkbaar is, betekent dit dan ook dat de maatschappelijke 

participatie van de respondenten gering is? 

3.6 Maatschappelijke participatie 

Maatschappelijke participatie is een onderwerp dat veelvuldig in de armoedediscussie 

terugkomt wegens de angst dat armoede leidt tot sociaal isolement 

(vgl. Ypeij et al. 1999: 40-44). Wegens geldgebrek of negatieve gevoelens, 

zoals schaamte, zouden de leden van arme huishoudens minder deelnemen 

aan het maatschappelijke verkeer, minder participeren in maatschappelijke 

organisaties en verenigingen, en minder gebruikmaken van allerlei sociale en 

culturele voorzieningen. Onderzoek over maatschappelijke participatie richt 

zich vaak op de deelname aan formele organisaties. Deze vorm van maatschappelijke 

participatie blijkt echter sterk klasse- en opleidingsgebonden. 

Hoger opgeleiden zijn veel vaker lid van maatschappelijke organisaties dan 

lager opgeleiden (Van Deth en Leijenaar 1994: 61). Tevens blijkt dat deze 

vorm van participatie de afgelopen decennia sterk is teruggelopen, vooral 

doordat allerlei traditionele organisaties, zoals kerk, politieke partijen en vakbonden, 

sterk aan betekenis hebben ingeboet. Dat de algemene participatie 

51

Hoofdstuk 3 

in formele organisaties afneemt, betekent echter niet zozeer dat mensen 

minder participeren, maar dat ze op andere, informele manieren participeren. 

Voorbeelden van informele participatie zijn bezoeken aan café, koffiehuis en 

sportevenementen. We hebben bij het in kaart brengen van de maatschappelijke 

participatie van de respondenten daarom een onderscheid gemaakt tussen 

formele en informele participatie. 

Tabel 3.7 Formele participatie door lidmaatschap van organisaties en verenigingen 

% n 

levensbeschouwelijke instelling (kerk, moskee, etc.) 46 30 

buurtvereniging, bewonerscomité 20 13 

culturele vereniging (zang, muziek, etc.) 18 12 

vrijwilligerswerk 26 17 

sportvereniging 11 7 

actie- of belangengroep 6 4 

vakbond 15 10 

politieke partij 6 4 

overig 18 12 

lid van minstens één organisatie 85 50 

lid van geen enkele organisatie 14 9 

gemiddeld aantal lidmaatschappen 


- 1,8 

Om de formele participatie van de respondenten te kunnen vaststellen hebben 

we gevraagd naar hun lidmaatschappen van organisaties en verenigingen. 

Hun formele participatie blijkt opvallend hoog te zijn. Vijfentachtig procent 

is lid van minstens één organisatie of vereniging. Ter vergelijking: van 

de respondenten die we in Amsterdam-Noord hebben geïnterviewd, een 

stadsdeel dat zich traditioneel kenmerkt door een uitermate actief verenigings- 

en organisatieleven, is driekwart lid van een organisatie of vereniging 

(vgl. Ypeij 1999: 43). De hoge mate van participatie van de respondenten uit 

Delfshaven blijkt verder als we deze gegevens vergelijken met de uitkomsten 

van een onderzoek in Zwolle onder een representatieve steekproef van de 

bevolking (Van Deth en Leijenaar 1994). Daar lag het aandeel respondenten 

dat lid is van minstens één organisatie op 69 procent, dus zestien procent lager 

dan in Delfshaven. Ook het gemiddeld aantal lidmaatschappen ligt in 

Rotterdam-Delfshaven hoger dan in Amsterdam-Noord en Zwolle. De respondenten 

uit het Amsterdamse en Zwolse onderzoek hebben 1,4 lidmaatschappen 

bij verenigingen of organisaties, terwijl de respondenten in Delfshaven er 

1,8 hebben. Vooral lidmaatschap aan een levensbeschouwelijke instelling 

scoort bij de respondenten uit Delfshaven hoog. Dit hangt mede samen met 

het hoge percentage Turkse respondenten dat we hebben geïnterviewd, omdat 

veel Turken lid zijn van een moskee. Verder blijken buurtverenigingen en 

culturele organisaties populair. Opvallend is ook dat bijna eenvijfde deel van 

de respondenten vrijwilligerswerk uitvoert. 

52


Om de informele maatschappelijke participatie in kaart te kunnen brengen 

hebben we de respondenten gevraagd naar hun bezoek aan culturele voorzieningen 

en uitgaansgelegenheden. We hebben de resultaten hiervan samengevat 

in tabel 3.8. 

Tabel 3.8 Informele participatie: bezoek culturele voorzieningen en andere uitgaansgelegenheden 

nooit 

eens per maand of minder tweemaal per maand of vaker 

(%) 

(%) 

(%) 

bibliotheek 67 21 12 

museum of galarie 71 28 2 

concert 81 19 - 

theater 86 14 - 

bioscoop 67 31 2 

videotheek 88 5 7 

café, koffiehuis, enz. 69 10 21 

restaurant, snackbar, enz. 51 40 9 

dancing 90 9 2 

sportevenement 


95 2 3 

Deze tabel stelt het positieve beeld dat is ontstaan door de vorige tabel 

enigszins bij. Opvallend zijn de hoge percentages respondenten die zeggen 

nooit de genoemde gelegenheden te bezoeken. Afgezien van restaurant, 

snackbar, café, koffiehuis worden de meeste voorzieningen en uitgaansgelegenheden 

door een grote meerderheid van de respondenten niet bezocht. 

Ruim eenderde deel van de respondenten bezoekt regelmatig een café of 

koffiehuis. Gezien het hoge percentage Turkse respondenten dat we hebben 

geïnterviewd, veronderstellen wij dat het dan vooral het koffiehuis betreft. 

Het is voor Turkse mannen heel gebruikelijk om regelmatig een bezoek af te 

leggen aan het koffiehuis. 

De conclusies die op basis van deze en de vorige paragraaf kunnen worden 

getrokken zijn de volgende. Materiële deprivatie is een realiteit in het dagelijks 

leven van de respondenten. Het betreft dan vooral het niet kunnen kopen 

van kleding, maar er zijn verschillende respondenten die aangeven tekorten 

te ervaren bij de basisbehoeften van eten en voldoende verwarming. 

De deprivatie ligt vooral op het sociale terrein van het niet op vakantie kunnen 

gaan, geen mensen te eten kunnen uitnodigen, geen auto hebben (wat 

weer een beperking in de mobiliteit met zich meebrengt), of eens in de veertien 

dagen kunnen uitgaan. In de tweede plaats blijkt dat de maatschappelijke 

participatie in formele zin, met andere woorden lidmaatschap aan organisaties 

en verenigingen opvallend hoog is. Tenslotte blijkt dat de maatschappelijke 

participatie in informele zin, namelijk door het bezoeken van meer 

Nederlandse voorzieningen en uitgaansgelegenheden als een museum of een 

theater, gering is. We benadrukken dat deze uitkomsten mede zijn ontstaan 

door het hoge percentage Turken dat we hebben geïnterviewd. De Turkse 

respondenten zijn maatschappelijk heel actief, maar dan vooral in de eigen, 

53

Hoofdstuk 3 

Turkse, kring van koffiehuizen en moskeeën. Uit de interviews met Turkse 

respondenten blijkt dat zij in een eerdere levensfase, toen ze nog een betaalde 

baan hadden, wel degelijk contacten hadden met Nederlanders, maar dat 

deze contacten verloren zijn gegaan door ontslag of arbeidsongeschiktheid. 

3.7 Problematische verhoudingen tot de arbeidsmarkt 

We hebben uitgebreid met de respondenten gesproken over wat volgens hen 

de reden is voor een langdurige situatie van armoede. Respondenten voeren 

allerlei feiten aan die hun financiële situatie kunnen verklaren. Familieomstandigheden, 

problemen in het huwelijk, een scheiding, vroegere problemen 

in het ouderlijk huis, gezondheidsproblemen, een partner die schulden 

maakt, geen of een te lage opleiding, ontslag en het krijgen van kinderen, 

worden daarbij als directe aanleiding naar voren geschoven. Vooral relatieverlies 

(in combinatie met alleenstaand moederschap), ziekte en ontslag komen 

hierbij als pregnante oorzaken naar voren. Niet iedereen die problemen 

in een huwelijk heeft of van zijn partner scheidt en alleen met de kinderen 

verder gaat, wordt echter duurzaam afhankelijk van een bijstandsuitkering. 

Andere factoren spelen hier een cruciale rol bij. Een nadere analyse van de 

levensgeschiedenissen van de respondenten laat ook zien dat er meestal 

geen rechtstreeks, causaal verband bestaat tussen één bepaalde gebeurtenis 

of feit en de situatie van armoede. 

Om de complexiteit in het duiden van de directe redenen van armoede te 

kunnen schetsen, geven we hier allereerst een case weer van een Nederlandse 

39-jarige alleenstaande moeder met een zoon van acht en een dochter 

van zestien jaar. Deze moeder is al vanaf haar zeventiende van een bijstandsuitkering 

afhankelijk. Ze is een getalenteerd musicus en tekenaar, 

maar ze heeft haar talenten nooit kunnen ontwikkelen. Over haar jeugd vertelt 

ze: 

54 

‘Ik heb vroeger mijn lagere school afgemaakt. Daarna heb ik één 

jaar leao gedaan, maar ik kom natuurlijk ook niet uit een stabiel gezin 

en dat scheelt ook veel. Mijn vader heeft echt een oorlogstrauma 

gehad. Hij heeft in een concentratiekamp gezeten. Ik heb daar 

mijn leed ook wel van overgenomen. Ik heb zoveel opleidingen gedaan, 

maar die zijn allemaal mislukt, omdat ik gewoon veel mee 

heb gemaakt. Ik kan gewoon niets afmaken. Ik heb (seksueel) misbruik 

meegemaakt in mijn leven, waar ik ook pas achttien jaar later


55 

achterkwam. Sindsdien staat mijn hele leven op z’n kop. Door wat 

ik allemaal heb meegemaakt stortte ik helemaal in.’ 

Ze heeft met verschillende mannen een relatie gehad. Tegen haar eerste 

vriend, ze was zeventien jaar en woonde nog thuis, had haar vader zodanig 

ernstige bezwaren dat hij de politie inschakelde: 

‘Toen kwam ik in zo’n overlevingsstrategie terecht, dat ik gewoon 

verkeerde keuzes ben gaan maken. Ik ben toen gaan trouwen, 

maar na een maand had hij een ander. Dat had ook met mijn seksuele 

problemen te maken.’ 

Nadat ze het ouderlijk huis heeft verlaten, heeft ze wel zo nu en dan een 

baan, maar de problemen stapelen zich op. Ze is in periodes manisch depressief 

en verblijft geregeld in een psychiatrische kliniek. Ook ten tijde van het 

interview staat ze nog onder behandeling van een psychiater. Haar dochter 

blijkt een ernstige psychische ziekte te hebben die wordt gediagnosticeerd als 

het syndroom van Borderline. Haar zoontje is mogelijk misbruikt door haar 

dochter, iets dat op school is ontdekt. De vrouw wil graag werken. Verschillende 

malen tracht ze via het arbeidsbureau en de sociale dienst een opleiding 

te beginnen of op een traject naar werk te komen, maar steeds opnieuw 

eisen de zorg voor haar kinderen en haar eigen psychische welzijn alle aandacht 

op en lukt het haar niet om haar intenties om te zetten in daden. 

‘Ik draai zo vaak in vicieuze cirkels. Ik had een afspraak op de sociale 

activering en die wordt weer een paar maanden uitgesteld. Maar 

ik blijf contact met haar houden, over de stand van zaken van mijn 

verwerking. Ik heb haar toestemming gegeven om mijn therapeut 

te bellen. Ik heb in mijn leven niets op kunnen bouwen, omdat ik 

geen controle over mijn leven had. Ik kon van de ene stemming in 

de andere terechtkomen. Ja, dat heeft overal een puinhoop veroorzaakt. 

Daardoor heb ik geen vrienden, heb ik geen baan. Nooit wat 

gehad. Maar mijn streven is nog steeds om dat te veranderen.’ 

Uit deze case blijkt, dat het structurele zich moeilijk laat scheiden van het individuele. 

Door het oorlogsverleden van haar vader loopt de respondent een 

jeugdtrauma op, waardoor ze vroegtijdig het ouderlijk huis verlaat, psychische 

problemen ontwikkelt en de middelbare schoolopleiding niet kan afronden. 

Door dat laatste gegeven wordt het verwerven van een stabiele positie

Hoofdstuk 3 

op de arbeidsmarkt, die zich kenmerkt door een hooggekwalificeerde vraag, 

ernstig bemoeilijkt. De psychische problemen zetten het huwelijk onder druk, 

wat de psychische problematiek weer versterkt, enzovoorts. Hoewel de levensgeschiedenis 

van deze vrouw er gezien de ernst en complexiteit van de 

gebeurtenissen in vergelijking met die van de andere respondenten uitspringt, 

kenmerken veel levensgeschiedenissen zich door verschillende negatieve 

gebeurtenissen. Dit hangt mede samen met de methodologische keuze, 

dat we de respondenten hebben geselecteerd op het feit dat ze een minimuminkomen 

hebben, waardoor we geen voorbeelden kunnen presenteren 

van mensen die uit de armoede zijn ontsnapt. 

De levensgeschiedenissen van de respondenten kennen een grote variëteit en 

dynamiek. Zowel positieve als negatieve, structurele als individuele feiten 

stapelen zich op, hangen met elkaar samen, versterken elkaar en ontwikkelen 

zich in elkaars context. Ondanks deze individuele verschillen, stemmen de 

respondenten overeen in hun slechte financiële situatie die primair veroorzaakt 

wordt door hun afwezigheid of onvolledige participatie op de arbeidsmarkt. 

De respondenten werkten ten tijde van het onderzoek in het geheel 

niet of beschikten over inkomsten uit arbeid die niet of nauwelijks boven het 

sociaal minimum uitkwamen. Alle respondenten hebben met andere woorden 

een problematische verhouding tot de arbeidsmarkt en zijn hier in meer of 

mindere mate van uitgesloten. In de nu volgende analyse stellen we deze individuele 

participatie op de arbeidsmarkt aan de hand van de levensgeschiedenissen 

van respondenten centraal. Door te kijken naar het formele werkverleden 

van de respondenten over een langere tijdsspanne worden de verschillende 

contexten die aanleiding kunnen geven tot een duurzame armoede 

inzichtelijker. Op basis van het formele arbeidsverleden van respondenten 

kunnen we drie typische relaties tot de arbeidsmarkt van elkaar onderscheiden, 

die we zullen aanduiden in termen van de buitenstaander, working poor 

en afvallers. 

De eerste typering van respondenten op basis van hun arbeidsmarktparticipatie 

die we kunnen onderscheiden, betreft de groep van buitenstaanders. 

Respondenten die tot deze groep worden gerekend hebben nooit formeel gewerkt 

of staan al langer dan tien jaar buiten de arbeidsmarkt. Een respondent 

uitgezonderd, verblijven deze respondenten al langer dan twintig jaar in 

Nederland. 13 Ruim veertig procent van de respondenten kunnen tot de bui- 

13 

56 

Het betreft hier een Turkse ‘importpartner’, die ten tijde van het veldwerk slechts 

1,5 jaar in Nederland verbleef. Hij heeft in deze periode niet formeel gewerkt, zijn 

echtgenote evenmin.


tenstaanders gerekend worden (N=29). In de tweede plaats zijn er onder de 

respondenten verschillende mensen die zich het best laten typeren in termen 

van working poor. Deze personen laten een uitermate versnipperde en grillige 

participatie op de arbeidsmarkt zien. De working poor wisselen betaald werk 

veelal af met periodes van werkloosheid. Vaste contracten zijn onder deze 

respondenten een zeldzaamheid en als zij werken, doen zij dit vaak in dienst 

van uitzendbureaus. Ten tijde van het veldwerk waren sommigen aan het 

werk en anderen niet. Ruim eenderde van de respondentengroep valt te classificeren 

als working poor (N=23). In de derde plaats kan een deel van de 

respondenten als afvallers worden gecategoriseerd. Deze respondenten hebben 

in het verleden altijd gewerkt en niet zelden hebben ze dat jaren achtereen 

voor dezelfde baas gedaan. In tegenstelling tot de buitenstaanders hebben 

zij ook in het recentere verleden nog gewerkt, maar hebben zij om de 

een of andere reden ontslag gekregen of zelf ontslag genomen. Afvallers 

vormen in de respondentengroep een minderheid, één op de vijf kan als zodanig 

getypeerd worden (N=13). 

Tabel 3.9 Verhouding tot de arbeidsmarkt in relatie tot enkele persoonskenmerken* 

57 

buitenstaander 

(n=29, 44%) 

working poor 

(n=23, 35%) 

afvallers 

(n=13, 20%) 

totaal 

(n=66, 100%) 

type familiehuishouding 

alleenstaande 8 7 4 19 

eenoudergezin 11 8 2 21 

paar 9 8 7 24 

overig 1 1 

totaal 29 23 13 65 

leeftijd in klassen 

tot 26 jaar 1 2 4 

26 – 40 jaar 10 15 6 31 

41 – 55 jaar 10 5 2 17 

56 jaar e.o. 8 5 13 

totaal 29 22 13 64 

etnische achtergrond 

Turks 13 6 9 29 

Kaapverdisch 7 10 3 20 

Nederlands 9 7 1 17 

totaal 29 23 13 65 

armoededuur (aantal jaren met inkomen rondom het minimum) 

< 2 jaar 1 5 3 9 

2 – 5 jaar 4 4 3 11 

5 – 10 jaar 5 7 2 14 

> 10 jaar 18 5 2 25 

totaal 28 21 10 59 

belangrijkste oorzaak armoede 

verlies relatie, eenouderschap 16 9 4 29 

ziekte 7 2 6 15 

verlies baan 2 5 2 9 

anders 4 7 1 12 

totaal 29 23 13 65 


* Eén respondent bleek niet in te delen te zijn, van zes respondenten bleek het niet mogelijk de armoededuur te bepalen. 

In tabel 3.9 hebben we de verhouding tot de arbeidsmarkt gerelateerd aan 

enkele persoonskenmerken zoals leeftijd, etnische herkomst, type huishouden 

en armoededuur. We benadrukken dat, op dezelfde manier als de gehele 

levensgeschiedenissen, deze verhouding tot de arbeidsmarkt geen vaststaand

Hoofdstuk 3 

en onveranderlijk gegeven is, maar een zekere mate van beweging kent. De 

drie arbeidscarrières kunnen elkaar bijvoorbeeld opvolgen in de tijd, waarmee 

de onderlinge verschillen gradueel van aard zijn. Zo kunnen de working 

poor met hun typische versnipperde carrière op de arbeidsmarkt, naarmate 

zij ouder worden of arbeidsongeschikt raken, steeds kortere periodes van 

betaald werk afwisselen met steeds langere periodes van werkloosheid. Als 

deze respondenten uiteindelijk niet meer aan het werk komen, krijgt hun arbeidscarrière 

na verloop van tijd het karakter van een buitenstaandersloopbaan. 

De hier onderscheiden typen variëren in de afstand tot de arbeidsmarkt. 

Buitenstaanders hebben verreweg de grootste afstand tot de arbeidsmarkt, 

terwijl de working poor – zij het onvolledig en periodiek - werkzaam zijn of 

over recente werkervaring beschikken. Zij hebben substantieel betere mogelijkheden 

om door middel van betaald werk hun financiële situatie te verbeteren 

dan bijvoorbeeld de buitenstaanders. De dynamiek van de arbeidscarrières 

betreft echter niet alleen een afglijden naar een steeds minder gunstige 

situatie. Uit het arbeidsverleden van de respondenten kunnen we ook positievere 

tendensen constateren. Mede dankzij het overheidsbeleid, dat zich richt 

op sociale activering en begeleiding naar de arbeidsmarkt mag bij geen enkel 

type carrière worden uitgesloten dat de betrokkenen uiteindelijk toch een 

stabielere positie op de arbeidsmarkt verwerven. 

Zoals uit tabel 3.9 blijkt, bevinden zich onder de buitenstaanders relatief veel 

Turkse en Nederlandse respondenten. Zij zijn in het verleden slachtoffer geworden 

van de ontslagen in de traditionele industriële sectoren. In tien gevallen 

betreft het respondenten die ouder zijn dan 55 jaar. Mede door hun 

leeftijd is de afstand tot de arbeidsmarkt bij deze respondenten groot en in 

het geval dat ze ouder zijn dan 65 jaar vrijwel onoverbrugbaar. De reden dat 

deze laatste respondenten arm zijn, hangt mede samen met het feit dat ze 

eerder in hun leven niet in staat zijn geweest een volledig pensioen op te 

bouwen. Vooral onder de Turkse migranten heeft zich dit voorgedaan. Zij zijn 

pas later in hun carrière naar Nederland gekomen en begonnen met werken, 

sommigen zijn arbeidsongeschikt geworden en een aantal – vaak vrouwen - 

heeft nooit op de formele arbeidsmarkt geparticipeerd. Een nu 69-jarige autochtone 

vrouw vormt een voorbeeld van dat laatste. Ze heeft geen opleiding 

genoten, slechts vijf jaar basisschool. In haar vroege jeugd liet haar vader 

het gezin in de steek waardoor haar moeder gedwongen was buitenshuis te 

gaan werken. De respondent werd toen ze tien jaar oud was van school gehaald 

om voor haar zes oudere broers en zussen het huishouden te doen. 

58


Eenmaal volwassen is ze tweemaal getrouwd en gescheiden. Op onze vraag 

waarom ze een minimuminkomen heeft, zegt ze: 

59 

‘Je hebt nooit een vak geleerd en nooit kunnen werken en altijd 

voor het huishouden gestaan. En toen moest ik trouwen en dan kon 

je ook niet meer leren.’ 

Sinds haar tweede scheiding in 1967, ze was toen 38 jaar, heeft de respondent 

een minimuminkomen. Eerst in de vorm van een bijstandsuitkering en 

vanaf haar 65-ste in de vorm van AOW. Haar kinderen waren in 1967 achttien 

en twaalf jaar oud en de respondent was dus te typeren als een alleenstaande 

moeder. Het sociale beleid ten aanzien van alleenstaande moeders 

was in de jaren zestig en zeventig gebaseerd op het kostwinnersbeginsel. 

Vrouwen werden toentertijd primair gekarakteriseerd als verzorgers. De staat 

had zichzelf de taak toebedeeld van het vervangen van de kostwinner. Dat de 

afstand tot de arbeidsmarkt van de betrokken vrouwen daarbij in de loop der 

jaren onoverbrugbaar werd, werd op de koop toe genomen. Deze inmiddels 

achterhaalde beleidslogica - sinds de jaren tachtig is een kentering zichtbaar 

waarbij vrouwen in toenemende mate als werknemers worden gekarakteriseerd 

– draagt ertoe bij, dat zich onder de mensen met een minimuminkomen 

veel oudere, alleenstaande vrouwen bevinden die in een eerdere levensfase 

alleenstaande moeders zijn geweest (Bussemaker et al. 1999, Snel 

et al. 2000). 

Onder de buitenstaanders bevinden zich verschillende jongere alleenstaande 

moeders en dan vooral van Kaapverdische afkomst. Wegens de zorg voor hun 

kinderen zijn deze vrouwen jaren geleden gestopt met werken of hebben ze 

nooit buiten het huishouden gewerkt. Het is opmerkelijk dat een aantal van 

deze vrouwen in het verleden een illegaal bestaan heeft geleid. Om hieruit te 

kunnen ontsnappen zijn ze getrouwd met een Nederlandse ingezetene om na 

verloop van tijd weer van hem te scheiden. 

Eenderde van de respondenten kan tot de working poor worden gerekend. Zij 

wisselen periodes van uitkeringsafhankelijkheid af met periodes waarin ze 

een betaalde baan hebben. Bijna de helft van hen interviewden we in een 

periode van werkloosheid. De overigen hadden een baan. Het betreft dan 

meestal laagbetaald werk, dat weinig bestaanszekerheid of perspectief biedt 

en waarvoor weinig scholing is vereist. Zij werken voor uitzendbureaus, voor 

verschillende bazen op verschillende locaties, of werken in een door de overheid 

gesubsidieerde, laagbetaalde, baan. Onder de working poor treffen we 

eveneens relatief veel alleenstaande moeders, waaronder van Kaapverdische

Hoofdstuk 3 

origine, die wel een baan hebben. Deze vrouwen werken in deeltijd in combinatie 

met een bijstandsuitkering of hebben een door de overheid gesubsidieerde 

baan. Deze werkende alleenstaande moeders zijn voorbeelden van de 

omslag in het sociale beleid die vrouwen in toenemende mate een rol als 

werknemers toeschrijft. Hierbij dient wel te worden opgemerkt dat gebrekkige 

of slecht toegankelijke kinderopvang dit beleid kan belemmeren. Een Surinaamse 

alleenstaande moeder van 37 jaar met drie kinderen heeft in 1987 

haar ontslag moeten nemen, omdat ze geen kinderopvang kon vinden. Vervolgens 

volgde ze via het arbeidsbureau een opleiding voor begrafenisondernemer 

die ze met succes afrondde. Ze staat nu al sinds jaren ingeschreven 

voor naschoolse opvang. Zonder opvang kan ze haar beroep niet gaan uitoefenen. 

De afvallers vormen de kleinste groep. Hierbij gaat het om mensen die een 

groot deel van hun leven betaalde arbeid hebben verricht en recentelijk zijn 

ontslagen of zelf ontslag hebben genomen. Het gaat hierbij relatief vaak om 

gezinnen met jonge opgroeiende kinderen, voornamelijk met een Turkse 

achtergrond. Onder de afvallers bevindt zich slechts één autochtone Nederlander. 

In bijna de helft van de gevallen is ziekte veruit de belangrijkste reden 

voor hun huidige positie. Het is opmerkelijk dat het bij de afvallers niet 

alleen om gezinnen gaat die recentelijk een inkomen op het sociaal minimum 

ontvangen. Bij tenminste vier van de dertien afvallers is er sprake van duurzame 

armoede (langer dan 5 jaar op het sociaal minimum). Een voorbeeld 

hiervan vormt het verhaal van Camelia, een vrouw afkomstig van de Kaapverdische 

Eilanden, die als we haar interviewen 50 jaar is en samen met haar 

dochter in Delfshaven woont. 

60 

Camelia woont sinds 1977 in Nederland en het grootste deel van 

haar verblijf staat in het teken van tegenslag. Ze komt op uitnodiging 

van een familielid. ‘Dus kwam ik hier en mijn zus zei: “Blijf 

maar hier”. Maar ik zei: “Ik moet terug, als ik blijf wat kan ik dan 

hier verwachten van mijn leven?”. Maar mijn zus zei: “Je kan makkelijk 

werk vinden”. Dat was niet zo, maar ja...’. Op de Kaapverdische 

Eilanden had ze een opleiding tot onderwijzeres genoten en 

had ze tot dan toe negen jaar op een lagere school lesgegeven. Deze 

carrière verruilt ze in eerste instantie voor een bestaan in de illegaliteit. 

Ze verblijft drie jaar zonder de vereiste verblijfsdocumenten 

in Rotterdam. Zelf zegt ze over deze fase in haar leven: ‘In die drie 

jaar heb ik gewerkt en zat ik soms zonder werk. Wanneer ik geen


61 

werk had, kreeg ik ook helemaal niks. Dus als ik wel werk had dan 

moest ik sparen. Zo ben ik gewend om te leven’. Ze begint haar 

werk in Nederland in de schoonmaak en blijft dit doen. In 1979 

huwt ze met een Nederlandse man om een verblijfsvergunning te 

krijgen: ‘Iedereen heeft het zo gedaan. Wij hadden weinig keuze. 

We moesten iets doen’. Na van hem gescheiden te zijn, trouwt ze in 

1982 opnieuw, ditmaal met een Kaapverdiaan die op zijn beurt illegaal 

in Rotterdam woont. De vijf jaar die ze met hem doorbrengt 

zijn in financieel opzicht haar beste jaren. Hij werkt fulltime en ook 

Camelia werkt volop, ondanks het feit dat ze van een trap valt en 

een long onherstelbaar beschadigd. Zij krijgt ook te kampen met 

chronische bloedarmoede en wordt uiteindelijk mede hierop afgekeurd. 

Ze blijft echter doorwerken in de avonduren. Ze krijgen snel 

een dochter en een jaar later stopt Camelia met haar parttime baan 

omdat ze geen goede oppas voor haar dochter kan vinden. Als ze in 

1986 van haar man scheidt, gaat ze weer verder met wat schoonmaakwerk 

en ontvangt aanvullende bijstand. Ze betrekt een flat in 

Spangen waar ze sindsdien met haar dochter is blijven wonen. In 

1990 kan ze via de banenpool als secretariaatsmedewerkster bij een 

Kaapverdische vereniging gaan werken. In de avonduren blijft ze 

schoonmaken om wat extra’s te hebben en geeft ze daarnaast incidenteel 

Portugese les. In 1996 wordt ze op basis van haar gezondheidsklachten 

volledig afgekeurd en stopt ze met werken. Ze heeft 

nu een WAO-uitkering en een aanvullende uitkering van het GAK. 

Haar inkomen van fl. 1.800,- is echter niet toereikend voor haar en 

haar dochter. Ze overweegt weer werk in de schoonmaak te gaan 

zoeken. Terugkijkend op haar leven in Nederland zegt Camelia: ‘Ik 

ben helemaal niet blij. Maar ook achteraf heb ik er geen spijt van 

dat ik hier ben gekomen. Ik heb mijn best gedaan. Maar ik heb gewoon 

nooit de kans gekregen hier een goede baan te vinden. Je 

moet het accepteren.’ 

In de ruim twintig jaar dat Camelia in Nederland woont heeft ze het gedurende 

een periode van vijf jaar in financieel opzicht redelijk gehad. De rest van 

haar leven staat vooral in het teken van laagbetaalde, parttime arbeid en financiële 

afhankelijkheid. ‘Illegaliteit’ heeft een stempel op haar leven gedrukt, 

evenals haar rol als alleenstaande moeder en haar lichamelijke gebreken 

die haar uiteindelijk het werken onmogelijk hebben gemaakt.

Hoofdstuk 3 

De drie typische verhoudingen tot de arbeidsmarkt bevestigen wederom het 

heterogene beeld van armoede. De specifieke groep van respondenten die 

deel uitmaakt van dit onderzoek en die overwegend als duurzaam arm gekenschetst 

kan worden, laat een gedifferentieerd beeld zien ten opzichte van 

de participatie op de arbeidsmarkt. Waar een aanzienlijk deel al jarenlang 

van de arbeidsmarkt is uitgesloten en een grote afstand ten opzichte daarvan 

kent, zijn anderen die eveneens langdurig arm zijn, nog veel meer betrokken 

bij die arbeidsmarkt. Periodes van werk wisselen zij af met periodes waarin 

ze een beroep op de Algemene Bijstand Wet moeten doen. Zij zijn er nooit in 

geslaagd om een fatsoenlijke positie op de arbeidsmarkt te bemachtigen. 

In de tweede plaats kunnen we constateren dat het uitermate moeilijk is om 

eenduidige oorzaken voor armoede aan te wijzen. Zoals uit alle analyses naar 

voren komt, is er maar zelden sprake van één duidelijke reden. Er is vrijwel 

altijd sprake van verschillende belangrijke redenen die in de tijd op elkaar 

inwerken en elkaar versterken en er zorg voor dragen dat men duurzaam in 

een situatie van bijstandsafhankelijkheid terecht komt. Scheiding of eenouderschap, 

bijvoorbeeld, resulteren niet automatisch in armoede. 14 Indien 

eenouderschap in combinatie met andere, eventueel al langer spelende problemen 

wel hiertoe leidt, behoeft het - zoals ook uit het voorafgaande naar 

voren komt - niet automatisch tot een grote afstand tot de arbeidsmarkt te 

leiden. 

3.8 Samenvatting en conclusies 

Dit hoofdstuk heeft in de eerste plaats tot doel om een algemeen beeld te 

schetsen van de respondenten die we in Rotterdam-Delfshaven hebben geinterviewd. 

Verder hebben we stilgestaan bij hun financiële situatie door in te 

gaan op inkomensbronnen, armoededuur, schulden, de sociale en materiële 

deprivatie ten gevolge van het minimuminkomen en de maatschappelijke 

participatie van de respondenten. In de laatste paragraaf van dit hoofdstuk 

analyseren we op basis van de relatie van de respondenten tot de arbeidsmarkt 

de contexten waarin armoede ontstaat. We benadrukken dat de respondentengroep 

geenszins een afspiegeling vormt van de populatie van 

Delfshaven. In dit onderzoek staat armoede onder allochtonen als thema 

centraal. We hebben aselectief respondenten geworven en dan vooral in de 

Turkse en Kaapverdische gemeenschap. Turkse en Kaapverdische respon- 

14 

62 

Het percentage arme huishoudens in de groep van alleenstaande moeders bedraagt 

in 1997 62 procent (SCP 1999, tabel 8.8).


denten zijn in de respondentengroep dan ook sterk vertegenwoordigd. Omdat 

alleenstaand moederschap in de Kaapverdische gemeenschap een veelvuldig 

voorkomend verschijnsel is, betekent dit ook dat we ten aanzien van de verschillende 

typen huishoudens een oververtegenwoordiging hebben van eenoudergezinnen. 

De respondentengroep kenmerkt zich verder door een lange 

armoededuur en een hoge schuldenlast. Uit een analyse van de inkomstenbronnen 

blijkt dat tachtig procent van de respondenten weliswaar voor hun 

maandelijkse inkomsten afhankelijk is van een uitkering, maar dat twintig 

procent van de respondenten betaald werk heeft. Deze respondenten vormen 

een voorbeeld van de working poor, een categorie armen die in Nederland 

groeiende lijkt. 

De schulden van de respondenten zijn niet alleen hoog, maar ook complex 

samengesteld. Veel respondenten zijn in de schulden geraakt omdat ze onvoldoende 

financiële middelen hebben om rond te kunnen komen. Het lukt ze 

niet om de maandelijks terugkerende vaste lasten steeds op tijd te betalen. 

Betalingsachterstanden van huur, energie, telefoon en de maandelijkse aflossing 

bij postorderbedrijven zijn de belangrijkste voorbeelden van dergelijke 

overlevingsschulden. De respondenten staan niet uitsluitend in de schuld bij 

formele instanties, maar lenen tevens geld van familie, vrienden en bekenden. 

Vooral in de Turkse gemeenschap is het aangaan van dergelijke informele 

schulden een veel voorkomend verschijnsel. Een laatste type schuld dat 

we op basis van de interviews kunnen onderscheiden, betreft de fraudeschuld. 

Verschillende respondenten hebben bijvoorbeeld, al dan niet formele, 

inkomsten gegenereerd zonder dat ze de uitkerende instantie daarover hebben 

geïnformeerd. Indien de uitkerende instantie een dergelijke vorm van regelovertreding 

ontdekt, wordt de teveel ontvangen uitkering teruggevorderd 

van de betrokkene en kan hem of haar bovendien als sanctie een boete worden 

opgelegd. Dergelijk fraudeschulden kunnen oplopen tot tienduizenden 

guldens. Migranten hebben vaker en hogere schulden dan autochtone Nederlanders. 

Dit houdt verband met de - ten opzichte van Nederlanders - vaak 

hogere lasten van migranten. Zij onderhouden telefonische en persoonlijke 

contacten met familie in het land van herkomst die ze soms tevens financieel 

ondersteunen. Bovendien kunnen sommige cultuurspecifieke gebruiken financiële 

verplichtingen met zich meebrengen. Er bestaat dus een verband tussen 

het aangaan van schulden en de status van migrant. 

Gezien de hoge schuldenlast die in belangrijke mate uit overlevingschulden 

bestaat, kan worden geconcludeerd dat het de respondenten lang niet altijd 

63

Hoofdstuk 3 

eenvoudig valt om maandelijks te kunnen rondkomen. Zestig procent van de 

respondenten zegt dan ook moeilijk tot zeer moeilijk te kunnen rondkomen. 

Om de gevolgen van deze problemen met rondkomen voor het dagelijks leven 

te kunnen analyseren, zijn we ingegaan op de materiële en sociale deprivatie. 

Het blijkt dat de respondenten een aanzienlijke mate van deprivatie 

kennen. Verder valt op dat zelfs in de rijke Nederlandse samenleving armoede 

gepaard kan gaan met het niet kunnen bevredigen van de basisbehoefte; 

veertien procent van de respondenten heeft onvoldoende geld om iedere dag 

een warme maaltijd te nuttigen en nog eens twaalf procent geeft aan de woning 

niet altijd in voldoende mate te kunnen verwarmen. De derde conclusie 

die ten aanzien van de deprivatie kan worden getrokken betreft het karaker 

van de deprivatie. Die betreft namelijk vooral het sociale leven, zoals niet op 

vakantie kunnen gaan, geen mensen te eten kunnen uitnodigen, geen auto 

hebben of eens in de veertien dagen uitgaan. Ook hebben we de formele en 

informele maatschappelijke participatie van de respondenten onder de loep 

genomen. De formele participatie blijkt opvallend hoog te zijn en hoewel de 

informele participatie beduidend lager is, blijkt wel dat de respondenten regelmatig 

een café of een koffiehuis bezoeken. Deze tendensen zijn mede te 

verklaren door het grote aantal Turkse respondenten dat we hebben geïnterviewd. 

De Turkse gemeenschap kent een actief maatschappelijk en sociaal 

leven, dat zich vooral afspeelt in de eigen kring van koffiehuizen en moskeeen. 

Tot slot zijn we in dit hoofdstuk ingegaan op de contexten waarin armoede 

kan ontstaan. De levensgeschiedenissen van de respondenten blijken een gevarieerd 

en dynamisch beeld te geven. Zowel positieve als negatieve, structurele 

als individuele feiten en gebeurtenissen stapelen zich op, hangen met 

elkaar samen, werken wederzijds op elkaar in en ontwikkelen zich in elkaars 

context. Het is dan ook vaak onmogelijk om een causaal verband te leggen 

tussen één enkel feit en de situatie van armoede. Desondanks kenmerken de 

levensgeschiedenissen van de respondenten zich door een gemeenschappelijkheid, 

namelijk de positie op de arbeidsmarkt, of juist de uitsluiting hiervan. 

Op basis van het arbeidsverleden van de respondenten hebben we drie 

typische verhoudingen tot de arbeidsmarkt beschreven, namelijk de buitenstaander, 

de working poor en de afvaller. Deze relaties tot de arbeidsmarkt 

bevestigen de heterogeniteit van armoede en illustreren hoe moeilijk het is 

om armoede te verklaren vanuit eenduidige oorzaken. 

64

Hoofdstuk 4 Informele activiteiten in 

Delfshaven 


In de recente studie No shame in my game (1999) schetst de antropologe 

Newman een indringend beeld van de working poor in Harlem in New York. 

Zij maakt duidelijk dat het merendeel van de beroepsbevolking in dit gebied 

werkt. Uit veel eerdere publicaties rees het beeld op van wijken waarin nagenoeg 

iedereen werkloos was (Wilson 1996). Dit blijkt niet het geval. Zelfs in 

buurten waarin bijna de helft van de bewoners in armoede leeft, is het merendeel 

van de beroepsbevolking werkzaam. Uit de studie van Newman wordt 

echter ook duidelijk dat de lonen – zij onderzocht vooral een groep van jongeren 

die werkzaam was bij een fast food restaurant – onvoldoende zijn om 

in de kosten van het levensonderhoud te voorzien. Vandaar dat dit inkomen 

wordt aangevuld met additionele bronnen, komend uit bijstand, wederzijdse 

hulp en informele economische activiteiten. Newman beschrijft dan ook uitvoerig 

het bestaan van een omvangrijke, informele economie, een schaduwwereld 

die van groot belang is voor duizenden families in Harlem, zowel voor 

werkgelegenheid als voor het verwerven van goedkope diensten en goederen. 

De these van het toenemend belang van een informele economie is voor Nederland 

nimmer goed gedocumenteerd geweest vanwege het ontbreken van 

valide empirisch onderzoek. Niettemin zijn er indicaties dat ook in Nederland 

sprake is van een groeiende betekenis van de informele economie, zij het op 

Nederlandse schaal (Kloosterman et al. 1996, Burgers et al. 1996). De vraag 

is echter in hoeverre deze informele economie van betekenis is voor groepen 

burgers die voorbij de arbeidsmarkt staan. Sinds het werk van Ray Pahl 

(1984, 1987), dat we reeds in hoofdstuk 1 hebben besproken, is immers de 

gedachte gemeengoed geworden dat vooral werkenden actief zijn in de informele 

economie. 

In dit hoofdstuk zullen wij deze these ter discussie stellen op grond van lopend 

onderzoek in Amsterdam en Rotterdam onder arme huishoudens. De 

centrale vraag in dit hoofdstuk is welke betekenis informele activiteiten heb- 

65

Hoofdstuk 4 

ben voor huishoudens met een inkomen rond het sociaal minimum. 15 Eerst 

komen de empirische resultaten van onze studie aan bod over de aard en 

omvang van informaliteit en over de motieven om informele economische activiteiten 

te ontwikkelen. Daarna wordt geprobeerd een verklaring te geven 

voor de beschreven informele patronen. 

4.2 Omvang en aard van informaliteit 

In tabel 4.1 wordt een beeld gepresenteerd van de omvang van de informele 

activiteiten en de bedragen die hiermee gemoeid zijn bij de door ons geïnterviewde 

mensen uit Amsterdam Noord, Amsterdam-Zuidoost en Rotterdam- 

Delfshaven. Ongeveer één op de drie respondenten is op enigerlei wijze informeel 

actief en verwerft financiële neveninkomsten, die verder niet geregistreerd 

worden of bij uitkerende instanties bekend zijn. De informele activiteiten 

hebben betrekking op arbeid en het ontwikkelen van voordelige arrangementen: 

eenvijfde van de respondenten verricht uitsluitend informele arbeid, 

acht procent ontwikkelt uitsluitend informele arrangementen en bij drie 

procent van de populatie komen beide strategieën voor. In tabel 4.1 is deze 

verdeling naar de drie verschillende locaties nader uitgewerkt. De informaliteit 

in Rotterdam- Delfshaven is met 36 procent het hoogst en in Amsterdam- 

Noord het laagst met 27 procent. 

Tabel 4.1 Informele activiteiten naar drie onderzoekslocaties in percentages (N=216) 

totaal 

A’dam-Noord R’dam-Delfshaven A’dam-Zuidoost 

(n=216) 

(n=80) 

(n=66) 

(n=70) 

geen informele activiteiten 69 73 64 70 

uitsluitend informele arbeid 20 12 27 21 

uitsluitend voordelige arrangementen 8 10 9 6 

zowel arbeid als voord. arrangementen 3 5 - 3 

informele activiteiten over 3 onderzoekslocaties informele arbeid voordelige arrangementen 

duurzaamheid inkomsten % % 

regelmatige inkomsten 74 96 

onregelmatige inkomsten 26 4 

hoogte informele bijverdiensten per maand 

< fl. 51,- 16 9 

fl. 51,- –fl. 100,- 26 9 

fl. 101,- – fl. 200,- 18 26 

fl. 201,- –fl. 500,- 21 43 

fl. 501,- – fl. 1.000,- 8 4 

> fl. 1.000,- 11 9 

Bron: Project Landschappen van armoede 

15 Wij zullen in dit hoofdstuk overigens ook aandacht besteden aan huishoudens die 

een inkomen hebben dat hoger ligt dan de door ons gehanteerde armoedegrens 

van 110% van het sociaal minimum. Het betreft 14% van de cases. Vaak gaat het 

om mensen die een baan hebben gevonden in het werktrajecten-circuit, waaronder 

de Melkertbanen. 

66

Informele activiteiten in Delfshaven 

Het aandeel huishoudens dat informele arbeid verricht, in totaal 23 procent, 

ligt hoger dan de uitkomsten van ander onderzoek naar informaliteit onder 

arme huishoudens (Snel en Engbersen 1996). Het ligt ook hoger dan het percentage 

dat uit een vergelijkbaar onderzoek Een tijd zonder werk (Kroft et al. 

1989) onder langdurig werklozen in Amsterdam, Rotterdam en Enschede, 

uitgevoerd aan het einde van de jaren tachtig naar voren kwam. Tevens zien 

we dat in totaal elf procent van de respondenten bepaalde voordelige arrangementen 

ontwikkelt. In Amsterdam-Noord wordt deze vorm van regelovertreding 

het vaakst ingezet om de inkomenspositie te verbeteren. Deze bevindingen 

zijn wel vergelijkbaar met het onderzoek Een tijd zonder werk waarin 

een percentage van negen procent naar voren kwam. 16 

In de tweede plaats valt het op dat weliswaar onverwacht veel respondenten 

informele inkomsten verwerven, maar dat de opbrengsten daarvan verhoudingsgewijs 

gering zijn. Bij zestig procent van de respondenten die informele 

arbeid verrichten, blijven de opbrengsten beperkt tot hooguit tweehonderd 

gulden per maand. Dit geldt ook voor bijna de helft van degenen die neveninkomsten 

uit voordelige arrangementen verwerven. Respondenten gebruiken 

deze beperkte bijverdiensten noodzakelijkerwijze vooral om rond te kunnen 

komen. Veel respondenten verkeren in een dermate slechte financiële situatie 

dat zij zich genoodzaakt zien om bijvoorbeeld op eten te bezuinigen en de 

aanschaf van nieuwe kleding uit te stellen, omdat dat meestal het budget te 

boven gaat. Gezinnen die kinderbijslag ontvangen, kunnen deze financiële 

steun veelal niet exclusief voor de kinderen gebruiken, maar hebben het nodig 

om het einde van de maand te halen. Informele bijverdiensten worden 

dan ook door respondenten vooral ingezet om op een enigszins normale manier 

te kunnen leven, om wèl iets extra’s (voor de kinderen) te kunnen doen 

of om openstaande (in)formele schulden binnen de perken te houden. Bovendien 

komt naar voren dat vooral migranten hun informele inkomsten aan 

doelen besteden, waar een beduidend hoger prijskaartje aan hangt dan aan 

een nieuw paar schoenen. Het bekostigen van een huwelijk van één van de 

kinderen, het afkopen van de militaire dienstplicht in het herkomstland en de 

aanschaf van onroerend goed in hun herkomstland zijn voorbeelden van dergelijke 

omvangrijke investeringen, die voor respondenten een aanleiding 

kunnen vormen om tot informaliteit (veelal gecombineerd met lenen) over te 

gaan. 

16 

67 

Onze bevindingen verschillen echter sterk met die van grootschalig onderzoek op 

basis van dossiers van bijstandscliënten. Stal et al. (1993) onderzochten de dossiers 

van 2600 bijstandscliënten en constateerden dat in zeven procent van de 

gevallen sprake was van onregelmatigheden. Het ging hier overigens zowel om 

onregelmatigheden die betrekking hebben op de leefvorm als het verzwijgen van 

allerlei vormen van inkomsten (uit arbeid, van de partner, uit kamerhuur, etc).

Hoofdstuk 4 

In de derde plaats kan uit tabel 4.1 worden opgemaakt dat het in meerderheid 

(ruim driekwart) om regelmatige inkomsten gaat. Dit hoeft overigens 

niet te betekenen dat respondenten deze inkomsten al lange tijd hebben. 

Voor verschillende mensen (bijvoorbeeld vrouwen met een ‘werkhuisje’) geldt 

dit wel, maar regelmatige inkomsten slaan ook op mensen die pas sinds enkele 

maanden informeel actief zijn. Een voorbeeld hiervan is een alleenstaande 

moeder die recentelijk is begonnen met haar informele werk op de markt 

nadat haar ex-partner zijn zwarte alimentatie voor hun kind had stopgezet. 

Typerend voor veel van de informele bijverdiensten is juist het flexibele karakter 

waarbij mensen al naar gelang de situatie en behoeftes op zoek gaan 

naar informele arbeid of voordelige arrangementen om - als ze hun doel hebben 

bereikt of als de situatie is veranderd - weer af te zien van deze informele 

bijverdiensten. Een goed voorbeeld betreft een alleenstaande moeder 

met een uitkering van de sociale dienst, die tijdens het veldwerk een vriendin 

(eveneens met een sociale dienstuitkering) in huis opneemt. Echter, nog binnen 

een jaar is deze vriendin ook weer zelfstandig gaan wonen. Deze alleenstaande 

moeder ontving dus regelmatig extra inkomsten, maar wel gedurende 

een beperkte periode. In onze verdere analyse beperken we ons tot de 

data die we in de Rotterdamse deelgemeente Delfshaven hebben verzameld. 

4.3 Informele activiteiten door lage inkomensgroepen in 

Delfshaven 

Uit het eerder aangehaalde onderzoek van Kroft en medeauteurs (1989) 

kwam nog naar voren dat de mensen die informele neveninkomsten genoten 

vooral onder de autochtone Nederlanders gezocht moesten worden. Dat is in 

ons onderzoek nadrukkelijk niet het geval. Een opvallende bevinding van het 

deelonderzoek in Delfshaven was dat relatief veel Turkse respondenten actief 

zijn in de informele economie. Blijkbaar hebben bepaalde etnische groepen – 

meer dan autochtone respondenten – toegang tot bepaalde sectoren van de 

stedelijke, informele economie. Als we kijken naar de sectoren waarin respondenten 

informele arbeid verrichten, blijkt vooral de schoonmaakbranche 

er uit te springen. Het werk in de schoonmaak, dat overwegend door vrouwen 

gebeurt, is voor een belangrijk deel informeel. Soms gaat het om vrouwen 

die een ‘werkhuisje’ hebben en wekelijks of tweewekelijks een beperkt 

aantal uren bij particulieren het huis schoonhouden. Daarnaast is er met name 

onder de Turkse migranten een klein aantal vrouwen formeel werkzaam 

bij een schoonmaakbedrijf. Het inkomen dat zij verwerven wordt verzwegen 

68


of slechts gedeeltelijk doorgeven aan de uitkeringsinstantie. Verder is men 

werkzaam in de sectoren ‘handel en detailhandel’ en ‘persoonlijke dienstverlening’. 

Daarbij gaat het om thuiswerkers die enveloppen insteken en plastic 

bloemen maken, een colporteur, een ondernemer, een winkelbediende en een 

krantenverkoper. In de sector (persoonlijke) dienstverlening gaat het om respondenten 

die als muzikant optredens verzorgen, koken voor grote groepen, 

op kinderen passen, als tolk werkzaamheden verrichten, de boekhouding 

voor anderen verzorgen, honden trimmen, cursussen textiele vaardigheden 

aanbieden, haar knippen, handwerken tegen betaling, auto’s repareren, en 

tot slot voor 06-lijnen actief zijn. Als we de opsomming van beroepen en activiteiten 

nader bekijken, gaat het dus vooral om laag- en ongeschoolde arbeid 

in de dienstensector. Slechts een gering deel van de respondenten is 

werkzaam in de ‘doe-het-zelf-economie’ of in de industriële sectoren, zoals 

bijvoorbeeld de naaiateliers. 

Een vraag die zich opdringt is welke rol sociale netwerken spelen binnen de 

sfeer van informele arbeid. In dit verband worden vaak twee functies van 

netwerken onderscheiden. Ten eerste worden netwerken gebruikt om aan 

informele arbeid te komen, bijvoorbeeld via het verwerven van relevante 

werkadressen, zowel binnen als buiten de eigen gemeenschap. Dit wordt 

vooral zichtbaar bij de Turkse respondenten die via kennissen en koppelbazen 

werk hebben gekregen in de schoonmaaksector, in de tuinbouw en in bepaalde 

bedrijfjes die door landgenoten gerund worden. Staring (2001) beschrijft 

de groei van een informele Turkse economie waarin illegaal en legaal verblijvende 

Turken participeren. Deze informele economie is voor een deel gesitueerd 

in het Turkse ondernemerschap dat, zoals we in hoofdstuk 2 hebben beschreven, 

ook in Delfshaven een belangrijke vlucht heeft genomen. Verschillende 

Turkse respondenten werken informeel voor landgenoten die een eigen 

bedrijf runnen. Daarnaast zijn er Turkse respondenten die weliswaar op een 

autochtoon Nederlands bedrijf werken, bijvoorbeeld in de tuinbouw, maar 

waarbij hun toeleiding naar dit bedrijf, de dagelijkse logistiek, de begeleiding 

en uitbetaling in handen van Turkse koppelbazen ligt. 

Ten tweede kunnen netwerken fungeren als potentiële afzetmarkt en klantenkring. 

Het zijn vooral allochtone respondenten die hun sociale netwerk als 

afzetmarkt inzetten en voor hun inkomsten daarvan afhankelijk zijn. Een 

voorbeeld zijn de Turkse vrouwen die actief zijn in de verkoop van verschillende 

producten die door Nederlandse bedrijven worden aangeleverd. De 

verkoop van deze producten vindt uitsluitend plaats in de besloten kring van 

landgenoten. Deze vrouwen benaderen familieleden, vrienden en bekenden 

en organiseren bij hen thuis een voorlichtings- en verkoopavond waarbij de 

69

Hoofdstuk 4 

gastvrouw op haar beurt mensen uit de directe kring uitnodigt. Deze avonden 

worden dus bezocht door mensen die uitsluitend tot de Turkse gemeenschap 

behoren. Twee andere voorbeelden betreffen een Kaapverdische vrouw die 

eten kookt en verkoopt op bijeenkomsten van de Kaapverdische vereniging, 

en een migrant die bij de Turkse krantendistributeur dagelijks een stapel 

kranten inkoopt en deze vervolgens met winst verkoopt in verschillende Turkse 

cafés. Ongeveer eenvijfde van de mensen genereert op deze manier inkomsten 

met behulp van het eigen netwerk. 

Onder de categorie voordelige arrangementen valt een verscheidenheid aan 

inkomsten genererend gedrag. Het meest populair onder de respondenten is 

het onderverhuren van een kamer in de eigen woning, waarbij de hieruit verkregen 

inkomsten niet aan de relevante instanties worden doorgegeven. 

Daarnaast blijkt in sommige gevallen de formele situatie van het huishouden 

een andere dan de feitelijke te zijn, waarbij kinderen die al uit huis zijn feitelijk 

nog inwonen of - andersom – kinderen die formeel als thuiswonend geregistreerd 

staan bij andere familieleden zijn ondergebracht of überhaupt niet 

blijken te bestaan. Ook het verzwijgen van de formele inkomsten van huisgenoten 

komt voor. Anderen beschikken over een geheime bankrekening op 

naam van bijvoorbeeld familieleden waar ze buiten het zicht van de uitkerende 

instantie financiële steun op ontvangen of schenkingen op laten storten. 

Sommige migranten genieten huuropbrengsten van een eigen woning in het 

herkomstland en weer anderen ontvangen extra inkomsten door hun adres 

als postadres te laten fungeren. Het betreft hier allemaal constructies waarbij 

men extra inkomsten verkrijgt die, soms uit onwetendheid, niet aan de belasting 

worden doorgegeven en daarnaast verzwegen worden aan uitkerende 

instanties zoals de sociale dienst. 

Gegeven het beperkte aantal respondenten die voordelige arrangementen 

heeft ontwikkeld, is het lastig om uitspraken te doen over de kenmerken van 

deze groep in vergelijking met de respondenten die inkomsten uit zwart werk 

hebben. Slechts twee zaken vallen op. In de eerste plaats lijkt het aangaan 

van voordelige arrangementen weinig van doen te hebben met de etnische 

achtergrond van respondenten. Wel bestaat er een relatie tussen het type 

huishouding en het ontwikkelen van voordelige arrangementen. We treffen 

deze vorm van nevenverdiensten vooral aan onder alleenstaanden en eenoudergezinnen. 

Eerder zagen we dat een belangrijke vorm van een dergelijk 

voordelige arrangement het verhuren van een kamer is. Het spreekt voor zich 

dat alleenstaanden ook meer mogelijkheden tot onderverhuur hebben dan 

gezinnen met kinderen. In de tweede plaats heeft een klein aantal migranten 

70


huuropbrengsten van een woning of appartement in het herkomstland, waarbij 

het zonder uitzondering om bedragen van onder de honderd gulden gaat. 

Kenmerkend voor de inkomsten uit voordelige arrangementen is dat zij in 

vergelijking met de informele bijverdiensten uit arbeid vaak een veel regelmatiger 

karakter hebben. 

4.4 Informaliteit om rond te kunnen komen 

Vanwege de omvang van de informele activiteiten is het weinig verrassend 

dat een meerderheid van de respondenten, ook degenen die geen informele 

arbeid verrichten, weinig problemen heeft met zwarte inkomsten. Wel hanteren 

respondenten grenzen aan informele neveninkomsten die gerelateerd 

zijn aan de hoogte van de inkomsten en aan het soort van informaliteit. Dit 

betekent dat informele bijverdiensten acceptabel zijn voorzover het binnen de 

grenzen van het rondkomen valt en vooral als het om bijverdiensten uit arbeid 

gaat. Ook tegen het informeel verhuren van kamers bestaan weinig 

principiële bezwaren. Wel ageert men tegen bepaalde samenleefconstructies, 

tegen inkomsten uit criminaliteit en tegen te hoge bijverdiensten. Vooral met 

bedragen boven de vijfhonderd gulden hebben respondenten moeite. Een beperkt 

aantal respondenten heeft echter wel inkomsten uit criminaliteit, verdient 

meer dan vijfhonderd gulden naast de uitkering die men ontvangt en 

leeft samen zonder dat de uitkerende instantie hiervan op de hoogte is. 

Drie motieven keren terug wanneer aan respondenten gevraagd wordt waarom 

zij, of anderen, informele activiteiten ontwikkelen. We lichten ze kort toe. 

Het eerste en dominante motief is dat van rondkomen. Vooral als jonge, opgroeiende 

kinderen van het huishouden deel uitmaken. Een duurzame uitkeringsafhankelijke 

positie en de aanwezigheid van jonge kinderen, maakt dat 

men al snel op financiële grenzen stuit en zich genoodzaakt ziet tot het verwerven 

van additionele inkomsten uit informele activiteiten. 

Een tweede motief voor informele arbeid vloeit voort uit de onzekerheden die 

tijdelijke en/of parttime arbeidsalternatieven met zich meebrengen. Wie een 

tijdelijke baan accepteert, krijgt vaak te maken met bureaucratische complicaties, 

zoals het stopzetten en later weer aanvragen van een nieuwe uitkering, 

terwijl respondenten die parttime werken te maken krijgen met verrekeningen 

op hun uitkering. Daarin, zo blijkt uit ervaringen, kan het nodige 

fout gaan, waardoor men zonder inkomsten kan komen te zitten of met te lage 

inkomsten te maken krijgt. Naar de overtuiging van veel respondenten is 

het in alle opzichten veiliger om zwart te werken dan de strijd aan te gaan 

71

Hoofdstuk 4 

met de sociale dienst waardoor men verwacht langere tijd zonder inkomsten 

te zitten. Dit is een voorbeeld van één van de onbedoelde effecten van het 

sociale voorzieningenstelsel waarbij mensen vanuit een idee van zekerheid 

informele arbeid prefereren boven werk dat weliswaar formeel is, maar waarvan 

de duur en de inkomsten onzeker of onduidelijk zijn. 

Een derde motief bij veel respondenten, dat nauw samenhangt met de problematiek 

van moeizaam kunnen rondkomen, is het gevoel dat zij er alleen 

voor staan. Zij voelen zich in de steek gelaten door de overheid en instanties 

zoals de sociale dienst. Zij ervaren een kloof in de contacten tussen hen en 

uitvoeringsambtenaren van allerlei instanties waarmee zij te maken hebben. 

Waar men een bepaalde mate van begrip en ondersteuning bij deze ambtenaren 

verwacht, ontmoet men juist wantrouwen, onbegrip, een onnavolgbare 

regelgeving en dwarsliggende ambtenaren (zie ook Ypeij, Snel en Engbersen 

1999: 123-125, Ypeij en Engbersen 2001). Meer algemeen treffen we dergelijke 

gevoelens van ressentiment aan bij respondenten die op enigerlei wijze 

zijn gefrustreerd in hun carrière op de arbeidsmarkt. Voor sommigen betekent 

een dergelijke carrière jarenlang werken om vervolgens ontslagen te 

worden en geen serieuze kans meer op werk te hebben gekregen. Voor anderen, 

waaronder ook veel migranten, kan dit betekenen dat men nooit een 

stabiele en redelijk betaalde baan heeft kunnen verwerven. Gevraagd naar 

wie men nu verantwoordelijk houdt voor hun situatie, wijzen veel respondenten 

naar de Nederlandse overheid, die in hun visie tekort is geschoten. 

4.5 Het mislukte migratieproject 

Waar zowel autochtonen als allochtonen gevoelens van ressentiment naar de 

overheid hebben ontwikkeld, zijn de trajecten die hiernaartoe leiden deels 

verschillend. Bij de Turkse migranten speelt het falen van hun ‘migratieproject’ 

een belangrijke rol in de houding ten opzichte van de overheid. Daarin 

speelt niet alleen een mislukte arbeidsmarktcarrière een rol, maar ook migrantspecifieke 

elementen. De meeste migranten zijn met relatief hoge verwachtingen 

naar Nederland gekomen. Bij veel van de eerste generatie gastarbeidermigranten 

leken deze verwachtingen te kunnen worden waargemaakt, 

totdat men ziek werd en in de WAO belandde of ontslagen werd en 

nooit meer aan het werk is gekomen. Daarnaast zijn er de eerste generatie 

migranten, die zich in het kader van gezinsvorming in Nederland hebben gevestigd 

en vanaf het begin een grote afstand tot de Nederlandse arbeidsmarkt 

hebben gekend. Zij hebben feitelijk nooit een decente plek op de ar- 

72


beidsmarkt bereikt. Veel arbeid waar hun voorgangers – de gastarbeiders - in 

participeerden, is verdwenen of naar andere landen verplaatst. De enige arbeid 

waar men toegang tot heeft, wordt gereguleerd door uitzendbureaus of 

werktrajecten (Melkertbanen). Dergelijk werk wordt door de meeste Turkse 

respondenten negatief gewaardeerd. Het zijn in hun ogen perspectiefloze banen 

waarbij de financiële verdiensten in vergelijking met een uitkering te 

verwaarlozen zijn. De twee volgende citaten zijn illustratief voor het beeld dat 

veel Turkse migranten hanteren over arbeidsplekken, die de overheid creëert 

voor langdurig werklozen. De eerste die aan het woord is een Turkse man 

van midden dertig, die naast zijn bijstandsuitkering zwart heeft gewerkt, wat 

door de sociale dienst is ontdekt waarna hij een boete van 22.000 gulden 

kreeg opgelegd. Sinds vijf jaar werkt hij als banenpooler en onderhoudt hij 

een stadspark. Het tweede citaat is afkomstig van een echtpaar waarvan de 

man inmiddels vier jaar werkloos is. 

73 

‘Ik werk via de banenpool en ik krijg dezelfde uitkering als mensen 

van de sociale dienst. In vergelijking met hen krijg ik veertig of vijftig 

gulden meer. Mensen willen dat niet, die hebben dan geen zin 

om te gaan werken. Ik werk niet met plezier omdat mensen, die 

niet werken dezelfde uitkering krijgen. Ik werk en ik krijg veertig 

gulden meer. Waarom zou ik dan gaan werken? (…) Mijn salaris met 

het koffiegeld erbij is op dit ogenblik fl. 2.068,-. Daar kan ik moeilijk 

van rondkomen. Maar iemand die zijn geld van de sociale dienst 

krijgt, die gaat elke week een dag zwart werken waarvoor hij per 

maand vier honderd gulden extra krijgt. Dat helpt hen, maar dat is 

bij ons heel moeilijk’ (gehuwde man, midden dertig, vier kinderen, 

banenpooler). 

Zij: ‘Niemand wil werken. Iedereen, die ik ken, denkt er zo over. Zij 

willen voor die tweehonderd gulden meer niet werken. Mijn man is 

ook zo. Hij is nog jong, dus hij zou wel kunnen werken, maar dat 

doet hij niet. Als de kinderen dan bij anderen komen en zien dat ze 

daar wel van alles hebben en elke week naar McDonalds kunnen, 

vragen ze waarom wij dat niet kunnen. Zij hebben wel een uitkering 

maar werken er ook zwart bij. (…) Ik zou ook kunnen werken, maar 

dan wordt de huursubsidie stopgezet en hebben we er nog niks 

aan’. Hij: ‘Ze (arbeidsbureau) hebben me gevraagd of ik zou willen 

werken tegen een lager inkomen. Ik krijg nu fl. 1.800,- en ze vroegen 

me of ik zou willen werken tegen fl. 1.700,-. Ik heb toen ge-

Hoofdstuk 4 

74 

vraagd of zij dat zelf zouden doen. Niet natuurlijk. Als je alleen bent 

dan zou je dat wel kunnen doen, maar met kinderen is dat niet mogelijk. 

Dan ga je echt niet werken tegen minder geld dan de uitkering. 

Er moet wel een verschil tussen zitten van vier-, vijfhonderd 

gulden. Ik denk dat ze werkenden meer moeten geven waardoor 

het aantrekkelijker wordt om te werken of…’ Zij: ‘Nu krijg je van de 

sociale dienst bijna evenveel als wanneer je werkt. Dan zitten mensen 

liever thuis. Waarom zou je voor tweehonderd gulden meer 

gaan werken? De problemen komen voort uit de uitkering’ (echtpaar, 

eind dertig, WW-vervolguitkering, vier kinderen). 

Naast de frustraties over hun carrière op de arbeidsmarkt, die lijken op ervaringen 

van veel autochtone Nederlanders, onderscheiden Turkse migranten 

zich van autochtonen door de verplichtingen die zij hebben ten opzichte van 

familieleden in Turkije. De contacten met hun thuisland hebben twee gezichten. 

In de eerste plaats leeft onder de meeste achterblijvers het idee dat degenen 

die zijn vertrokken succesvol zijn. Zij verwachten daarom een bepaalde 

financiële ondersteuning. Neem het verhaal van Melahat: 

‘Je weet hoe Turken zijn. De moeder van mijn man woont in Turkije. 

Zij is ziek. Zij willen ook geld. Als je geld stuurt, heb je zelf 

weer honger. Dan moet je van je buren of van iemand anders lenen 

om geld te kunnen sturen. Het is dus vervelend. Ik ben niet tevreden 

met de sociale dienst, maar je moet wel’ (gehuwde Turkse 

vrouw, 40 jaar, gehandicapt, 1 dochter, ABW). 

De status van migrant brengt met zich mee dat men bepaalde verplichtingen 

heeft ten opzichte van achterblijvers. Niet alleen worden migranten geconfronteerd 

met uitgavenposten die autochtone huishouden niet of in mindere 

mate hebben – bijvoorbeeld hoge telefoonrekeningen en reiskosten, afkoop 

militaire dienstplicht, bruidsschat – ook draagt men veelal financiële verantwoordelijkheid 

voor naaste familieleden die in het herkomstland verblijven 

(Snel 1998, Gowrichan 2000). Uit de verhalen van Turkse migranten blijkt 

ook dat men maar zelden aan de achterblijvers duidelijk maakt dat men zelf 

over onvoldoende financiële middelen beschikt om deze steun te kunnen 

verlenen. Tegelijkertijd worden Turkse migranten geconfronteerd met succesvolle 

familieleden en vrienden in Turkije. De constatering dat hun migratieonderneming 

gefaald heeft en dat de achterblijvers in goede doen verkeren, 

maakt hun desillusie nog groter. Het ressentiment dat hiervan het resultaat


is, richt zich sterk op de Nederlandse overheid die in hun ogen niet in staat is 

geweest hen een volwaardige plaats op de reguliere arbeidsmarkt en in de 

Nederlandse samenleving te geven. 

Gevoelens van ressentiment bieden een interpretatiekader voor de welwillende 

houding jegens informele nevenverdiensten. Samen met de financiële perikelen 

die veel respondenten hebben met het maandelijkse rondkomen en de 

onzekerheden die gepaard gaan met de beperkte mogelijkheden op de formele 

arbeidsmarkt, werkt deze negatieve houding een positieve opstelling 

ten opzichte van informele activiteiten in de hand. Dat impliceert overigens 

niet dat alles geoorloofd is. Eerder al constateerden we dat specifieke samenwoonconstructies 

de goedkeuring van slechts weinigen kunnen verdragen 

en dat respondenten ook grenzen stellen aan de hoogte van de informele bijverdiensten. 

Bovendien is het belangrijk erop te wijzen dat de meeste respondenten 

ook een scherpe grens trekken bij neveninkomsten uit criminele 

activiteiten. 17 

Binnen de gestelde morele grenzen worden echter nauwelijks principiële argumenten 

tegen informele neveninkomsten naar voren gebracht. De norm 

lijkt veeleer dat informeel bijverdienen in het kader van rondkomen acceptabel, 

vaak noodzakelijk en soms zelfs vanzelfsprekend is. Toch gaat niet iedereen 

hiertoe over. Een belangrijk motief om niet tot informele activiteiten over 

te gaan, is de angst verraden te worden of tegen de lamp te lopen en de 

hieruit voorvloeiende sancties van uitkerende instanties. Vooral autochtone 

Nederlanders geven aan wel informeel te willen bijverdienen, maar niet over 

de juiste contacten te beschikken of verkeren niet in de situatie om zwart te 

kunnen werken. Angst voor mogelijke repercussies, een gebrek aan relevante 

contacten of de (lichamelijke) onmogelijkheid om zwart te werken, vormen 

de belangrijkste redenen om niet informeel actief te zijn. 

Het is echter niet altijd mogelijk om zwart werk af te wijzen op grond van deze 

redenen. Dit geldt bijvoorbeeld in de Turkse gemeenschap, waar de noodzaak 

en de norm tot informaliteit algemeen gedeeld wordt. Dit komt mooi tot 

uitdrukking in de volgende woordenwisseling tussen een Turkse man en zijn 

vrouw. De man (M), die na zeventien jaar als productiemedewerker te hebben 

gewerkt, zijn ontslag kreeg, ontvangt inmiddels een WW-vervolguitkering 

die onder het sociale minimum ligt. Een aanvulling van de sociale dienst heb- 

17 

75 

Vooral bij de Turkse migranten is in het verleden gewezen op het verband tussen 

werkloosheid en criminele betrokkenheid in de uitbreidingsfase van de Turkse 

drugshandel in Nederland (Bovenkerk en Yeşilgöz 1998: 307-12). Bijna zonder 

uitzondering wijzen de Turkse respondenten criminele bijverdiensten, waaronder 

ook die uit drugshandel, af.

Hoofdstuk 4 

ben ze niet aangevraagd en het rondkomen met hun vier kinderen gaat ze, 

sinds zijn ontslag vier jaar geleden, steeds moeilijker af. De vrouw (V) die het 

huishouden runt, ergert zich mateloos aan het gedrag van haar man, dat zij 

omschrijft in termen van luiheid. Het interview dat genoeglijk begint, ontspint 

zich langzamerhand tot een confrontatie tussen de partners waar de interviewer 

(I) tussenin zit. 

76 

M: ‘Ik heb wel gemerkt, dat zij is veranderd nadat ik mijn baan ben 

kwijtgeraakt. Ons geluk is verstoord. Ik dacht eerst, dat we het lekker 

rustig zouden krijgen nadat ik was ontslagen, maar het is juist 

het tegenovergestelde’. V: ‘En wat is daar de reden van?’ M: ‘De financiën’. 

V: ‘Precies!’ M: ‘Dat had je niet moeten doen.’ V: ‘Dat heb 

ik toch niet gedaan? Het gaat niet alleen om ons tweeën. Het gaat 

vanzelf. Als je kinderen iets willen hebben, wil je ze dat geven. Als 

je je kind van 18 maar fl. 2,50 zakgeld kunt geven, heb je als moeder 

zijnde gewoon pijn. Dat is gewoon niet normaal. Hij wil ook met 

zijn vrienden naar de stad en dan heeft hij vijf gulden bij zich.’ M: 

‘Je moet niet steeds kijken naar mensen die het beter hebben. Er 

zijn er ook genoeg die het slechter hebben. Je bent niet de enige die 

zo leeft. Je moet je niet zoveel zorgen maken, maar genoegen nemen 

met wat je hebt en proberen gelukkig te zijn.’ V: ‘Ik kan er 

niks aan doen. Ik kan er gewoon kwaad om worden.’ M: ‘Ik wil geen 

vrouw die zich constant druk maakt om dingen. Dat meen ik echt. 

Zij wil gewoon niet gelukkig zijn. Dat zou een psycholoog ook zeggen. 

Geloof me.’ V: ‘Er zijn mensen die evenveel verdienen en ook 

vier kinderen hebben, maar wel ieder jaar op vakantie gaan. Wie 

zou zich daar niet druk om maken? Zij zijn toch niet beter of zo? Ik 

ben ook een gewone vrouw! Het is gewoon niet eerlijk. Net op het 

moment dat we alles op poten hadden en het goed met ons ging, 

werd hij ontslagen. We zouden net beginnen te leven. Dat is toch 

ongelofelijk?’ I: ‘Hoe zou u dan willen dat het zou zijn?’ V: (diepe 

zucht) I: ‘Wat wilt u, dat uw man doet, want hij heeft zelf ook niet 

gewild, dat hij ontslagen zou worden.’ V: ‘Wat de rest doet. Laat 

hem maar zwart werken. Hij heeft toch geen lichamelijke mankementen? 

De Nederlanders weten toch ook dat mensen zo rondkomen. 

Het is gewoon niet mogelijk om met het geld, dat je van de 

sociale dienst krijgt, rond te komen. Waarom kan hij het dan niet? 

Ik kan het gewoon niet onder woorden brengen.’ I: ‘Denkt u er niet 

over om zwart te werken?’ M: ‘Jawel, maar…’ V: ‘Ik snap het ook


77 

niet als hij vraagt, waar hij dan moet werken. Kunnen we verder 

praten zonder dat het opgenomen wordt?’ (echtpaar, eind dertig, 

WW-vervolguitkering, vier kinderen) 

Later in het gesprek komt naar voren dat de echtgenoot de mogelijkheid 

heeft gekregen om zwart in een Turks café te werken en dit aanbod heeft afgeslagen. 

De weigering en twijfel van de echtgenoot om zwart te gaan werken, 

leidt tot serieuze problemen met zijn echtgenote die eenvoudigweg wil 

dat haar man doet ‘wat de rest doet’: zwart werken. De druk die op hem 

wordt uitgeoefend, is dermate groot dat het zeer de vraag is of hij bij een 

tweede gelegenheid opnieuw afwijzend zou reageren. 

4.6 Safety first: de morele economie van lage inkomensgroepen 

De resultaten van ons onderzoek maken duidelijk dat het merendeel van de 

informele activiteiten eerder gericht zijn op income maintenance dan op het 

realiseren van sociale mobiliteit. Ook werd duidelijk dat er grenzen worden 

gesteld aan informaliteit. De algemene idee is dat informele nevenverdiensten 

noodzakelijk en geoorloofd zijn, mits ze niet buitensporig hoog zijn. Duidelijk 

werd ook dat respondenten inkomsten uit zwart werk, mits het geen 

criminaliteit betreft, meer waarderen dan specifieke voordelige arrangementen 

zoals samenleeffraude. 

De vraag is nu hoe de bevindingen van ons onderzoek moeten worden geïnterpreteerd 

en verklaard. Twee verklaringsmodellen lijken in dit verband relevant. 

Het eerste is een verklaringsmodel gebaseerd op individuele rationaliteit. 

Huishoudens wegen de kosten en baten van een uitkeringsbestaan, gecombineerd 

met informele inkomsten en verdiensten uit inkomensafhankelijke 

regelingen, af tegen de verdiensten van een formele baan, en opteren 

voor de voor hen meest voordelige optie, wel of niet werken (Engbersen 

1988, Keuzenkamp 1999). Dit verklaringsmodel staat centraal in het huidige 

denken over het bestaan van een armoedeval, het verschijnsel dat mensen er 

financieel op achteruitgaan als ze hun uitkering (plus eventuele informele inkomsten) 

inruilen voor formeel werk. 

Een ander verklaringsmodel is de morele economie-benadering. Het begrip 

morele economie is onder meer door de antropoloog James C. Scott (1976) 

gebruikt om het bestaan van een subsistence ethic onder arme boeren in 

Zuidwest-Azië te duiden. Deze bestaansethiek wordt gedragen door twee

Hoofdstuk 4 

morele principes: het recht op een bestaansminimum en de norm van wederkerigheid. 

Normen van wederkerigheid gelden zowel voor boeren onderling 

die elkaar helpen in nood als voor de relaties tussen boeren en landeigenaren. 

De instituties van de dorpsgemeenschap en patroon-cliëntrelaties zijn 

erop gericht om een minimale bestaanszekerheid te bieden aan boeren. Het 

economisch handelen is gebaseerd op risicomijdend gedrag (safety first) en 

het afwijzen van meer risicovolle vormen van economisch strategisch gedrag. 

Het is de moeite waard om het begrip ‘morele economie’ te transfereren naar 

de hedendaagse Nederlandse samenlevingen. Ook daar zien we, onder arme 

huishoudens, vormen van een bestaansethiek die in de eerste plaats gericht 

is op reductie van onzekerheid in plaats van meer risicovol gedrag. Als we 

bijvoorbeeld kijken naar de Nederlandse huishoudens uit Rotterdam gaat het 

om huishoudens waarvan de kostwinner in meerderheid een arbeidsverleden 

achter de rug had met geringe kansen op sociale mobiliteit en met loonniveaus 

die in beperkte mate afwijken van hun huidige inkomensniveau. Hetzelfde 

is deels het geval bij oudere allochtone respondenten, terwijl sommige 

jongere allochtonen en alleenstaande moeders nog nimmer gewerkt hebben. 

Deze groepen lijken vooral gericht op het handhaven van de zekerheden die 

men heeft omdat arbeidsparticipatie – als zij de mogelijkheid daartoe hebben 

– naar alle waarschijnlijkheid weinig inkomenswinst oplevert, maar vooral 

nieuwe onzekerheden. Zij zijn immers vooral aangewezen op onzekere, additionele 

banen of tijdelijke banen via uitzendbureaus. De combinatie van enerzijds 

uitkeringen en anderzijds additionele inkomsten uit informele arbeid, 

sociale netwerken en lokaal armoedebeleid, levert meer zekerheden op – en 

ook meer tijd - om hun leven naar eigen inzichten in te vullen. 

Het begrip ‘morele economie’ kan ook worden gebruikt in de betekenis van 

Thompson’s analyse van the moral economy of the poor (1971). Daar waar te 

grote discrepanties bestonden tussen enerzijds gedeelde, redelijk geachte 

standaarden van belastingen en voedselprijzen en anderzijds actuele praktijken 

van te hoge belastingheffingen en prijsniveaus, ontstonden in de achttiende 

eeuw belastingen voedseloproeren. Deze oproeren zijn niet zozeer 

een uiting van eigenbelang of de wens tot gelijkheid maar vloeien voort uit 

de morele claim van een right to existence. Men zou, vanuit dit perspectief, 

de inkomsten uit informele arbeid en voordelige arrangementen kunnen beschouwen 

als door hen zelf als rechtvaardig beschouwde aanvullingen op een 

te laag bestaansminimum, of op regelingen die als gedateerd of onjuist worden 

gezien (bijvoorbeeld de middelen- en partnertoets in de bijstand). 

Een analyse van informaliteit vanuit het perspectief van de morele economie 

werpt een wat ander licht op de discussie over de armoedeval. In het laatste 

78


geval wordt verondersteld dat burgers rationele kosten-batenanalyses maken 

en uiteindelijk kiezen voor de optie die voor hen het voordeligst is, namelijk 

niet gaan werken. Een morele economie-benadering relativeert in zekere zin 

de individuele rationaliteit van menselijk handelen. Niet zozeer vooruitkomen 

staat centraal, maar handhaving van de zekerheden die men in de loop der 

jaren heeft verworven. Het safety first-principe contrasteert in zekere zin met 

het incentive-paradigma dat centraal is komen te staan in de sociale zekerheid, 

en waarin verondersteld wordt dat door een juiste toekenning van financiële 

prikkels mensen gemotiveerd worden om via arbeid in hun eigen 

onderhoud te voorzien. De morele economie-benadering voorspelt in zekere 

zin dat het aanbieden van tijdelijke of additionele banen aan bepaalde groepen, 

ook al levert het, vooral op lange termijn, in financiële zin meer op, niet 

altijd het beoogde effect zal hebben. Een dergelijke benadering relativeert 

ook de meer normatieve ‘burgerschapsbenadering’ die uitgaat van de wederkerigheid 

van rechten en plichten van burgers (WRR 1990). Die wederkerigheidsrelatie 

wordt door veel respondenten niet beleefd. Zij hebben sterke gevoelens 

van ressentiment tegenover de politiek en voormalig werkgevers 

door wie zij zich in de steek gelaten voelen. Deze gevoelens van ressentiment 

worden mede ingezet als rechtvaardiging voor informele activiteiten. 

79

Hoofdstuk 5 Armoedebeleid en het benutten 

van informaliteit 

In dit onderzoeksrapport staat één van de grootste multiculturele gebieden 

van Nederland centraal, de deelgemeente Delfshaven. Deze Rotterdamse 

deelgemeente is mede daardoor één van de meest dynamische gebieden, 

gelet op de enorme veranderingen die de bevolkingssamenstelling heeft ondergaan. 

Die dynamiek blijkt ook uit de kettingmigratie die zij voortbrengt 

(Delfshaven is voor een deel een transnationale gemeenschap), uit het omvangrijke 

etnische ondernemerschap, de vele (deels religieuze) verenigingen, 

en ook uit het feit dat Delfshaven een transitiewijk is die voor veel groepen 

een doorgangswijk is naar betere wijken. Maar Delfshaven is tegelijkertijd – 

juist door haar functie als aankomsthaven voor nieuwe groepen - ook een 

arme wijk die veel langdurig uitkeringsgerechtigden telt. Het gemiddelde besteedbare 

inkomen ligt er lager dan in andere deelgemeenten van Rotterdam. 

Maar liefst vijftien procent van de inwoners heeft een ABW-uitkering. In het 

merendeel van de Delfshavense buurten heeft meer dan veertig procent van 

de bevolking een ABW-, WW-, WAO- of andere uitkering. Veel respondenten 

zijn duurzaam zonder werk of nemen een zeer kwetsbare positie in op de arbeidsmarkt. 

Hun problematische arbeidsmarktpositie leidt ook tot immobiliteit 

op de huisvestingsmarkt. Daardoor raken omvangrijke groepen gevangen in 

de eigen buurt. Een buurt die overigens redelijk wordt gewaardeerd, mede 

door het aanbod van voorzieningen en de aanwezigheid van hechte, etnische 

netwerken. Bijna de helft van de respondenten bleek tevreden met de buurt. 

Een kwart is ontevreden en de overige respondenten hebben een genuanceerde 

mening. De buurt wordt vooral positief gewaardeerd door respondenten 

die hun familie en vrienden in de naaste omgeving hebben wonen. Als 

negatieve kanten van het wonen in Delfshaven worden de criminaliteit, de 

vervuiling en de dreigende anonimiteit genoemd. 

In Delfshaven is met een specifieke groep van arme, laag geschoolde respondenten 

gesproken. Zij zijn vooral afkomstig uit de Turkse en Kaapverdische 

gemeenschap. Velen van hen hebben al lange tijd een inkomen dat rond het 

sociaal minimum ligt. Zestig procent van de respondenten geeft aan langer 

dan vijf jaar met een minimum inkomen te moeten rondkomen; bijna veertig 

procent zelfs voor een periode langer dan tien jaar. Omdat alleenstaand moe- 

81

Hoofdstuk 5 

derschap in de Kaapverdische gemeenschap een veelvuldig voorkomend verschijnsel 

is, betekent dit dat er binnen de onderzoeksgroep een oververtegenwoordiging 

is van eenoudergezinnen. De respondentengroep kenmerkt 

zich verder door een lange armoededuur en een hoge schuldenlast. Uit een 

analyse van de inkomstenbronnen blijkt dat tachtig procent van de respondenten 

voor hun maandelijkse inkomsten afhankelijk is van een uitkering. 

Twintig procent van de respondenten heeft echter wel betaald werk, vaak afgewisseld 

met perioden van werkloosheid. Deze respondenten vormen een 

voorbeeld van de working poor, een categorie armen die in Nederland groeiende 

lijkt. Naast deze groep (ruim eenderde van de onderzoeksgroep) zijn 

twee andere subgroepen onderscheiden. Ten eerste, de ‘buitenstaanders’ die 

nooit gewerkt hebben of die al tenminste 10 jaar werkloos zijn. Buitenstaanders 

zijn met 44% het sterkst vertegenwoordigd onder de respondenten. Het 

gaat hierbij vooral om oudere autochtone Nederlanders en Turkse migranten. 

Een laatste groep die is onderscheiden hebben we als ‘afvallers’ gedefinieerd; 

respondenten die vaak een volwaardige carrière op de arbeidsmarkt hebben 

gekend, maar in het recente verleden hun ontslag hebben gekregen en 

sindsdien niet meer hebben gewerkt. In de respondentengroep zijn de afvallers 

met twintig procent het minst vertegenwoordigd. Zij onderstrepen daarmee 

het specifieke karakter van de onderzoeksgroep. 

Gezien de hoge schuldenlast van de respondenten, die mede voortkomt uit 

migratie-specifieke verplichtingen (het onderhouden van transnationale betrekkingen), 

mag worden geconcludeerd dat het voor veel respondenten 

moeilijk is om maandelijks te kunnen rondkomen. Veertien procent van de 

respondenten bleek zelfs onvoldoende geld te hebben om iedere dag een 

warme maaltijd te nuttigen en nog eens twaalf procent geeft aan de woning 

niet altijd in voldoende mate te kunnen verwarmen. Daarnaast wordt bezuinigd 

op allerlei sociale zaken, zoals op vakantie gaan, mensen te eten uitnodigen, 

of uitgaan. 

Tegenover dit beeld van duurzame armen die een kwetsbare positie innemen 

op de formele markten van arbeid en huisvesting, kunnen twee andere bevindingen 

worden geplaatst. De eerste is dat duurzame armoede niet gepaard 

hoeft te gaan met sociaal isolement. Veel respondenten participeren 

binnen verenigingsverbanden. Vaak betreft het levensbeschouwelijke instellingen 

en buurten culturele verenigingen. Ook verricht meer dan 25 procent 

van de respondenten vrijwilligerswerk. Vijfentachtig procent van de respondenten 

bleek lid te zijn van minstens één organisatie of vereniging. Dit getal 

ligt boven het gemiddelde van de bevolking. Wel kan hierbij worden aangete- 

82

Armoedebeleid en het benutten van informaliteit 

kend dat veel respondenten vooral ingebed zijn in de eigen etnische, veelal 

buurtgebonden sociale verbanden. Dit sociaal kapitaal is van groot belang ter 

ondersteuning en opvang, maar biedt geringe mogelijkheden tot sociale mobiliteit 

door de relatief homogene samenstelling van de sociale netwerken. 

Een tweede bevinding is dat relatief veel respondenten informele arbeid verrichten, 

namelijk 27 procent. In meerderheid gaat het om bedragen die onder 

de tweehonderd gulden per maand liggen. Het werk dat respondenten verrichten 

vindt enerzijds plaats binnen de eigen etnische infrastructuur (in het 

bijzonder de detailhandel en handel), binnen de schoonmaaksector en binnen 

de huishoudelijke dienstverlening (schoonmaken, oppassen). Bij het verwerven 

van arbeid of bij het ontwikkelen van informele economische activiteiten 

blijken opnieuw de eigen netwerken een belangrijke rol te vervullen. Er doemen 

dus verschillende beelden op uit het empirisch materiaal. Enerzijds een 

beeld van economische inactiviteit en financiële deprivatie, anderzijds een 

beeld van maatschappelijke deelname – met name in eigen kring - en informele 

activiteit. Beide bevindingen zijn nauw met elkaar verweven. De uitsluiting 

van de formele arbeidsmarkt en de geringe kansen op sociale mobiliteit 

dragen mede bij aan het versterken van relatief homogene etnische verbanden 

en het ontwikkelen van alternatieve economische activiteiten. Een deelgemeente 

als Delfshaven biedt door haar omvangrijke populatie en ruimtelijke 

structuur daar ook de mogelijkheden toe. 

Welke beleidsmatige conclusies zou men kunnen trekken op basis van onze 

analyse? Ten eerste zijn er duidelijke aanwijzingen dat de hoogte van de uitkeringen 

tekort schiet voor bepaalde groepen, met name voor gezinnen met 

jonge kinderen. En ten tweede kan worden vastgesteld dat bepaalde beleidsstrategieën 

niet in staat zijn om het safety first-principe te doorbreken. De 

combinatie van inkomen uit een uitkering, informele neveninkomsten en ondersteuning 

vanuit de eigen sociale verbanden biedt in de ogen van veel respondenten 

meer zekerheden dan een formele baan of een additionele baan 

(Melkertbanen en sociale activeringsplaatsen). Deze banen leveren in de 

ogen van veel respondenten te weinig inkomenswinsten en te veel onzekerheden 

op om serieus in ogenschouw te worden genomen. De beleidsstrategie 

van sociale activering, oftewel het verrichten van maatschappelijk nuttige activiteiten 

en vrijwilligerswerk met behoud van uitkering, heeft tot doel een 

deel van de informele economie (en wel de communale sector) te incorporeren 

in een specifiek segment van de formele economie. Maar de eerste evaluatiestudies 

daaromtrent maken duidelijk dat het bereik daarvan beperkt is 

en een geringe populariteit heeft bij, met name, etnische minderheden (Eng- 

83

Hoofdstuk 5 

bersen, Vrooman en Snel, 2000). De grote uitdaging zal zijn om niet zozeer 

de communale sector te incorporeren in de formele economie, maar elementen 

van de zwarte sector. Dat vereist echter een andere sociale zekerheidsstructuur, 

waardoor nieuwe stelselvarianten weer in het vizier komen, in het 

bijzonder het basisinkomen of de negatieve inkomstenbelasting. Het ligt 

echter niet voor de hand om te veronderstellen dat dergelijke stelselveranderingen 

op korte termijn plaats zullen vinden. Op korte termijn lijkt meer winst 

te kunnen worden geboekt door effectief gebruik te maken van de sociale, 

deels buurtgebonden verbanden waarin arme groepen zijn ingebed. Hier ligt 

een zeer belangrijke taak voor het lokale bijstands-, armoede- en werkgelegenheidsbeleid. 

Via deze weg kan wellicht geprobeerd worden om de kostenbatenanalyses 

die groepen armen maken te beïnvloeden. De afwegingen die 

veel huishoudens maken zijn zeker niet irrealistisch te noemen, maar kunnen 

niettemin leiden tot permanente afsluiting van de arbeidsmarkt. Via een serieus 

aanbod van (her)scholing, werk en flankerend beleid (kinderopvang) zijn, 

zo is onze overtuiging, serieuze successen te boeken. Maar dit impliceert wel 

dat de kloof tussen de sociale werelden van arme huishoudens en de bureaucratische 

werelden van uitkeringsinstanties en arbeidsinstellingen moet worden 

overbrugd. In het derde rapport in de reeks Landschappen van armoede 

zullen wij hier nader op ingaan. 

84

Literatuurlijst 

Amersfoort, van, H. (1986). Nederland als immigratieland. In: L. van den 

Berg- Eldering (red.). Van gastarbeider tot immigrant. Marokkanen en Turken 

in Nederland; 1965-1985. Alphen a/d Rijn/Brussel: Samson, pp. 15-46. 

Andel, H. van en Y. B. Bommeljé (1996). In en uit de bijstand. Den Haag: 

VUGA. 

Bernini, P. en G. Engbersen (1999). Koppeling en uitsluiting: Over ongewenste 

en onbedoelde effecten van de Koppelingswet. In: Nederlands Juristenblad, 

15 januari 1999, (2) pp. 65-71. 

Böcker, A. (1992). Gevestigde migranten als bruggehoofden en grenswachters: 

kettingmigratie over juridisch gesloten grenzen. In: Migrantenstudies, 8 

(4) pp. 61-78. 

Böcker, A. (1994). Turkse migranten en sociale zekerheid: Van onderlinge 

zorg naar overheidszorg. Amsterdam: Amsterdam University Press. 

Bouman, P. en W. Bouman (1952). De groei van de grote werkstad: Een studie 

over de bevolking van Rotterdam. Assen: Van Gorcum. 

Bourdieu, P. (1998). The Economy of Symbolic Goods. In: P. Bourdieu, Practical 

Reason, Cambridge: Polity Press, pp. 92-123. 

Bovenkerk, F. en Y. Yeşilgöz (1998). De maffia van Turkije. Amsterdam: 

Meulenhof, Kritak. 

Burgers, J. (1999) Rotterdam, wereldhaven. In: J. Burgers en G. Engbersen 

(red.) De ongekende stad I. Illegale vreemdelingen in Rotterdam. Amsterdam: 

Boom, pp. 88-117. 

Burgers, J. (2001). Kleine sociaal-economische geschiedenis van een havenstad. 

In: J. Burgers en G. Engbersen (red.). De verborgen stad. De zeven gezichten 

van Rotterdam. Amsterdam: Amsterdam University Press, pp. 13-27. 

Burgers, J., P. Reinsch en E. Snel (1996). Burgers als ieder ander – Een advies 

inzake lokaal beleid en minderheden. Utrecht: AWSB. 

85


Burgers J. en G. Engbersen (red.) (1999). De ongekende stad I: Illegale 

vreemdelingen in Rotterdam. Amsterdam: Boom. 

Bussemaker, J. A. van Drenth, T. Knijn en J. Plantenga (1999). Alleenstaande 

moeders en sociaal beleid in Nederland: Van verzorgers naar kostwinners? 

In: Beleid en Maatschappij, 26 (1) pp. 40- 51. 

Butte, D. (1991). Kleurrijk bestaan: een inventarisatieonderzoek naar sociaal-culturele 

achtergronden van Kaapverdianen in Rotterdam in relatie tot de 

risico’s van HIV-infectie. Rotterdam: GGD Rotterdam, Afdeling Epidemiologie 

(Rapporten van de Afdeling Epidemiologie, nr. 92). 

Centrum voor Onderzoek en Statistiek (1999). Buurten in cijfers 1998/1999. 

Rotterdam: Centrum voor Onderzoek en Statistiek (diskette). 

Centrum voor Onderzoek en Statistiek (2000). Demografische gegevens. Uitgave 

2000. Rotterdam: Centrum voor Onderzoek en Statistiek. 

Das, P. H. van Lith en C. Stolk (1998). Achterstandscores van Rotterdam 

1998 en 1980-1998. Rotterdam: Centrum voor Onderzoek en Statistiek. 

Deelgemeente Delfshaven (1998). Deelgemeentegids Delfshaven 1998. Rotterdam: 

Deelgemeente Delfshaven. 

Deelgemeente Delfshaven (2000). Delfshaven werkt aan haar toekomst. Een 

ruimtelijke economische structuurvisie. Rotterdam: DS+V, Ontwikkelingsbedrijf 

Rotterdam. 

Derksen, W. (2000). De armoedeval. In: G. Engbersen, J.C. Vrooman en E. 

Snel (red.) Balans van het armoedebeleid. Vijfde jaarrapport armoede en sociale 

uitsluiting. Amsterdam: Amsterdam University Press, pp. 241-258. 

Deth, J. van en M. Leijenaar (1994). Maatschappelijke participatie in een 

middelgrote stad: een exploratief onderzoek naar activiteiten, netwerken, 

loopbanen en achtergronden van vrijwilligers in maatschappelijke organisaties. 

‘s-Gravenhage: VUGA 

Elias, N. en J.L. Scotson (1976). De gevestigden en de buitenstaanders: een 

studie van de spanningen en machtsverhoudingen tussen twee arbeidersbuurten. 

Utrecht: Het Spectrum. 

86


Engbersen, G. (1986). Het chemisch huwelijk tussen overheid en burger. In: 

K. Schuyt en R. van der Veen (red), De verdeelde samenleving: Een inleiding 

in de ontwikkeling van de Nederlandse verzorgingsstaat. Leiden: Brill, pp. 

225-41. 

Engbersen, G. (1988). De rationele arme, de politieke economie van moderne 

armoede. In: Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, 4 (4). 

Engbersen, G. (1991). Moderne armoede: feit en fictie. In: Sociologische 

Gids, 38 (1), pp. 7-23. 

Engbersen, G. (1997). In de schaduw van morgen. Stedelijke marginaliteit in 

Nederland. Amsterdam, Meppel: Boom. 

Engbersen, G. (1999). Patronen van integratie. In: J. Burgers en G. Engbersen 

(red.), De ongekende stad 1: Illegale vreemdelingen in Nederland. Amsterdam: 

Boom, pp. 242-60. 

Engbersen, G. en R. van der Veen (1987). Moderne armoede. Leiden, Antwerpen: 

Stenfort Kroese. 

Engbersen, G., J. van der Leun, R. Staring en J. Kehla (1999). De ongekende 

stad 2. Inbedding en uitsluiting van illegale vreemdelingen. Amsterdam: 

Boom. 

Engbersen, G. en R. Staring (2000). De morele economie van lage inkomensgroepen. 

Armoede en informaliteit. In: G. Engbersen, E. Snel en C. 

Vrooman (red.) Balans van het armoedebeleid. Vijfde jaarrapport armoede en 

sociale uitsluiting. Amsterdam: Amsterdam University Press, pp. 76-100. 

Engbersen, G. en J. Veraart (2001). Geheime nummers. De oude stadswijk 

als comedia dell’ arte. In: J. Burgers en G. Engbersen, De verborgen stad. De 

zeven gezichten van Rotterdam. Amsterdam: Amsterdam University Press, 

pp: 127-36. 

Engbersen, G. J.C. Vrooman en E. Snel (red.) (1999). Armoede en de verzorgingsstaat. 

Vierde jaarrapport armoede en sociale uitsluiting. Amsterdam: 

Amsterdam University Press. 

Engbersen, G., J.C. Vrooman en E. Snel (2000). Balans van het armoedebeleid. 

Vijfde jaarrapport armoede en sociale uitsluiting. Amsterdam: Amsterdam 

University Press. 

87


Gershuny, J. (1979). The informal economy. Its role in postindustrial society. 

In: Futures, 2, pp. 3-15. 

Gonzalez de la Rocha, M. (1994). The Resources of Poverty: Women and 

Survival in a Mexican City. Oxford/Cambridge: Blackwell Publicers. 

Gowricharn, R. (2000a). De grenzen van de polder. Over armoede bij allochtonen. 

Amsterdam, Utrecht: NCDO/FORUM. 

Gowricharn, R. (2000b). Andere gedachten... Over de multiculturele samenleving. 

Utrecht: DAMON, FORUM. 

Gowrichan, R. (2001). In- en uitsluiting in Nederland, een overzicht van empirische 

bevindingen. Den Haag: WRR (Werkdocumenten W122). 

Groen, M. (1995). Voortgangsrapportage operationalisering moskeebeleid. 

Rotterdam: Bureau Projectmanagement, DS+ V gemeente Rotterdam. 

Heelsum, van, A. J. Tillie en M. Fennema (1999). Turkse organisaties in Nederland. 

Een netwerkanalyse. Amsterdam: Het Spinhuis. 

Kehla, J, G. Engbersen en E. Snel (1997). Pier 80: een onderzoek naar informaliteit 

op de markt. Den Haag: VUGA 

Keuzenkamp, H.A. (1999). Het vraagteken van herverdeling. In: G. Engbersen, 

J.C. Vrooman en E. Snel (red). Armoede en verzorgingsstaat. Vierde 

jaarrapport armoede en sociale uitsluiting. Amsterdam: Amsterdam University 

Press, pp. 95-108. 

Kloosterman, R. en J. van der Leun (1998). Startende immigrantenondernemers 

in Amsterdam en Rotterdam. In: R. van Kempen en H. Priemus (red.), 

Stadswijken en herstructurering. Assen: Van Gorcum, pp. 85-100. 

Kloosterman, R. J. van der Leun en J. Rath (1999). Mixed embeddedness: 

(In)formal economic activities and immigrant businesses in the Netherlands. 

In: International Journal of Urban and Regional Research, 23 (2), pp. 252-66. 

Kloosterman, R., J. van der Leun en J. Rath (1996). Immigranten en de informele 

economie. Een inventariserende studie in opdracht van de Tijdelijke 

Wetenschappelijke Commissie Minderhedenbeleid (TWCM). Amsterdam: Instituut 

voor Migratie en Etnische Studies. 

88


Kloosterman, R., J. van der Leun en J. Rath (1997). Over grenzen: immigranten 

en de informele economie. Amsterdam: Het Spinhuis. 

Köbben, A.J.F. en J.J. Goschalk (1985). Een tweedeling in de samenleving? 

Den Haag: OSA. 

Kroft, H., G. Engbersen, K. Schuyt en F. van Waarden (1989). Een tijd zonder 

werk. Een onderzoek naar de levenswereld van langdurig werklozen. Leiden: 

Stenfort Kroese. 

Lambooy, J.G. en P.H. Renooy (1985). Informele economie, SMO-informatief 

85-2. Den Haag: Stichting Maatschappij en Onderneming (SMO). 

Leijs, H. (1999). Werkzoekenden en uitkeringsontvangers. In: Minderhedenmonitor 

1998. Etnische minderheden in Rotterdam. Rotterdam: ISEO en 

COS, pp.45-64. 

Leun, van der, J. en S. Botman (1999). Uitsluiting van illegale migranten na 

de Koppelingswet. In: G. Engbersen, J. Vrooman en E. Snel (red.) Armoede 

en verzorgingsstaat. Vierde jaarrapport armoede en sociale uitsluiting. Amsterdam: 

Amsterdam University Press, pp. 157-72. 

Long, N. (1992). From paradigm lost to paradigm regained? The case for an 

actor oriented sociology of development. In: N. Long en A. Long (eds.), 

Battlefields of knowledge. The interlocking of theory and practice in social research 

and development. London: Routledge, pp. 16-43. 

Martens, F.L., H.D.L.M. Schruer en J.L.J.L. Tijdink (2000). Schuld of geen 

schuld: over schuldhulpverlening inclusief de WSNP. ‘s-Gravenhage: Elsevier 

bedrijfseconomie. 

Mingione, E. (1991). Fragmented societies: A sociology of economic life beyond 

the market paradigm. Oxford: Basil Blackwell. 

Muffels, R., E. Snel, D. Fouarge en S. Karyotis (1998). Armoedecarrières. Dynamiek 

en determinanten van armoede. In: Engbersen, G., J.C. Vrooman en 

E. Snel (red). Effecten van armoede. Derde jaarrapport armoede en sociale 

uitsluiting. Amsterdam: Amsterdam University Press, pp. 45-65. 

Muffels, R., H. Dirven en D. Fouarge (1995). Armoede en bestaansonzekerheid 

en relatieve deprivatie: rapport 1995. Tilburg: Tilburg University Press. 

89


Newman, K.S. (1999). No shame in my game. The working poor in the inner 

city. New York: Alfred A. Knopf. 

Pahl, R.E. (1984). Divisions of labor. Oxford, Cambridge: Blackwell. 

Pahl, R.E. (1987). Does jobless mean workless? Unemployment and informal 

work. In: Annals of the American Academy of Political and Social Sciences, 

pp. 36-46. 

Sociaal en Cultureel Planbureau (2000). Armoedemonitor 2000. Den Haag: 

SCP en CBS. 

Portes, A. en S. Sassen-Koob. (1987). Making it underground: comparative 

material on the informal sector in western market economies. In: American 

Journal of Sociology 93, no. 1 (juli), pp. 30-61. 

Portes, A., M. Castells, en L. Benton (red.) (1989). The informal economy: 

studies in advanced and less developed countries. Baltimore, London: John 

Hopkins University Press. 

Ridder, de, D. (1995). Coping: methodologische kwesties en meetinstrumenten. 

In: R. Sanderman, C. Hosman en M. Mulder. In: Het meten van determinanten 

van gezondheid: een overzicht van beschikbare meetinstrumenten. 

Assen: Van Gorkum. 

Roberts, B. (1991). Household coping strategies and urban poverty in a comparative 

perspective. In: M. Gottdiener en C. Pickvance (red.), Urban life in 

transition. London: Sage Publishers, pp. 135-167. 

Rotterdams Dagblad (2001). Sociale Dienst schrapt schulden. Rotterdams 

Dagblad, 13 juli 2001 (Internet versie). 

Sansone, L. (1992). Schitteren in de schaduw. Overlevingsstrategieën, subcultuur 

en etniciteit van Creoolse jongeren uit de lagere klasse in Amsterdam 

1981-1990. Amsterdam: Het Spinhuis. 

Sassen, S. (1991). The Global City: New York, London, Tokyo. Princeton: 

Princeton University Press. 

Schep, G., Y. Bommelje et al. (1994). Een kwestie van geld. Over de financiele 

positie van cliënten van de sociale dienst. Den Haag: VUGA/SZW. 

90


Scott, J.C. (1976). The moral economy of the peasants. Subsistence and rebellion 

in South East Asia. New Haven: Yale University Press. 

SCP (1999). Feminisering van de armoede – vrouwen als risicogroep. In: Armoedemonitor 

1999. Den Haag: Vuga: pp. 139-59. 

Seabrook, J. (1996). In the cities of the south: scenes from a developing 

world. London/New York: Alfred A. Knopf. 

Snel, E en G. Engbersen (1996). Overlevingsstrategieën in de stad. Een essay 

in opdracht van de Rijksplanologische Dienst. Utrecht: uitgave AWSB. 

Snel, E. (1998). Gekleurde armoede. Armoede en bestedingspatronen onder 

etnische minderheden. Utrecht: Forum. 

Snel, E. en G. Engbersen (1999). Eigentijdse armoede: Individualisering, 

concentratie en sociale inbedding. In: Amsterdams Sociologisch Tijdschrift, 

26 (3), pp. 302-23. 

Snel, E. en S. Karyotis (1998). Eenmaal arm, altijd arm. Over de dynamiek 

van armoede en bijstandsafhankelijkheid. In: Beleid & Maatschappij, 25, pp. 

4-13. 

Snel, E. J. van der Leun en G. Engbersen (1998). Onveilige buurten: sociale 

deprivatie en criminaliteit. In: G. Engbersen, C. Vrooman en E. Snel (red.). 

Effecten van armoede. Derde jaarrapport armoede en sociale uitsluiting. Amsterdam: 


Snel, E., G. Engbersen en C. Vrooman (2000). Arm Nederland: verandering 

en bestendiging van armoede. In: G. Engbersen, J.C. Vrooman en E. Snel 

(red.). Balans van het armoedebeleid. Vijfde jaarrapport armoede en sociale 

uitsluiting. Amsterdam. Amsterdam University Press, pp. 13-52. 

Spek, M. van der en R. van Geuns (1993). “Elke ondernemer rommelt wel 

wat”: een onderzoek naar de naleving van weten regelgeving in de bouw, 

de horeca en de schoonmaak. ‘s-Gravenhage: Ministerie van Sociale Zaken 

en Werkgelegenheid, VUGA. 

Stal, P., A. van Ruth en C. Woldringh (1993). Fraude en fraudebestrijding: 

een onderzoek bij sociale diensten. ‘s-Gravenhage: Ministerie van Sociale Zaken 

en Werkgelegenheid/VUGA. 

91


Staring, R. (1999). Migratiescenario’s. In: J. Burgers en G. Engbersen (red.), 

De ongekende stad 1: illegale vreemdelingen in Rotterdam. Amsterdam: 

Boom, pp. 54-87. 

Staring, R. (2001). Reizen onder regie: Het migratieproces van illegale Turken 

in Nederland. Amsterdam: Het Spinhuis. 

Staring, R. en S. Zorlu (2001). Over geveltoeristen en voorgeschotelde loyaliteiten. 

Turkse migranten en satelliettelevisie. In: J. Burgers en G. Engbersen 

(red.), De verborgen stad. De zeven gezichten van Rotterdam. Amsterdam: 


Strooij, H. (1996). Eilanden aan de Maas: de migratie- en integratiegeschiedenis 

van de Rotterdamse Kaapverdianen. Utrecht: Universiteit Utrecht 

(doctoraalscriptie). 

Sunnier, T. (1996). Islam in beweging. Turkse jongeren en islamitische organisaties. 

Amsterdam: Het Spinhuis. 

Tazelaar, F. en M. Springers (1984). Werkloosheid en sociaal isolement. In: 

De Sociologische Gids, 31 (1), pp.48-79. 

Tesser, P., C. van Praag, F. van Dugteren, L.J. Herweijer en H.C. van der Wouden 

(1995). Rapportage Minderheden 1995: Concentratie en segregatie. 

Rijswijk: Sociaal en Cultureel Planbureau. 

Tesser, P., J. Merens en C. van Praag (1999). Rapportage minderheden 1999. 

Positie in het onderwijs en op de arbeidsmarkt. Den Haag: Sociaal en Cultureel 

Planbureau. 

Thompson, E.P. (1971). The Moral Economy of the English Crowd in the 

Eighteenth Century. In: Past and Present. A Journal of Historical Studies. jrg 

50, nr 2. 

Tillaart, van de, H. en A. Poutsma (1998). Een factor van betekenis. Zelfstandig 

ondernemerschap van allochtonen in Nederland. Nijmegen: Instituut 

voor Toegepaste Sociale Wetenschappen, Katholieke Universiteit Nijmegen. 

Townsend, P. (1987). Deprivation. In: Journal of Social Policy, jrg. 16, pp. 

125-146. 

92


Van Walsum, S. (2000). De schaduw van de grens. Het Nederlandse vreemdelingenrecht 

en de sociale zekerheid van Javaanse Surinamers. Rotterdam, 

Arnhem: SI-EUR en Gouda Quint. 

Vereniging van Raden van Arbeid (1998). De kleine gids voor de Nederlandse 

sociale zekerheid. Deventer: Kluwer. 

Vermeer, G. en B. Rebel (1994). Historische gids van Rotterdam. 14 Wandelingen 

door de oude en de nieuwe stad. Amsterdam: Sdu Uitgeverij. 

Waldinger, R. (1986). Through the eye of the needle: immigrants and enterprises 

in New York’s garment trades. New York: New York University Press. 

Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). Een werkend perspectief; 

arbeidsparticipatie in de jaren ‘90. Vierde raadsperiode, 1990. Den 

Haag: Sdu Uitgevers. 

Wetenschappelijke Raad voor het regeringsbeleid (WRR). Waarborgen voor 

zekerheid; een nieuw stelsel van sociale zekerheid in hoofdlijnen. Derde 

raadsperiode, 1985. Den Haag: Sdu Uitgevers. 

Wilson, W.J. (1996). When work disappears: the world of the new urban 

poor. New York: Alfred A. Knopf Inc. 

Ypeij, A. en G. Engbersen (2002). Sociaal investeren in de sociale infrastructuur. 

Rotterdam: RISBO. 

Ypeij, A. en E. Snel (2002). Formele en informele ondersteuning in Amsterdam 

Zuidoost. Derde deelstudie van project Landschappen van armoede. 

Rotterdam: RISBO. 

Ypeij, A., E. Snel en G. Engbersen (1999). Armoede in Amsterdam-Noord. 

Eerste deelstudie van project Landschappen van armoede. Rotterdam: RIS- 

BO. 

Zoutman, J. en M. Kassels (1997). Ik ken mijn buren geen van beiden. Armoede 

en samenlevingsopbouw in de wijk Het Oude Westen in Rotterdam. 

Rotterdam: Zoutman + Kassels. 

93

Armoede, migranten en informaliteit in Rotterdam-Delfshaven. Tweede

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?