De oorzaken van het grote verschil in gasverbruik - Stichting ...

2013
De oorzaken van verschillen in gasverbruik
De oorzaken van verschillen in
gasverbruik
“Hoe is het grote verschil Hoe in is gasverbruik het grote verschil te verklaren in gasverbruik en wat te kunnen verklaren bewoners en wat doen kunnen om
tot het minimale verbruik bewoners te komen?” doen om tot het minimale verbruik te komen?

De oorzaken van verschillen in gasverbruik
“Hoe is het grote verschil in gasverbruik te verklaren en wat kunnen bewoners doen om
tot het minimale verbruik te komen?”
Colofon
Gegevens auteur
Naam: Bahez Abdallah
Functie: Projectleider/instructeur
Adres: M.H. Tromplaan 28
7513 AB Enschede
Telefoonnummer: 06 33604610
E-mail: b.abdallah@saxion.com
Gegevens organisatie
Naam: Stichting Pioneering
Adres: M.H. Tromplaan 28
7513 AB Enschede
Postbus 70.000
7500 KB Enschede
Telefoonnummer: 053 4871775
Gegevens opdrachtgever
Naam: Gerard Salemink
Functie: Chef werkplaats
‘Klimaatneutraal renoveren’
E-mail: g.a.m.salemink@saxion.nl
Gegevens eindredacteur
Naam: Bas van der Veen
Functie: Lector ‘Vernieuwend
Ondernemen in de Bouw’
E-mail: b.vanderveen@saxion.nl
Gegevens rapport
Naam: De oorzaken van verschillen in
gasverbruik
Versie: Definitief
Datum: 22-5-2013

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Voorwoord
Voor u ligt het eindrapport van een casestudie onder een groep vergelijkbare huishoudens in
de zelfde huizen, met een groot verschil in het gasverbruik. Het onderzoek is in opdracht van
de werkplaats Klimaatneutraal Renoveren uitgevoerd door het lectoraat Vernieuwend
Ondernemen in de Bouw van Hogeschool Saxion.
Wij zien vaak grote verschillen in het energieverbruik tussen vergelijkbare woningen. Dit is
niet alleen te verklaren door het verschil in bewonersgroepen. Vaak hebben we bij dit soort
constateringen veel vragen en geen harde oorzaak. De vragen hebben betrekking op het wel
of niet bewust omgaan met energiegebruik, de omgang met installaties, ventilatiegedrag, de
inregeling van de installaties, zijn isolatiemaatregelen goed uitgevoerd etc. Dit was voor ons
de aanleiding voor het laten uitvoeren van deze casestudie.
De case betreft acht gezinnen, wonend in identieke woningen, in een VINEX wijk met
vergelijkbare gezinssamenstelling, leeftijd, inkomen, werksituaties van de partners en
opleiding. Opvallend is dat het gasverbruik per jaar sterk verschilt tussen de verschillende
gezinnen.
De insteek van deze studie is het verklaren van de grote verschillen in gasverbruik. Daarnaast
is een besparingsadvies uitgebracht aan de huishoudens met de hoogste verbruiken. De
resultaten van de studie dragen voor de werkplaats bij aan het sneller verklaren van grote
verschillen in het energieverbruik in andere trajecten.
Tot slot wil ik de gezinnen die meegewerkt hebben, de onderzoekers van Hogeschool Saxion
en installatiebedrijf Coenders bedanken voor hun medewerking aan dit onderzoek.
Gerard Salemink
Chefwerkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Stichting Pioneering
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina i

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Samenvatting
Door stichting Pioneering is een onderzoek uitgevoerd naar de oorzaken van de grote
spreiding in gasverbruik bij een aantal woningen in een VINEX wijk in de stad Zutphen. Bij
een gemiddeld verbruik bedroeg het verschil tussen de laagste en de hoogste verbruikers
1.440 m 3 gas per jaar. Dit ondanks de gelijkenissen in het bouwjaar, het type en de
oppervlakte van de woningen. Ook de gezinssamenstelling en de leeftijd van de bewoners
waren vergelijkbaar.
Doel van het onderzoek was enerzijds de oorzaak van de grote spreiding te verklaren en
anderzijds het uitbrengen van een advies aan de bewoners betreffende de minimalisering
van hun gasverbruik.
Na het analyseren van het probleem door middel van het oorzaak-gevolgmodel, zijn vier
essentiële hoofdoorzaken benoemd waardoor de grote verschillen in gasverbruik verklaard
konden worden. Hierbij moet gedacht worden aan zaken als bewonersgedrag, de woning, de
thermische schil en de installaties.
Om een beeld te geven van de invloed en de gevolgen van deeloorzaken zijn twee
onderzoeken uitgevoerd, namelijk een infraroodonderzoek en een enquêteonderzoek.
Naar aanleiding van het infraroodonderzoek, zijn een aantal collectieve en individuele
bouwkundige knelpunten inzichtelijk gemaakt, echter deze verklaren de grote spreiding niet.
Ze verklaren wel het gedrag van de mensen tijdens het ventileren van hun woning middels
de openstaande ramen of roosters.
Het enquêteonderzoek is gebleken dat het gedrag van de mensen een belangrijk factor is
voor het ontstaan van de verschillen in het gasverbruik. De verschillen zitten hem in het
stoken van de ruimtes en tegelijkertijd het verliezen van de warmte door het voortdurend
ventileren van de woning. Ook het douchegedrag van de mensen is een belangrijke factor
gebleken in de mate van gasverbruik.
Om de bewoners te helpen het gasverbruik te beperken, worden ze geadviseerd om in de
toekomst hun gedragspatroon aan te passen. De besparingsmogelijkheden zitten vooral in
de combinatie stook- en ventilatiegedrag. Maar ook het douchegedrag van de gezinsleden
bepaalt het warmwaterverbruik.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina ii

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Inhoud
VOORWOORD ................................................................................................................................................... I
SAMENVATTING ............................................................................................................................................... II
1. INLEIDING ............................................................................................................................................... 1
1.1 ACHTERGROND ............................................................................................................................................. 1
1.2 BOUWKUNDIGE GEGEVENS .............................................................................................................................. 2
1.3 INSTALLATIETECHNISCHE GEGEVENS ................................................................................................................... 5
1.4 PROBLEEMSTELLING ....................................................................................................................................... 5
1.5 DOELSTELLING ............................................................................................................................................... 6
1.6 VRAAGSTELLING ............................................................................................................................................ 7
1.7 ONDERZOEKSVRAGEN ..................................................................................................................................... 7
1.8 LEESWIJZER .................................................................................................................................................. 8
2. PROBLEEMANALYSE ................................................................................................................................ 9
2.1 INLEIDING ........................................................................................................................................................ 9
2.2 PRINCIPE VISGRAATMODEL .................................................................................................................................. 9
2.3 DE TOEPASSING VAN HET VISGRAATMODEL ............................................................................................................. 9
2.4 OVERZICHT OORZAAK-GEVOLG ........................................................................................................................... 11
2.5 ONDERZOEKSOPZET ......................................................................................................................................... 11
2.6 BESCHRIJVING ONDERZOEKSACTIVITEITEN ............................................................................................................. 13
3. THERMISCHE SCHIL ............................................................................................................................... 14
3.1 INLEIDING ...................................................................................................................................................... 14
3.2 NIET BEÏNVLOEDBARE KNELPUNTEN ..................................................................................................................... 14
3.3 KNELPUNTEN DOOR AANPASSINGEN (ACHTERGEVEL) .............................................................................................. 21
3.3 WARMTEVERLIES DOOR HET GEDRAG VAN DE BEWONERS .................................................................................... 23
3.4. DEELCONCLUSIE ............................................................................................................................................. 28
4. DE WONING............................................................................................................................................... 30
4.1 RUIMTES ....................................................................................................................................................... 30
4.2 ORIËNTATIE .................................................................................................................................................... 31
4.3 DEELCONCLUSIE .............................................................................................................................................. 32
5. INSTALLATIES EN VENTILATIE ..................................................................................................................... 33
5.1 INLEIDING ...................................................................................................................................................... 33
5.2 VERWARMINGSINSTALLATIES ............................................................................................................................. 33
5.3 THERMOSTAAT ............................................................................................................................................... 33
5.4 VENTILATIEMOGELIJKHEDEN .............................................................................................................................. 33
5.5. VENTILATIEROOSTERS .............................................................................................................................. 34
5.6. DEELCONCLUSIE ...................................................................................................................................... 35
6. BEWONERS ........................................................................................................................................... 37
6.1 INLEIDING ...................................................................................................................................................... 37
6.2 GEZINSVERHOUDINGEN .................................................................................................................................... 37
6.3 AANWEZIGHEID BEWONERS ............................................................................................................................... 38
6.4 INREGELING THERMOSTAAT ............................................................................................................................... 39
6.5 VENTILEREN ................................................................................................................................................... 41
6.6 STOKEN ......................................................................................................................................................... 44

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
6.7. DOUCHEN ..................................................................................................................................................... 47
6.8. DEELCONCLUSIE ............................................................................................................................................. 49
7. CONCLUSIE ............................................................................................................................................ 52
8. AANBEVELING ....................................................................................................................................... 54
9. BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................................................ 55

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
1. Inleiding
1.1 Achtergrond
In een VINEX wijk te Zutphen staan acht identieke woningen met een aangebouwde stenen
garage en een op het zuidwesten gelegen achtertuin. De woningen hebben ieder een
perceeloppervlakte van ca. 230 m², een inhoud van ca. 550 m³ en een woonoppervlakte van
ca. 180 m².
Afbeelding 1: Woningen in de VINEX wijk. Bron: (Funda, 2012)
De woningen zijn 2 onder 1 kap woningen en gebouwd in 1999. Deze woningen zijn in 2006
op de 1e verdieping uitgebouwd, waardoor meer slaapkamers gecreëerd zijn.
De gezinssamenstellingen zijn vergelijkbaar, twee volwassenen tussen de 35 en 45 jaar,
tweeverdieners met HBO of universitaire opleidingen en twee tot drie kinderen in leeftijd
tussen 4 en 14 jaar. De meesten woningen hebben een uitbouw op de eerste verdieping,
sommigen bewoners hebben roosters geplaatst op de begane grond om de natuurlijke
ventilatie te verbeteren.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 1

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
1.2 Bouwkundige gegevens
Om een beeld te geven van de bouwkundige onderdelen van het gebouw, wordt er op drie
niveaus naar de constructies gekeken:
Vooraanzicht
Achteraanzicht
Afbeelding 2: Voor en achteraanzicht Bron: (Roggeveen, 1998)
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 2

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
1.2.1 Opbouw van de gevels
De gevel bestaat uit een binnen- en buitenspouwblad, kalkzandsteen van 100 mm, en
spouwisolatie van 95 mm, type mupan en van RC waarde van 3.07 en spouwventilatie van 50
mm.
1.2.2 Opbouw van de vloer
Afbeelding 3: Gevelopbouw. Bron: (Roggeveen, 1998)
De vloer is een kanaalplaatvloer (afmeting 250 mm, met daarboven 50 mm cementdekvloer
als afwerklaag). Het uitgestoken gedeelte van de vloer naar buiten, is aan de onderkant
afgewerkt met de combinatie isolatie met regelwerk 46 x 96 mm en 10 mm multiplex.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 3

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
1.2.3 De dakopbouw
Afbeelding 4: Vloeropbouw. Bron: (Roggeveen, 1998)
De opbouw van het dak bestaat uit de volgende materialen:
Betonpan RBB type stonewold;
Panlatten 24 x46 mm;
Prefab dakdoos element met sporen 71x171 mm;
Dampremmende laag;
Onderplaatmelamine spaanplaat, wit gecoat;
Max 600 h.o.h;
Isolatie, Rc = 3.33.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 4

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
1.3 Installatietechnische gegevens
Afbeelding 5: Dakopbouw. Bron: Gemeente Zutphen
In de woningen zitten min of meer dezelfde installaties. De woningen worden verwarmd
doormiddel van HR-ketels. Verder zit in de woningen balansventilatie met WTW, waarmee
de woningen op mechanische wijze geventileerd kunnen worden. Bij een aantal woningen
zijn in een later stadium ventilatieroosters aangebracht. Hierdoor hebben de bewoners de
mogelijkheid om hun woning natuurlijk te ventileren.
1.4 Probleemstelling
Van alle acht woningen aan de Beekoever en de Bosrand zijn de verbruiksgegevens door de
bewoners aangereikt. In de tabel hieronder zijn op basis van de verbruiken de kosten van het
gas bepaald, door elke verbruikte vierkante meter te vermenigvuldigen met € 0,60 (prijspeil
2010).
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 5

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Nummer Oppervlakte
(m 2 )
Tabel 1. Verbruik gas in het jaar 2010, Bron: (Veen, Overzicht gasverbruik, 2010)
Het verschil in gasverbruik, ondanks de homogeniteit, is groot. Dit bedraagt 1.440 m 3 gas per
jaar tussen de laagste en de hoogste verbruikers. Uitgedrukt in geld betekent dit een verschil
van bijna € 864 per jaar.
Naar aanleiding van deze informatie wordt de volgende probleemstelling geformuleerd:
“Het grote verschil in gasverbruik bij acht dezelfde type woningen, met dezelfde
gezinssamenstellingen”.
1.5 Doelstelling
Gas in m 3 Gas in € m 3 gas/m 2
1 180 1625 € 975,- 9,0
2 180 960 € 576,- 5,3
3 180 2400 € 1.440,- 13,3
4 180 1391 € 835,- 7,7
5 180 2000 € 1.200,- 11,1
6 180 1850 € 1.110,- 10,3
7 180 1390 € 834,- 7,7
8 155 1250 € 750,- 8,1
Gemiddeld
1608 € 965,- 9,07
Spreiding
1440 € 864,- 8,00
De doelstelling van het onderzoek is het in kaart brengen van de oorzaken van de verschillen
in gasverbruik tussen deze woningen, met vergelijkbare gezinssamenstelling, leeftijd,
inkomen, werksituaties van de partners en opleiding.
Rekening houdend met de huidige probleemstelling wordt de volgende doelstelling
geformuleerd:
“In beeld brengen van de mogelijke oorzaken van het grote verschil in gasverbruik, tevens het
uitbrengen van de adviezen aan de bewoners ter minimalisering van hun verbruik.
Middels dit onderzoek wordt getracht de bewoners inzicht te geven in het verschil in
de gemeenschappelijk en de individuele oorzaken van de spreiding van het gasverbruik. Dit
onderzoek wordt in de vorm van een rapport medio december 2012 gepubliceerd binnen de
werkplaats Klimaatneutraal Renoveren.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 6

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
1.6 Vraagstelling
De hoofdvraag in het kader van dit onderzoek is volgende:
“Hoe is het grote verschil in gasverbruik te verklaren, en wat kunnen de bewoners doen om
tot het minimale verbruik te komen?”
Doormiddel van antwoord op deze hoofdvraag zal een beeld worden gegeven van de
mogelijke oorzaken van het probleem bij dit onderzoek.
1.7 Onderzoeksvragen
Om vast te kunnen stellen hoe het onderzoek uitgevoerd moet worden, worden de
onderzoeksvragen geformuleerd. De antwoorden op de onderzoeksvragen geven samen het
antwoord op de vraagstelling. Hier wordt het onderscheid gemaakt tussen de bouwkundige
vragen en de enquêtevragen.
1.7.1 Bouwkundige vragen
De bouwkundige vragen hebben betrekking op de kwaliteitsbeoordeling van de thermische
schil met behulp van het infraroodonderzoek. Hiervoor worden zijn de volgende vragen
geformuleerd:
1. Hoe is het gesteld met de kwaliteit van de thermische schil van de woningen?
2. Wat is de invloed van de bouwkundige aanpassingen of de toegepaste installaties in
de tussentijd?
3. Hoe belangrijk is het gedragspatroon van de bewoners bij dit onderzoek?
1.7.2 Enquête vragen
De enquêtevragen zijn op vier niveaus onderverdeeld. De vragen hebben betrekking op de
volgende variabelen:
4. Hoe groot is de gezinssamenstelling per gezin, wat is hun leeftijd en
opleidingsniveaus?
5. Welke (extra) installaties zitten in de woningen en hoe zit het met het gebruik, de
inregeling en het onderhoud van de aanwezige installaties?
6. Op welke wijze en hoe vaak worden de woningen geventileerd?
7. In hoeverre speelt het gedrag van de bewoners zelf een belangrijker rol ten aanzien
van het gebruik van de installaties en het douchen stoken en ventileren van de
woningen.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 7

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
1.8 Leeswijzer
In hoofdstuk 2 wordt het probleem omtrent de grote verschillen van het gasverbruik onder
de bewoners geanalyseerd middels het visgraatmodel. Hierdoor zal een aantal
hoofdoorzaken en sub-oorzaken in beeld worden gebracht. Daarnaast zal verder iets verteld
worden over de onderzoeksopzet en de onderzoeksactiviteiten, gekoppeld aan de perioden,
waarbinnen ze worden uitgevoerd.
In hoofdstuk 3 wordt de thermische schil van de woningen tegen het licht gehouden. Door
middel van de infraroodopnames wordt gekeken naar de bouwkundige kwaliteit van de
buitengevel, zowel tijdens de bouw als de later gedane aanpassingen, evenals het gedrag
van de bewoners als het gaat om het ventileren van hun woningen via de openstaande
deuren, ramen en ventilatieroosters.
In hoofdstuk 4 worden enkele aspecten van de woningen beschreven die enigszins
medebepalend zijn voor het theoretisch berekenen van het gasverbruik.
Vervolgens wordt in hoofdstuk 5 een inventarisatie gemaakt van de te gebruiken installaties
en ventilaties in de woningen, gerelateerd aan de gasverbruiken van de families.
Daarna wordt in hoofdstuk 6 per familie ingegaan op de bewonersaspecten, zoals de
gezinsverhoudingen, het aanwezigheidspatroon en het energiegedrag van de families.
In de hoofdstuk 7 worden de eindconclusies beschreven. Deze zijn gebaseerd op de eerdere
deelconclusies van de eerdere hoofdstukken.
Tot slot zullen in hoofdstuk 8 de aanbevelingen geformuleerd, te maken met hun gedrag, om
uiteindelijk hun gasverbruik te kunnen minimaliseren.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 8

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
2. Probleemanalyse
2.1 Inleiding
Uit diverse gesprekken met de experts op het gebied van energie is een aantal factoren
geïnventariseerd dat de oorzaken van de verschillen in gasverbruik kan verklaren. Te denken
valt aan het warmteverlies via de thermische schil, de woningen, de aanwezige installaties
en het gedrag van de bewoners zelf. In dit hoofdstuk worden deze aspecten tegen het licht
gehouden en geanalyseerd aan de hand van het visgraatmodel.
2.2 Principe Visgraatmodel
Om de oorzaken van een probleem te kunnen opsporen is het noodzakelijk kennis te hebben
over het gebied waar het probleem zich voordoet. Om gedachten en ideeën boven tafel te
krijgen over mogelijke oorzaken is een methode als brainstormen niet systematisch genoeg.
Nodig is een 'Oorzaak en gevolg' probleemanalyse. Het werken met behulp van een
zogenaamd visgraatdiagram is zo'n methode.
Het visgraatmodel, ook wel Fishbone- of Ishikawadiagram genoemd, analyseert
enkelvoudige oorzaak-gevolg-verbanden, door probleemoorzaken in een aantal categorieën
terug te voeren. Een horizontale pijl stelt het kwaliteitsprobleem voor. Hierop staan een
viertal pijlen voor de hoofdoorzaken Mens, Machine, Methode en Materiaal, veelal
aangevuld met een vijfde pijl Milieu/Omgeving. Kleinere horizontale pijlen stellen per
hoofdgroep de mogelijke oorzaken en sub-oorzaken voor. De visgraat wordt vaak als
probleemveldclusteringmodel volgend op het brainstormen gebruikt. (BTSG)
2.3 De toepassing van het Visgraatmodel
Doel hiervan is om op een geordende visuele wijze te zoeken naar een zo groot mogelijk
aantal hoofdoorzaken en sub-oorzaken van de verschillen in het gasverbruik onder
huishoudens binnen dit onderzoek.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 9

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Hieronder staat een schematische weergave van het model, toegepast op de situatie bij de
woningen waar dit onderzoek overgaat.
Afbeelding 6: Weergave probleemanalyse m.b.v. visgraatmodel. Bron: (BTSG, 2012)
Uit deze analyse blijkt dat er vier hoofdoorzaken zijn die ten grondslag liggen aan de
verschillen in gasverbruik. Dit zijn de thermische schil van de woningen, de aanwezige
installaties en ventilatiesystemen (zowel origineel als tijdens het bouwen van de aanbouw),
de woning (de oriëntatie en de ruimte) en het bewonersgedrag. Onder elk van die
hoofdoorzaken is tevens een aantal deeloorzaken dat van invloed zijn op het optreden van
de hoofdoorzaken.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 10

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
2.4 Overzicht oorzaak-gevolg
Hieronder een opsomming van alle oorzaken, afkomstig uit de probleemanalyse, met de
daarbij behorende gevolgen:
Oorzaken Toelichting Gevolg
Bouwkundige staat
Bouwfouten Thermische lekken als gevolg van de
bouw
Gebreken aanbouw Gebreken, ontstaan tijdens het
bijbouwen
Gedrag Gedrag bewoners m.b.t. openstaande
deuren, ramen en ventilatieroosters
Installatie
Originele installatie Toegepaste installatie c.q. ventilatie
tijdens de bouw, plus wijze van inregeling
daarvan
Gebruik WTW Het gebruik van de WTW installatie door
de bewoners
Inregeling
thermostaat
Gedrag
Tabel 2: Overzicht oorzaak-gevolg ter toelichting op probleemanalyse
2.5 Onderzoeksopzet
De wijze van inregeling van de
thermostaat door de installateurs of de
bewoners zelf
Warmteverlies via de
constructieonderdelen
Warmtelek bij aansluitingen en
installaties
Warmteverlies via openstaande
onderdelen
Hoog energieverbruik
Energieverlies door
onwetendheid m.b.t. gebruik en
inregeling
Hoog energieverbruik door de
onjuiste inregeling thermostaat
Aanwezigheid Aanwezigheid van de mensen thuis Energieverbruik door de
aanwezigheid van de bewoners
Douchen Aantal keren en momenten douchen per
dag door de gezinsleden
Stoken Stookgedrag van de mensen zelf, wel of
niet stoken van alle vertrekken
Ventileren Ventileren via de bestaande ventilaties
dan wel openstaande delen
Gasverbruik ten gevolge van de
tijdsduur de hoogte van de
temperatuur warm tapwater
Gasverbruik gerelateerd aan de
hoeveelheid uren en de hoogte
van de temperatuur
Energieverlies via ventilaties en
openstaande ramen en deuren
De activiteiten die uitgevoerd worden om het antwoord te kunnen geven op de gestelde
onderzoeksvragen, komen in dit paragraaf aan bod. Er wordt per onderzoeksvraag bekeken
welke gegevens en verzamelmethoden er nodig zijn om daar het antwoord op te kunnen
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 11

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
geven. Daarnaast zullen de onderzoeksmethodes worden weergegeven met daaraan
gekoppeld de perioden, waarbinnen ze worden uitgevoerd.
Onderzoeksvragen
Hoofdvragen
Vragen 1 t/m 4 m.b.t.
de prestatie van de
thermische schil
Enquêtevragen
Vragen 1 t/m 3 m.b.t.
gezinssamenstelling,
leeftijd en
opleidingsniveau
Vragen 4 t/m 13 m.b.t.
de thermische schil en
de aanwezige
installaties
Vragen 14 t/m 33
omtrent comfort binnen
de woningen
Vragen 34 t/m 47 t.a.v.
van het gedrag van de
bewoners
Onderzoeksactiviteiten Periode
Deskresearch
Verzamelen en analyseren gegevens
(tekeningen en bouwfysische stukken).
Voorbereiden checklists en infraroodcamera
voor het maken van infraroodopnames.
Fieldresearch
Het uitvoeren van infraroodopname en
rapporteren bevindingen.
Deskresearch
Verzamelen gegevens via internet.
Inventariseren variabelen met daaraan
gekoppeld de enquêtevragen.
Opstellen enquêtelijsten.
Fieldresearch
Opstellen en afnemen enquête met de
bewoners.
Vastleggen bevindingen, gekoppeld aan elk
adres.
Tabel 3: Overzicht onderzoeksactiviteiten gekoppeld de onderzoeksvragen
April 2011
Januari 2012
Eind februari 2012
April 2012
Mei 2012
Juni 2012
Juli 2012
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 12

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
2.6 Beschrijving onderzoeksactiviteiten
Om de grote spreiding ten aanzien van het gasverbruik te verklaren, worden er zoals
hiervoor aangehaald, twee essentiële onderzoeken uitgevoerd. Op de volgende pagina
worden beide onderzoeken in het kort beschreven.
2.6.1 Infraroodopname
Om de thermische kwaliteit van de schil te beoordelen, wordt gebruik gemaakt van een
infraroodopname. Op deze manier kan het beeld worden gekregen van de
transmissieverliezen door de gevels, het dak, de aansluitingen en de ventilaties van de
woningen. Per foto zullen de resultaten worden vastgelegd en onderbouwd aan de hand van
de situatie en het bouwkundige detail. De foto kan op basis van detaillering en toegepast
materiaal beter worden beoordeeld. Daarna worden de resultaten met de daarbij
behorende toelichtingen verder uitgewerkt en definitief gemaakt voor de eindrapportage.
De periode waarbinnen dit onderzoek plaats gaat vinden, zal in ieder geval vóór de maand
maart en liefst met een buitentemperatuur van onder 5 graden plaatsvinden. Verder
moeten de infraroodopnames bij voorkeur gemaakt worden op een moment voor en na
zonsondergang, dan hebben de woningen nog een temperatuur van 20° C is, en is het koud
genoeg voor dit onderzoek.
2.6.2 Enquête onderzoek
Voor het in kaart brengen van de configuraties, alsmede het meten van het gedrag van de
bewoners, wordt een enquêteonderzoek uitgevoerd. Hiervoor is beroep gedaan op twee
studenten van de opleiding Bouwtechnische Bedrijfskunde. Deze studenten zullen in één op
één ontmoeting met de bewoners een enquêtelijst doornemen.
Uitgangspunten hiervoor zijn de gegevens die door de bewoners zelf worden vermeld, ze
kunnen eventueel afwijken van werkelijk. Omdat het een samenspel van factoren is, kan
moeilijk precies aangegeven worden welk aspect van het gedrag tot welk deel van het
energieverbruik leidt. Echter worden hier de indicaties gegeven.
De enquêtevragen worden opgesteld op basis van de volgende thema’s:
- Gezinssamenstelling, leeftijd en opleidingsniveau; de algemene informaties over de
bewoners.
- De aanwezige installaties; inventarisatie van de aanwezige installaties of ventilaties in
de woningen.
- Het gedrag van de bewoners; heeft betrekking op het feit hoe vaak en hoelang ze
eventueel onder de douche staan, hoelang de verwarming aanstaat, maar ook de
mate waarin ze de deuren, ramen en ventilatieroosters hebben openstaan.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 13

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
3. Thermische schil
3.1 Inleiding
Het eerste onderzoek dat werd uitgevoerd, was het maken van de infraroodopnames van de
woningen aan de buitenkant. Het voornaamste doel hierbij was het beoordelen van de
bouwkundige staat (thermische schil) van de woningen. Te denken valt aan de mate van de
isolerende werking van de aanwezige isolaties in de gevels, evenals het opsporen van de
gaten of de warmteverliesplekken. Door het resultaat te evalueren is het mogelijk de woning
te controleren op haar zwakke plekken, de warmtelekken. Van belang bij dit onderzoek was
dat het onderzoek voor zonsopgang of na zonsondergang werd uitgevoerd, om de resultaten
niet te laten beïnvloeden door warmtestraling van de zon.
De omstandigheden waaronder dit onderzoek plaats heeft gevonden was in de nadagen van
de maand februari, begin van de avond en met een buitentemperatuur van ongeveer 2
graden. Dit was dus een geschikt moment om de infraroodfoto’s te kunnen maken. Verder
hadden de woningen een binnentemperatuur van ongeveer 20 °C. Zo kan een realistisch
beeld gegeven worden van de ‘zwakke’ punten in de isolatielaag. Doordat er van buitenaf
werd gemeten, ondervonden de bewoners geen hinder van de opnames.
Tijdens het maken van de infraroodfoto’s werden de gebreken, warmtelekken of
warmteverliesplekken op drie niveaus bekeken en geanalyseerd. Deze waren:
- Niet beïnvloedbare knelpunten: De bouwkundige knelpunten ten aanzien van de
woningen als gevolg van ontwerp- en uitvoeringsfouten tijdens het bouwen.
- Knelpunten door aanpassingen: Warmtelekken als gevolg van de bijgebouwde
uitbouw evenals de toegepaste installaties of ventilaties toentertijd.
- Het gedrag van de bewoners: Dit heeft betrekking op de openstaande ramen, deuren
of ventilatieroosters.
3.2 Niet beïnvloedbare knelpunten
Naar aanleiding van de gemaakte foto’s is duidelijk gebleken dat de woningen op zich in
goede staat verkeren. De bouwkundige staat van de woningen ziet er qua onderhoud goed
uit. Echter is wel sprake van een aantal collectieve knelpunten die zich voordoen bij alle
woningen, waar de bewoners overigens geen invloed op hebben. Deze knelpunten zijn
bouwkundig van aard en hebben te maken met de aansluiting van het dak met de
buitengevel aan zowel de voorgevel als de zijgevel van de woningen. Hierdoor gaat mogelijk
veel warmte verloren.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 14

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
3.2.1 Aansluiting dak en voorgevel (collectief)
Bij de aansluiting dak met de voorgevel zijn op twee plekken warmtelekken geconstateerd.
Deze verschijnselen waren te zien bij alle woningen, namelijk door de gele strepen tussen
het dak en de voorgevel. Het gaat hier om collectieve knelpunten die zijn ontstaan door de
gemaakte keuzes of fouten in het verleden. Hieronder worden de infraroodfoto’s van beide
situaties middels de optische foto’s en de bijbehorende detailleringen geanalyseerd.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 15

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
In onderstaande tabel wordt het eerste knelpunt rondom de aansluiting van het dak
toegelicht en aan de hand van detail 1 weergegeven.
Voorgevel Doorsnede
Warmtelek bij de aansluiting dak en gevel Detail 1
Tabel 4: Warmtelek bij aansluiting dak en de voorgevel, detail 1.
Toelichting:
Bij detail 1 kan er sprake zijn van een uitvoeringsfout tijdens het bouwen. Vermoedelijk is de
isolatie achter de muurplaat (zie omcirkeling bij detail 1) niet voldoende aangebracht zoals
deze op het detail staat. Het warmteverlies bij dit punt heeft te maken met de opkomende
warmte van binnen die in de spouwventilatie terechtkomt en vervolgens via de aansluiting
dak met de voorgevel naar buiten vertrekt. Hieronder wordt dit knelpunt aan de hand van
het detail verder geanalyseerd.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 16

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Zoals hiervoor aangehaald bevindt zich bij de aansluiting dak met de voorgevel een
warmtelekpunt. Dit knelpunt zal hieronder doormiddel van detail 2 kritisch worden
beoordeeld.
Voorgevel Doorsnede
Warmtelek bij de aansluiting dak en gevel Detail 2
Tabel 5: Warmtelek bij aansluiting dak en de voorgevel, detail 2.
Toelichting:
Hier is sprake van identiek hetzelfde knelpunt als bij het vorige detail. Dezelfde reden, slecht
of het onvoldoende isoleren van de muurplaat en het uiteinde van de kanaalplaatvloer als bij
detail 1, ligt ook hier ten grondslag aan het verliezen van warmte via de aansluiting dak met
de voorgevel.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 17

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
3.2.2. Aansluiting dak en zijgevel (collectief)
Op de onderstaande foto’s komt duidelijk naar voren dat de aansluiting dak met de zijgevel
het warmteverlies optreedt. Dit knelpunt was bij een viertal woningen duidelijk zichtbaar.
Uitgaande van dezelfde detailleringen kan worden vastgelegd dat dit knelpunt bij de
resterende woningen ook naar voren komt.
Zijgevel Doorsnede
Warmteverlies bij aansluiting zijgevel met dak Detail 6
Tabel 6: Warmtelek bij aansluiting dak en de zijengevel
Toelichting:
Er is sprake van een ontwerpfout. Enerzijds heeft dit te maken met het feit dat er tussen de
klossen geen rekening gehouden is met het aanbrengen van de isolatie. En anderzijds omdat
de dakisolatie niet verder doorgetrokken is, hetgeen betekent dat deze bij de binnenmuur
ophoudt. Hierdoor kan de warmte gemakkelijk via de aansluiting verdwijnen.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 18

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
3.2.3 Aansluiting verdieping en voorgevel (collectief)
In dit geval gaat het om een warmtelek bij de aansluiting verdiepingsvloer met de
buitengevel bij de voordeur. Op de foto hieronder is duidelijk te zien dat de warmte van
binnen via de naden naar buiten gaat. Dit knelpunt deed zich voor bij 4 van de 8 woningen
die op dat moment wellicht boven de verwarming aan hadden staan. Gezien de detaillering
kan het zo zijn dat dit knelpunt voor zou komen.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 19

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Aansluiting verdiepingsvloer met voorgevel Doorsnede
Warmtelek bij aansluiting
verdiepingsvloer/buitengevel
Detail 13b
Tabel 7: Warmtelek bij de aansluiting verdiepingsvloer met de buitengevel
Toelichting:
De reden van het ontstaan van dit knelpunt kan zijn dat er onder de loodslabbe de isolatie
niet aangebracht of weggevallen is. In dat geval zou de warmte van binnen via de
verdiepingsvloer naar buiten gaan. Overigens kan de isolatie tijdens de uitvoering, mede
door de aanwezigheid van de kolom onder de verdiepingsvloer, niet optimaal zijn toegepast.
Dit kan dus ook een belangrijke reden zijn van het ontstane knelpunt.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 20

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
3.2.4 Warmteverlies boven achterdeur
Bij woning 8 valt op dat sprake is van warmteverlies boven de klapdeur naar de achtertuin.
Dit is te zien aan de gele streep bij de naad tussen de latei en de bovendorpel, waardoor de
warmte naar buiten gaat.
Warmteverlies boven de achterdeur Warmtelek boven de klapdeur naar de achtertuin
Tabel 8: Warmtelek boven de klapdeur naar de achtertuin
Toelichting:
De oorzaak van het ontstaan van dit knelpunt is waarschijnlijk het niet goed afkitten van het
kozijn tijdens het stellen. Het is een klein gebrek zonder ernstige gevolgen, waarbij het
energieverlies minimaal is.
3.3 Knelpunten door aanpassingen (achtergevel)
Het tweede niveau waarop de infraroodfoto beoordeeld zijn, waren de eventuele
warmteverliezen naar aanleiding van de gedane aanpassingen bij de woningen. Zeven van de
families hebben bijvoorbeeld aan de achterkant een uitbouw gebouwd op de eerste
verdieping. Dit ter vergroting van de woning qua vierkante meters en vooral het creëren van
extra slaapkamers. Daarnaast zijn door een aantal families de nieuwe ventilatiesystemen
aangebracht om de lucht toe- en afvoer te bevorderen. Hierdoor konden de mensen zelf op
elk moment hun woningen op natuurlijke wijze ventileren.
3.3.1 Warmtelek bij de dakrand van de uitbouw
Ten aanzien van de kwaliteit van de thermische schil van de aanbouw is alleen bij de woning
1 een warmtelek geconstateerd. Immers bij het dak van de aanbouw is te zien dat de
warmte verloren gaat. Vermoedelijk is destijds constructief iets mis gegaan tijdens het
bouwen daarvan.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 21

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
De aanbouw aan de achterkant Warmtelek t.a.v. het dak van de aanbouw
Tabel 9: Warmtelek bij het dak van de aanbouw
Toelichting:
Dit kan veroorzaakt zijn doordat de dakbedekking niet goed gelegd is. Het knelpunt is niet dusdanig
ernstig dat het tot lekkage zou leiden, wel is op die plek te zien dat warmte verloren gaat. Dit kan
warmte tot gevolg hebben.
3.3.2 Ventilatierooster in de keuken (niet origineel)
Bij een aantal woningen zijn in een later stadium de ventilatieroosters aangebracht in de
keuken en in de slaapkamers. Tijdens de opname was bij één van die woningen (woning 6 en
wellicht meer) het ventilatierooster open. De bewoners waren op dat moment aan het
koken, terwijl toen ook nog eens gestookt werd binnen die woning. Als gevolg hiervan zou
de grote hoeveelheid warmte via de ventilatiegaten naar buiten worden afgevoerd.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 22

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Ventilatierooster in de keuken Warmteverlies via de ventilatierooster
Tabel 10: Warmteverlies via de ventilatierooster
3.3 Warmteverlies door het gedrag van de bewoners
Naast de bouwkundige gebreken is het gedragspatroon van de bewoners een essentieel
component van de oorzaken van de verschillen in het gasverbruik. De wijze van ventilering
van de woonruimtes (door het gebruik van natuurlijke of mechanische ventilaties en het al
dan niet openzetten van deuren, ramen en de ventilatieroosters) wordt middels de
infraroodfoto’s duidelijk zichtbaar. Grote verschillen ten aanzien van het ventilatiegedrag bij
de bewoners kunnen tot de spreiding van de energieverbruiken leiden. Hieronder zal het
gedrag van de bewoners op drie verschillende manieren benaderd worden.
3.3.1 Ventilator in de keuken
Tijdens de opnames was de ventilator in de keuken in werking bij een tweetal woningen. Dit
had immers te maken met het tijdstip. Deze families waren op dat moment aan het koken.
Deze mechanische installatie bevond zich in de keuken en zorgde ervoor dat de damp en de
geur in de keuken c.q. woonkamer naar buiten ging. Dit werd gezien bij woning 6 en 8.
Afhankelijk van de werkingsduur van zo’n ventilator zal een grote hoeveelheid warmte naar
buiten gezogen worden.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 23

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
De ventilator in de keuken Afvoer wasemkap
Tabel 11: Warmteverlies via de ventilator in de keuken
3.3.2 Openstaande ramen en ventilatieroosters slaapkamers, voorgevel
Op onderstaande infraroodfoto’s is wederom sprake van openstaande ramen en
ventilatierooster in bepaalde vertrekken. De foto’s geven een beeld van het ventilatiegedrag
van bepaalde bewoners bij de sommige woningen. Deze verschijnselen waren bij een aantal
woningen (1,3,5,6,7 en 8) duidelijk te zien. Gevolg hiervan is het verlies van warmte via de
openingen naar buiten. Wanneer dit met de enige regelmaat gebeurt, heeft dit een grote
mate van energieverlies tot gevolg. Het effect hiervan is vaak te zien aan de hoogte van de
jaarlijkse energielasten.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 24

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Openstaande raam en ventilatierooster Warmteverlies via openstaand raam
Warmteverlies via openstaande rooster Warmteverlies via openstaand raam en rooster
Tabel 12: Warmteverlies via de openstaande raam en ventilatierooster
Op de afbeeldingen hieronder is te zien dat het ventilatierooster boven het raam openstaat.
Het gaat om het rooster dat onderdeel uitmaakt van de pui in de voorgevel en tevens zorgt
voor de lucht af- en toevoer op de slaapkamer. Dit was in ieder geval bij drie woningen het
geval. De donkere gele streep op de foto duidt erop dat het daar in verhouding veel warmer
is dan bij de andere delen van de pui. Dit is ook een punt waar de meeste warmte uit de
woning verdwijnt.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 25

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Openstaande ventilatierooster voorgevel Warmteverlies via openstaande ventilatierooster
Tabel 13: Warmteverlies via de openstaande ventilatierooster
Ook dit gedragspatroon kan in het geval van veel voorkomendheid het grote energieverbruik
tot gevolg hebben bij desbetreffende bewoners. Door deze invloed zouden hun jaarlijkse
energielasten alleen maar gaan stijgen.
3.3.3 Openstaande ramen en ventilatieroosters, achtergevel
Ook aan de achterkant van de woningen was te zien dat her en der de ramen van de
slaapkamers toch nog (half) openstonden. Reden hiervoor is het ventileren van de kamers
op een natuurlijke manier (de ramen zijn niet voorzien van ventilatieroosters) om toch een
aangename binnenklimaat te creëren. In de tabel 14 is te zien dat bij een van de woningen
nog meer ramen openstaan.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 26

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Openstaande ramen bij de uitbouw Warmteverlies via openstaande ramen
Warmteverlies via openstaande ramen Warmteverlies via openstaande ramen
Tabel 14: Warmteverlies via de openstaande ramen van de aanbouw
Om te bepalen of de openingen het warmteverlies tot gevolg hebben, zijn van deze situaties
ook infraroodopnames gemaakt. Op deze foto’s valt op dat er een groot verschil zit tussen
het gesloten gedeelte en het bovengedeelte van het raam dat openstaat. Want de ramen
laten, door hun goede staat van onderhoud en de aard van de constructie, nauwelijks
warmte door. Maar er gaat warmte via de opening van het raam naar buiten, waardoor veel
energie verloren gaat.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 27

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
3.4. Deelconclusie
Als onderdeel van dit onderzoek zijn bij een aantal woningen, infraroodopnames gemaakt.
Doel daarvan was het beoordelen van de thermische kwaliteit van de buitenschil en in het
beeld brengen van de uitschieters (althans qua gedrag), om
zo voor een deel de oorzaken van de energieverbruiken/energieverliezen te kunnen
verklaren. Het onderzoek is in een koude periode uitgevoerd op het moment dat bijna alle
families thuis waren en de verwarming aan hadden. Het was een ideale situatie om
kwalitatief goede foto’s te kunnen maken en de warmteverliesplekken en de verschillen bij
de diverse woningen waar te nemen. De families waren voorafgaand aan het maken van de
infraroodfoto’s per brief geïnformeerd over de aard van het onderzoek, waarna ze tijdens
het onderzoek hun volledige medewerking hebben verleend. De tabel hieronder geeft de
uiteenlopende resultaten weer die naar aanleiding van de gemaakte foto’s zijn bereikt.
Verbruiksniveau
Laag
Midden
Hoog
Woningen
Gasverbruik in m³
Aansluiting
dak/voorgevel
Niet beïnvloedbaar Aanpassing Gedrag
Aansluiting
dak/zijgevel
Aansluiting 1e
verd./voorgevel
Boven de
achterdeur
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 28
Dakrand uitbouw
Ventilatierooster
keuken
Openst. raam/v.r.
Openst. raam/ v.r.
(uitbouw)
Ventilator in
keuken
2 960 x x x x x
8 1250 x x x x x x
7 1390 x x x x
4 1391 x x x
1 1625 x x x x x x
6 1850 x x x x x
5 2000 x x x x x
3 2400 x x x x x x x
Tabel 15: Overzicht warmtelekpunten bij de woningen
v.r. in keuken
(niet origineel)
Niet beïnvloedbare knelpunten
Uit de tabel kan worden geconstateerd dat er bij de woningen in originele staat sprake is van
een aantal bouwkundige collectieve knelpunten als gevolg van de gemaakte keuzes of
uitvoeringsfouten tijdens het bouwen. Alle acht woningen ondervinden dus dezelfde
problemen ten aanzien van de aansluitingen tussen de voor- en zijgevel met het dak, maar
ook de aansluiting verdiepingsvloer met de buitengevel. Verder was bij woning 8 nog een
extra knelpunt te zien, immers er verdween warmte via de bovenzijde van de klapdeur op de

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
achtertuin. Op zich geen ernstig probleem, maar wel één van de factoren die extra
energieverlies tot gevolg kan hebben op het moment dat er gestookt wordt.
Knelpunten door de aanpassingen
Naast de collectieve knelpunten was slechts bij één woning te zien dat de dakrand van de
aanbouw een teken van een warmtelek vertoonde. Hier kan sprake zijn van een
uitvoeringsfout maar ook van een beschadiging bij het dak. Verder waren in de keukens de
ventilatoren aan ten behoeve van de verfrissing van het binnenklimaat van de
keuken/woonkamer tijdens het koken. Dit was bij de woningen 6 en 8 duidelijk het geval.
Tot slot waren bij de woningen 2 en 3 de ventilatieroosters in de keuken open. Deze roosters
waren door de mensen zelf in de tussentijd aangebracht met het doel op een natuurlijke
wijze te kunnen ventileren.
Gedrag van de bewoners
Naast de bouwkundige knelpunten is het gedrag van de bewoners ook een belangrijk aspect
tijdens de infraroodopnames. Vooral de wijze waarop ze omgingen met het ventileren van
hun woningen. Bij de woningen (1,3, 5,6,7,8) was duidelijk te zien dat gedurende het
onderzoek de ramen of de ventilatieroosters open stonden. Daarnaast stonden op de
slaapkamers bij de woningen (1,3 en 5) ook nog eens de ramen aan de achterkant (de
slaapkamers in de aanbouw) open.
De knelpunten die hierboven zijn genoemd, zijn gedeeltelijk de oorzaak van het
warmteverlies bij de woningen, echter ze verklaren niet (helemaal) het grote verschil van
gasverbruik tussen die woningen. Daarvoor zullen andere aspecten zoals bewonersgedrag en
het gebruik of instelling van de aanwezige installaties onderzocht moeten worden.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 29

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
4. De woning
In de enquête zijn enkele vragen gesteld om in kaart te brengen welke verschillen er zijn
tussen de woningen. Het had voornamelijk te maken met de verschillen in het aantal
leefbare en niet leefbare ruimtes bij alle acht woningen. Tevens is gekeken naar de
oriëntatie van de woningen die van invloed kan zijn op het gasverbruik. In dit hoofdstuk
zullen beide aspecten uitgebreid aan de orde worden gesteld.
4.1 Ruimtes
Alle woningen hebben oorspronkelijk een gelijke inhoud. De indeling van de ruimte is niet in
elke woning hetzelfde. Ook is in de loop der jaren een aantal verbouwingen uitgevoerd.
Daardoor is een verschil ontstaan in het aantal leefruimtes in de woningen. Onder
leefruimtes worden de slaapkamers, de woonkamer en de keuken gerekend. Ook extra
kamers door bijvoorbeeld uitbouw of inbouw van extra ruimtes zijn hierbij meegenomen. In
de tabel hieronder is te zien hoeveel ruimtes elke familie heeft.
Tabel 16: Aantal ruimtes in de woningen
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 30

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Families 1 tot en met 7 hebben een uitbouw geplaatst op de 1 e verdieping. Hierdoor is er in
hun woningen een of twee extra slaapkamers gecreëerd op dezelfde verdieping. Dit in
tegenstelling tot familie 8 die wel de garage opgedeeld heeft in twee aparte ruimtes,
waardoor bijvoorbeeld een extra werkkamer is gecreëerd. In geen enkele woning is met de
verbouwing een extra badkamer gecreëerd, hierdoor heeft elke woning gewoon een
badkamer. Familie 3 heeft tegelijk met de verbouwing op de 1 e verdieping wel de badkamer
naar de voorkant van de woning verplaatst.
Het is niet uitgesloten dat de woningen met extra ruimte verhoudingsgewijs meer gas
verbruiken, omdat bij dergelijke woningen hoogstwaarschijnlijk meer ruimtes verwarmd
worden. Dit is in principe heel duidelijk waarneembaar bij familie 5 die het één na laagste
gasverbruik heeft. Toch is het niet reëel om de oorzaak van de verschillen in het gasverbruik
helemaal toe te schrijven aan de uitbreiding van de woningen, doordat niet alle families met
de meeste ruimtes de hoogste gasverbruiken hebben. Familie 3 met veruit het hoogste
verbruik heeft zelfs twee ruimtes minder dan familie 2 die het minst m 3 gas heeft verbruikt.
Dit betekent dat er andere oorzaken zijn, waar in de volgende hoofdstukken naar zal worden
gezocht.
4.2 Oriëntatie
Naast de uitbreiding van de woningen, is de oriëntatie van de woningen bepalend voor het
de hoeveelheid gasverbruik per woning. Dit bleek uit de theoretische berekeningen van de
woningen aan de Beekoever en de Bosrand. De berekende verbruiken van gas zijn afkomstig
uit de EPC-berekening en zijn gebaseerd op de gebruiksgebonden installaties voor
verwarming en warmtapwater.
In onderstaande tabel wordt het totaal berekende gasverbruik (gebouw- en
gebruiksgebonden) van de woningen aan de Beekoever weergegeven:
Tabel 17: Totaal berekende gasverbruik (gebouw en gebruiksgebonden) woningen 1 t/m 7
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 31

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Hieronder wordt het totaal berekende gasverbruik (gebouw- en gebruiksgebonden) van
woning 8 weergegeven:
Tabel 18: Totale berekende gasverbruik (gebouw en gebruiksgebonden) woning 8
Hoewel de berekende verbruiken enigszins afwijken van de werkelijkheid, kunnen in EPC
berekening verschillen ontstaan in gasverbruik door bijvoorbeeld de oriëntatie van de
woning. Zo wordt bij de woning 1 t/m 7 meer gasverbruik voorspeld dan bij woning 8. Deze
voorspelling mag niet met de werkelijkheid, aangezien familie 8 één van de laagste
verbruikers is.
Om tot de totale berekende gasverbruiken te komen wordt naast de bovengenoemde
verbruiken tevens gekeken naar het totaal gebruikgebonden gasverbruik ten behoeve van
het koken. Het gemiddelde gasgebruik voor koken is volgens de Woonbond 65 m 3 (per
woning per jaar). Dit is een kengetal dat gebaseerd is op het landelijke gemiddelde, waarbij
geen rekening gehouden is met het gedrag van de bewoners. Door deze verschillende
waarden bij de gebouwgebonden verbruiken op te tellen, zal het totale berekende
gasverbruik worden bepaald.
4.3 Deelconclusie
Voor de spreiding van het gasverbruik onder de huishoudens is hier gekeken naar
verschillende aspecten zoals de aanwezig ruimtes binnen de woningen alsmede de
oriëntatie, oftewel de ligging van de woningen. Dit is medebepalend voor het voorspellen
van het werkelijke gasverbruik. Desalniettemin is hier waargenomen dat de impact van de
ruimtes, ook na de gedane uitbereidingen zoals de plaatsing van de uitbouw op de 1 e
verdieping, niet overal nadrukkelijk te zien was. Er is immers alleen bij familie 5 een duidelijk
verband te leggen tussen het gasverbruik en het aantal aanwezige ruimtes. Bij de overige
woningen is dit nauwelijks aantoonbaar. Wat betreft de oriëntatie van de woningen is
enigszins theoretisch aangetoond dat de woningen, niet dezelfde verbruiken hebben.
Woning 8 heeft door zijn ligging op het zuidoosten een lager gasverbruik dan de 7 andere
woningen die georiënteerd zijn op het noordoosten van de straat.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 32

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
5. Installaties en ventilatie
5.1 Inleiding
Middels een enquêteonderzoek zijn van de woningen de alle aanwezige installaties en
ventilaties in kaart gebracht. In dit hoofdstuk worden per woning de zowel originele als de
later aangebrachte installaties en ventilatie in beeld gebracht.
5.2 Verwarmingsinstallaties
Uit de enquête komt naar voren dat elke woning nog in het bezit is van de originele cv- ketel.
Alleen de woning van familie 8 beschikt vanaf 2011 over een nieuwe cv ketel. Opvallend is
dat familie 8 aangeeft door vervanging van de cv ketel ook een verbetering te zien in het
verbruik. Bij elke familie wordt het onderhoud aan de cv-ketel uitgevoerd door een
onderhoudsbedrijf. De frequentie waarmee onderhoud wordt gedaan verschilt van om de 12
maanden tot om de 24 maanden.
5.3 Thermostaat
Alle woningen hebben een automatische thermostaat. Een automatische thermostaat kan
op voorhand ingesteld worden om op verschillende dagen en tijdstippen de cv in te stellen
op een bepaalde temperatuur. De families 4 en 8 zijn de enigen die niet op de hoogte zijn
van deze automatische thermostaat. Zij geven aan dat deze eenmaal is ingeregeld en dat er
daarna niet meer aan is gezeten. Er kan echter van uit gegaan worden dat de thermostaat
van familie 8 tegelijk met de nieuwe cv-ketel is ingeregeld. De andere families zijn op de
hoogte van de automatische thermostaat en geven aan de instelling te veranderen wanneer
de omstandigheden veranderen.
5.4 Ventilatiemogelijkheden
De families aan de Beekoever en de Bosrand ventileren hun woningen zowel via de WTWinstallatie
als de natuurlijke ventilatie, zoals de ventilatieroosters en de openstaande ramen.
5.4.1. WTW-installatie
Alle acht woningen zijn opgeleverd met een mechanische ventilatie met warmte
terugwinning (WTW), ook wel balansventilatie genoemd. Op de begane grond betekent dit
voor alle woningen dat zij toe- en afvoerkanalen hebben in zowel de keuken als de
woonkamer. Deze WTW installatie zorgt er voor dat warme lucht die van binnen wordt
afgezogen de verse lucht van buiten verwarmd, alvorens deze de woning ingeblazen wordt.
Hierdoor is er minder warmteverlies door ventilatie. In theorie zal het niet nodig zijn om
naast gebalanceerde ventilatie met een WTW-installatie, ventilatieroosters toe te passen.
Onderhoud aan de WTW-installaties wordt door de meeste bewoners in eigenbeheer
uitgevoerd. Bij families 1, 4 en 6 gebeurt het onderhoud door een onderhoudsbedrijf, echter
geven alle bewoners aan regelmatig zelf de filters schoon te maken of te vervangen.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 33

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
In de tabel hieronder is te zien welke families gebruik maken van de aanwezige WTWinstallatie
in hun woning:
Tabel 19. WTW-ventilaties
Op familie 4 na gebruiken alle families de WTW-installatie om hun woning te ventileren.
Familie 4 geeft aan in plaats daarvan gebruik te maken van de ventilatieroosters. Het wel of
niet gebruiken van de WTW-installatie is hier nauwelijks van invloed op de verschillen in het
gasverbruik bij de families. Het maakt in deze situatie dus weinig uit, aangezien familie 4
ongeveer hetzelfde gasverbruik heeft als familie 7.
5.5. Ventilatieroosters
Bijna alle families aan de Beekoever vinden hun woning niet comfortabel en voornamelijk
erg benauwd of te warm. Om het wooncomfort te verhogen hebben zij ventilatieroosters
aangebracht. Derhalve hebben de meeste families de ventilatieroosters aangebracht in de
woonkamer (voor en achter), de keuken en de slaapkamers die zich bevinden in de uitbouw.
In de slaapkamers zitten nog steeds de originele ventilatieroosters. Het gaat hier om de
ventilatieroosters in de ramen of deuren in de verschillende vertrekken. In de volgende tabel
is te zien welke families via de ventilatieroosters hun woning ventileren:
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 34

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Tabel 20. Originele en aangebrachte ventilatieroosters
Hoewel er variatie zit in de gebruikswijze van de ventilatieroosters in de verschillende
ruimtes, valt te concluderen dat de families die de ventilatieroosters het meeste gebruiken
tevens ook de hoogste gasverbruiken hebben. Families 3 en 5 gebruiken bijna alle
ventilatieroosters in hun woningen en wellicht ook frequent.
5.6. Deelconclusie
Om de mogelijke hoofdoorzaken van het verschil van het gasverbruik in kaart te brengen, is
met het enquêteonderzoek gekeken naar de aanwezigheid van de installaties en
ventilatiemogelijkheden in de woningen aan de Beekoever en de Bosrand.
Installaties
Uit dit blijkt dat de toepassing van de verwarmingsinstallaties met een beter rendement van
belang is voor het besparen op gas. Dit bleek bij familie 8 die in 2011 een nieuwe cv-ketel
met een hoger rendement heeft toegepast. Voor een deel is het voordeel hiervan ook te
zien aan het lage energieverbruik bij deze familie.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 35

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Ventilatiesystemen
Verder gaven families 4 en 8 aan niet bekend te zijn met de automatische thermostaat in
hun woning. Volgens hen was deze eenmaal ingeregeld en is er daarna niets meer aan
gedaan. Er kan echter van uit gegaan worden dat de thermostaat van de familie 8 tegelijk
met de nieuwe cv ketel is ingeregeld. De resterende families weten wel van de automatische
thermostaat en kunnen zelf de instelling veranderen wanneer de omstandigheden
veranderen. Het effect van de instelling van de thermostaat, gekoppeld aan het gasverbruik,
is hier niet te zien.
Wat betreft de ventilatiesystemen is er géén link te leggen tussen het gebruik van de WTWinstallatie
en de invloed daarvan op het gasverbruik. Familie 4 die in tegenstelling tot de
andere families geen gebruik maakt van de WTW-installatie, heeft hetzelfde verbruik als
familie 7. Dit wil zeggen dat het mechanisch ventileren niet ten grondslag ligt aan de
verschillen in het gasverbruik onder de families. Daarentegen heeft het gebruik van de
natuurlijke ventilatie wel gevolgen voor de toename van het gasverbruik. De meeste families
die hun woningen veelvuldig doormiddel van de ventilatie roosters ventileren, hebben ook
de hoogste verbruiken. Familie 3 en 5 met respectievelijk de hoogste energieverbruiken,
zetten bijna overal de roosters open
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 36

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
6. Bewoners
6.1 Inleiding
Gebaseerd op de informatie uit het enquêteonderzoek onder de bewoners, zullen in dit
hoofdstuk de bewonersfactoren in beeld worden gebracht. Te denken valt aan de
gezinsverhoudingen, de aanwezigheid van de families en hun gebruiksomstandigheden ten
aanzien van het koken, stoken, verwarmen, inregelen van de installaties en ventileren van
hun woning.
6.2 Gezinsverhoudingen
Alle gezinnen hebben vergelijkbare samenstellingen. Elk gezin heeft een man en een vrouw
met een leeftijd van rond de 40 jaar. Van de volwassenen heeft in ieder geval één persoon
hoger onderwijs genoten. Daarnaast heeft elk gezin 2 of 3 kinderen. Waarvan het jongste
kind 4 jaar is en het oudste kind 14 jaar. Hieronder is de samenstelling van de gezinnen
weergegeven.
Tabel 21: Gezinsverhouding
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 37

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Uit de tabel blijkt dat het aantal kinderen per familie en hun leeftijden weinig invloed heeft
op het grote verschil van het gasverbruik onder de families. Dit is bijvoorbeeld te zien bij het
verschil tussen familie 2 en 3, waarbij familie 2 drie kinderen heeft die ook nog eens qua
leeftijd ouder zijn dan de twee kinderen van familie 3.
6.3 Aanwezigheid bewoners
Hier zal ingegaan worden op het verschil in het aantal uren aanwezigheid van de bewoners
thuis in een werkbare week (maandag t/m vrijdag). Gezien de verschillende werktijden van
de ouders, is tijdens de enquête alleen rekening gehouden met de werkdagen. Dit in de
veronderstelling dat de aanwezigheid van de families in het weekend gelijk zou kunnen zijn.
De onderstaande tabel geeft de gemiddelde aanwezigheid (aantal uren van maandag t/m
vrijdag) van de bewoners weer:
Tabel 22: Aanwezigheid bewoners
Uit de totalen is te zien dat familie 1 en 6 het minste (gemiddeld 51 uren aanwezig van
maandag t/m vrijdag) thuis zijn. Dit in tegenstelling tot familie 8 (gemiddeld 84 uren
aanwezig van maandag t/m vrijdag), die overigens een lager gasverbruik heeft. Hetzelfde kan
gezegd worden van familie 2, weliswaar de laagste verbruiker van gas, die in verhouding veel
meer thuis is dan familie 1 en 6. Dit geeft aan dat de aanwezigheid van de familie niet
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 38

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
doorslaggevend is voor de verklaring van het grote verschil van het gasverbruik in dit
onderzoek.
6.4 Inregeling thermostaat
Voor een behaaglijke temperatuur en comfortabele leefomgeving is het van belang dat de
thermostaat is ingeregeld naar de leefomstandigheden van de gebruiker. Uit de resultaten
van de enquête is gebleken dat op twee families na iedereen bekend is met de inregeling
van de thermostaat. Familie 4 geeft aan dat dit geheel automatisch gaat en er verder ook
niet mee bekend is. Op familie 1, 4 en 8 na is overal ook de thermostaat opnieuw ingeregeld.
De ruimtethermostaten zijn aangepast aan de dagindeling. Ruimten die niet worden
gebruikt, worden dus ook niet onnodig verwarmd. Resultaat: een lager energieverbruik,
minder CO2-uitstoot en lagere kosten. In onderstaande tabel worden de
thermostaatinregelingen van overdag en ‘snachts weergegeven:
Tabel 23: Inregeling thermostaat
Wanneer er iemand thuis komt zal er veel meer gestookt moeten worden om de
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 39

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
woning weer op temperatuur te brengen. Families 3 en 8 geven aan dat de woning niet
kouder te krijgen is dan 18°C dus zal er niet gestookt worden wanneer deze families niet
thuis zijn. Opvallend is dat familie 2 de thermostaat het laagst heeft ingesteld, namelijk op
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 40

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
19°C, wanneer iemand thuis is. Familie 8 zet bij hun aanwezigheid de thermostaat op 19,5°C.
Maar bij hun afwezigheid staat de thermostaat net als bij familie 2, ingesteld op 15°C.
Hoewel de thermostaatinregeling redelijk gelijk is, is er toch sprake van 290 m 3 verschil in
verbruik tussen beide families. Dit verschil is niet toe te schrijven het temperatuurverschil
van 0,5°C.
Verder is te zien dat er geen correlatie tussen de families en de binnentemperatuur zit.
Families 1 en 4 met de bijna vergelijkbare binnentemperaturen verschillen toch veel van
elkaar in het gasverbruik. Dit geeft aan dat er nauwelijks sprake kan zijn van het
transmissieverlies (warmteverlies via de schil). Het verschil in het gasverbruik bij deze
woningen zit vermoedelijk in het stookgedrag van de mensen zelf.
6.5 Ventileren
Tijdens het onderzoek is gebleken dat de families diverse manieren aanwenden om hun
woningen te ventileren. Gerelateerd aan de ventilatiemogelijkheden (zowel mechanisch als
natuurlijk), is het ventilatiegebruik bij iedere familie verschillend. Hier wordt onderscheid
gemaakt tussen het ventileren van de hele woning en het ventilatiegedrag in de slaapkamer.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 41

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
6.5.1 Ventilatiegebruiken per woning
Deze tabel geeft de manier van het ventileren bij de woningen weer. Per familie laat de tabel
zien of ze gebruik maken van mechanische en/of natuurlijke ventilatie in de verschillende
ruimtes.
Tabel 24: Ventilatiegebruiken per woning
Uit de tabel hierboven kan worden opgemaakt dat de meeste families bijna alle
ventilatiemogelijkheden gebruiken om het comfort binnen hun woningen te verhogen. De
families 3, 5 en 6 met respectievelijk de hoogste verbruiken, ventileren hun woningen naast
het gebruik van WTW-installatie ook het meest doormiddel van de openstaande ramen c.q.
ventilatieroosters.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 42

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
6.5.2. Ventileren ruimtes bij aan- en afwezigheid
In de onderstaande tabel wordt het beeld gegeven van het ventilatiegedrag van de families
als het gaat om het natuurlijk ventileren van hun ruimtes bij hun aan- en afwezigheid. Dit is
gekoppeld aan de tijdsduur van de ventilaties.
Tabel 25: Ventileren ruimtes bij aan- en afwezigheid
Hieruit kan geconcludeerd worden dat de families de openstaande roosters aanwenden om
de behaaglijkheid in hun woning te optimaliseren. Opvallend is dat het merendeel van de
families de ramen en de roosters op de slaapkamers heeft openstaan.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 43

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Een aantal doet dit 24 uur per dag en zelfs tijdens het stookseizoen. Dit is heel duidelijk te
zien bij bijvoorbeeld families 3 en 5, waardoor vermoedelijk vaak onbewust energie verloren
gaat. Families 2 en 8 die maar beperkt en naargelang de omstandigheden hun ramen of
roosters openzetten, hebben in vergelijking tot de rest het minste gasverbruik en dus ook
het minste energieverlies.
6.6 Stoken
Tijdens het enquêteren is gekeken naar de verwarmingsinstallaties van de verschillende
families, hetgeen bestond uit het verwarmen doormiddel van de c.v.-ketel. Familie 8 had
zelfs de oude ketel al vervangen door een c.v.-ketel met een beter rendement. Naar hun
eigen beleving hadden ze sindsdien te maken met een besparing op gas, doordat ze minder
hebben moeten stoken. Daarnaast bleek dat er bij families 3 en 5 dat ze hun woningen ook
wel eens verwarmden met behulp van een sierhaard.
6.6.1 Het gebruik verwarming (c.v. ketel)
Uit het enquêteonderzoek is gebleken dat het gedragspatroon van de families ten aanzien
van het verwarmen van de vertrekken verschillend is. De families gaven expliciet aan in
hoeveel ruimtes ze de verwarming aan of uit hadden staan zowel bij hun aan- als
afwezigheid gedurende het stookseizoen.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 44

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 45

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Tabel 26: Aantal verwarmde ruimten incl. badkamer
Opvallend hier is dat de families 2 en 8, ondanks hun lage verbruiken en zelfs bij hun
afwezigheid, de meeste ruimten verwarmen. Ten opzichte van deze twee families,
verwarmen families 3, 5 en 6 veel minder ruimten. Terwijl bij die woningen de meeste m 3
gas verbruikt is. Afgezien van het feit dat de mensen wel of niet thuis zijn zullen bij sommige
families de verwarmingen, weliswaar op een lagere temperatuur dan normaal, altijd
aanstaan. Des te meer ruimten op dat moment warm gestookt worden, des te meer m 3 gas
verbruikt wordt.
6.6.2. Het gebruik van een sierhaard
Uit het enquêteonderzoek is duidelijk naar voren gekomen dat families 3 en 5 over een
sierhaard, werkend op gas, beschikken.
De tabel hieronder laat de relaties zien tussen deze woningen en hun verbruiken.
Tabel 27: Het gebruik van sierhaard
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 46

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Uit deze tabel blijkt dat de families in bezit van een sierhaard toch de hoogste gasverbruiken
hebben. Familie 5 heeft aangegeven de sierhaard één keer per week te gebruiken, alleen is
niet bekend wat de duur hiervan is. Van familie 3 is helemaal niet in kaart gebracht hoe vaak
en hoelang ze het toestel gebruiken. Derhalve is het onmogelijk om exact de invloed van het
gebruik van de sierhaard in beeld te brengen.
6.7. Douchen
Het gebruik van warm water kan in principe toegewezen worden aan het afwassen in de
keuken en het gebruiken van warm water in de badkamer ten behoeve van douchen, baden,
etc. Tijdens de enquête is alleen rekening gehouden met het warmwatergebruik in de
badkamer, doordat het warm water voor het afwassen lastig in beeld kon worden gebracht.
Bij de families aan de Beekoever en de Bosrand is in beeld gebracht hoeveel uren ze per
week douchen en hoe vaak ze wekelijks het ligbad gebruiken.
6.7.1. Douchen
Elke familie geeft aan dat de wasmachine en vaatwasser aangesloten is op een koud water
aansluiting. Hierin zijn dan ook geen uitzonderingen. Het verschil in het gebruik van
warmwater is vooral terug te vinden bij het douchen. Hieronder is een overzicht
weergegeven waarin te zien is hoeveel minuten de families per week douchen. Vervolgens is
het aantal minuten vertaald in het verbruik in gas en de kosten die hiermee gemoeid zijn. Dit
is op basis van kengetallen en op de volgende manier berekend: kraanwater in Nederland is
+/- 10 o C wanneer dit niet verwarmd is. In de berekeningen is aangenomen dat het water
ongeveer 40 o C moet zijn, dit betekent dat het water met 30 o C verwarmd moeten worden.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 47

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Tabel 28: Gemiddelde douchen per week
In deze tabel is een grote spreiding te zien in de gemiddelde tijd dat er gedoucht wordt. Deze
minuten zijn opgegeven door bewoners. Voor het verwarmen van het water en de
bijkomende kosten van gas is uitgegaan van kengetallen. In alle gevallen in Zutphen zal deze
temperatuurstijging behaald worden doormiddel van een HR-combiketel. Om 1000 liter
water te verwarmen met een HR-combiketel met 85% rendement is er ongeveer 5,3 m 3
aardgas nodig. (Ecoshower)
Uitgaande van een gasprijs van 58 cent per m 3 kost het verwarmen van 1000 liter water
€ 3,07. Opvallend is dat familie 6 en 3 respectievelijk de hoogste kosten hebben, hierdoor is
de hoogte van hun gasverbruik enigszins verklaarbaar. Families 2 en 8 die de laagste
verbruiken hebben, douchen over het algemeen ook veel.
6.7.2. Het gebruik van een ligbad
Alle families beschikken over een ligbad in hun badkamers. Op twee families na, gebruiken
de resterende families het ligbad in verschillende gebruikspatronen, variërend tussen elke
dag en slechts 1 keer per maand.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 48

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Tabel 29: Het gebruik van ligbad
Uit deze tabel blijkt duidelijk dat de families 5 en 6 met de hoogste verbruiken, vaker dan de
andere families gebruik maken van het ligbad. Dit geldt niet voor familie 3, die ondanks het
hoogste gasverbruik toch maar één keer per maand het ligbad gebruikt.
6.8. Deelconclusie
Bij het enquêteonderzoek onder bewoners van dit onderzoek is gekeken naar de
gezinsverhoudingen, de aanwezigheid van bewoners, de inregeling van thermostaat en de
wijze waarop de mensen thuis koken, stoken, douchen en hun woningen ventileren.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 49

Verbruiksniveau
Laag
Midden
Hoog
Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
De tabel hieronder geeft de enquêteresultaten die te maken hebben met de bewoners:
Woningen
Gasverbruik
Gezinsverh.
Aantal kinderen per familie
Aanwezig
Aantal uren per werkbare dagen
Inregeling
thermostaat
Overdag (en bij aanwezigheid)
Nacht (en bij afwezigheid)
Gebruik WTW
Bewonersaspecten
Ventileren Stoken
Douchen
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 50
Ventilatieroosters
Openstaande ramen
Overige
Verwarmen aantal ruimten bij
aanwezigheid
Verwarmen aantal ruimten bij
afwezigheid
220 € 281,32
2 960 3 75 19°C 15°C x x x 8 0
300 € 383,76 5
8 1250 2 84 19,5°C 15°C x x 7 0
7 1390 3 54 21°C 17°C x x x 3 5 125 € 159,64
4 1391 2 65 20°C 18°C x x 4 1 - 2
1 1625 3 51 19°C 18°C x x x 3 5 100 € 127,92 2
6 1850 3 51 19°C 16,5°C x x x x 1 5 480 € 613,60 12
5 2000 3 60 20°C 18°C x x x x 3 6 x 175 € 223,60 31
3 2400 2 54 21°C 16°C x x x x 4 1 x 560 € 716,56 1
Tabel 30: Overzicht van de onderzoeksresultaten
Gezinsverhouding
Opvallend om te zien is dat het verschil tussen de families, als het gaat om het aantal
kinderen per familie, niet de grote spreiding van het gasverbruik kan verklaren. Dit geldt ook
voor de leeftijd van de kinderen, waarvan op voorhand zou worden gedacht dat de families
met oudere kinderen in doorsnee meer gas zouden verbruiken.
Aanwezigheid
Er is te zien dat de families 1 en 6 in vergelijking tot de families 2 en 8 veel minder thuis zijn,
terwijl ze eigenlijk veel hogere gasverbruiken hebben. Dit komt erop neer dat de
aanwezigheid van de familie niet per definitie het grote verschil van het gasverbruik kan
verklaren.
Gebruik Sierhaard
Aantal minuten per week
Kosten opwarmen op jaarbasis
Gebruiken ligbad (keer/maand)

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Inregeling thermostaat
Bij de aanwezigheid van de families zou logischerwijs meer gas worden verbruikt om de
ruimtes binnen te verwarmen. Opvallend is dat familie 2 de thermostaat op 19°C heeft
ingesteld op het moment dat ze thuis zijn. Familie 8 zet bij hun aanwezigheid de thermostaat
op 19,5°C. Maar bij hun afwezigheid staat de thermostaat net als bij familie 2 ingesteld op
15°C. Ondanks de vergelijkbare thermostaatinregeling bij die woningen, is er toch sprake van
290 m 3 verschil in gasverbruik tussen beide families. Verder is te zien dat er geen verband
tussen de families zit. Families 4 en 1 hebben ondanks de vergelijkbaarheid in de
binnentemperaturen, toch een groot verschil in gasverbruik. Het komt er op neer dat er
bijna geen sprake kan zijn van transmissieverlies via de thermische schil. Het verschil in
gasverbruik zit hoogstwaarschijnlijk in het stookgedrag van de mensen.
Ventileren
Verder is te zien dat families 3, 5 en 6 hun woningen naast het gebruik van WTW, ook op een
natuurlijke wijze ventileren. Opvallend is dat het merendeel van de families voortdurend de
ramen en de ventilatieroosters op de slaapkamers heeft openstaan. Bij families 3 en 5
gebeurt dit zelfs 24 uur per dag en tevens in de winterperiode. Op jaarbasis kan dit leiden tot
een grote hoeveelheid warmteverlies bij de betreffende woningen. Daarentegen zetten
families 2 en 8 hun ramen of roosters open op het moment dat ze behoefte hebben aan
extra ventilatie.
Stoken
Opvallend is dat de families 2 en 8, ondanks hun lage verbruiken en zelfs bij hun afwezigheid,
de meeste ruimten verwarmen. In vergelijking tot deze twee families, verwarmen families 3,
5 en 6 veel minder ruimten. Terwijl bij die woningen de meeste m 3 gas verbruikt is. Los van
het feit of mensen wel of niet thuis zijn staat de verwarmingen bij sommige families altijd
aan. Des te meer ruimten op dat moment gestookt worden, des te meer m 3 gas verbruikt zal
worden.
Douchen
Door de families is globaal aangegeven hoeveel minuten ze gemiddeld per week douchen.
Deze minuten zijn aan de hand van de kengetallen omgezet in euro’s, waardoor de
verschillen nog zichtbaarder zijn geworden. Uitschieters zijn familie 3 en 6 met de hoge
kosten voor warm water ten behoeve van het douchen. Daarnaast is ook duidelijk te zien dat
het gasverbruik door families 2 en 8, voor een groot deel gebaseerd is op hun douchgedrag.
Dit geldt niet voor familie 3, die ondanks het hoogste gasverbruik toch maar één keer per
maand het ligbad gebruikt.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 51

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
7. Conclusie
De basis voor dit onderzoek wordt gevormd door het in beeld brengen van de mogelijke
oorzaken van de verschillen in gasverbruik onder een achttal vergelijkbare woningen in een
VINEX wijk in de stad Zutphen. De spreiding bedroeg 1.440 m 3 gas per jaar (het verschil
tussen de laagste en de hoogste verbruikers). De woningen stammen uit hetzelfde
bouwproject, zijn van hetzelfde type en zijn in hetzelfde jaar gebouwd. De
gezinssamenstellingen zijn vergelijkbaar zowel in aantal als in leeftijd van de gezinsleden.
Het verschil in gasverbruik is aan de hand van het visgraatmodel, waarin op een geordende
en visuele wijze de mogelijke oorzaken in beeld zijn gebracht. De vier essentiële
hoofdoorzaken (bewoners, de woning, de thermische schil en de installaties) zijn ontleed in
een aantal mogelijke deeloorzaken.
Met betrekking tot de eventuele oorzaken is getracht om middels het enquêteonderzoek
een indicatie te geven van de huidige woonsituatie en het gedrag van de families. Daarnaast
is naar de bouwkundige staat van de woningen met behulp infraroodonderzoek.
Infraroodonderzoek
Middels infraroodonderzoek is de kwaliteit van de thermische schil beoordeeld en zijn
warmtelekken opgespoord. Er kan geconcludeerd worden dat de verschillen in gasverbruik
niet te verklaren zijn door de bouwkundige knelpunten, wel door het gedrag van de mensen
als het gaat om het gebruiken van de ramen of ventilatieroosters. Bij de woningen 1,3,
5,6,7,8 was dit duidelijk zichtbaar.
Enquêteonderzoek
Verder is een enquêteonderzoek uitgevoerd naar het aantal ruimtes, de oriëntatie van de
woningen en de aanwezige installaties. Daarnaast zijn aspecten die te maken hebben met de
families, zoals gezinsverhoudingen, de aanwezigheid van bewoners, de inregeling van
thermostaat en hun gedrag ten aanzien van koken, stoken, douchen en ventileren
onderzocht.
Woning
Gebleken is dat een woning met de meeste ruimtes niet per definitie het hoogste
gasverbruik heeft. Wat betreft de oriëntatie van de woningen is theoretisch berekend dat
deze tot verschillen in het gasverbruik zouden kunnen leiden. Woning 8 heeft door zijn
ligging op het zuidoosten een lager gasverbruik dan de 7 andere woningen die georiënteerd
zijn op het noordoosten.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 52

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
Installaties en ventilatiesystemen
De toepassing van een nieuwe cv-ketel met een hoger rendement door familie 8 betekende
voor hen een vermindering van het gasverbruik. Wat betreft de ventilatie is nauwelijks een
link te leggen tussen het gebruik van de WTW-installatie en de invloed daarvan op het
gasverbruik. Daarentegen heeft het gebruik van natuurlijke ventilatie wel gevolgen voor de
toename van het gasverbruik. Familie 3 en 5, met respectievelijk de hoogste
energieverbruiken, zetten bijna overal de roosters open.
Bewoners
Het bleek dat het verschil tussen de families (in aantal kinderen per familie) niet de grote
spreiding in het gasverbruik verklaren. Dit geldt ook voor de leeftijd van de kinderen. Ook is
gebleken dat de aanwezigheid van de familie niet van invloed is op de spreiding van het
gasverbruik. Dit is te constateren bij families 1 en 6, welke het minst thuis zijn en niet
behoren tot de laagste verbruikers.
Ten aanzien van de thermostaatinregeling is het belangrijk om te zeggen dat er geen
correlatie is tussen de families en de binnentemperatuur. Families 1 en 4 hebben ondanks
de vergelijkbaarheid in de binnentemperaturen, toch één groot verschil in het gasverbruik.
Het komt er op neer dat er bijna geen sprake is van transmissieverlies via de thermische
schil. Het verschil in gasverbruik zit hoogstwaarschijnlijk in het gedrag van de mensen.
Om het comfort binnen hun woningen te optimaliseren ventileren families 3, 5 en 6 hun
woningen naast het WTW gebruik ook middels de openstaande onderdelen. Families 3 en 5
ventileren hun woning constant en zelfs 24 uur per dag, ook in het stookseizoen.
Vermoedelijk leidt dit tot veel energieverlies tijdens het stoken.
Families 2 en 8 verwarmen, ondanks hun lage verbruiken en zelfs bij hun afwezigheid, de
meeste ruimtes in hun woningen. Dit in tegenstelling tot families 3, 5 en 6 die veel minder
ruimtes warm stoken. Terwijl bij die woningen de meeste vierkante meter gas verbruikt is.
Tot slot is gebleken dat een grote spreiding te zien is in de gemiddelde tijd dat er gedoucht
wordt. Uitschieters zijn familie 3 en 6 met hoge kosten voor warm water ten behoeve van
het douchen. Daarnaast is ook duidelijk te zien dat het gasverbruik door de families 2 en 8
voor een groot deel gebaseerd is op hun douchgedrag. Dit geldt niet voor familie 3, die
ondanks het hoogste gasverbruik toch maar één keer per maand het ligbad gebruikt.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 53

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
8. Aanbeveling
Naar aanleiding van de getrokken conclusies worden hier enkele aanbevelingen
geformuleerd. De aanbevelingen zijn gebaseerd op het gebruik c.q. gedrag van de families
dat te maken heeft met hun douche-, kook-, stook- en ventilatiegedrag.
Douchen
Met het onderzoek is aangetoond dat het aantal keren douchen en de duur daarvan van
invloed is op het totale gasverbruik. Dit geldt ook voor het regelmatig gebruiken van het
ligbad. Dit moet leiden tot bewustwording van de gezinsleden om in de toekomst zuiniger
om te gaan met het warm waterverbruik door:
- Toepassing van waterbesparende douchekranen;
- Niet langer dan nodig onder de douche te staan;
- Niet onnodig het warm water te laten lopen tijdens het douchen en tanden poetsen.
- Minder gebruik van het ligbad.
Stoken
Ondanks de variatie in het stookgedrag van de families is de bewustheid ten aanzien van het
verwarmen van de ruimten en de bekendheid van de mensen met de inregeling van de
thermostaat allerzins wenselijk. Het minimaal verwarmen van de ruimtes, alsmede het
daarin vasthouden van de warmte kan leiden tot een minimalisering van het gasverbruik
doordat niet voortdurend gestookt hoeft te worden. Dit geldt ook voor de inregeling van de
thermostaat en tevens voor de aan- en afwezigheid van de mensen.
Ventileren
In dit onderzoek is bewezen dat de wijze van ventileren ten grondslag ligt aan de spreiding
van het gasverbruik. De bewoners dienen in de toekomst adequater hun woningen te
ventileren. Het veelvuldig openzetten van ramen en roosters, voornamelijk in de periode dat
veel gestookt wordt, kan veel gasverbruik tot gevolg hebben.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 54

Werkplaats Klimaatneutraal Renoveren
9. Bibliografie
Funda. (2012, november). Opgeroepen op november 22, 2012, van Funda:
http://www.funda.nl/koop/verkocht/zutphen/huis-47115537-de-beekoever-28/
Woning Zutphen. (2012, november). Opgehaald van Funda:
http://www.funda.nl/koop/verkocht/zutphen/huis-47115537-de-beekoever-28/
BTSG. (2012). Visgraatdiagraam. Opgeroepen op oktober 2012, van BTSG:
http://www.btsg.nl/infobulletin/visgraatdiagram.html
Ecoshower. (sd). Besparingsberekening 4 gezinshuishouden . Opgeroepen op 10 2012, van
Ecoshower: http://www.ecoshower.nl/Besparingsberekening-4gezinshuishouden.html
Roggeveen, A. (1998). Principe vloerdetail. Waddinxveen: Gemeente Zutphen.
Veen, V. d. (2010). Overzicht gasverbruik. Zuphen, Overijssel, Twente, Nederland: Stichting
Pioneering.
De oorzaken van verschillen in gasverbruik Pagina 55