KORTRIJ(k)WONING - Kenniscentrum Vlaamse Steden

KORTRIJ(k)WONING
Drie stadswandelingen langs de mooiste rijwoningen van woonstad Kortrijk

COLOFON
Concept en teksten: Filip Canfyn
Productie: Mieke Clarissimo,
Marcel Beckers, Carine Coigné
Lay-out: Yves Debaes
Fotografie: Frédéric Guerdin (Reporters)
Realisatie: directie Stadsplanning
en -ontwikkeling
VOORWOORD
Drie zinsneden, afgedrukt op het einde van deze uitnodigende rijwoningwandelingengids,
vatten mooi samen wat de Stad Kortrijk met dit boekje wil bereiken,
naast het pure plezier van heel wat interessante stapuren.
Onze steden zijn wat ze zijn dankzij de rijwoning. Neem de rijwoning weg uit
de woonwijken en de stad kijkt naar ons als een grijsaard met een kapot gebit.
De rijwoningen zorgen voor het historische en organische draagvlak van de stad
en geven tezelfdertijd de bewoners de onontbeerlijke fijngevoeligheid om de
stad te lezen, te begrijpen en vooral te respecteren.
Daarom pleiten we voor rijwoningen. Om de stad terug aan de jonge gezinnen
te schenken. Als het bloedpompende hart van hun leven, als de inspirerende
motor van hun huishouden. Hun rijhuishouden.
Hopelijk krijgen de wandelaars ook bewondering en sympathie voor de rijwoning
en voor de stad, voor de rijwoning in Kortrijk, komen ze op hun stappen
terug en blijven ze hier wonen.
Wout Maddens
Schepen van Stedenbouw, Bouwkundig erfgoed en Ruimtelijke ordening Stad Kortrijk
1

VOETLEIDING
Deze rijwoningwandelingengids neemt je bij de voet door
Kortrijk op zoek naar boeiende, interessante en verrassende
rijwoningen in de binnenstad.
In INTRO vind je de rode draad van de wandelingen.
Onder RIJWONINGWANDELING NOORD (1+2) en RIJWO­
NINGWANDELING ZUID (3) worden de drie wandelingen in
het lang en het breed beschreven. Bijna ontbeend. De te volgen
route wordt uitvoerig (in aanvulling op de informatie van
de twee wandelkaarten) uit de doeken gedaan, slimme weetjes,
historische herinneringen, sappige anekdotes,… volgen
achter het p en de aandacht wordt getrokken op geslaagde
nieuwe of recent gerenoveerde rijwoningen met een b. Wandelen,
weten en watertanden dus.
De MOEILIJKE WOORDENGIDS geeft op een plezante ma­
2
nier duiding bij de vele namen van stijlen en architecten, die
in deze brochure de rijrevue passeren.
OUTRO sluit dit boekje af met wat nuttige en hartverwarmende
gedachten rond de toekomst van rijwoningen. Voor
de ware liefhebbers.
Twee wandelkaarten moeten de padvinders en de betweters
onder ons op de goede weg helpen en houden.
Voor de kleine en de grote kinderen is nog een zoekspelletje
op papier gezet. De foto’s en de detailopnamen moeten tijdens
de wandelingen in de juiste volgorde, dus op hun plaats
gezet worden.
Er zijn geen prijzen te winnen, alleen eeuwige roem in de rijwoningenhemel!

Het maken van deze gids met drie rijwoningwandelingen
heeft alleszins drie dingen duidelijk gemaakt.
Eén, de jaren 1900­1940 zijn, als we kijken naar de waarde en
de bruikbaarheid vandaag van het woningpatrimonium, voor
Kortrijk uiterst belangrijk. Ongeveer 80% van de rijwoningen
en hun bredere varianten, de zogenaamde burgerhuizen, die
we op de rijwoningwandelingen appreciëren en die vandaag
nog comfortabel (kunnen) bewoond worden, dateren uit die
periode en zelfs uit de nog beperktere interbellum­tijd. Ze
vormen de schatkamer van onze woonstad.
Twee, dankzij het ontwerpwerk van telkens dezelfde (relatief
onbekende) namen werd het kwaliteitsniveau van deze woontypes
zeer hoog gehouden. Dankzij Jan Robert Vanhoenacker
dus en Richard Acke en andere Alphonse Vandenberghes.
Ook vandaag kennen we een slechts selecte groep van archi­
tecten, die erin slagen een goede woning op een klein kaveltje
in een stedelijk weefsel te ontwerpen. Ze fungeren als
waakhonden van onze woonstad.
Drie, Kortrijk bezit een onvoorstelbaar grote verzameling aan
prachtige woningen, die kunnen bewoonbaar gemaakt worden
voor de volgende decennia of die reeds bijdragen tot het
woongeluk van jonge gezinnen.
De vraag of dit betaalbaar en voor iedereen kan, is niet aan
de orde in een wandelbrochure, maar mag toch in het achterhoofd
meegenomen worden. Een stad, deze stad heeft
immers alleen toekomst als we vandaag ons verleden met
vereende krachten (en dus ook met de nodige centen) weer
voeding, adem, kortom, levensvatbaarheid geven. Wij zijn de
klanten van onze woonstad.
Kortrijk zou ze graag allemaal op een rij houden!
INTRO
ONBETAALBARE SCHAT AAN
(betaalbare) RIJWONINGEN
3

We vertrekken op de trappen aan de voorzijde van het stationsgebouw,
op het (door het verkeer veroverde) Stationsplein.
p Kortrijk kreeg een spoorweg in 1839, een stationswijk tussen 1840
en 1847 (toen kon het nog dat een nieuwe buurt uit de grond gestampt
werd in minder dan tien jaar), een vijfhoekig plein in 1841
en een definitief stationsgebouw in 1857. Het huidige treinpaleis
dateert van 1956.
We steken heel voorzichtig het plein over (beter nog, we lopen
rond het plein) en we nemen de straat, die loodrecht op
het station staat: de Stationsstraat.
p De Stationsstraat heette tot 1925 IJzerwegstraat en tot 1968 Statiestraat.
De taal verandert blijkbaar samen met de trein.
RIJWONINGWANDELING
NOORD (1+2)
Op het einde van de straat draaien we rechts achter een imposant
bankgebouw (met een bord ‘Waterpoort’ op zijn
gevel), om bijna onmiddellijk over te steken en links een verkeersluwe
straat in te slaan: de Jan Persijnstraat, net voor de
Graanmarkt.
p De Jan Persijnstraat heette tot 1936 Peterseliestraat. En in het lokale
dialect is peterselie inderdaad ‘persien’. Toch verwijst de straatnaam
naar Jan Persijn, een meestermetselaar (architect-avant-la-lettre)
uit de 16 de eeuw.
Op nummer 6 ligt de oude bioscoop ‘De Gouden Lanteern’ (1921),
een ontwerp van Richard Acke (die we verder nog zullen tegenkomen)
met een brede steekboog boven de ingang. Vroeger was
hier het kunstencentrum Limelight gevestigd (en eventjes De
Kreun), nu moet voor een onzekere toekomst gevreesd worden.
5

6
Aan het einde van de straat (met uitzicht op een pleintje)
slaan we rechts de Rijselsestraat in.
b In de rijwoning op nummer 21, die zeer recent (2010) gerenoveerd
werd, houdt de architect tevens kantoor. Wonen in een winkelstraat
kan dus ook prettig worden.
Ons verblijf in de Rijselsestraat duurt zeer kort: we steken
snel over om links de Papenstraat te betreden.
p ‘Paepenstraete’ werd al genoteerd in 1313 (bij het 10 de Oudstrijdersbal
na de Guldensporenslag) en verwees naar de aanwezigheid
van een klooster. Einde 18 de eeuw werd het eventjes Priesterstraate,
in 1795 potsierlijk vertaald in ‘Rue du Perroquet’. In 1936 keerde
de rust naamkundig weer: Papenstraat. Toch heeft de straat een
heidense reputatie van gekleurde neonlampen.
Vandaag herbergen de winkelgevels appartementen of logementkamers.
Alleen nummer 33 en 26 worden nog gebruikt als rijwoning.
Halverwege rechts zien we de achterzijde van de uitbreiding van
het stadhuis (2003, noA Architecten).
b Op de hoek met de Stovestraat staat een recente ‘halve’ rijwoning
met een geslaagde houten gevelbekleding.
We blijven de Papenstraat rechtdoor trouw, ook op zijn
smalste stuk, tot aan de Leie en de Dolfijnkaai. We nemen
rechts, steken de Leiestraat over (de Leie blijft aan onze linkerhand
stromen) en zetten onze weg verder in de Handboogstraat
of de Verzetskaai. We hebben de keuze.

p Eindelijk, een eerste rij rijwoningen. Nummer 22-28 in de Handboogstraat
zijn rake exemplaren in rode baksteen en blauwe hardsteen.
We zetten door tot we links de brug aan de Broeltorens kunnen
opdraaien.
p De als monument beschermde Broeltorens uit de 14 de eeuw,
oorspronkelijk een stuk van de middeleeuwse stadsversterking, zijn
zowat het symbool van het (historische) Kortrijk geworden.
Over de Leie is het tijd voor een linkse bocht, langs de Broelkaai.
p De Broelkaai is een witte wand van beschermde monumenten uit
de 18 de eeuw. Nummer 6 (inclusief de conciërgewoning op nummer
5) staat voor cultuur (het Broelmuseum met markante interieurs
en dito collecties), de andere huizen voor bier. Brouwer Tack
woonde in nummer 4, zette zijn mouteest in de tuin van nummer
3 en hield café in nummer 2 alias ‘De Broelbrugge’. Deze brouwershuizen
zijn vandaag toprijwoningen.
We nemen rechts de Kapucijnenstraat.
p De rechterzijde van deze straat is één rij van beschermde monumenten
én horecazaken. Op nummer 25 werkte de mouterij van brouwer
Tack. De ‘Budascoop’ op nummer 10 (links) was vroeger cinema ‘Pentascoop’,
een stevig ontwerp van architect Eric Demeyere uit 1973.
Achter de Ierse pub slaan we rechts af: hier wacht de Korte
Kapucijnenstraat op ons.
p De Budatoren of Tacktoren (rechts), de koeltoren (1948) van onze
ondertussen vertrouwde brouwerij, werd tussen 1994 en 1998 verbouwd
tot een kunstencentrum door het bekende architectenduo
Beel-Achtergael, dat in Kortrijk ook het nieuwe Gerechtsgebouw
ontwierp.
Deze korte steeg (of hoe noem je zo’n stukje weg?) loopt
dood op de Dam, die we links inslaan richting Leie. Aan de
Leie keren we opnieuw links richting Budabrug *.
Indien de Budabrug gesloten of onbruikbaar zou zijn
draaien we op het einde van de Dam rechts naar de
IJzerkaai, die we volgen tot aan de Collegebrug. We
klimmen en dalen over de Leie, nemen de Diksmuidekaai
naar links tot aan de Fabriekskaai, aan de andere
kant van die vermaledijde Budabrug. Dit is dus het alternatief
voor de route Dam – Budabrug – Fabriekskaai.
Komen we na de wandeling naar het Astridpark opnieuw
aan een onwillige Budabrug, dan nemen we de
Diksmuidekaai naar links, bezigen we met plezier de
Collegebrug en zetten we onze wandeling voort linkswaarts
langs de IJzerkaai (in plaats van Diksmuidekaai
– Budabrug – IJzerkaai).
7

Naar de Budabrug stappend buigen we deemoedig het
hoofd voor de machtige gerestaureerde muur van het Onze­
Lieve­Vrouwhospitaal op de oever.
We steken het water over en draaien de andere oever links op.
We controleren of we het bord Fabriekskaai zien.
p Op nummer 2 staat een hulpbehoevend maar mooi Art Deco-huis
(1920) met een versierde deur en een erker met verzorgd glas-in-lood.
De kaai van nummer 4 tot 13 is een fantastische woonplek geworden
met varianten op het thema ‘rijwoning’. Nieuw en oud, opgefrist en te
renoveren, maar allemaal met een fantastisch uitzicht en een dito rust.
b Wij hebben een boontje voor de nieuwbouw op nummer 4 en voor
het feilloos ingerichte B&B-huis ‘Belle Epoque’ op nummer 5.
De eerste straat rechts, de Burgemeester R. Schinkelstraat,
gebruiken we welwillend …
b Nummer 40 is een frisse nieuwe verschijning in de rijwoningwereld
terwijl nummer 17 en 19 als recent gerenoveerde exemplaren de
traditie van het comfortabel wonen in de stad verder zetten.
… tot we links kunnen draaien in de Rekollettenstraat, die
net als zijn voorganger heel wat rijwoningen­voor­elk­watwils
aanbiedt. Tenslotte slaan we rechts de Gasstraat in, die
we naar links meevolgen.
p Op nummer 19, 45 en 47 staan 3 bescheiden prettig-zonder-meerrijwoningen.
b Gasstraat 33, eigenlijk twee curieus gestapelde rijwoningen, toont
aan dat sterke hedendaagse architectuur zeer vriendelijk kan zijn in
en voor een woonstraat.
9

We gedragen ons nu uiterst verkeersveilig: op het einde van de
Gasstraat de Noordstraat rechts in, over het gevaarlijke kruispunt
van de Menenpoort (hier zonder ‘Last Post’) en dan in een
klein stukje Kortrijksestraat rechtswaarts (we volgen de pijlen
met mes en vork) richting Graaf de Smet de Naeyerlaan.
p Deze laan, aangelegd in 1892 op een gedempte stadsgracht, staat
vol juweeltjes van rijwoningen (en 150 kastanjebomen). We halen
er de superexemplaren uit.
Nummer 7, een Art Deco-huis (1927), pronkt met een bow window
over twee lagen en met een fijn gedetailleerd hekje bovenaan.
De Villa Pszczotko (1933) op nummer 25 krijgt met zijn erker en zijn
ornamenten ook een Art Deco-stempel. Nummer 57 (1927), weeral
van Art Deco-inspiratie, heeft een opvallende portiek.
Het Art Nouveau-burgerhuis (1900) op nummer 71 heeft een geraffineerde
gevel en werd ontworpen door Jan Robert Vanhoenacker,
de architect van de Kortrijkse
Stadsschouwburg en vooral van de
Antwerpse Boerentoren. Het huis
(1935) op nummer 95 twijfelt tussen
de bouwkunst van Berlage en
het modernisme en boeit door een
interessant spel van ramen en lijnen.
Nummer 123 (naast het ook al
ravissante nummer 121) tenslotte is
een rijwoning met een opvallende
gevelafwerking in imitatiebossage
(met pleisterwerk gesuggereerde
ruw gehakte natuursteen).
12
b Bijzondere aandacht wordt gevraagd voor recente bouwinspanningen
in diverse rijwoningen. Ja, we mogen eens discreet gluren.
We kunnen er nog van leren.
We volgen deze mooie laan tot bijna het einde (om nummer
123 te kunnen zien), ook als we tegenover ’t Waaihof een concurrerend
parkje (met bushalte) moeten voorbijstappen. We
draaien wel achter het beeld van Astrid mee (voor nummer
95). We duiken het Koningin Astridpark in en dwarsen deze
groene plek (waarbij we het kaarterhuisje in het vizier houden).
p Het Koningin Astridpark werd eerst het ‘Volkspark’ genoemd na
de aanleg in 1907, waarbij 100 volkse huizen en beluiken moesten
sneuvelen. Het park werd in 2010 opgefrist en kreeg twee knalgele
leeuwen om het groene gras te bewaken.
We steken de binnenring opnieuw over met zicht op de Sint­
Amandstoren (er is geen zebrapad!) en nemen de hierop
loodrecht aansluitende Proosdijstraat.
p Deze straat staat bescheiden vol met simpele rijwoningen, zogenaamde
werkmanshuisjes met zeer smalle gevels.
Op de eerste hoek rechts slaan we al even rechts in: we zijn
klaar voor de Kapelstraat en het Sint­Annabeluik.
p Op nummer 7 (van de Kapelstraat) staat een rijhuis (einde 19 de eeuw)
met links een doorgang naar het Sint-Annabeluik, dat dateert van 1890
en 22 huisjes telt, telkens in spiegelbeeld, rond een gezellig binnenplein.

Een speciale vermelding gaat naar nummer 32, 34 en 36, waar
een eenmansaannemer bewijst dat een rijwoning op drie meter
breedte zoveel boeiender is om in te wonen dan een doorsneeappartement.
Op het Sint­Amandsplein aangekomen slaan we twee maal
na elkaar links in.
p Op het plein stond tot 1921 een overdekte markthal, het kloppende
hart van de volkswijk ‘Overleie’.
14
Zo vervoegen we automatisch de Sint­Amandslaan.
p Hier staat een mooie verzameling burgerhuizen. Nummer 1 tot en
met 11 vormden een geheel toen ze gebouwd werden in 1924 maar
vandaag rest slechts een potpourri van kleuren en materialen.
De stadsvilla ‘’t Onzent’ op nummer 30 dateert van 1911 en is van
de hand van Joseph De Coene (van de bekende Kortrijkse Kunstwerkstede
De Coene), die niet alleen schilderde maar ook Engelse
cottages wilde maken, met knipogen naar Arts & Crafts en Henri
van de Velde. Samen met het ‘Instituut voor hydrotherapie’ op
nummer 26 vormt deze eclectische maar in verval rakende woning
met een leuke tuin het lokale politiecommissariaat.
We slaan rechts in, voor een stukje Kollegestraat tot aan de
Leie, dan opnieuw rechts, voor een stukje Diksmuidekaai,
tot aan de Budabrug*, die we nuttig gebruiken.
Over de Leie nemen we links de IJzerkaai, richting Groeningebrug
(2001, SumProject) en Skate Bowl (2005­2006, Team
Pain) of 850 m² plezier voor de mobiele jeugdcultuur met
bikes, skates en boards.
Onderweg lopen we langs de Collegebrug (2008, Laurent
Ney in samenwerking met SumProject), een spectaculaire
oversteekplaats voor voetgangers en fietsers. Aan de voet van
deze brug ligt Buda Beach, een plezante plek aan de Leie voor
zomers vertier en voor uitkijk op de Sint­Amandstoren, het
hoogste gebouw in Kortrijk (1965­1971, Chris Vastesaeger),
dat ooit eens vervangen zal worden door een nieuwe woontoren,
getekend Philippe Samyn.

p De IJzerkaai is wat rijwoningen en ligging betreft één van de mooiste
straten van Kortrijk. De meeste huizen hier werden gebouwd
tussen 1935 en 1937. Bekijk onderweg volgende superbe exemplaren:
nummer 29-30 (sympathieke spiegelbeeldwoningen met
mooie buitendeuren en een eigen kleur van baksteen), nummer 40
(bel étage in gele baksteen), nummer 52-53 (twee schitterende in
stijl aansluitende woningen, zakelijk en eenvoudig), nummer 57-58
(strak ontworpen spiegelbeeldhuizen), nummer 59-64 (de broers en
zusters van 52-53 door dezelfde architect).
b Goede voorbeelden van het nieuw leven inblazen in rijwoningen zijn
de renovatie op nummer 22 en 34 en de nieuwbouw op nummer 25.
15

We volgen de IJzerkaai tot het uiterste, ja, zelfs over de brug
aan de Skate Bowl (waar we negen kansen op tien een gratis
spontane show kunnen meemaken) tot we rechts de Minister
Liebaertlaan vinden, die wij langs de rechterwand bewandelen.
p Deze laan staat (quasi) vol met rijwoningen voor de betere
bourgeoisie, ook wel burgerhuizen genoemd. Aan de overzijde
(nummer 78-80 en 58-70) werden cottages (1925) ontworpen door
de architecten-broers Moumal. Wat op nummer 66 gebeurde moet
met een heel dikke mantel der liefde bedekt worden. Aan onze zijde
bouwde Richard Acke (ja, hij weeral) een nieuwe zakelijke maar
niet overtuigende dubbelwoning (1928) op nummer 55-57.
Pronkstuk van de laan is wel het als monument beschermde
complex (1928) met fabriek, burelen en woning op nummer 53:
‘den BST’ (Belgian Seading Trading) in geometrische Art Deco. Het
gebouw heeft een schitterende inkomhal met bas-reliëfs, die de
verschillende stappen van de vlasverwerking weergeven.
In nummer 37 van de Minister Liebaertlaan vinden we een private
doorgang naar het Guido Gezellepad langs de Leie maar
we draaien pas achter de mooie burgerwoning (1932) op nummer
35 naar rechts, richting hetzelfde pad. Wat eerst lijkt op een
even private lange dreef tussen bomen en parkeerplaatsen leidt
ons voor de gevel van een meubelwinkel naar rechts, richting
pad, Leie en rijwoonboten. Aan de Leie aangekomen volgen we
het water naar links, richting centrum. Na honderd meter, net
na een houten brug, kunnen we links de Kleine Leiestraat nemen,
draaien we bijna onmiddellijk rechts en wandelen we (langs
Delvaux, Magritte, Spilliaert, Ensor en tenslotte Servaes) rond het
16
Guldenbergplantsoen, dat we letterlijk constant links laten liggen.
b Rond deze stedelijke oase (in lang vervlogen jaren een vluchtoord voor
de nonnen van de Wevelgemse Guldenbergabdij) met een superbe
romantische tuin (inclusief een gietijzeren bruggetje) ligt het onvolprezen
wooncomplex ‘Leieboorden’ (1998-2004), ontworpen door de eerste
Vlaamse bouwmeester, bOb Van Reeth, en zijn AWG Architecten.
Onze kaartleeskunde wordt beloond met Benoits Poortje,
onderaan een grote witte achtergevel. De naam van de doorgang
zoeken we tevergeefs.
p Deze doorgang dankt zijn naam aan de vroegere eigenaar van
Hotel Messeyne in de Groeningestraat.
Groeningestraat. Links.
p Op nummer 17 vinden we inderdaad Hotel Messeyne, een beschermd
monument met een 14 de eeuwse kern, dat in 1846 het
woonhuis en de ververij werd van textielfabrikant Benoit. Het hotel
(2004-2005) werd uiterst smaakvol ingericht door architecten
Didier Degezelle, Piet Sileghem en Stéphanie Laporte. Op nummer
19 staat het ‘Vlaams Huis’ (1912), het clubhuis van een kunstenaarsgenootschap
en een ontwerp van (opnieuw) architect Richard Acke,
die samen met zijn broer en meubelontwerper Victor de artisanale
Arts & Crafts probeerde te verzoenen met de sobere lijn van Berlage.
b Op nummer 31 vinden we een uiterst boeiende en smalle rijwoning
in postmoderne stijl.

Achter de Groeningeabdij, tussen de vlaggemasten rechtover
nummer 33, slaan we rechts in, richting Begijnhofpark.
p Het Begijnhofpark werd in 2006 heraangelegd door landschapsarchitect
Paul Deroose. De Groeningeabdij (rechts) werd eerst gerestaureerd
en later uitgebreid en ingericht tot het Streekbezoekerscentrum
voor Kortrijk en de Leiestreek (2004-2006, Geert Devolder
en Christian Delaey). Het kleurige Auditorium 1302 binnenin is een
werkstuk van topdesigner Arne Quinze.
Wie moe is en genoeg rijwoningen gezien heeft, kan hier
het parcours verlaten. Zij slenteren door het Begijnhofpark,
richting de torens van de binnenstad, lopen langs de Sint­
Maartenskerk naar de Grote Markt, waar in de linkerbovenhoek
de Doorniksestraat ingedraaid wordt. Nog rechts het Schouwburgplein
nemen en daar ligt in de verte alweer het station.
p WANDELING NOORD DEEL 2
Wij, de volhouders, hebben overschot van gelijk en worden
bijgetreden door nieuwe rijwoningliefhebbers, die zonet deze
wandelgids in het Bezoekerscentrum verworven hebben.
We verlaten het park aan zijn linkerbovenhoek (opnieuw tussen
de vlaggenmasten) en staan op de Houtmarkt.
p Nummer 18, een beschermd monument, is geen rijwoning maar
de Vrijmetselaarsloge (1907). Het vergulde Athenabeeld bovenaan
de gevel en het opschrift ‘Amicitia Fortior’ (‘sterker door vriendschap’)
geven het gebouw de nodige plechtstatigheid.
b Op nummer 19 en 21 werden fraaie nieuwe rijwoningen gebouwd,
waar op hoog niveau gewoond wordt.
We verlaten de Houtmarkt langs de hoek zijde Groeningestraat
(tussen de schaalvreemde blok op nummer 9 en de
zeer uitnodigende stadswoning op nummer 15) om onmiddellijk
rechts te draaien, naar het Plein. We volgen de gevelwand
tot aan de eerste hoek rechts.
p Op bevel van Louis Quatorze werden op het Plein in 1646
300 huizen gesloopt om een citadel en een kazerne te kunnen
bouwen. Waar nu het stadspark (in 2002 schitterend heraangelegd
door de wereldberoemde Vlaamse tuinarchitect Jacques Wirtz) ligt,
was vroeger het oefenplein voor Franse soldaatjes. De school op
nummer 14 kreeg dan weer ‘’t Fort’ als naam om te verwijzen naar
de aarden vesting, die er tot 1782 lag.
Al even opvallend zijn het Expo-paviljoen (1958) in het park (met
de wereldberoemde De Coene-dakspanten als structurerende en
architecturale basis) en het woonhuis in Empirestijl (1815), dat we
op de hoek rechts (nummer 32) zien als we het park weer uitlopen,
richting Groeningepoort.
Qua rijwoningen zitten we goed met volgende exemplaren:
nummer 48, 49, 50, 56 en 57 (vooral 19 de eeuw) en nummer 58-59
(dubbelwoning uit 18 de eeuw).
b Op nummer 55 vinden we een zeer kunstzinnige nieuwbouwrijwoning,
die zich wonderwel integreert op dit architecturale en
stedenbouwkundige interessante plein met stambomen.
17

In het midden van het Plein (waar we opnieuw naar de Houtmarkt
zouden kunnen gaan) dwarsen we het park (tot aan de
overliggende zijde), richting Groeningepoort. We passen
twee maal op, als we twee maal oversteken.
p Vlak achter de poort, links, vind je de terecht als monument
beschermde villa (1928), een dokterswoning genaamd ‘’t Nest’ en
getekend ‘Richard Acke’ (hij blijft doorzetten). Het is een karaktervol
voorbeeld van de Nieuwe Zakelijkheid tijdens het interbellum (door
de beschaving vervuilde gele bakstenen en veel ramen in strakke
volumes, met als enige versiering metselwerkverbanden).
Door het Groeningepark, met het vergulde Groeningemonument
(1906), waarop de Maagd van Vlaanderen vervaarlijk
met een zeis en de vlag zwaait, draaien we zoveel mogelijk
naar links, steken we de Groeningelaan over en lopen we de
Jakob van Arteveldelaan in.
p Deze laan staat voor klassieke bel-etagehuizen, dus met trappen
en keldergarages na een scherpe helling.
b Op nummer 31-33 kunnen we twee mooie en recent feestelijk
gerenoveerde Art Deco-rijwoningen bewonderen.
We slaan de Veldstraat rechts in, voor we botsen op nieuwbouwrijwoningen.
p De Veldstraat bulkt van de hoge rijwoningen en kent sinds kort een
milde renovatiebui.
18
De drie directeurswoningen aan de overzijde (nummer 71-75)
horen bij de voormalige textielfabiek Vetex (zie ook Pieter de
Conincklaan) en delen samen achteraan een schitterende maar
verborgen parktuin. De drie huizen hopen op een nieuwe toekomst.
De woningen op nummer 111 (1912) en (al moeten we hiervoor
heel eventjes de route verlengen om later op onze tellen terug te
komen) nummer 125-129 (1910) zijn van de hand van Alphonse
Vandenberghe, die ook goed werk leverde in de links te nemen Jan
Breydellaan, en vallen op door de gele baksteen.
b De modernistische apotheek (1930) op nummer 156 werd vakkundig
verbouwd (er werden meer woonunits gecreëerd) en toont duidelijk aan
dat herbruik en nieuwbouw succesvol gecombineerd kunnen worden.

Net voor de apotheek draaien we naar links, naar de Jan
Breydellaan.
p Deze laan vormt, dankzij de vele karaktervolle rijwoningen van betere
huize, een mooi samenhangend geheel (op een aantal tanden
des tijd na). Het westelijk deel van de laan werd gebouwd net voor
de eerste wereldoorlog, het oostelijk deel erna. De Jan Breydellaan
is zonder meer top. Enjoy it!
De eigen woning (1910) van architect Alphonse Vandenberghe op
nummer 4 is een beschermd monument uit de Art Nouveau-school.
Op nummer 6-8 staan twee spiegelbeeldhuizen (1909) met fraai versierde
gevels. Vandenberghe ontwierp ook de twee burgerwoningen
(1911) op nummer 18-20 en gaf ze cachet met fleurige geveltegels.
De burgerhuizen (1928-1929) op nummer 31-33-35 zijn sterk.
De woning (1928) op nummer 42 kreeg van dezelfde architect een
linkerbuur, die een pak zwakker is.
De bijna gebeeldhouwde woning (1935) op nummer 58 heeft een
merkwaardig portaal van zwartgeglazuurde baksteen.
Het huis op nummer 49 is weliswaar geen rijwoning maar charmeert
toch met zijn trapvensters.
Architect Werner Van Spranghe zorgde dan weer rond 1933 voor
de strak gecomponeerde bel-etagehuizen op nummer 82, 88 en
73, die hij allen handtekende met zwartgeglazuurde tegels. Het
visuele feest in deze straat (we zouden nog zoveel meer prachtexemplaren
kunnen aanduiden) sluiten we af op nummer 106-108
en op nummer 105-107, waar telkens gespiegelde rijwoningen
(respectievelijk geïnspireerd door het modernisme en de Art Deco)
gebouwd werden en afgewerkt werden met portalen, luifels, erkers
en geglazuurde tegels.
b Op nummer 70 staat een Art Deco-woning van Alphonse Vandenberghe,
die een recente en geslaagde bolwassing kreeg.
Als Jan Breydel aan zijn einde komt, draaien we naar links om
de Stasegemsestraat te betreden.
p In deze straat proberen verschillende woontypologieën met elkaar
samen te leven. Dit kan lukken als de bewoners van de trendy lofts
niet (letterlijk) neerkijken op de gebruikers van de geslaagd gerenoveerde
rijwoningen op nummer 145-169.
b Nummer 171 toont een mooi voorbeeld van een indertijd succesvolle
gevelingreep. Nummer 104 en 97 zijn halfbroers, die met
nieuwbouw experimenteerden.
21

We houden de tweede hoek links in het oog, want daar stappen
we de Pieter de Conincklaan in.
p Deze laan wordt gedomineerd door de gebouwen van spinnerij
Vetex (zie het imposante gevellogo!), die nu herontwikkeld worden
tot een buurthuis, een woonproject en een te herbruiken centraal
gebouw (wonen, werken, school, …).
We letten ook op twee sympathieke woningen uit 1930 op nummer
25 en nummer 19, die speels omgaan met materiaalkleuren,
geveldetails en buitenschrijnwerk.
b Op nummer 33 werd kostenbewust en zeer tof gerenoveerd.
We bereiken het Sint­Jansplein en we draaien rechts rond
de Sint­Janskerk.
p De dokterswoning (1930) op nummer 13 is een ontwerp van de
Duitse architect Faulborn, die deze Art Deco-villa aansloot op een
Engelse landschapstuin.
Het plein draagt ook zijn rijwoningsteentje bij: nummer 3, 4, 5 en 10
zijn pittig gedetailleerde Art Deco-huizen (1928-1930). Nummer 4 is
duidelijk onze favoriet.
Het Prinses Marie­Joséplein ligt nu (als we wat naar links
buigen tot achter nummer 58 van de Jan Breydellaan) aan
onze voeten en we nemen de tijd om rond te kijken, terwijl
we richting spoorweg stappen.
24
p Wie spreekt van eenheid in verscheidenheid en van verscheidenheid
in eenheid, kent dit plein, dat vorige eeuw in de late jaren
dertig aangelegd werd.
Art Deco is het gemeenschappelijke thema voor talrijke merkwaardige
en kwalitatieve rijwoningen (1932-1935), die het midden
houden tussen arbeidershuisjes en burgerijvilla’s.
Volgende exemplaren roepen om stil applaus: nummer 5 en 7-9-11
aan de ene zijde, 14, 16, 20 en 22 aan de andere zijde.
b Op nummer 3 gaven architecten het goede voorbeeld en maakten
van wonen op dit plein een hedendaagse bezigheid.

De ijzeren weg doet ons de Passionistenlaan naar rechts
nemen.
p Hier vinden de liefhebbers van Art Deco en modernisme diverse
geslaagde voorbeelden van rijwoningen uit de jaren 1920 en 1930:
kijk maar naar nummer 10 (weeral architect Werner Van Spranghe)
en 2 en 1.
b Nummer 24a poseert graag met hoogstaand aluminiumschrijnwerk.
Tijd voor een slalom. Aan de viaduct zwenken we eerst naar
rechts, voor een tweehonderd meter Wandelingstraat…
p Op nummer 56 ontwierp een simpele timmerman in 1927 (architecten
waren toen nog niet verplichte kost) dit woonhuis met
manieren.
… en vervolgens naar links, voor de volledige Pluimstraat.
p Deze volkse straat met dito reputatie heeft een stevige herwaardering
achter de rug dankzij de stedelijke centen van een grootschalige
bouwblokrenovatie. De rijwoningen zijn hier duidelijk troef!
b Het SOK (stadsontwikkelingbedrijf Kortrijk) plant drie moderne
(rij)woningen van jonge architecten op de hoek met de Slachthuisstraat,
op nummer 164 en 108 en ook wat verder in zijstraat
Slachthuisstraat (op nummer 38-40).
Nummer 30 toont aan wat kan: de postmoderne ondergevel
kondigt een hedendaagse woning aan.
25

Na de Pluimstraat steken we de Zwevegemsestraat over.
p Eigenlijk lopen we pal op Zwevegemsestraat 58, een geklasseerde
voormalige beenhouwerij (1919) van Art Nouveau-huize.
Merkwaardig is de lijstgevel van geglazuurde tegels met fries met
koteletten en gedroogde hespen.
We lopen naar links, twintig meter richting treinrails, en draaien
achter de krantenwinkel rechts in. De Spoorweglaan leidt
ons langs de berm.
p Een schitterend georganiseerde smalle hoekwoning op nummer 17
(2010, Philippe Dehullu) en een zwart volume met zwaar geprononceerde
buitenschrijnwerkopeningen op nummer 11-16 (2005-
2008, Geert Devolder) blazen deze laan weer nieuw leven in.
Nummer 6, 7 en 8 waren vroeger drie cafés (1931), die door brouwerij
Lust op één jaar tijd gebouwd werden. Dat waren nog eens
tijden! Ze kregen volgende dorstlessende namen: ‘In den omnibus’,
‘Brasserie Lust’ en ‘In den leegen tuin’.
Nu kunnen we ons startpunt al ruiken. Een hectometer Sint­
Jorisstraat rechts, de Doornikselaan links (we blijven in elk
geval de spoorweg volgen) en we bereiken, moe maar tevreden,
het Stationsplein.
26

We vertrekken aan de achterzijde van het station en we verlaten
het glazen inkomgebouw uiterst links (terwijl we het
stadscentrum in onze rug voelen). We steken de Minister
Tacklaan gewetensvol over en stappen de Bloemistenstraat
in.
p De Bloemistenstraat verzamelt forse burgerhuizen en minder
gespierde rijwoningen.
Deze laatste woontypologie staat zijn mannetje op nummer 4
(1912) en 14 (begin 1900).
Op nummer 6-6A werd in 1913 door architect Jan Robert Vanhoenacker
(onthoud die naam!) een juwelenfabriek ofte goudsmederij
met een neo-classicistische woning ontworpen. In 1939 werd
een verdieping meer gezet op de garage en het bureel.
RIJWONINGWANDELING
ZUID (3)
Op de eerste hoek links draaien we naar links want daar ligt de
Hovenierstraat.
De Hovenierstraat volgen we consequent, ook als die naar
links zwenkt, richting spoorweg en Minister Tacklaan.
p De Hovenierstraat is een plezante eenzijdige woonstraat rechtover
het gevreesde belastingenkantoor.
Op het einde, op nummer 1 en 3, kunnen we twee simpele rijwoningen
(1890) in rode en zwarte baksteen bewonderen, die in
moderne tijden nogal zwaar aangetast zijn met garagepoorten.
b Ons hart klopt wat sneller bij nummer 60, een pronte en opvallende
rijwoning.
29

Aan de Minister Tacklaan aangekomen veroorloven wij ons
eerst naar links te draaien (in de richting van ons vertrekpunt)
want deze snode daad wordt goed beloond.
p Jan Robert Vanhoenacker, de latere architect van de Antwerpse
Boerentoren, bouwt in 1905 voor vijf verschillende klanten vijf
burgerhuizen (nummer 21-23-25-27-29) onder invloed van de Art
Nouveau maar uiteraard ook van het dan modieuze eclectisme.
Elk huis heeft zijn eigen karaktertrekje.
Huis 21 spreekt met gele baksteen en karaktervolle ramen, huizen 23
en 25 zijn elkaars fleurig spiegelbeeld, huis 27 moet het hebben van
secuur gedetailleerde dorpels en vensters, terwijl huis 29 overtuigt met
lichtroze natuursteen (die vandaag wat meer koolstofkleur heeft).
In 1908 krijgt Vanhoenacker de opdracht nummer 31 te bouwen.
Raar maar waar: hij slaat alleszins de Art Nouveau-weg niet meer
in maar laat een neo-classicistisch bouwsel na, dat meer weg heeft
van het vier traveeën-huis van architect Macquet uit 1897 op nummer
33 dan dat het aansluiting zoekt bij zijn eigen mooie kinderen.
We keren terug op onze stappen en draaien de Minister
Tacklaan nu naar rechts, richting spoorwegtunnel en
Doorniksewijk. We steken deze straat over en verzeilen in de
Wandelweg.
p Op de hoek Wandelweg-Doorniksewijk bemerken we het park ‘Sint-
Joris’, in de betere Kortrijkse volksmond ‘Saint-Georges’ genaamd.
Het park in Engelse stijl, met een paviljoen (1810) in Empire, waar
vroeger met de voetboog geschoten werd, verwelkomt nu tennisrackets
en hockeysticks.
31

De Wandelweg mondt na de Sint­Denijsestraat en een
rotonde uit in de Zwevegemstraat, die we eventjes rechts
indraaien en oversteken om onmiddellijk na een côte à l’osgriller
opnieuw links de Sint­Antoniusstraat te nemen.
32
p Hier stonden ooit 75 arbeiderswoningen (1875) in ‘Vuylstekens cité’,
een beluik, genoemd naar de geldschieter. Het restant (nummer
81-95) ligt tussen nummer 59 en 101, rond een grasperk en naast
de spoorweg. Ook dat is rijwoningrealiteit …

Op het einde van de Sint­Antoniusstraat draaien we links de
Tuighuisstraat in (we volgen met ranke tred de verder liggende
spoorweg), na eerst een snelle blik rechts geworpen te hebben
op de modernistische ex­brandweerkazerne met fiere toren.
33

34
p De Tuighuisstraat heette tot 1981 de Tuinwijkstraat (naar de in 1925
aangelegde tuinwijk). Toen werden 56 sociale woningen gebouwd door
de Maatschappij voor Goedkope Woningen. Ondertussen zijn deze
woningen al verschillende keren verkocht en verbouwd en kunnen ze
gebruikt worden als sociologisch bewijs van de menselijke drang om ook
gelijke rijwoningen zoveel mogelijk individueel te personaliseren met een
kleurtje, een gevelsteentje, een ander raampje, een niemendalletje.
Net voor de spoorwegviaduct steken we naar rechts over en
we stappen de Hugo Verriestlaan in.
p De Hugo Verriestlaan telt heel wat rijwoningen met sierbaksteen
(denken we maar aan nummer 17 of 41).
b De huizen op nummer 19-21-23 aan de overzijde inspireerden
heel duidelijk de nieuwe woningen (2008) van het Binnenhof. Dit
sociale woonproject met 48 woonunits, ontworpen door architect
Filip Cnockaert, doorkruisen we letterlijk terwijl we genieten van de
immense rust middenin de stad en de verstandige inplanting van
woningen, groen en kunst.
Dwars door het Binnenhof bereiken we de Elfde Juli­laan,
die we links inslaan.
p De Elfde Julilaan is een mooi gerenoveerde straat met dito gevels
van simpele maar comfortabele stedelijke rijwoningen.
b De renovatie van nummer 47 kan ons zeer bekoren dankzij het
liefdevolle respect voor het verleden.

Achter de eerste hoek rechts draaien we in de Deken Degryselaan
(vol voortreffelijke bel­etagerijwoningen), die we gebruiken
tot we de Oudenaardsesteenweg voorzichtig kunnen
oversteken en overleven, om finaal in de Ten Akkerdreef te
stappen, die recht voor ons ligt. Ook hier nemen we op de eerste
hoek rechts naar rechts een bocht, de Vierschaarstraat in.
b De gevel van nummer 2 verbergt een briljante verbouwing, vol licht
en lucht, zon en ruimte: een toppunt van languit stedelijk wonen.
Vierschaarstraat gedaan, naar links: de Filips van de Elzaslaan.
Meer moet dat niet zijn.
36
p Deze laan staat vol rijwoningen en kleine burgerhuizen, die
allemaal hun eenvoud opsmukken met al dan niet gekleurde
baksteenbouw en verzorgd buitenschrijnwerk.
Nummer 88, 57, 60 en 36-42 (vergeet even de aanslag op het gelijkvloers)
dateren van 1920, de modernistische woning op nummer
37 zag het licht in 1936.
We kruisen de Sint­Denijsestraat en Filips van de Elzas wordt
Toekomst, laan wordt straat. Wat verder slaan we links in: de
Vooruitgangstraat.
p Op nummer 28 staat een eclectische rijwoning (1902) van architect
Jules De Roo, die rijkelijk materiaal gebruikte voor de voorgevel.
De Vooruitgangstraat wordt achter de eerste hoek links gevolgd
door de Boerderijstraat. Hier lusten wij pap van.
Aan het eerste kruispunt (een dikke honderd meter verder)
slaan we rechtsaf voor een stukje Sint­Denijsestraat.
p Hier wordt eenvoudig gewoond achter simpele gevels.
Speciale aandacht mag gaan naar nummer 109-115 (met deze
laatste als lelijk eendje van de familie).
b We laten zeker niet na ‘De Dubbele Haagjes’ (een buurtpark op
vroegere bloemisterijgronden en tot buurthuis en parkeergarage gerenoveerde
serres, 2007) binnen te treden. Dit succesvolle buurtwaardering-
en participatieproject (subsidies vragen om dure woorden)
leverde niet alleen deze groene long op: alle omwonenden kregen 6
meter extra tuin en een achteruitgang op het park als bonus.

38
Eerste hoek rechts? Hier draaien we vastberaden naar rechts
en vereren we de Wagenmakersstraat met een bezoek.
p Wat een doodgewone straat lijkt, blijkt wat pareltjes te herbergen.
Imposant is de ex-fabriek van De Poortere op nummer 46, met
een forse schoorsteen op de binnenkoer. Wij zijn vooral gecharmeerd
door de Art Deco-(koppel)woningen (1925-1935) op
nummer 85, 77 en 67-69 en door de rij arbeidershuizen (1911) op
nummer 16-42.
Als het Volksplein aan onze rechterzijde verschijnt, gaan wij
in op de uitnodiging pleinwaarts.
p Het Volksplein heeft alleszins zijn naam niet gestolen.
Veel arbeiderswoningen, veel eenheidsbebouwing uit het begin
van de 20 ste eeuw.
De rode baksteen van nummer 2-12 (op een albino na) en de gele
baksteen van nummer 27-31 leggen accenten aan beide zijden
van het plein, geruggensteund door de trapgevels van nummer
15-23 en de metselwerkverbanden van nummer 55-59.
Ook de werkman kon van zijn home een castle maken!
b De recente heraanleg (2006-2007, Snoeck & Partners) van het plein
moet nog wat rijpen in de buurt.

Halverwege het Volksplein zien we links een parking, sportaccommodatie
en een bord ‘Pijlstraat’. We volgen gedwee.
We verlaten de parking in de rechterbovenhoek terwijl we de
voordeur van de Sint­Rochuskerk rechts voorbijlopen.
b Bemerk, vlakbij de kerk, de pittig ingerichte achtertuin van een
rijwoning in de Doorniksewijk, waar architect Filip Cnockaert kantoor
houdt. Hij heeft hier een tweede binnenhof gemaakt…
We komen bijna vanzelf uit op de Doorniksewijk, die we
rechts indraaien.
p De Doorniksewijk is een plechtige winkelstraat met zeer ruime
burgerhuizen. Twee ervan zijn van de hand van de ondertussen
niet meer onbekende Jan Robert Vanhoenacker.
In 1911 moest Vanhoenacker een gepast huis ontwerpen voor de eigenaar
van een vandaag nog altijd succesvolle brouwerij in Bellegem.
Nummer 49 werd een herenhuis met klasse(ring) en een zeer mooie
stadstuin en is nu de hoofdzetel van een ex-manager van het jaar.
Nummer 66 (1909) was bestemd voor een rijke eigenaar van industriele
bloemmolens maar zag vele gebruikers. De Duitse legerstaf
bivakkeerde hier tijdens Veertien-Achttien, de Vlaamse Maatschappij
voor Watervoorziening had er zijn burelen en nu ontvangt een advocatenassociatie
zijn klanten met manieren in dit geklasseerd ‘hôtel’.
Het huis (1907) op nummer 37 speelt met gele en groene geglazuurde
baksteen, terwijl op nummer 31 de 19 de eeuwse herberg
‘Au Casino’ in Art Deco werd heringericht (1931) door brouwerij
Lust (wat rijmt op het Kortrijkse d…). Het café-interieur is zeer gaaf
bewaard.
40
Achter een fietsenwinkel links vervoegen we de Beverlaai.
p Hier staan smalle maar grote huizen van een adembenemende
kwaliteit. Om Beverlaaiend enthousiast te worden!
Nummer 13 is een Art Deco-woning (1935), die zich accentueert
met metselwerkverbanden en zwartgeglazuurde tegels.
De spiegelbeelden (1932) op nummer 19-21 bekennen zich ook tot
de Art Deco-club maar zoeken het iets floraler (en bonter).
Nummer 23 en 25 (1910) combineren respectievelijk witte en gele
baksteen met blauwe hardsteen.
Tussen 29 en 45 staat een prinsheerlijke groep woningen (1911) een
superb geheel van eclectisme en Art Nouveau te vormen.

Na deze explosie voor de ogen happen we naar adem en slaan
we rechts in (Bloemistenstraat), wat verder opnieuw links
(Karmelietenlaan) om op de volgende hoek weeral rechts
te nemen, richting spoorweg, de Sint­Sebastiaanslaan.
p We verzeilen in het betere en duurdere woonwerk, zonder zwaar
onder de indruk te raken.
We Sintsebastiaanslanen tot het einde (de ijzeren weg!
Minister Tacklaan!), waar we eerst links gaan kijken naar het
laatste pareltje van deze rijwoningwandeling.
b Op nummer 105 staat de wellicht mooiste en misschien smalste
rijwoning (1998) uit recente tijden. Architect van deze bijzonder
geslaagde renovatie van een oude rijwoning is (opnieuw) Philippe
Dehullu.
We komen op onze stappen terug en zien alras aan de overkant
van de Minister Tacklaan het glazen gebouw, waar we
gestart zijn.
En een glas kunnen we nu wel gebruiken…
42

MOEILIJKE WOORDEN
GIDS
NEOSTIJLEN
Op het einde van de 18 de eeuw is het liedje van de barok en
de rococo uitgezongen en staat het creativiteitskraantje een
beetje droog. Er wordt dan maar veiligheidshalve teruggegrepen
naar de zekerheden van vroeger: de bouwkunst van de
Grieken en de Romeinen. Het neo­classicisme is geboren en
de kolomkapitelen vieren opnieuw hoogtij. Rond 1830 valt
men voor de neo­gotiek en worden er opnieuw veel kerken
gebouwd. Vanaf 1875 wordt het tijd voor de neo­renaissance
(en de renaissance is eigenlijk al een neo­vertaling van de
klassieke bouwkunst) en kan men van voren af aan herbeginnen,
inclusief de neo­barok en zelfs de neo­rococo.
EMPIRE
Empire (Frans voor ‘keizerrijk’) is Napoleon en omgekeerd. Begin
1800 is de Franse revolutie al bijna vergeten en heeft Napoleon
de macht. Hij wordt zelfs keizer! In Parijs durft men zich
opnieuw een folietje te veroorloven, met de hulp van Napo­
44
leon, die hoogstpersoonlijk waakt over de uitbouw van deze
interieurstijl voor betere burgers. Dat hij houdt van Egypte en
van de kunstschatten aldaar (hij smokkelt nogal wat over de
grens) kan je zien aan de beeldentaal, die ook graag verguldsels
en militaire symbolen hanteert.
ARTS & CRAFTS
Rond 1850 wordt in Engeland gereageerd op de industriële
revolutie en de machinale productie én op de wildgroei van
diverse neostijlen met de Arts & Crafts­beweging. Die wil het
simpele handwerk en de ambachtelijke vervaardiging opnieuw
op het voorplan duwen en authentieke voorwerpen (bekleed
met middeleeuwse of mythologische motieven of versierd met
planten of dieren) maken voor jan­met­de­pet. Arts & Crafts is
dus geen stijl maar een principe van productie. Helaas kan onze
jan dit niet betalen … Toch heeft de beweging veel invloed op
grote architecten zoals Victor Horta (B), Henri Van de Velde (B),
Charles Rennie Macintosh (SC), Antonio Gaudi (SP), …

ECLECTISME
Als men echt niet weet welke stijl men wenst te gebruiken
en zelf iets verzint door in vele boeken te snuisteren, als men
de stijl, die het best past bij de functie van het gebouw, vermengt
met de stijl, die de opdrachtgever graag ziet, als men
improviserend of bewust alle stijlen dooreen haspelt, dan is
men eclectisch bezig.
Einde 19 de eeuw, begin 20 ste eeuw wordt het eclectisme als
te gebruiken stijl onderwezen op de kunstacademies. In onze
streken zijn Hendrik Beyaert en vooral Joseph Poelaert, de
‘skieven architek’ van het Justitiepaleis te Brussel, eminente
eclectici.
JUGENDSTIL
Deze kunststroming (1880­1914) wil reageren op de vormvervaging
van het impressionisme en is als Duits­Oostenrijkse
stijl een tegenhanger van de Frans­Belgische Art Nouveau en
van het Catalaanse Modernismo. Het geloof in de wereld is
oneindig en de voorkeur voor asymmetrie en bloem­ of vogelmotieven
dominant.
In de architectuur wordt gekozen voor geometrische composities,
rationeel en harmonieus, binnen een ‘kader’ van gebogen
lijnen uit de natuur. Charles Rennie Macintosh (SC), Otto Wagner
en Jozef Hofmann (OO), Peter Behrens (D) en Louis Sullivan
(VS) worden aanzien als belangrijke Jugendstil­architecten.
ART NOUVEAU
Deze tweelingbroer (1880­1914) van de Jugendstil is eerst
een levenshouding (de burgerlijk­progressieve intelligentia
steekt zijn denktijd in de sociale, culturele, filosofische, ja, zelfs
totale bevrijding van de mens) en dan een kunststroming, die
werkt met organische motieven, vloeiende lijnen, vrouwelijke
naaktfiguren en japanse verwijzingen.
De architectuur is veel speelser, veel ongestructureerder, veel
grilliger in vergelijking met broer Jugendstil: Victor Horta (B),
Henri Van de Velde (B) en Antonio Gaudi (SP) verdienen er wereldroem
mee.
NIEUWE ZAKELIJKHEID
Dit containerbegrip (Nieuwe Zakelijkheid = Functionalisme,
Nieuwe Bouwen, Internationale Stijl, Bauhaus, …) wordt gebruikt
voor de stilistische reactie (1918­1933) op de stromingen
van voor de wereldoorlog. Niet alleen de neostijlen of het
eclectisme krijgen klappen, ook de Jugendstil en de Art Nouveau
moeten boeten, vooral omdat een paar misfits zich verliezen
in overdreven ornamentiek voor pretentieuze gevels.
Er wordt gekozen voor eenvoud, voor een bruikbare vormgeving,
voor moderne materialen (beton, staal, glas, …), voor
licht, lucht en ruimte, voor goedkoop en efficiënt bouwen,
voor een antwoord op de economische en demografische
schaalvergroting,… Alleen versieren is taboe. De nieuwe zakelijke
architectuur is zeer belangrijk geweest in Nederland
(Gerrit Rietveld is een grote naam) maar niet in ons land.
ART DECO
Deze stijl, met een bijzondere aandacht voor decoratie en
versiering, bepaalt tussen 1920 en 1940 niet zozeer de architectuurtaal
maar eerder de grafiek, de beeldende kunst, de
45

kledingmode en het design. Art Deco is eclectisch in zijn invloeden
(expressionisme, kubisme, modernisme, Afrikaanse
kunst, fauvisme, …) maar niet in zijn vormgeving: het verzamelt
binnen één rechtlijnige en symmetriezoekende stijl alle reacties
op de beweeglijkheid van de Art Nouveau of de Jugendstil.
De architecten Hendrik Petrus Berlage (NL) en Frank Lloyd
Wright (VS) spreken Art Deco­taal. De Basiliek van Koekelberg in
Brussel (B), het Tuschinski Theater (zoals vele bioscopen uit die
periode, die al een fantasiewereld op zich waren) in Amsterdam
(NL) of de Chrysler Building in New York (VS) zijn beroemde Art
Deco­gebouwen. Het beeld van Christus op de berg van Rio de
Janeiro (BR) is het grootste Art Deco­object in de wereld.
HENDRIK PETRUS BERLAGE
Architect en stedenbouwkundige Hendrik Petrus Berlage
(1856­1934) houdt zich recht in een turbulente tijd ‘van neostijlen
tot modernisme’ door in elke nieuwe stroming een verse
kans te zien om aan zijn ontwerpen fris leven te geven. Expressief
metselwerk is zijn rode draad en zijn gebouwen worden in
elk geval alleen maar zuiverder, strakker, duidelijker. In zijn beginperiode
maakt hij de Beurs van Amsterdam (1896­1903) en
hij sluit zijn loopbaan af met het Gemeentemuseum van Den
Haag, waarvan hij de oplevering niet meer meemaakt. Met Berlage
begint de moderne architectuur in Nederland.
HENRI VAN DE VELDE
Henri Van de Velde (1863 ­1957) is dan weer de grote meneer
van de Belgische architectuur tussen de twee wereldoorlogen.
In zijn prille professionele jaren wordt hij verliefd op Arts &
46
Crafts, wat hem inspireert voor het ontwerp van zijn eigen huis
‘Bloemenwerf’ in Ukkel (1895). Hij bouwt de Kunstnijverheidsschool
en de Kunstschool in het Duitse Weimar tussen 1904 en
1911. Walter Gropius voegt in 1919 beide scholen samen tot
het wereldberoemde ‘Bauhaus’. Van de Velde volgt in hetzelfde
jaar Berlage op als architect van de familie Kröller­Müller en begint
te werken tot 1926 aan het vermaarde openluchtmuseum
in Otterlo (Veluwe, Nederland). In 1935 bouwt hij zijn meesterwerk:
de centrale bibliotheek van de Gentse Universiteit, ‘de
Boekentoren’. Na de Tweede Wereldoorlog trekt hij naar Zwitserland
en schrijft hij zijn dikgevulde memoires.
JAN ROBERT VANHOENACKER
Jan Robert Vanhoenacker (1875­1958) loopt school aan de
Academie van Kortrijk en van Antwerpen. In 1900 start hij zijn
architectenbureau op in Kortrijk (dat hij tot 1914 open houdt)
maar blijft wonen in Antwerpen, waar hij ook een eigen kantoor
begint in 1902. Zijn ontwerpwerk wordt voor de Eerste
Wereldoorlog vooral in Kortrijk op prijs gesteld, getuige de
vele grote en kleine woningen in duizend­en­één­stijlen, die
hij daar mag bouwen voor lokale welstellende opdrachtgevers
(Minister Tacklaan 21­31, Doorniksewijk 49 en 66, Stadsschouwburg,
Hoog Mosscher, …).
In 1913 associeert hij zich met John Van Beurden en in 1918
met Jos Smolderen. Net na de oorlog werkt het trio aan wederopbouwprojecten
in de Westhoek maar ook in Waasten,
waar naast een majestatische Petrus­en­Pauluskerk ook een
‘byzantijns’ stadhuis gebouwd wordt. Daarna wordt van Antwerpen
het voornaamste actieterrein gemaakt en worden

een aantal stevige architecturale prijsbeesten op het palmares
gezet (Diamantbeurs, Hotel Juissant, Century Hotel, Boerentoren).
Voor Vanhoenacker dooft de architectuurkaars dan
langzaam uit.
Hij neemt nog deel aan ontwerpwedstrijden, zonder succes,
krijgt hier en daar wat kleine opdrachten, zonder weerklank,
overleeft nog een wereldoorlog, zonder probleem, maar de
grote vlam blijft weg.
INTERBELLUM
Na de vernietigende Eerste Wereldoorlog komt het interbellum
(‘tussen­de­oorlogen’), de periode naar de Tweede Wereldoorlog
toe en vooral het wikkelende tijdsegment van
maatschappelijke onzekerheid, culturele ommekeer en artistieke
revolutie. Royale regimes wankelen, kerkelijke dogma’s
twijfelen aan zichzelf, het idealisme pro een nieuwe samenleving
en een nieuwe mens schiet wortel.
De wereld van academies, genres en stijlen, de wereld van de
negentiende eeuw wordt voor altijd in de vuilbak geworpen.
Het expressionisme, het dadaïsme, het kubisme, het surrealisme
floreren. De jazz wordt uitgevonden. De grootse films
van Chaplin, Lang en Eisenstein worden geprojecteerd. En in
de architectuur steekt het modernisme de kop op.
MODERNISME
Op het draagvlak van de Nieuwe Zakelijkheid wordt het Modernisme
(1925­nu) uitgebouwd door Le Corbusier. Sobere
vormen, geometrische concepten, platte daken en gewapend
beton moeten de wereld veroveren. Functie heeft voor­
rang op vorm. “Zoals auto’s machines zijn om in te bewegen
moeten huizen machines worden om in te wonen.” De ruimte
van land en stad wordt netjes in vier verdeeld: een woonzone,
een werkzone, een ontspanningszone en een circulatiezone,
proper gescheiden van elkaar met groen.
In 1928 worden de ‘Congrès Internationaux d’ Architecture
Moderne’ (CIAM) gesticht om te breken met de starre academische
stijlen, om de esthetiek te vervangen door een grotere
betrokkenheid met de maatschappelijke, sociale en economische
realiteit, om architectuur niet meer te gebruiken als
middel om het leven uitwendig te verfraaien maar als instrument
om dat leven kwalitatief te verbeteren. Onder leiding
van Charles­Edouard Jeanneret alias Le Corbusier, die zich
in onze contreien omringd weet door andere grote namen
zoals Victor Bourgeois, Huib Hoste, Renaat Braem (B), Hendrik
Petrus Berlage, Gerrit Rietveld (NL), Walter Gropius (DU), …,
wordt vooral nagedacht over sociale woningbouw en stedenbouw,
wordt gewerkt aan de minimumwoning voor zoveel
mogelijk mensen, wordt gediscussieerd over de constructie
van nieuwe steden. Er wordt gekozen voor het collectivistische
hoogbouwscenario (geconcentreerde bebouwing en
infrastructuur, omringd door wel tachtig procent groen), dat
Le Corbusier met klank verdedigt.
CIAM is enorm invloedrijk in de jaren dertig van vorige eeuw,
maar blijft, ondanks de ontbinding in 1959, tot vandaag wegen
op het architectuur­ en stedenbouwdenken.
47

Om maar meteen met de deur in de rijwoning te vallen:
ons vurig pleidooi is eigenlijk een hartelijke oproep voor meer
stedelijkheid en vooral voor meer stedelijkheid op maat van
het Vlaamse en Kortrijkse gezin. Ooit nog de hoeksteen van
de maatschappij maar nu vooral de verzameling van woonconsumenten,
die uit de stad weggelokt worden door de
rand of gewoon instinctief de stad verlaten.
De stad, die niet alleen door hen veroordeeld wordt als historische
bron van samenlevingsproblemen, slechte woningen en
andere comfortkwalen.
Die stad wordt dan maar overgeleverd aan de alleenstaanden
en eenoudergezinnen. Te nemen of te laten. Terwijl niemand
er beter van wordt.
OUTRO
PLEIDOOI VOOR MEER
(respect voor) RIJWONINGEN
Zeker die verplichte stedelingen zelf niet, die gestapeld worden
in compacte verticale woondozen met een terras, waar
hoogstens een bonsaiboompje en een plooistoel voor het
buitengevoel mogen zorgen.
De woonleveranciers willen blijkbaar mordicus het wonen
herleiden tot het deskundig verpakken van het leven binnen
voorgesneden formaten en volgens voorgedrukte methodes.
Onze kranten en tijdschriften verheerlijken buitenlandse
voorbeelden van misschien wel geslaagde vierkleurige stadsappartementen
maar vergeten dat je tegenwoordig in deze
contreien al centrumstad mag spelen met 70.000 inwoners. In
India noemen ze dat met tegenzin een gehucht.
49

In Vlaanderen komen we met moeite aan anderhalve stad.
Brussel en Antwerpen. Gent speelt in derde nationale en alle
andere zogenaamde steden vertoeven diep op provinciaal niveau.
Tot spijt van wie het benijdt.
Meer nog, het beetje stedelijkheid, dat we bijeen gespaard
hebben, willen we verwoesten.
De stad als knooppunt van werken en winkelen, van cultuur
en horeca, van innovatie en discussie, van openheid en democratie
moet per se ontvolkt worden door de betere woonproducten
net buiten die steden te bouwen.
In plaats van dat waardevolle restantje stedelijkheid te koesteren
en de stad te renoveren, te vitaliseren, te herbevolken,… bouwen
we voor die Vlaamse huisvaders met vrouw en kinderen drie­ en
viergevelwoningen tussen de koeien, laten we de rijwoningen
in volksbuurten rotten en zwaaien we met appartementen naar
nieuwe sociologische stedelingen, bijgenaamd de ‘flat people’.
Waarom worden die appartementen gebouwd?
Waarom worden onze steden en zelfs onze dorpen vervreemd
van zichzelf met deze residentiële boekenkasten, die door de
appartementariërs zelf meestal anders genoemd worden?
Zij goochelen met alternatieve namen en vooral alternatieve
realiteiten. Zij spreken niet van appartementen maar
van studio’s (enge behuizing zonder plaats voor een aparte
slaapkamer), villa­appartementen (konijnenkoten onder een
dakhelling van 80°) of lofts (een hoge ruwbouw van 70 m²).
In een commerciële bijlage van De Standaard werd ooit zelfs re­
50
clame gemaakt voor woonappartementen. Mooi compliment
voor de concurrenten, die gewoon appartementen verkopen.
Waarom worden die appartementen gebouwd? En gekocht?
Toegegeven, we hadden wel een inhaalbeweging nodig.
Onze haat voor appartementen, als een te mijden woonvorm
voor gescheiden mannen en Chinese vrijwilligers uit de sociale
sector, moest gecorrigeerd worden en de laatste tien jaar
werd het appartement eindelijk meer en meer geapprecieerd
als een volwaardige woonvorm voor bijvoorbeeld mensen,
die de ganse stad als hun woning beschouwen en in hun flat
alleen slapen, wassen en stockeren.
Het appartement heeft ons, hoe contradictorisch dit ook
moge lijken, terug verzoend met de stedelijke leefomgeving,
met de stedelijke leefwijze. De Vlaming heeft schoorvoetend
bevestigd dat er plaats is voor stedelijkheid tussen de kerktorens
en de volkshuizen.
Vandaag blijkt echter dat het succes van de laatste jaren van de
module 90­tot­120­m² een eenmalige inhaaloperatie betreft.
Die echte urban lovers en andere Richard Florida­adepten lopen
immers niet dik. En de klassieke Vlaamse kostwinner zei reeds
rap dat het genoeg geweest was. Stedelijkheid al goed en wel,
maar die appartementen vormden toch de brug te ver.
Het kwaad van de inhaalbeweging was spijtig genoeg toen al
geschied. De steden en de dorpen waren toen al beschadigd.
De korrel en de textuur van straten en pleinen waren toen al
gekwetst.

Het ritme van de voordeuren, de module van vijf tot vijftien
meter, de verticaliteit van twee of drie hoog en een dak waren
toen al vervangen door het tempo van glazen inkomgehelen
met vergeten vuilbakken, de repetitie van kleine ramen voor
de nacht en grote ramen voor de dag, de horizontaliteit van
platte schijven met een balkonnetje.
Geween en tandengeknars. Mensen met zin voor verantwoordelijkheid
morden.
In Nazareth, een groot dorp met een naam, die borg staat
voor nieuwe inzichten van bijbelse allure, streden ze zelfs tegen
de juristen van hogere overheden om een verordening
vast te leggen, die moet verhinderen dat appartementen
nog meer verwoestingen zullen aanrichten. In Nazareth werd
weeral geschiedenis geschreven ten voordele van een Vlaams
gezin van een timmerman, een echtgenote en een enig kind,
die een eigen huis op een eigen perceeltje willen, zowaar met
de voeten op de grond.
In Kortrijk werd dan weer een woningtypetoets ontwikkeld,
om gegrond na te gaan of een appartement wel de geschikte
woonvorm op die specifieke locatie in de stad is.
En dan hebben we het nog niet over de privacy van het wonen
gehad.
Je zal maar naast je huis een appartement met enige grandeur
als buur krijgen. Of aan de andere kant van je huis een
stapelbouw als overbuur of achterbuur. Ongezien bezig zijn
met bed, bad, bord en barbecue wordt onmogelijk.
Vanaf nu zitten dagelijks en constant mensen zich te vervelen
drie hoog in hun flat, zodat ze wel ongemanierd moeten kij­
ken naar die armzalige luitjes in hun rijwoning. Appartementen
hebben al de naam torens van anonimiteit en gebrekkig
sociaal contact te zijn maar zijn eigenlijk nog veel gevaarlijker
als privacyterroristen binnen een bouwblok van op intimiteit
gestelde grondgebonden leefweefsels.
Als er geen spontane klanten meer zijn en als de steden protesteren
tegen deze appartementen, wie wil ze dan nog?
De ontwikkelaars, natuurlijk, of, om eens een vuil woord te gebruiken,
de promotoren.
Een promotor promoot het appartement als de voor hem ideale
woonvorm. Waarom?
Omwille van het misverstand van de densiteit. Een oerpromotor
wordt gedreven door het principe van zo veel mogelijk
op zo klein mogelijk voor zo weinig mogelijk. Door het principe
van het appartement, besluit hij dus, want hij wordt ook,
onbewust misschien, gedreven door zo hoog mogelijk. Het
dichter bij de hemel komen als dwanggedachte van de oerpromotor.
Hij dwaalt want hij vergeet dat door het oordeelkundig en
vooral intelligent omgaan met de platte grond ook een renderende
densiteit kan gerealiseerd worden. Appartementen
hebben niet het monopolie van compactheid, rijwoningen
kunnen ook hun mannetje staan, met een bescheiden maar
gezonde tuin als bonus.
Appartementen zijn ook verleidelijk voor architecten, als ze
ontwerpen maken voor de appartementariërs.
53

Appartementen, dat is typeplans copy paste boven elkaar leggen
en zorgen dat de doorlopende verticale circulatie puik ineensteekt
en de goedkeuring krijgt van de lokale brandweer.
Gevels er tegen kleven, de materialen trendy kiezen en bidden
dat de grootste gemene deler van het doelpubliek aan
zijn trekken komt.
Rijwoningen ontwerpen is andere koek. Dat is stedenbouwkundig
en architecturaal nadenken, organiseren, structureren.
Rijwoningen ontwerpen vraagt empathie, inleving en
begrip. Met louter economische logica loopt het ontwerp­ en
ontwikkelingsproces snel spaak en wordt sneller teruggegrepen
naar de oude trucjes van de foor en vooral van luie Charel,
naar de helaasheid van de appartementen.
Toch pleiten we voor rijwoningen. Ondanks de moeilijkheidsgraad.
Eigenlijk pleiten we vooral voor een stad zonder méér
appartementen maar met méér rijwoningen.
Om de eenvoudige reden dat net omwille van het gebrek aan
(comfortabele, eigentijdse en, waarom niet, energiezuinige)
eengezinswoningen de jonge huishoudens met en zonder
kinderen massaal de deur van de stad achter zich dicht slaan
en gretig ingaan op de oneerbare voorstellen van de woonuitbreidingsgebieden
in de gemeenten rondom. Voor een eigen
huis aan een betaalbare prijs in een toffe woonomgeving.
De Vlaming blijft dromen van het allerbasaalste icoon van eigendom:
zijn eigen eengezinswoning op zijn eigen grond.
De opwarming van de aarde, de explosie van de wereldbevolking,
de globalisering van de economie, …, geen enkel planetair
probleem, geen enkele mondiale revolutie, geen enkele
internationale ideeënverschuiving zal de Vlaamse brave kostwinner
doen afzien van zijn intrinsieke woonvraag, zijn kijk op
het pensioenstelsel, zijn op het lijf geschreven spaarbehoefte:
zijn eigen woning. Er is ook niet direct een reden om geen
positief antwoord te geven op zijn woningvraag.
Meer nog, als we ooit compactheid, energiezuinigheid, flexibiliteit,
duurzaamheid, betaalbaarheid, … simultaan én evenwichtig
willen realiseren op grote schaal en vooral op schaal
van de steden, zal het met rijwoningen zijn of zal het niet zijn.
We moeten ook niet flauw doen. Onze steden moeten wel
rijwoningen in de vitrine zetten want de stad staat er boordevol
van. Onze steden zijn wat ze zijn dankzij de rijwoning.
Neem de rijwoning weg uit de woonwijken en de stad kijkt
naar ons als een grijsaard met een kapot gebit.
Je moet verkopen wat je hebt, weliswaar na het inbrengen
van hedendaags comfort, van bidons vol licht en van een
warm slaapkleedje uit rotswol.
Meer nog, onze stedelijke constructies van bouwblokken,
gevormd uit zowel de goedkope als de burgerlijke variaties
op het rijwoningthema, hebben vorm, structuur, densiteit en
vooral die noodzakelijke herkenbaarheid gegeven aan onze
gebouwde samenleving. De Vlaamse steden krijgen met de
bouwblokken en de huizen hun leven echt op een rij.
De rijwoningen zorgen voor het historische en organische
55

draagvlak van de stad en geven tezelfdertijd de bewoners de
onontbeerlijke fijngevoeligheid om de stad te lezen, te begrijpen
en vooral te respecteren.
De rijwoningen met tuin zijn zelfs de koningen van het bouwblok.
Zij verschaffen niet alleen adem, zon en andere woonvitamines
aan de gebruikers van de tuin, zij strooien ook lucht
en licht in het bouwblok en dus in de stad. Ze distantiëren zich
van de appartementen met hun karige balkons, die enkel goed
bevonden worden door verstokte rokers. Bij gebrek aan beter.
Kwalitatieve buitenruimten, zoals tuinen bij rijwoningen, zijn
de ventilatoren van de stad. Ze decanteren de stad en maken
de woonomgeving losser, soepeler, luchtiger.
Kwalitatieve buitenruimten zijn schuilplaatsen, vluchtheuvels,
waar stedelingen kalmte en rust vinden en hun levensritme
bijstellen. Ze geven sociale binding aan de stad en maken de
woonomgeving leefbaarder, warmer, ronder.
Daarom pleiten we voor rijwoningen. Ondanks de moeilijkheidsgraad.
Omdat we ook geloven in de kracht van het ontwerpend
onderzoek, dat nog veel veelbelovende interpretaties
van de rijwoning klaar kan stomen om de stad een toekomst te
geven. Om de stad terug aan de jonge gezinnen te schenken.
Als het bloedpompende hart van hun leven, als de inspirerende
motor van hun huishouden. Hun rijhuishouden.
56

vormgeving: Team Communicatie, Stad Kortrijk - v.u.: Lieven Lybeer, Goedendaglaan 80, 8500 Kortrijk