Boekje over: oUDe BeGrAAFPLAATS vrIeZeNveeN - Rustplaatsen

Boekje over:
oUDe BeGrAAFPLAATS
vrIeZeNveeN
www.rustplaatsen.nl

2
oude begraafplaats vriezenveen en omgeving
Tot in de late Middeleeuwen was de streek waar Vriezenveen ligt woest en ontoegankelijk.
Om de controle over dit grote veengebied ten noorden van Almelo te effectueren,
gaven de bewoners van het Huis van Almelo, de toenmalige eigenaren,
in het begin van de veertiende eeuw de wildernissen ter ontginning uit aan ‘Vrijen
Vresen ende alle die lude ende oeren erfgenamen, die daer nu wonet op den voerseyden
vene dat gheleghen is tusschen der Wederder (Wierdense) wueste ende
Bavesbeke’.
De ontginningsmethode die de kolonisten toepasten, was van het in de Middeleeuwen
ontwikkelde Fries-Hollandse type. Dwars op de Vriezenveensche Aa
werden op gelijke afstand sloten gegraven. Deze zogenaamde zwettesloten dienden
als ontwateringskanalen en als perceelsgrenzen. Belangrijk bij de individuele
ontginning van de woeste gronden was het ‘recht van opstrek’, waarbij iedere
gerechtigde eigenaar het recht had op het ontginnen van de voor en achter zijn in
cultuur gebrachte landen gelegen gronden, voorzover deze binnen de verlengden
van zijn zwettesloten (=grenssloten) en binnen de grenzen van het eigen dorp of
buurschap lagen. Door het steeds verder voortschrijden van de ontginningen ontstonden
langgerekte percelen, die als gevolg van het heersende erfrecht steeds
smaller werden. De ontginning van het veen begon aan de Vriezenveensche Aa
net ten noorden van Almelo. Vanwege de drassigheid waren de gronden direct
langs deze waterloop alleen geschikt voor weiland. Voor de aanleg van akkers
en het bouwen van huizen vonden ze ongeveer 1.200 meter noordelijk geschikte
grond. De boerderijen werden naast elkaar gebouwd aan de huidige Oudeweg.
De nieuwe nederzetting Oudeweg kreeg van de heren van het Huis van Almelo
een eigen dorpsregering met de bijbehorende rechten, onder meer het genoemde
recht van opstrek. Omdat bij vererving de hoeven, die aanvankelijk gemiddeld 16
akkers (1 akker = 7 meter) breed waren, in de lengte onder de jongere generaties
werden verdeeld, werden de kavels in de loop der tijd steeds smaller.
< Oude begraafplaats Vriezenveen
op de kaart uit ca 1900
www.rustplaatsen.nl

Ze werden steeds langer omdat het verlies aan cultuurgrond steeds in de lengte
moest worden teruggewonnen. De meest arbeidsintensieve percelen, de bouwlanden,
kwamen daardoor steeds verder weg te liggen. De eerste nederzetting
werd daarom geleidelijk aan opgebroken en verplaatst naar een lokatie ongeveer
1.300 meter noordelijker. Aan het eind van de vijftiende eeuw was de nederzetting
aan de Oudeweg verdwenen. Een tweede factor die een rol speelde bij de
verplaatsing van de bewoningsas, was de inklink van het veenpakket, waardoor
de gronden steeds drassiger werden. Weilanden veranderden in hooilanden,
bouwlanden in weilanden.De bewoning van de nieuwe nederzetting aan de Buterweg
werd in 1666 grotendeels beëindigd. Deze keer als gevolg van invallen van
de legers van de Munsterse Bisschop onder leiding van Christoffel Bernhard van
Galen (Bommen Berend). Het dorp werd volledig vernield. Verschillende bewoners
bouwden hun woning weer op dezelfde plaats op, anderen vestigden zich
noordelijker op een zandopduiking in het veengebied ter hoogte van de huidige
Dorpsstraat. Uiteindelijk verdween ook de nederzetting aan de Buterweg geheel.
Op de zandopduiking groeide Vriezenveen uit tot een ongeveer vijf kilometer lang
weg- of streekdorp met de boerderijen onder een hoek van ‘ 60 graden op de
rooilijn (zaagtandstructuur). Aanvankelijk stonden de boerderijen (voornamelijk
van het ‘Los hoes’-type met strodaken en ‘oelengaten’ in de houten topgevels) op
enige afstand van elkaar. Toen woningbouw direkt aan de Dorpsstraat als gevolg
van verdergaande splitsing van de erven niet meer mogelijk was, bouwden de
bewoners van Vriezenveen net als in Staphorst een nieuwe rij boerderijen achter
de oude. In de loop van de tijd ontstond er zo een lint van drie tot vier rijen achter
elkaar geplaatste boerderijen, waarbij de boerderijen die niet aan de weg stonden
slechts te bereiken waren via het erf van de voorburen.
Vriezenveners hadden vroeger
naast hun bestaan als
landbouwer vaak neveninkomsten.
Veel van hen handelden
in van alles en nog
wat. Enkelen verdienden
fortuinen met het verhandelen
van textiel, onder andere
naar het Russische St.
Petersburg. Op de foto een
impressie van deze zogenoemde
‘Rusluie’.
www.rustplaatsen.nl
In 1900 was het eeuwenoude verkavelingspatroon van Vriezenveen nog vrijwel
intact. De topografische kaart van die tijd en de kadastrale minuutplan van 1832
geven een prachtig en duidelijk beeld van de enorme versnippering van het
grondgebruik in vroeger tijden. In de loop van de twintigste eeuw onderging het
streekdorp een ware metamorfose. In 1905 werd het dorp getroffen door een
enorme brand, waarbij 225 huizen, twee kerken en het gemeentehuis in de as
werden gelegd. Het gevolg was dat er radicaal gekapt werd met de oude lokale
woningbouwcultuur. Strakke bakstenen huizen met schoorstenen kwamen in de
plaats van de houten boerderijen van het traditionele ‘Los hoes’-type, waarvan er
nog enkele in het dorp aanwezig zijn. De oorspronkelijke lintvorm van het dorp
bleef vooralsnog gehandhaafd. Buiten de bebouwde kom veranderde het landschap
volledig. Ruilverkavelingen maakten een eind aan de lange smalle kavels.
Met uitzondering van het natuurreservaat ‘Engbertsdijksvenen’, waar nog op
beperkte schaal veen gewonnen wordt, en de Nieuwe Hoevenwegsvenen, heeft
het vroegere veenlandschap plaats gemaakt voor een veenkoloniaal akkerbouwgebied
met een rationele verkavelingsstructuur.
Als bestaansbron was de turfstekerij voor de agrarische bevolking van Vriezenveen
tot het einde van de negentiende vooral een bron van neveninkomsten.
Het steken en verhandelen van turf werd al vroeg overgelaten aan dat deel van
de bevolking dat geen bestaan in de landbouw kon vinden. De turfwingebieden
werden door de boeren voor een kwart van de opbrengst verpacht aan belangstellenden.
De grootschalige exploitatie
van het dikke veenpakket in
het noorden van de gemeente begon
nadat tussen 1890 en 1895 het
Vriezenveensche Veenkanaal was
gegraven. De vervening werd georganiseerd
door verveners uit de in
1859 aan het Overijsselsch Kanaal
Almelo-Zwolle ontstane veenkolonie
Vroomshoop.
Het gebied ter hoogte van de
algemene begraafplaats in
Vriezenveen op de kadastrale
minuutplan van 1832.
www.rustplaatsen.nl

Behalve de turfstekerij vormde voor een groot deel van de boerenbevolking van
Vriezenveen de handel al vroeg een belangrijk bron van neveninkomsten. Aanvankelijk
brachten de boeren hun produkten zelf aan de man, maar al spoedig
werd de handel in allerlei produkten voor velen zo belangrijk dat er een zelfstandige
groep van handelaren ontstond. Zo bestond in 1795 16% van de beroepsbevolking
van Vriezenveen uit handelaren, voor wie tuinzaden en linnen de voornaamste
handelswaar vormden. Tuinzaden werden ingekocht in West-Friesland,
linnen daarentegen onder andere in het eigen dorp. Het dorp Vriezenveen kende
namelijk veel thuiswevers die behalve voor eigen gebruik ook voor handelaren
(linnenreders of -fabriqueurs) produceerden. Voor de buitenlandse handel richtten
de Vriezenveense kooplieden speciale compagnieschappen op. Belangrijke
buitenlandse afzetgebieden waren onder meer Scandinavië, Portugal en Spanje,
West-Indië en Rusland.
Vooral door de handel op Rusland kreeg Vriezenveen grote bekendheid. In Sint
Petersburg (het huidige Leningrad) hadden Vriezenveense handelsfirma’s eigen
kantoren, winkels en compagnieschappen. Later bouwden de ‘Rusluie’ ook eigen
kerken en scholen. Textiel nam vanaf het begin de belangrijkste plaats in het produktenassortiment
in. De bloeitijd van de intensieve handelsbetrekkingen tussen
Vriezenveen en Rusland, die al in de achttiende eeuw begonnen, bereikte het
hoogtepunt tussen 1850 en 1870, ten tijde van de opkomst van de fabrieksmatige
textielproduktie in Vriezenveen. Als gevolg van de Oktoberrevolutie in Rusland
kwam er in 1917 een abrupt einde aan de Ruslandhandel.
De Vriezenveense kooplieden die zich in Rusland vestigden, bleven over het algemeen
sterke banden met het moederdorp onderhouden. Rijk geworden in Sint
Petersburg keerden de meesten op middelbare leeftijd terug naar Vriezenveen,
waar zij grote herenhuizen en boerderijen lieten bouwen. Na de Tweede Wereldoorlog
zijn veel van deze bouwwerken afgebroken. Een voorbeeld van nog aanwezige
villa’s van voormalige Rusluie is villa Ter Brake op het Westeinde (tegenwoordig
dokterswoning).
Omstreeks het midden van de vorige eeuw was er in Vriezenveen één handweverij,
die werk bood aan een twintigtal personen. De weefgetouwen waren ondergebracht
in een voormalig bierbrouwerijtje. Hier werd de grondslag gelegd voor de
latere Vriezenveense textielindustrie. De plannen van de eigenaren van de handweverij
voor de bouw van een stoomweverij werden in 1859 gerealiseerd, toen
aan het Overijsselsch Kanaal de fundamenten gelegd werden voor een dergelijke
www.rustplaatsen.nl
fabriek. Deze begon in 1860 met aanvankelijk 112 getouwen te draaien onder de
naam Firma Weitzel, Jansen & Co. De groei van de fabriek kreeg een belangrijke
impuls onder invloed van de Amerikaanse Burgeroorlog. De firma maakte door
de verkoop van grote voorraden garens en andere producten flinke winsten. In
1862 werd de capaciteit van de fabriek dan ook verdubbeld. De katoenprijzen
stegen daarna echter zo snel dat de productie een jaar lang gestopt werd. Een
schoonzoon van één van de firmanten keerde tijdelijk uit Sint Petersburg naar
Vriezenveen terug om de stoomfabriek weer draaiende te krijgen. Weitzel en Engels
gingen met de reorganisatie niet akkoord en trokken zich uit de firma terug.
De nieuwe eigenaren legden zich onder de naam Firma Kunst, Jansen & Co toe
op grote omzetten met kleine winstmarges. Wat in het eigen bedrijf niet geproduceerd
kon worden, werd bij andere fabrieken in Twente gekocht, vervolgens
in Vriezenveen van een nieuwe firmanaam voorzien en voor verzending naar de
afzetgebieden gereed gemaakt. In 1869 ging de fabriek opnieuw failliet. Ditmaal,
door C.J. en W.C. Jansen uit Sint Petersburg en J.L.L. Tilanus uit Almelo, werden
de zaken nog in hetzelfde jaar weer opgenomen en ontstond op 17 november de
firma Jansen & Tilanus. Onder deze naam groeide het bedrijf uit tot het grootste
bedrijf en de belangrijkste industriële werkgever van de gemeente Vriezenveen.
De groei van het bedrijf werd belangrijk gestimuleerd door de ligging aan het
Overijsselsch Kanaal en na 1906 tevens aan de spoorlijn Almelo-Mariënberg. Beperkte
men zich in 1869 tot de productie van katoenen stoffen, in 1872 werd het
produktenassortiment uitgebreid door de oprichting van een tricotage-afdeling
en in 1934 door de uitbreiding van het bedrijf met een kunstzijdeweverij.

ustplaats boeren, fabrikanten en ‘rusluie’
De Oude begraafplaats in Vriezenveen maakt onderdeel uit van een grote nog
steeds in gebruik zijnde dodenakker. Opvallend in het oude gedeelte zijn de vele
hekwerkjes. In de zuidoostelijke hoek ligt de omgekomen bemanning van een
op 26 maart 1942 neergestort vliegtuig van de Royal Australian Airforce. Op de
begraafplaats zijn ook leden van de Vriezenveense textielfabrikantenfamilies
Jansen en Tilanus begraven.
Na de Reformatie ging bijna het gehele dorp Vriezenveen over naar de nieuwe,
‘gereformeerde’ leer. Een klein aantal gezinnen bleef echter rooms-katholiek.
Toen vanaf 1795 het katholieke geloof weer vrijelijk beleden mocht worden, werd
Vriezenveen weer een zelfstandige statie met een eigen kerk (gebouwd in 1779).
Een latere, uit 1858 daterende kerk met pastorie viel tijdens de grote brand in
1905 ten prooi aan de vlammen. Daarna verrees op dezelfde plaats de huidige
rooms-katholieke kerk met Lourdesgrot.In 1666 verrees aan de zuidzijde van de
nieuwe bewoningsas de Nederlands hervormde kerk. In de loop der jaren is deze
kerk herhaaldelijk vernieuwd en vergroot, maar de houten toren bleef tot 1923
gehandhaafd. Nadat in dat jaar opnieuw een ingrijpende verbouwing plaatsvond,
waarbij de houten toren vervangen werd door een stenen toren, kreeg de Nederlands
hervormde kerk in 1967 haar huidige vorm.
In 1838 vond in Vriezenveen de Afscheiding plaats en ontstond de Christelijk Afgescheiden
Gemeente. Nadat vele jaren vergaderd was ten huize van verschillende
families en in voor deze erediensten ingerichte boerderijen, kwam er in 1893
een echt kerkgebouw gereed.
De begraafplaats rondom de Nederlands hervormde kerk in Vriezenveen bleef
tot 1875 in gebruik. In dat jaar werd een nieuwe algemene begraafplaats aan de
Weemestraat in gebruik genomen. Deze nieuwe begraafplaats werd aangelegd
op eigen grond van de kerk. ‘Weeme’ is een oude benaming voor de gronden die
vroeger hoorden bij de pastorieën van kerken. Hier vonden de voorgangers een
aanvulling op hun salaris, dat met name in kleinere plaatsen vaak onvoldoende
was om van te leven. De kadastrale minuutplan van 1832 en de bijbehorende
Oorspronkelijk Aanwijzende Tafels laten samen mooi zien dat de gronden voor
de nieuwe begraafplaats van de genoemde kerk waren. Dat gold alleen voor het
oude gedeelte. Voor de latere uitbreiding moesten heel wat verschillende eigenaren
worden benaderd. Dat betrof niet alleen landbouwers. Veel grond in de
bebouwde kom behoorde toe aan kooplieden, waaronder de genoemde Rusluie.
Het kaartje hieronder geeft duidelijk de versnippering van het grondgebruik in
Vriezenveen weer zoals dat eeuwenlang bestond.
Diverse soorten mos op de Oude Algemene Begraafplaats aan de Weemestraat in
Vriezenveen.

Hieronder staan 7 bijzondere plekken op begraafplaats. De kaart achterin het boekje
laat zien waar deze liggen. Loop gerust van de ene naar de andere bijzonder
plek, maar wel met respect voor de plek.
1. Levende landkaarten
Bijzonder in het oude gedeelte van de algemene begraafplaats van Vriezenveen
zijn de mossen. Hoewel deze zeer traag groeiende plantjes ook op andere begraafplaatsen
uitbundig groeien, zijn hier wel heel veel soorten en dito vormen
aanwezig. Wereldkaarten, soepborden, artische landschappen en nog veel meer
vormen sieren de graven. De soortenrijkdom heeft alles te maken met de voorkomende
steensoorten. Elke mossoort stelt namelijk zijn eigen eisen aan de
omgeving. Zo is er de Zwarte Grafkorst die alleen te vinden is op platliggende
kalkstenen monumenten. Mos gedijt alleen daar waar schone lucht aanwezig. In
ruil daarvoor geeft het zuurstof vrij. Vooral onder de bomen bij de ingang van het
oude deel van de begraafplaats is de soortenrijkdom groot.
2. Oorlogshelden
In de zuidoostelijke hoek van de Oude begraafplaats Vriezenveen liggen de helden
begraven die gestorven zijn in de Tweede Wereldoorlog. Het gaat hier om
twee geheel verschillende groepen. In het grootste graf liggen zes oorlogsslachtoffert
uit het Gemenebest (Australië en Engeland) die sneuvelden op 26 maart
1942. Vijf van hen waren vliegeniers. In het graf naast hen liggen twee Vriezenveense
verzetshelden begraven. Zij waren onder meer betrokken bij droppings
van wapens en voedsel in de Engbertdijksvenen. Helaas maakten ze de bevrijding
niet mee. Op 9 maart 1945 werden Harmannus Johannes Meijers en Jan Reint
Kerkdijk te Woeste Hoeve gefussileerd. De vrouw van Jan Reint ligt begraven in
het graf naast de verzetsstrijders.
3. Steenrijk en op een houtje bijten
De Oude begraafplaats Vriezenveen kent in tegenstelling tot veel andere oude
begraafplaatsen weinig lege plekken. Verreweg het merendeel van de mensen
die hier begraven liggen konden het zich veroorloven een stenen grafmonument
te laten plaatsen. Dat heeft ongetwijfeld te maken met het feit, dat de Vriezenveners
niet voor een gat te vangen waren wat betreft hun inkomstenbronnen. Op
een aantal plekken staan geen stenen maar bescheiden houten grafmonumenten.
Hier liggen mensen begraven die het met wat minder moesten doen. Houten
grafmonumenten zijn op andere begraafplaatsen nauwelijks nog te vinden. Die
van Johannes Kobes op de Oude begraafplaats Vriezenveen heeft weer en wind
weerstaan door een klein beschermend dakje van hout omwikkeld met lood.
4. Ieder vak zijn eigen monument
Op oude graven vertellen de meeste opschriften niet meer dan naam, geboortedatum
en sterfdatum van de overledene. Soms worden ook plaatsnamen vermeld
en beroepen. Dat laatste was meestal het geval bij overleden notabelen
of personen die zich op de een of andere wijze verdienstelijk hadden gemaakt.
Ongeveer in het midden van de Oude begraafplaats Vriezenveen staan de graven
van mensen die op de een of andere manier iets te maken hadden met de ijzergieterij
Ten Cate in Almelo, waaronder opvallend veel kinderen. Op hun graven
prijken gedenkplaten van gietijzer.
5. Rusluie
De eerste bewoners van de streek waar Vriezenveen in tot ontwikkeling kwam
waren arme boeren die met de verbouw van boekweit en het houden van vee
een bestaan opbouwden in de oneindige venen ten noorden van Almelo. Om
wat extra te verdienen hadden de Vriezenveners allerlei bijbaantjes. Veel van hen
weefden in de wintermaanden stoffen. Anderen staken turf en weer anderen trokken
als marskramer door stad en land. Een aantal kooplieden ging het avontuur
aan en ging internationaal handel drijven. Van grote betekenis kreeg de handel
met St. Petersburg in Rusland. Een van de bekendste Vriezenveense families die
daarbij betrokken waren, de zogenoemde Rusluie, was Engberts.
6. Tricotage
Een van de nazaten van de eerste Rusluie stond aan de basis van de textielfabriek
Jansen en Tilanus aan het Overijsselsch Kanaal in Vriezenveen. Jansen, afkomstig
uit St. Petersburg, Tilanus, afkomstig uit Almelo waren slimme ondernemers
die telkens weer nieuwe markten aanboorden. Rijk en beroemd werden ze met
de tricotage oftewel met breien. De producten van hun door stoom aangedreven
breimachines stonden in de top 10 van de wereld. Leden van de familie van Tilanus
liggen begraven in het grootste graf van de begraafplaats. Voor het maken
van het graf zijn diverse materialen gebruikt, waaronder kalksteen, baksteen,
zandsteen en ijzer.
7. Spaanse griep
In het noordelijke deel van de Oude begraafplaats Vriezenveen liggen heel veel
graven die gedolven zijn aan het einde van de Eerste Wereldoorlog. Hoewel Nederland
toen neutraal was, kwamen hier ook heel veel burgers om. Een griepvirus
werd veel mensen fataal. Dat deze Spaanse Griep volkomen willekeurig
toesloeg, blijkt wel uit de leeftijden waarop de getroffenen stierven. Met name
negentienachttien was een rampjaar wat betreft het aantal doden als gevolg van
die griep.

Speurkaart oude begraafplaats vriezenveen
Koningsweg
Ingang oude
gedeelte
Weemestraat
Weemestraat
1
2
3
7
6
4
5
Koningsweg
De inhoud van dit boekje is tot stand gekomen in samenwerking met Gerrit
Bosch van Vereniging Oud Vriezenveen en Historisch Museum Vriezenveen.

Staat u te popelen om zich op de een of andere wijze actief in te zetten voor het
behoud en het beheer van één van de vele historische rustplaatsen? Neem dan
contact op met bijvoorbeeld Vereniging De Terebinth. Zij zet zich in voor de funeraire
cultuur in Nederland. Op de site www.ribo.nl kunt u ook terecht voor meer
informatie.
www.rustplaatsen.nl
Deze uitgave maakt onderdeel uit van het project ‘Historische begraafplaatsen
in cultuurhistorisch perspectief’. Daarbij worden op historisch waardevolle
begraafplaatsen in Overijssel herstel- werkzaamheden aan graven ed. uitgevoerd
en worden de culturele en educatieve aspecten nader belicht. Het project is
tot stand gekomen dankzij financiële bijdragen van de Provincie Overijssel
en Leader, ‘Europees Landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling: Europa
investeert in zijn platteland’.