Tento.be

I
an
0
0
z
UJ
UJ
0
z

AMVC-Letteren huis
Het geheugen van de Vlaamse literatuur
Van Vlaamsche Letterkunde tot Letterenhuis
De geschiedenis van het AMVC-Letterenhuis in
Antwerpen gaat terug tot 1912. Toen herdacht de stad de
honderdste geboortedag van Hendrik Conscience.
Die herdenking was de impuls om in 1933 een Museum
van de Vlaamsche Letterkunde te openen. Het vond
onderdak in het Huis De Beuckelaer aan de
Minderbroedersrui, een neoclassicistisch herenhuis uit 1850.
In 1945 kreeg het museum de nieuwe naam Archief en
Museum voor het Vlaamse Cultuurleven. Het AMVC
was immers uitgegroeid tot het centrale archief en
documentatiecentrum voor de letteren, de podiumkunsten,
de muziek, de plastische kunsten en de Vlaamse Beweging.
Die collectie begint met stukken van het einde van de
achttiende eeuw, toen de eerste protesten weerklonken
tegen de verwaarlozing van het Nederlands in Vlaanderen.
Het AMVC bewaart zo'n twee miljoen brieven en
handschriften van personen, verenigingen, organisaties
en gezelschappen. In 1958 werd het huidige gebouw in
gebruik genomen. Het is de versmelting van het Huis De
Beuckelaer en een achttiende-eeuws notarishuis aan de
Minderbroedersstraat 22, waar de huidige hoofdingang
zich bevindt.
In 2002 werd het AMVC het 'Letterenhuis'. Voortaan zal
het collectieprofiel en de werking zich opnieuw toespitsen
op het bronnenmateriaal van Vlaamse literatuur en het
letterenbedrijf.
Op 16 oktober 2004 ging het AMVC-Letterenhuis in zijn
nieuwe gedaante van start. Zeven jaar eerder, in 1997,
was het als stedelijk museum losgekomen van de
Antwerpse Stadsbibliotheek en had het een eigen imago
en een eigen budget gekregen. Meteen was de nieuwe
toekomst voor het 'oude' AMVC begonnen.
In 2002 werd het archiefdecreet van kracht. Dat voorzag
in erkenning van en subsidiëring voor culturele thema­
archieven. Het AMVC was kandidaat voor het thema
'literair erfgoed', meer concreet 200 jaar Vlaams Literair
Erfgoed. Dat is ook de kerntaak van de instelling­
nieuwe-stijl geworden. Van 1 januari 2004 af is ze ook
officieel erkend en gesubsidieerd als thema-archief voor
het literaire erfgoed. De resultaten van de nieuwe
werking zijn bemoedigend: een prachtig vormgegeven
museumopstelling, een enthousiaste ploeg, veel tevreden
bezoekers: groepen, jongeren en volwassenen.
Het archief groeit jaarlijks aan met een paar honderd
meter. Het gaat niet altijd om integrale schrijversarchieven.
Het Huis De Beuckelaer
aan de Minderbroedersrui
in 1912. Hier vond het
Museum van de Vlaamsche
Letterkunde onderdak.
AMVC- Lefferenhuis
3

AMVC·Letterenhuis
Vaak zijn het kleine pakjes documenten, losse hand­
schriften of een correspondentie. Een team van dertien
mensen gaat daarmee aan de slag. Echter niet uitsluitend
want ze bouwen ook tentoonstellingen, begeleiden
onderzoekers, beheren het magazijn en houden toezicht
in de leeszaal. Er worden reproducties besteld, er zijn
bruikleenaanvragen en er is het collectiebeheer. Voor dat
takenpakket is dertien mensen veel te weinig. Met de
subsidies die de erkenning van het Letterenhuis
opleverde konden alvast vier extra archiefmedewerkers
worden aangeworven.
De ontsluiting: Agrippa en tentoonstelling
Een literaire nalatenschap is een geheel dat samen hoort.
Het kan foto's, brieven, handschriften, notitie- en adres­
boekjes en tal van andere documenten bevatten.
De ordening van een dergelijk archief moet er toe leiden
dat er een structuur in de papieren ontstaat. Daarna
volgt een grondige beschrijving van de voornaamste
documenten, brieven en handschriften in Agrippa, de AMVC -
Letterenhuis databank. Dat gebeurt ook met de foto's die
meteen gedigitaliseerd worden. De geordende en beschreven
archiefonderdelen worden voorzien van een eigendoms­
kenmerk, in zuurvrije omslagen verpakt en opgeborgen
in het depot. Onderzoekers kunnen ze dan opvragen en
in de leeszaal raadplegen. Agrippa is via het internet
voor iedereen toegankelijk, wat betekent dat de
bezoeker van uit zijn luie stoel kan opzoeken van welke
auteurs er archiefmateriaal wordt bewaard. Via Zuurvrij,
het halfjaarlijks berichtenblad van het Letterenhuis, wordt
de belangstellende op de hoogte gehouden van de werking,
de nieuwe aanwinsten, onderzoeksprojecten, tentoonstellingen
en lezingen.
Het wetenschappelijk onderzoek gebeurt door vorsers
en studenten. Zij maken van het bronnenmateriaal
gebruik voor het schrijven van een biografie, het uitgeven
van een tekst of een correspondentie en voor een artikel.
Het is niet altijd eenvoudig om al het materiaal door te
nemen: het literair archief van een auteur bevat doorgaans
geen brieven van hemzelf, maar alleen brieven die hij
van zijn correspondenten kreeg toegestuurd. Voor de
antwoorden moet de onderzoeker terecht in de archieven
van de respectieve correspondenten.
Agrippa is een 'diepere' vorm van ontsluiting, de
permanente tentoonstelling is een 'verdere' vorm van
ontsluiting. Bij het vormgeven van de nieuwe museum­
opstelling wou men aanvankelijk 'thematisch' werken
en daarbinnen 'diachroon', van het verleden naar het
heden en omgekeerd. Maar jongeren hebben nu doorgaans
te weinig historisch besef zodat een thematische
opstelling niet aangewezen was. Thematische opstellingen
laten ook vaak heel grote hiaten. Met een chronologische
benadering daarentegen is er ook aandacht voor de
mindere goden. Op de eerste verdieping zullen tijdelijke
tentoonstellingen worden ingericht die dieper ingaan op
zelf uitgewerkte of aangedragen thema's. Tweehonderd
jaar Vlaamse Letteren is één groot verhaal met talloze
verhaallijnen en prachtige thema's.
Het AMVC-Letterenhuis mikt vooral op scholieren van de
laatste twee jaren van het middelbaar onderwijs en op
volwassenen.
4
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/2
Bij het binnenkomen van de prachtig vormgegeven
ruimte is er één grote chronologische muurtabel met de
Vlaamse auteurs, het wereldgebeuren en verwijzingen
naar de wereldliteratuur. Die tijdsband maakt meteen
duidelijk welke achterstand Vlaanderen had. Er zijn de
taalminnaars en -ijveraars van het eerste uur. Er is de
negentiende eeuw met als scheidingslijn de Eerste
Wereldoorlog, het interbellum en de breuk bij de Tweede
Wereldoorlog en tenslotte de periode na 1950. Binnen die
blokken zijn dubbelverhalen ontwikkeld rond literaire
iconen. Er is de confrontatie tussen de negentiende-eeuwse
figuren Hendrik Conscience en Cyriel Buysse, tussen de
tegenpolen Guido Gezelle en Karel van de Woestijne en
tussen de dorpse Stijn Streuvels en de steedse Willem
Elsschot In de tijdslijn zit ook een overzicht van de Vlaamse
literaire tijdschriften en zijn ook schuifjes aangebracht met
klanktragmen ten. Van een aantal auteurs hoop je de stem
te horen maar vaak zijn ze geboren of hebben geleefd toen
de registratie van klank nog in de kinderschoenen stond.
In het overzicht is er ook aandacht voor de Franssprekende
en -schrijvende Vlamingen zoals Maurice Maeterlinck,
Georges Eeckhoud en Georges Rodenbach. Er staan op
het overzicht ook minder bekende namen.
Een andere lijn toont de breuk ter hoogte van de Eerste
Wereldoorlog met enerzijds Filip de Pillecyn, Cyriel
Verschaeve en Jozef Simons en anderzijds Paul van
Ostaijen. Die laatste haalt in Vlaanderen een Europees
niveau binnen.
De Consciencezaal in het
Museum van de Vlaamsche
Letterkunde, dat in 1933
werd geopend.
AMVc- Letterenhuis
Eerstesteenlegging van het
Archief en Museum voor
het Vlaamse Cultuurleven
op 31 januari 1954.
AMVC- Letterenhuis
Interieur van het Huis De
Beuckelaer in 1912.
AMVC· Letterenhuis

6 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/2
De indrukwekkende
verzameling affiches in het
depot van het AMVC·
Letterenhuis.
Foto: Michel Wuyts
Eindeliikt Lanoye genaaid,
gebonden & in leer, een
eigenzinnige tijdelijke
tentoonstelling in het
AMVC-Letteren huis.
Verder is er aandacht voor de streekgebonden schrijvers
van het einde van de negentiende, begin twintigste
eeuw zoals Felix Timmermans. De bezoeker kan met
touch screen een plaats aantoetsen op de kaart van
Vlaanderen. Dan verschijnt informatie en hoort de
bezoeker de stem van de schrijver en een voorgelezen
fragment uit het werk. De benadering is ruimer dan
streekliteratuur maar een aantal auteurs passen hier
perfect.
De periode na 1950 vormt het zwaartepunt van de
tentoonstelling. Het is het verhaal van vormexperimenten
en engagement. De bezoeker vindt er handgeschreven
werk van Hugo Claus, Paul Snoek en Ivo Michiels.
Er is De Kapellekensbaan van Louis-Paul Boon, er zijn
Walter van den Broeck, Leonard Nolens, Jef Geeraerts,
Herman de Coninck, Kristien Hemmerechts, Lieve Joris,
Paul Mennes en Peter Verhelst Er is ook Ten Oorlog van
Tom Lanoye.
De bezoeker krijgt handschriften, brieven, foto's,
affiches, schilderijen en beeldhouwwerken geserveerd.
Aan een aantal debutanten uit de jaren tachtig en
negentig van de vorige eeuw heeft het museum een
'object' gevraagd dat verband houdt met hun leven of
werk. Drieënvijftig zijn er op ingegaan. Er zijn er zeer
inventieve bij zoals de 'delete'-knop van Peter Verhelst
Van jongere auteurs zijn er uiteraard heel veel klank- en
beeldfragmenten.

Het belang van literair erfgoed
Literair erfgoed leert jongeren dat literatuur niet zomaar
tot stand komt. Er gaan notities, klad versies, handschriften,
typoscripten, verbeterde drukproeven en dergelijke aan
vooraf. Dat papieren literaire erfgoed is belangrijk voor
de literatuurgeschiedenis. Wanneer een onderzoeker een
biografie schrijft gaat hij niet alleen voort op interviews
met direct betrokkenen. Hij moet kunnen graven in de
papieren bronnen van de auteur zelf. Dat geldt ook voor
de geschiedschrijving van een uitgeverij of van de
correspondentie tussen twee auteurs. Alleen een grondige
studie van het bronnenmateriaal kan de basis zijn voor
een wetenschappelijke literatuurgeschiedenis. En dat
bronnenmateriaal is dan zeker niet beperkt tot de literaire
nalatenschappen van de gecanoniseerde schrijvers: ook
de papieren van de mindere goden, de oprichters van of
medewerkers aan kleine tijdschriften kunnen prachtige
verhalen opleveren. Dat zijn de bouwstenen van het
huidige geëmancipeerd literaire klimaat. Je kan er ook
mooie tentoonstellingen mee bouwen. Het handschrift
van Paul van Ostaijen is een kunstwerk op zich. De mooie
kalligrafie van Bezette Stad is van een ander gehalte dan
het handschrift van Louis-Paul Boon. Zijn pietepeuterig
krabbels met doorhalingen, toevoegingen en wijzigingen
zien er niet uit maar ze zeggen heel veel over hoe zijn
werk tot stand kwam.
AMVC·Letterenhuis
De verhouding Letterenhuis · schrijvershuizen
Het AMVC-Letterenhuis heeft in principe niets te
maken met de geboortehuizen, de schrijvershuizen en
de literaire musea in Vlaanderen. Schrijvershuizen zijn
gestolde levens, niet eens altijd authentieke ruimtes,
gevuld met heimweevolle parafernalia. De archieven
van de auteur bevinden zich bijna alle in het
AMVC-Letterenhuis.
De schrijvershuizen verschillen onderling ook erg van
statuut, inhoud en vormgeving.
Zo is het door Stijn Streuvels gebouwde en bewoonde
Lijsternest een zorgvuldig bewaard schrijn, een zwaar
gesubsidieerd monument van de Provincie West-Vlaanderen,
gelegen in een beschermde site. Het achttiende-eeuwse
museum René De Clercq daarentegen moet het rooien
met veel beperkter middelen van de gemeente Deerlijk,
ligt er wat verwezen bij en bevat naast veel en interessante
informatie over de schrijver ook elementen die het tot
een folkloremuseum maken. Er zijn hevige voor- en
fervente tegenstanders van schrijvershuizen. De instand­
houding ervan kost handenvol geld aan de gemeenschap.
Het is een concept uit de vorige eeuw waarvan
sommigen zich afvragen of het nog een toekomst en een
meerwaarde heeft. Een geboortehuis van Herman
Brusselmans of Tom Lanoye bijvoorbeeld zit er niet
meteen aan te komen. Wa t er nu is heeft in zijn context
belang maar verdient minstens een meer uniforme en
kwalitatief hoogstaande aanpak die kadert in een
samenleving van het begin van de éénentwintigste eeuw.
Chronologische muurtabel
met de Vlaamse auteurs in
de permanente
tentoonstelling van het
AMVC·Letterenhuis.

Louis-Paul Boon op de
brug van een sas.
AMVC-Letterenhuis
Louis-Paul Boon
Aalst, 15 maart 1912- Erembodegem, 10 mei 1979
Stedeliik Museum Aalst
8
Van ondinneke, valeer-traleer,
mossieu colson van tminnesterie
en tippetotje de schilderes ...
Typoscript van de eerste
pagina van Boons
Kapel/ekensbaan.
AMVC- Letterenhuis
dle de roman
en van mscar, van meneerke
brys en de kleine louis boJne
en zijn vader de oude boone
met zonder grote oustache,
van het socialisme en van de
oÜrgerij die 2 oorlogen op
haar !{op kreeg en ineenstuikte,
van vapeur met zijn goddeloze
uitvinding en van nonkel valeer­
traleer met zijn afgesneden
vinoer en zijn monsterhoofd,
n achilles derenancourt
die· directeur werd van de garenfaoriek
filature, en aaarna senator en
O.aarna misscüien minister,
' en van zijn broer norbert
die aan spoken geloofde en wJn­
marchand werd, van de dikke glemmasson
en zijn nar, van de schele ma.lvine en
net spiri tisms, en van al de rest die
nog veel meer omvat dan al wat hier
werd on6esomd maa.1· dat de SC!li'ijver
toevallib niet te binnen schiet
+ daare moderne herwerking van den-vos-reinaerde, gemp.
siJsä.scne droen, dc.:;bl·-dknipsels, foto's en tekeninpen,
waaraan meewerken
tminnesterie,
de ){antieke
-
·
Aalst is de karaktervolle stad van Dirk Martens,
de eerste boekdrukker in de Zuidelijke Nederlanden,
van de Dender en van de 'Voil Jeanetten'. Daar, onder de
fabrieksrook, woonde en schreef Louis-Paul Boon en
sprak er met nasale stem zijn sappig dialect. Boontje,
op een haar na Nobelprijswinnaar voor Literatuur.
Ladewijk (Louis) Pa u! Aalbrecht Boon is geboren in
Aalst op 15 maart 1912 als zoon van rijtuigschilder
Josephus (Jef) Theodorus Boon en Estelia (Stella)
Constantina VerbesteL De kleine Boon was regelmatig
ziek en las veel boeken. Zijn literaire wortels zitten daar,
maar ook bij zijn grootvader, de schoenlapper Sooi die
vertelde over Jan de Lichte. Die kwam later weer tot
leven in De Bende van Jan de Lichte (1953) en De Zoon van
Jan de Lichte (1961).
Na een tijd auto's te hebben geschilderd, schrijft Boon
zich in aan de Academie voor Beeldende Kunsten in
Aalst. In 1936 trouwt hij met Jeanette (Jeanneke) Charlotte
De Wolf. Ze krijgen één zoon, Jo. Jeanneke hield gedurende
jaren het gezin recht door naai- en verstelwerk te doen.
Boon vertelt in De Kapellekensbaan over de rol die
Jeanneke speelde in en voor zijn werk: "Daar belt men
aan en uw vrouw kijkt op en zegt: tzal weeral eens een
literatureluurder zijn, een gek, een kwiestenbiebel die
nooit een boek leest maar al de namen kent van al de
schrijvers en weet of zij in de ereklasse schrijven dan wel
naar bevordering A zullen moeten overgaan, gelijk
voetbalspelers ... iemand gelijk seeverman, die zei dat hij
uw boek niet ging kopen, vooraleer hij de critiek in de
bladen had gelezen." Het was Jeanneke die in 1942 het
manuscript van Boons eerste roman De Voorstad groeit
instuurt voor de Leo Krynprijs. Jeanneke had op de
bladzijde waar Louis daags voordien gestopt was met
schrijven de woorden 'Enzovoort, enzovoort' geschreven.
"Je boek is af," zei ze tegen Louis: "dikker moet dat niet
zijn want het is zeer schoon." Ze zond het in en Boon
won zijn eerste literaire prijs en 10.000 frank.
In 1942 begon Boon ook te schrijven aan De Kapellekensbaan
(1953). Samen met Zomer te Ter-Muren (1956) is dat zijn
absolute meesterwerk. "Het is een plas, een zee, een
chaos: het is het boek van al wat er op de kapellekensbaan
te horen en te zien viel, van tjaar 1800-en-zoveel tot op
deze dag," schreef Boon op de eerste bladzijde.
Na de Tweede Wereldoorlog gaat hij werken bij het
communistische blad De Rode Vaan, waar hij later wegens
besparingen weg moet. Hij wordt redactiesecretaris van
het weekblad Front en nog later werkt hij voor de
Vooruit waar hij tot in 1972 bijdragen voor schrijft.
Tijdens de laatste fase van zijn leven wordt hij bekend
voorPieter Daens (1971) en voor Het Geuzenboek (1979).
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/2

Boon als verteller, een
beeld van Marc De Bruyn
in de voortuin van het
Stedelijk Museum Aalst.
10
Louis-Paul Boon
'Boontje' de zwaarmoedige
Boon stierf op 10 mei 1979 aan zijn schrijftafel in
Erembodegem. Bert Vanheste in zijn boek De Baan op
met Boon - Een averechtse Leeswandeling in Aalst:
"Boon schreef tot op zijn sterfdag verder aan wat hij had
moeten laten liggen omdat hij ziek was of depressief, of
moest eten of voor de kost een krantenstukje schrijven
of in 't diepst van zijn gedachten onder Mieke Maaikes
rokken moest gluren. Hij schiep een schijnwereld, een
verbeelde wereld.
Hij ondernam een duizelingwekkende en tot mislukken
gedoemde poging om 'de keerzijde van de medaille van
de roman' te schrijven: 'Het Leven'. Het leven zoals het is.
Het onbeschrijfelijke leven. De averechtse, ongelooflijke
waarheid van Boon ... Slechts een niet of niet langer
door het literaire wereldje bedorven schrijver kan het in
zijn hoofd krijgen het plan voor een roman na de dood
van de roman te bedenken 'die het Ganse Leven zou
omvatten' terwijl hij maar al te goed beseft hoezeer hij
tekort zal schieten, dat zijn boek 'een zee (gaat) worden,
een plas, iets dat op niets trekt."
Boon stierf zwaarmoedig en levensmoe. Hij kon de
ouderdom en de eenzaamheid niet aanvaarden.
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VIAANDEREN 2005/2
Het Stedelijk Museum
Het Stedelijk Museum Aalst, waar het kleine maar fijne
Louis-Paul Boon-museum deel van uitmaakt, ligt aan de
Oude Vismarkt. In het museum is er verder ook een
collectie archeologisch-heemkundige relicten, beeld­
houwwerk, tapijtweefkunst, grafiek en sdlilderkunst.
En verder ook aandacht voor Daens, de schilder Valerius
De Saedeleer, een Edings wandtapijt uit de zestiende
eeuw, een laat-middeleeuws fresco in situ en het druk­
kersmateriaal van Dirk Martens. Het complex is al jaren
in restauratie en heeft ook een reële band met Boon.
Hier was de academie gevestigd waar hij zijn opleiding
als sierschilder kreeg. De (voorlopige) verzameling in
het museum geeft een goede kijk op de creatieve
duizendpoot Boon: als auteur en schrijver van kranten­
stukjes, als kunstschilder, tekenaar, beeldhouwer en
grafisch kunstenaar en als eigenaar van de beruchte
'feminatheek'.
Het stijgend aantal bezoekers bedraagt 16.000 per jaar.
Jeanneke en Louis kochten in 1948 een stuk grond in
Erembodegem. Ze bouwden er in 1953 een huis,
ontworpen door vriend-architect Albert Bontridder.
Boon gaf het huis de naam 'Isengrimus' naar één van de
figuren uit het Reinaert-verhaal. Bij de verkoop in 2004
heeft het financieel armlastige Aalst de aankoop en de
inrichting tot Boonmuseum nooit overwogen.
Het Stedelijk Museum heeft de schrijftafel aangekocht
waaraan Boon gestorven is. Het echte geboortehuisje in
Aalst is klein en banaal en verwijst op geen enkele
manier naar de schrijver. Het archief van Boon bevindt
zich grotendeels in het AMVC-Letterenhuis in
Antwerpen maar het stadsarchief van Aalst heeft ook
een uitgebreide verzameling manuscripten, Boontjes en
een veertigtal tekeningen en prenten.
Louis-Paul Boon, Noëma,
een collage op roze
achtergrond, 78 x 50 cm.
AMVC· Lefferenhuis.

1 1

.
Ernest Andreas Jozef Claes werd geboren in ztrMP
24 oktober 1885. In het landbouwersgezin van Jozef
Claes en Theresia Lernmens waren er negen kinderen.
Ernest kwam op de wereld in een stenen huis dat zijn
vader in 1867 had gebouwd. Steen als bouwmateriaal
was vrij uitzonderlijk in het overgangsgebied van
vruchtbare naar zandgrond. Het was ard labeur voor
weinig opbrengst en de huizen waren van leem en de
daken van stro. Vader Claes was naast boer ook boom­
kweker zodat het gezin niet onbemiddeld was.
De kleine Claes was een deugniet in een groot gezin in
het arme Vlaanderen van het einde van de negentiende,
begin twintigste eeuw. In de strafkamer van de school
-u't dk- j!-1-,
,...-, -. ". - --
/
rY= 21'..tr
--vZ, t
maakte Claes voor het eerst kennis met de literatuur:
hij vond en verslond er de De Leeuw van Vlaanderen van // · .;á ,1 -é L..- 1!.-
Hendrik Conscience. Claes was voorbestemd .om, zoals / v / / -"
•
• / .-/- .:::
:.&.- - ./ • -'- A. . '//
veel kinderen toen, op het land te werken maar ziJ·n ;;;"_ "14 - 7
/ /
/
zwakke gezondheid liet het nauwelijl

Jeroom en Benzamien,
immens populair door de
tv-serie. Ernest Claes,
samen met Jos Jacobs,
Maurits Balfoort, Nand
Oenolf, Luc Philips en
Robert Marcel, 1965.
AMVC· Lefferenhuis
Ernest Claes
Zichem, 24 oktober 1885- Ukkel, 2 september 1968
Museum Huize Ernest Claes
Kind van Hageland en Kempen
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/2 13

Ernest Claes
Aankondiging van de
Nationale Ernest
Claeshulde op 21 oktober
1955 in de Grote Feestzaal
van de Zoo te Antwerpen.
AMVC- Lefferenhuis
Nijvere Nest
Claes debuteerde al vroeg met enkele hoofdstukken van
De Witte dat uiteindelijk in 1929 als boek verschijnt en
een weergaloos succes zal worden in de Vlaamse
literatuur. Het is het verhaal van een hard leven dat voor
een vroegrijp kind in een wereld van volwassenen vaak
ongevoelig en liefdeloos was. Het is het grappige maar
ook trieste verhaal van een jongen die de pijn van het
zijn moet milderen met een lach. Met Timmermans en
Streuvels is Claes één van de meest gelezen en vertaalde
Vlaamse auteurs. Zijn ervaringen van de Eerste
Wereldoorlog schrijft hij neer in Namen 1914, Bei uns in
Deutschland (1919) en in de vaak harde bezettingsroman
De vulgaire Geschiedenis van Charelke Dop (1923).
De repressie na de Tweede Wereldoorlog beschrijft hij in
Cel 269 (1952) en Het was Lente (1953). Claes was vooral
een heimatschrijver en een verteller van verhalen over
zijn streek, zijn dorp en de boeren, de zwervers en de
pastoors die er woonden. Wannes Raps (1926), Pastoor
Campens zaliger (1935), Het Leven en de Dood van Victalis
van Gille (1951) en Het Leven van HermanCoene (1925 en
1930) zijn daar voorbeelden van. Deze landelijke
vertelkunst gaat over in herinneringen vol humor, ironie
en ontroering in Jeugd (1940) en in De oude Klok (1947).
Claes kon zeer precies types neerzetten maar hij bereikte
een hoogtepunt van stilistische schrijfkunst in Floere het
Fluwijn (1951) en een opmerkelijke psychologie in Kiki
(1925). Zijn werk Jeroom en Benzamien (1946) kreeg
landelijke bekendheid door de televisiebewerking net
zoals Het schamel Moederken, Pastoor Campens, De Moeder
en de drie Soldaten, Daar is een Mens verdronken en
De vulgaire Geschiedenis van Chareke Dop. Wij Heren van
Zichem was de titel van een televisiereeks die gepuurd
was uit verschillende verhalen.
14 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/2
De nieuwe dimensie van een geboortehuis
Ernest Claes leefde nog toen de jonge leraar Jan Van
Hemelrijck het geboortehuis in 1966 kocht en het
opnieuw inrichtte met oorspronkelijke voorwerpen -
daarbij geholpen door Claes. Het huis heeft anno 2005
net een opfrissing achter de rug. De sfeer blijft, maar er
is, naast moderniseringswerken, ook een bezoekers­
centrum met een meer thematische opstelling en
aandacht voor de omliggende natuur aan toegevoegd.
De archiefruimte is moderner en toegankelijker
geworden. De wieg van Claes staat er en ook een recent
verworven reiskoffer. De ruimtes en de indeling van het
huis zijn typisch voor een boerenwoning van het einde
van de negentiende eeuw: kleine kamers met een laag
plafond en een half verzonken kelder met daarboven
een voutekamer. De keuken is interessant omdat zij een
aangebouwde bakoven heeft die normaal los van het
huis stond omwille van het brandgevaar. Verder staat
het huis vol met sier- en gebruiksvoorwerpen uit de
eerste helft van de twintigste eeuw en krijgt daardoor
stilaan een folkolore-betekenis. Waar diende een
karnton voor? Hoe waste, kookte, at men in 1899?
Wat is een hespenkroon? Dit is echte volkskunde en het
blijft bij voorkeur goed bewaard voor toekomstige
generaties die willen weten hoe de Vlaamse mens meer
dan een eeuw geleden leefde. De onmiddellijke
omgeving van het huis is een ecologisch leerpad.
Het bezoekersaantal gaat wat achteruit en bedraagt nu
zo'n 5.000. Het is hoger geweest door de heruitzendingen
van de Heren van Zichem, De Witte en Jeroom en Benzamien
bij vijftig jaar televisie. De combinatie literatuur en
natuurbehoud is niet onzinnig omdat de natuur in het
werk van Claes sterk aanwezig is. Maar ze is ook
belangrijk omdat heel jonge mensen niet meer geboeid
raken door Claes alleen. Voor natuurbeleving in de
Deroerbroeken daarentegen wel. Het museum werkt nu
meer thematisch. Kasten met informatie over de
stroperij, de folklore rond Wannes Raps en wat daarvan
nog terug te vinden is in de Demerbroeken. Hoe zien de
marter en de wezel uit Floere het Fluwijn er uit? Wat is
turf? Wat zijn turfputten? Wat is een trilveen? Het zijn
vragen die kunnen worden gesteld aan de hand van een
fragmenten uit boeken van Claes. Ze halen er in het
museum dan een turfspade bij en leggen zo de
verbinding tussen voorwerp, figuur en landschap.
De figuur van Claes laat men hier duidelijk los voor een
andere dimensie. Claes opende zijn geboortehuis op
29 april 1967. Sinds 1993 beheert Scherpenheuvel het
museum en het omliggende beschermde landschap.
80 jaar Ernest Claes: feest
met de beste fragmenten
uit de film De Witte, georganiseerd
door
Davidsfonds Mechelen in
1965.
AMVC- Lefferenhuis

DE BESTE FRAGMENTEN UIT DEZE FILM EN
BIOGRAFISCHE MONTAGE ERNEST CLAES
MAANDAG 18 OKTOBER 1965 TE 20 UUR
FEESTZAAL VOLKSBELANG
Ontwerp, vriJ naar Waroldblbllathoakoltgavo on vorantwoordoiiJko ultgovor Gorard Do Homolt, sproouwonhulsstraat J7, M eh Ion D111kk J Vorm Ulon

Guido Gezelle Museum Brugge
16
Dichten is geen kunste
kom,
geen kunste
dichten is een gunste
Gods
Een gunste!
(Guido Gezellemuseum)
Guido Gezelle
Brugge, 1 mei 1830- Brugge, 27 november 1899
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/2

Guido Gezelle in de tuin
van de familie Victor
Vercruysse te Kortrijk,
[ 1898]. Deze foto is de
basis van tal van
reproducties en postkaarten.
Op de meeste
daarvan kreeg Gezelle een
brilletje opgezet.
AMVC- Letterenhuis
Pijp en pen naast een
manuscript van de dichter
in het Guido Gezelle
Museum te Brugge.
'Winden waaien wolken wentlen'
Pieter Jan Gezelle, hoveniersknecht, was getrouwd met
Monica De Vriese, een boerendochter uit Wingene.
Hun oudste van negen kinderen was Guido Pieter
Theodoor Jozef Gezelle, geboren op 1 mei 1830. Guido
Gezelle werd één van Vlaanderens grootste dichters.
Gezelle werd gedoopt in de Sint-Annakerk in Brugge en
liep later ook lagere school in die buurt. De Rolweg,
waar hij woonde, was een bijzonder landelijk aandoend
stukje Brugge. Net binnen de dertiende-eeuwse
stadswallen stonden halfweg de negentiende eeuw nog
29 windmolens. In de vijftiende en zestiende eeuw was
daar het domein van de familie Ad omes. Een prent van
Jules De Bruycker toont de Rolweg in Gezelle's jeugd:
een zandweg in een volkse, armoedige buurt met heel
veel kantwerksters. Vader Gezelle was tuinman en
huurde van de wijnhandelaar Théodore-Dominique
Van de Walle een gedeelte van het grote buitenverblijf
waar hij de tuin onderhield en conciërge was.
Daar is Gezelle geboren en verbleef er tot hij in oktober
1846 vertrok naar het kleinseminarie in Roeselare voor
het resterend gedeelte van zijn humaniora.
Het eerste gedeelte had hij gevolgd aan het Onze-Lieve­
Vrouw ter Duinen bisschoppelijk college. Eén van zijn
leraars, E.H. P. Benoit, werd later de eerste Vlaamse
missionaris in Engeland en maakte Gezelle warm voor
Engeland en voor de poëzie.
Het kleinseminarie in Roeselare aanvaardde ook minder
kapitaalkrachtige kinderen zoals de jonge Gezelle. Voor
zijn priesterstudies keert hij terug naar Brugge en wordt
gewijd op tien mei 1854. Hij geeft les in Roeselare,
begeleidt er een groep Engelse leerlingen en heeft van
1857 tot 1859 de Poësisklassen, die hij zijn 'wonderjaren'
noemde. Die jaren van spirituele begeleiding, pedago­
gische inzet en taalstudie maken hem bewust van zijn
poëtisch talent en zijn originele Vlaamse taal virtuositeit.
Als een programma verschijnt Vlaemsche Dichtoefeningen
(1858) maar ook Kerkhofblommen (1858) is een voorbeeld
van zijn 'nieuwe' dichtkunst. In het crisisjaar 1859
verliest hij zijn meest geliefde leerling, Eugène van Oye
die niet meer naar school terugkeert. De schoolhiërarchie
vindt zijn pedagogische aanpak niet goed.
17

'k Hoore tuitend' hoornen'
Uit respect voor de grote
dichter stapt Jan Fabre uit
zijn schoenen. Beeld in de
tuin van het Guido Gezelle
Museum.
Gezelle verlaat Roeselare in 1860 en wordt directeur van
een Engels 'college' in Brugge en later onderrector van
het grote Engels missieseminarie. Rooms-katholieke
Engelsen kregen daar hun voorbereiding op het
priesterschap. Gezelle hield van Engeland en was er
graag missionaris geweest. Engeland was toen een
grootmacht van waaruit de hele wereld kon worden
bekeerd. Van 1860 dateert de vroegste 'daguerrotype'- foto
van Gezelle. Nog in 1860 verschijnt XXXIII
Kleengedichten, in 1862 Gedichten, Gezangen en Gebeden.
In 1865 wordt hij onderpastoor van de Sint-Walburga­
kerk en combineert de volkse, pastorale opdracht met
journalistieke activiteiten. Zijn geestelijke overheid wil
dat hij zijn pen leent voor antiliberale artikels. Hij wordt
redacteur van 't Jaer 30 of politieke wegwijzer voor treffelijke
lieden en ook 't Jaer 70. Die journalistiek draait uit op
rechtszaken. In 1871 wordt hij in één ervan in cassatie
veroordeeld, is moreel gebroken en bankroet.
1 8 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/2
'Ik ben een blomme en bloeie voor uwe oogen'
In 1872 plaatst de geestelijke hiërarchie hem over naar
Kortrijk waar de sfeer en de mentaliteit burgerlijk-rustig
zijn. Op zondag gaat Gezelle op de koffie en keuvelt bij
het genieten van een goede sigaar met de rijkere families.
Dat waren toen zowat zijn sponsors. In april 1872 verschijnt
de tweede uitgave van Kieengedicht jes. In 1873 start hij zijn
medewerking aan het Westvlaamsch Idioticon van De Bo.
In 1878 verschijnen Dichtoefeningen, in 1879 Gedichten,
Gezangen en Gebeden en zijn vertaling van de The Song of
Hiawatha verschijnt in 1886. Hij sticht het maandblad
Loquela, begint de Duikalmanakken (1885) en sticht het
tijdschrift Biekorf (1890). Op 8 juli 1886 wordt hij stichtend
lid van de Koninklijke Vlaamsche Academie en in 1890
lid van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde in
Leiden. Er heerst met andere woorden een relatieve stilte
in het leven van Gezelle. Over poëzie schrijft hij in 1873:
"God weet hoe geren kon ik zulke dingen van ambtswege
te doen krijgen." Op 23 maart 1889 werd hij in Kortrijk
ontheven van zijn taak als onderpastoor en hij wordt
rector van een kleine kloostergemeenschap. Zijn poëzie
bloeit voor de tweede keer. Hij schrijft Tijdkrans (1893),
Rijmsnoer (1897) en de postuum verschenen Laatste Verzen
(1901). In 1897 wordt hij in opdracht van Mgr. Waffelaert
bestuurder van de Engelse Kanunikessen in Brugge.
Die terugkeer naar zijn geboortestad was er te veel aan.
Hij overlijdt aan een kwalijke infectie op 27 november
1899. De Brugse krant La Patrie schrijft: "Rarement on a
vu funérailles plus belles, plus grandioses."
Guido Gezelle Museum in
het geboortehuis van de
dichter te Brugge.

Rolweg 64 Brugge
De Stad Brugge kocht in 1926 het geboortehuis en de grond
er omheen. In 1999 is het helemaal heringericht en toont
in vijf ruimtes documenten, drukwerken en realia die
het werk en het leven van Gezelle oproepen. Dat zijn
achtereenvolgens: Keuken & Voutekamer, Opleiding &
Vroege poëzie, Roeselare & Brugge, Kortrijk & Brugge
en Gang naar de Tuin. Hoewel Gezelle hier maar een
gedeelte van zijn leven heeft doorgebracht, is het door
de architectuur, de ligging, de inhoud en de vormgeving
een pittoresk en vooral zeer interessant geheel en een
hoogstaande ervaring. Om veiligheidsredenen - brand
en diefstal - zijn alle waardevolle documenten veilig
opgeborgen in een kluis en vervangen door
kleurenkopies. Met de huidige reproductietechniek is
het kwaliteitsverschil miniem.
Guido Gezelle
Waru1eer het zeer waardevolle, originele handschrift van
Dien Avond en die Rooze in het museum zou hangen zou
het na enkele jaren onherstelbaar beschadigd zijn.
Het museum krijgt gemiddeld 6.000 bezoekers per jaar.
Daarvan komt de helft uit Nederland. Naast streng
wetenschappelijke belangstelling zijn er twee
verenigingen die zich bezig houden met de studie van
Gezelle. Het meer academische Guido Gezelle
Genootschap en de Guido Gezelle Kring die het
tijdschrift Rijmtijd uitgeeft. Het AMVC-Letterenhuis en
de Biekorfbibliotheek archiveren heel wat
Gezelledocumenten.
Fee,tzaal der Hou1t-tt\Rt\T
onderda_g 21 Oo_gst om 2 ure en naM
Onthulling van 't bor,tbee!d van UIDO CEZEE ·
fOORDRACHTEN
den HR C. VERRitST Leeraar ter hoojeschoQl van Leuven
en den [erw:Heer BRULOOT Qndarpastor van C.L.VRouwkerk te Kortrijk
UZIII E" lEDEREn
'ezien en oedg,ekeurd in zitting uan den Scheenraad den 12J1.1ni 1902
Op bevel : le d.d.Stadssemlaris De Burgemeester en Schepenen.
C.Vt\NDt\Lt.SCHEPtNt A. Rt:.'YAt.R.T
Groot feest in Kortrijk op
21 augustus 1902 ter gelegenheid
van de onthulling
van het borstbeeld van
Guido Gezelle.
AMVC- Letterenhuis
19

Maurice Maeterlinck
Gent, 29 augustus 1862 - Saint-Jean Cap-Ferrat, Frankrijk, 5 mei 1949
Hotel Arnold Vander Haeghen Gent
Maurice Maeterlinck: de
Belgische Shakespeare.
AMVC- Letterenhuis
Het Maeterlinck-kabinet in
het Museum Arnold Vander
Haeghen te Gent is een
reconstructie van de
werkkamer van de
Nobelprijswinnaar in het
kasteel Orlamonde te Nice.
Maurice Polydore Marie Bernard Maeterlinck werd
geboren in Gent op 29 augustus 1862. Het geslacht
Maeterlinck woonde al ruim een eeuw in de stad.
Zijn vader Polydore Maeterlinck was notaris met rust.
''Today Sweden, the land of sagas and folk songs,
offers her world prize to the poet who has made us
perceive the tender vibrations of the melody that is
hidden in the he arts of men."
Zijn moeder Mathilde Van den Bossche was de dochter
van een rijke advocaat. Hij was kind in Gent en aan het
kanaal Gent-Terneuzen in Oostakker waar zijn ouders
een landgoed hadden. Zijn vader kweekte er groenten
en fruit en hield er bijen. Ongetwijfeld heeft hem dat
vanaf 1901 beïnvloed bij het schrijven van zijn
natuurwetenschappelijke werken.
C.D. af Wirsén, secretaris van de Zweedse Academie
op 10 december 1911 bij de uitreiking van de Nobelprijs aan Maurice Maeterlinck
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/2
Een 'oortje' schoolgeld
Hij liep 'oortjesschool' bij de Soeurs de Notre Dame van
het Institut du Nouveau Bosch (Nieuwen-Bosch).
Daar betaalden de kinderen elke morgen een oortje
schoolgeld. Omgerekend naar een hedendaagse waarde
was dat twee keer niets. Lager onderwijs kreeg hij in de
privé-school Ins ti tut Central en middelbaar onderwijs in
het Sint-Barbaracollege, waar Charles van Lerberghe en
Grégoire Le Roy zijn medestudenten waren. Maeterlinck
was al vroeg literair actief maar van dat werk is weinig
bewaard, behalve Dans les foncs (1883) dat in Jeune Belgique
verscheen. Maar van zijn eerste toneelstukken, gedichten,
korte romans en essays is verder niets bewaard gebleven.
Maeterlinck ging rechten studeren aan de Rijksuniversiteit
van Gent waar hij ook Emile Verhaeren ontmoette.
Net als Verhaeren spreekt hij Frans maar 'voelde' Vlaams.
Onder het mom van een bijscholing als pleiter vertrekt
hij samen met zijn vriend Grégoire Le Roy naar Parijs.
Hij ontmoet er Villiers de l'Isle-Adam, Saint-Pol Roux en
Stéphane Mallarmé en nog andere kopstukken van het
symbolisme. Ook Baudelaire, Rimbaud, Verlaine,
Huysmans en Mallarmé inspireren hem in hoge mate.
Na zijn reis besluit hij definitief schrijver te worden.
De Belgische Shakespeare
Terug in Gent werkt hij zijn rechtenstudies af, pleit een
paar keer maar in 1889 zegt hij de balie definitief vaarwel.
Hij ontwikkelt in die periode ook een diepe bewondering
voor de mysticus Ruusbroec. Hij gaat terug naar Parijs
en sticht er het tijdschrift La Pléiade dat later ook de eerste
gedichten van Serres chaudes (1889) publiceert.
Dan verschijnt ook het toneelstuk La Princesse Maleine
(1890). Daarin toont Maeterlinck voor het eerst een
gevoel voor mysterie en voor het bovennatuurlijke.
Octave Mirabeau vergelijkt hem in Le Figaro van
24 augustus 1890 prompt met Shakespeare. Zijn faam is
meteen gemaakt, ook omdat hij het fin de siècle precies
wist te vatten. Pelléas et Mélisande (1892), zijn meesterwerk
van symbolistisch drama, wordt gecreëerd in het Théatre
de !'Oeuvre in Parijs. Claude Debussy maakt er in 1902
een opera van waar ook Jean Sibelius aan meewerkt.
21

Nog in 1890 verschijnen een paar van zijn meest
representatieve werken van het symbolistische toneel:
L'Intruse en Les Aveugles die het probleem van het
menselijk lot, de dood en het geluk aansnijden. In 1891
schrijft hij ook Les Sept Princesses, een vertaling van
Die Chierheit der gheesteliken Brulacht (1340) van
Ruusbroec (L'Ornement des Noces Spirituelles).
Hij wil, wellicht vanuit een soort burgerlijke reflex, zijn
maatschappelijk positie verzekeren en postuleert voor
het ambt van vrederechter. Hij wordt het niet, wat onge­
twijfeld zijn dichterschap ten goede is gekomen en zijn
vertrek naar Frankrijk heeft in de hand gewerkt. Over
het zuiden van Frankrijk schrijft hij: "De natuur van de
Midi verbindt, harmoniseert, verheldert en zorgt voor
een scherpe afstelling van het eventueel onevenwichtige,
van alle mogelijke versnippering van zintuigen en geest.
Een eeuwenoude olijfboom onderwijst, moraliseert en
overtuigt evengoed als de beste filosoof." Hij vertaalt
ook Novalis en John Ford. Op 11 januari 1893 ontmoet hij
de Franse actrice Georgette Leblanc met wie hij vieren­
twintig jaar zal samenleven, ondermeer in Sainte-Wandrille
in Normandië. Dan volgt een minder sombere periode
waaruit de toneelstukken Marie Magdeleine (1910) en
Les Fiançailles (1918) dateren. Maar eerst was er L'Oiseau
Bleu (1908) dat in Moskou gecreëerd wordt en in
Londen, New York en Parijs triomfen oogst. In 1940
wordt het een film met Shirley Temple en in 1976 als
teken van vriendschap tussen Oost en West een 'remake'.
Graaf Maurice Maeterlinck
Maeterlinck's proza is een mengeling van mystiek, het
occultisme en zijn interesse voor de natuur. Het is zijn
reactie op het materialisme, de wetenschap en de mecha­
nisering van de maatschappij. De vragen waar men toen
wakker van lag gingen over de onsterfelijkheid van de
ziel, de essentie van de dood en het verwerven van
wijsheid. In 1896 verschijnt zijn eerste van een lange
reeks filosofische bespiegelingen, Le Trésor des Humbles,
met houtsneden van Frans Masereel. Daaruit spreekt
zijn fascinatie voor het menselijk lot en de dood.
Maeterlinck was een hevig voorstander van het 'moderne'
dat de mens moest leiden naar een beter begrip van zijn
bestaan en van zijn lot. Hij was een grote aanhanger van
de automobiel en het motorrijwiel. Na de Eerste
Wereldoorlog taande zijn ster wat. In zijn onvermoeibare
zoektocht naar de zin van het bestaan wordt hij agnost.
Zijn tijdgenotgen biedt hij een vulgarisatie aan van de
wetenschap. Die vindt zijn neerslag in La Vie des Abeilles
(1901), L'Intelligence des Fleurs (1907), La Vie des Termites
(1927), La Vie des Fourmis (1930) en L' Araignée de Verre
(1932). De wetenschappelijke waarde wordt betwist en
leidde een paar jaar terug nog tot een controverse na het
verschijnen van het boek De Plaag: het stille knagen van
schrijvers, termieten en Zuid-Afrika van David van
Reybrouck.
22
Maurice Maeterlinck
Bij zijn zeventigste verjaardag in 1932 wordt Maeterlinck
door Koning Albert I in de adelstand verheven.
Hij reist heel veel en is op die reizen een onvervalste
ambassadeur van België. In 1948 verschijnt zijn laatste
werk, Bulles Bleues, een bundel herinneringen. Hij krijgt
naast de Nobelprijs Literatuur ook twee keer de drie­
jaarlijkse literatuurprijs van de Belgische Academie voor
Franse Taal- en Letterkunde. Hij weigert te worden
opgenomen in de Académie Française omdat hij
hiervoor de Belgische nationaliteit moet opgeven.
In 1937 wordt hij wel lid van de Academie voor Morele
en Politieke Wetenschappen van Parijs. Maeterlinck is
ondertussen met de actrice Renée Dahon getrouwd en
verhuist twee jaar voor zijn dood naar het uitgestrekte
domein Orlamonde in de heuvels van Mont Boron bij
Saint-Jean Cap-Perrat in Frankrijk. Hij sterft er in 1949.
Marguerite Yourcenar redt de urne met zijn asse toen het
kasteel moest plaats maken voor een nieuwbouw
hotelproject dat overigens zijn naam draagt. De urne is
in de muur ingemetseld en er hangt een gedenkplaat.
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/2
Pelléas et Mélisande van
Maeterlinck, een meesterwerk
van symbolisch
drama uit 1892, vele
decennia later op de
planken van de KNS in
Antwerpen.
AMVC- Letterenhuis
STADSSCHOUWBURG
ANTWERPEN
Di•ectie , CORRY LIEVENS
SCHOUWBURG " MAJESTIC"
CARHOTSTRAA T 90
Zaterdag 8 en 15 september om 3 uur
Zondag 9 en 16 september om 3 uur
Woensdag 12 en 19 september om 3 uur
FEESTELIJKE OPENINGSVOORSTELLINGEN
DE BLAUWE VOIIL
(L'OISEAU BLEU)
door MAURICE MAETERLINCK
Ier herdenking van z.ijn geboorte, honderd 1aar geleden
Reg'e Corr; LIEVENS MuZJek , A l BAEYENS
Decor Gu MASSON Muzikale leid,ng PETER WELFFENS
Choreograoe, loa BELMONT
L'Oiseau Bleu van Maurice
Maeterlinck, 1908, oogstte
triomfen in Moskou,
Londen, New York en
Parijs. De Blauwe Vogel
stond in 1962 op de aHiche
van het Jeugdtheater.
AMVC- Lefferenhuis

-nk
-_:.:_.-:::
! I I
J. E'/ :-
-..z d>- R ' & Veel in het huis is nog origineel: meubels, schilderijen,
g.. fJ:2-A- iZ-
---
snuisterijen en boeken. Uit de bibliotheek van zo'n 6.000
-.L l!lt:>'c boeken zijn de meest waardevolle overgebracht naar de
- Provinciale Bibliotheek en Cultuurarchief in Brugge,
·· zoals ook de fototheek van Streuvels. Het Streuvelsarchief
' .... _ .. .. . "
bevindt zich in het AMVC-Letterenhuis in Antwerpen.

Stijn Streuvels aan het lage,
brede raam van zijn
schrijfkamer in Het Lijsternest.
AMVC- Letlerenhuis
Handschrift van Stijn
Streuvels, Het Leven en
De Dood in den ast, [1 926].
Op de achterzijde staan
handgeschreven fragmenten
uit De teleurgang
van de waterhoek.
AMVC- Lellerenhuis
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/2 25

26
rijfboek voor
StJjn Streuvels
Stijn Streuvels
Streuvels de schrijver
Streuvels trouwde op 19 september 1905 met Alida
Staelens en zij hadden vier kinderen. Hij deed 's voor­
middags handenarbeid, 's namiddags ging hij
wandelen. Hij luisterde graag naar volkse figuren uit de
streek die hem ongetwijfeld inspireerden. Schrijven deed
hij 's avonds. Erg sociabel was hij niet. Hij zei goedendag
als hij zin had en als hij geen zin had deed hij dat niet.
Iemand die onaangekondigd op bezoek kwam werd
steevast met een kluitje in het riet gestuurd. Hij was niet
graag gezien in de omgeving omdat hij volgens de
dorpelingen een rijke rentenier was. De waardering was
ook niet groot omdat bij de gewone mensen lezen niet
populair was. De mensen die wel lazen en hem waardeerden,
zoals de onderwijzers, stonden dan weer niet in zijn gratie.
Moderne uitvindingen als de telefoon moest hij niet.
Hij nam eenvoudigweg niet op wanneer hij werd
opgebeld. Een auto vond hij maar niks omdat die niet
meteen helemaal stopte wanneer je remde. Anderzijds
was hij één van de eersten met een fototoestel en had ook
al vroeg een (loop)fiets. Hij was ook één van de eersten
die een radio had. Zijn 'schruwelbak' noemde hij die.
Streuvels debuteerde officieel in het tijdschrift De Jonge
Vlaming (1895) toen hij nog bakker was. Maar Van Nu en
Straks kwam hem op het spoor. Zijn moeder en Guido
Gezelle vonden dat maar niks want die schrijvers waren
goddeloze mensen. Hij publiceerde daarna in De Nieuwe
Gids, De Gids en Het Tweemaandelijksch Tijdschrift.
In maart 1899 verscheen zijn eerste verhalenbundel
Lenteleven, gepubliceerd in de Duimpjesreeks van Victor
Delille in Maldegem. In 1903 werd hij redacteur van het
tijdschrift Vlaanderen. Op kousenvoeten bouwde
Streuvels aan een oeuvre dat uiteindelijk Europese
weerklank zou krijgen. Hij schreef naturalistische
Toebehoorende aan
Stijn Streuvels op de kaft
van een schoolschrift.
AMVC· Letterenhuis
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/2
romans over mensen van het land en over arbeiders.
Over een periode van meer dan zestig jaar is dat een
oeuvre geworden van 102 boeken, van zijn debuut
Lenteleven (1899) tot zijn laatste werk In levende Lijve
(1966). Zijn bekendste werk is Langs de Wegen (1902),
De Vlasschaard (1907), Prutske (1922), Het Leven en de Dood
in den Ast (1926), Werkmenseken (1926) en De Teleurgang
van den Wa terhoek (1927). Zijn werk getuigt van een
immense bewondering voor de natuur die tot uiting
komt in de kracht, het ritme en de kleur van zijn woord­
gebruik. Hij schiep een eigen taaluniversum, ergens
tussen het West-Vlaams en het Algemeen Nederlands in.
Streuvels had een somber mensbeeld en een zeer fatalis­
tische wereldbeschouwing die de 'kleine' mens plaatst
tegenover kosmische krachten. Streuvels was ook een
gewaardeerd vertaler. Hij studeerde op eigen kracht
Duits, Engels, Frans, Deens en Russisch.
In 1911 werd hij lid van de Koninklijke Vlaamse
Academie. Streuvels stierf op achtennegentigjarige
leeftijd op 15 augustus 1969. Zijn stoffelijk overschot
werd op de traditionele manier naar het kerkhof gebracht:
op een boerenkar, getrokken door Brabantse trekpaarden.
Zijn weduwe bleef in Het Lijsternest wonen tot haar
dood in 1974. De Provincie West-Vlaanderen kocht
Het Lijsternest in 1977. Geboortehuis en het landschap er
rond zijn geklasseerde monwnenten.
Restauratiewerken
Het Lijsternest is het enige literaire museum van de
provincie West-Vlaanderen en heeft zo'n 9.000 bezoekers
per jaar. Tussen het overlijden van Alida Staelens, de
echtgenote van Streuvels, in 1977 en nu is de museum­
visie grondig veranderd. Het Lijsternest en wijde
omgeving zijn als monument geklasseerd. Het VN­
Charter van Venetië bepaalt dat erfgoed moet bewaard
worden in de staat waarin het verkeerde bij het
overlijden van de bewoner. De manier waarop Streuvels
geleefd en gewerkt heeft wordt het referentiepunt bij de
restauratie. Het Lijsternest is gebouwd op een kleiheuvel
die door de droge zomer van 1976 gekrompen is.
Daardoor is het huis op veel plaatsen gescheurd.
Het toenemende zware vrachtverkeer in de buurt heeft
die situatie nog verergerd. Om het huis te stabiliseren
zal onder Het Lijsternest een betonnen plaat worden
gegoten waarop het huis zal rusten. De werken starten
einde 2005 en zullen zo'n 600.000 € kosten. De rol van
het museum na restauratie zal educatiever zijn, met het
milieubewustzijn avant la lettre van Streuvels als
leidraad.
Affiche van Mira, film naar
Streuvels' roman De
teleurgang van de
waterhoek, in een regie
van Fons Rademakers en
met Willeke van Amelrooy
en Jan Decleir in de hoofdrollen,
1971.
AMVC· Letterenhuis

met WILLEKE VAN AMMELRDOY
JAN DECLEIR
LUC PONETTE
CARLOS VAN LANCKERE
NAAR STLJN STREUVELS' ROMAN DE TELEURGANG VAN DE WATERHOEK
regie FONS RADEMAKERS
scenario HUGO CLAUS
muziek GEORGES DELERUE
camera EDDY VAN DER ENDEN
27

Een oude man in een jong lichaam
Herman Louis Cesar Teirlinck was zijn lange leven een
Brusselse Vlaming. Maar dat was hij van oorsprong niet.
Zijn vader, de leraar en taal- en letterkundige Isidoor
Teirlinck, was van het Oost-Vlaamse Zegelsem en zijn
moeder Oda Van Nieuwenhove van Merchtem. Fientje,
zoals ze door iedereen werd genoemd, was fröbel juffrouw.
Isidoor had een encyclopedische geest met een grote
kennis van de natuur en het volksleven. Hij schopte het
tot lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal­
en Letterkunde waarin hij zijn zoon zou voorgaan. Met
zijn schoonbroer Reimond Stijns publiceerde hij Arm
Vlaanderen (1884). Teirlinck werd geboren in Sint-Jans­
Malenbeek op 24 februari 1879. In Mijn Lieve Moeder
(1960) beschrijft hij hoe ze hem 'in tranen heeft gezoogd'.
Want: "Niet zogauw kwam ik onder haar ogen of ik
veroorzaakte haar de schrijnendste aller ontgoochelingen.
Ik was namelijk lelijk. .. Ik was inderdaad meer dan lelijk:
ik was oud; ik had een rimpelig gelaat van een oud ventje,
ik was geboren met 'de oude man', ik zou nimmer een
kind kunnen worden." De zeer jonge Teirlinck had een
zwakke gezondheid en bracht het grootste gedeelte van
zijn kindertijd door bij zijn grootouders in Zegelsem.
Aan het Brusselse 'Karel Buis' volgt hij lager onderwijs,
aan het Koninklijk Atheneum Grieks-Latijnse humaniora.
Zijn vader wil hem geneeskunde laten studeren, wat
Teirlinck in Brussel ook één jaar doet. Maar hij wil geen
dokter zijn, heeft zelfs een afkeer van de studies en gaat
aan de Rijksuniversiteit Gent Germaanse filologie volgen.
Maar na één jaar verlaat hij ook Gent en besluit schrijver
te worden. Hij trouwt in 1902 met Mathilde Lauwers en
krijgt twee dochters, Stella en Leentje. In 1905 wordt zijn
nieuwe woonplaats Linkebeek.
Tussen Zenne en Zoniën, tussen schuchterheid
en vernuft
Teirlinck debuteert zeer vroeg in 1900 met Verzen, het
begin van een indrukwekkend oeuvre dat grof geschetst
uiteen valt in drie blokken: de eerste periode die afsluit
met Mijnheer Serjanszoon, orator didacticus (1908), de
twintiger jaren met vooral toneelwerk en tenslotte zijn
later werk met als hoogtepunt Het gevecht met de engel
(1952), algemeen beschouwd als zijn meesterwerk.
De eerste verhalen situeren zich in het Zuid-Oost-Vlaanderen
van zijn jeugd. De streek met een dialect dat hij nooit
vergat en ook gebruikte in zijn eerste werken. Later
leerde hij het Brabants en Brussels dialect. Hij is een
viertal jaar ambtenaar bij het Brusselse stadsbestuur en
zijn literaire productie komt stilaan op gang. In 1905
verschijnt De Doolage, bekroond met de literaire prijs van
de Provincie Brabant. In 1909 schrijft hij de eerste grote
stadsroman in Vlaanderen Het Ivoren Aapje. Zijn 'toneel periode'
loopt tot de jaren 1930, gevoed door een innerlijke
verontwaardiging over het bedroevend lage peil van het
Vlaams toneel. Teirlinck en nog anderen wilden de
gemeenschapszin stimuleren na het einde van de
Tweede Wereldoorlog, gedreven door het geloof in een
nieuwe toekomst.
Herman Teirlinck: koning
en keizer van de staande
wip. Foto ca. 1950.
AMVC· Lefferenhuis
29

Leen van Dijck,
conservator van het AMVC·
Letterenhuis, in haar bureau
met meubels van Herman
Teirlinck.
AMVC- Lefferenhuis
Ik dien van Herman
Teirlinck, opgevoerd in de
Koninklijke Nederlandse
Schouwburg te
Antwerpen, 1923.
AMVC-Letterenhuis
Herman Teirlinck
"ZOT LOWI T 11 ---
Herman Teirlinck, Zot
lowitje, 'tekeningen voor
Brusselse typen, een boek
van Cypriaan Verhavert',
1923, kleurenlitho op
papier, 1 5 x 21 ,3 cm.
AMVC- Lefferenhuis
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/2
Zijn belangrijkste toneelwerk is De vertraagde film (1922),
Ik dien (1924), De man zonder lijf (1925), De ekster en de galg
(1937) en Ave (1938). Hij probeert het theater te moderniseren
en het te laten ervaren als kunst voor de massa met de
moderne mens als inzet. Vanaf 1920 wordt hij leraar aan
het Koninklijk Hof, krijgt literaire prijzen en een doctoraat
honoris causa in Brussel, Amsterdam, Luik en Gent.
In 1940 verschijnt Maria Speennalie,
de Vlaamse Lady
Chatterly, en in 1944 Rolande met de Bles, allebei verfilmd.
Hij richt het Nieuw Vlaams Tijdschrift op en ligt aan de
basis van de Arkprijs van het Vrije Woord. In zijn laatste,
existentialistische periode schrijft hij in 1952 Het gevecht
met de engel. Dit is de kroniek waar Teirlinck drie jaar aan
werkte en vertelt van de Brabantse familie Jeroen,
op Onze-Lieve-Vrouw-Welriekende aan de rand van het
Zoniënwoud. In 1955 verschijnt zijn door velen als
literair testament beschouwde Zelfportret of Het Galgemaal.
Lucht, water en aarde komen samen op de
Uwenberg
Teirlinck maakte met zijn vrienden graag lange wandelingen
in de rand van Brussel en het Pajottenland. Tijdens één
ervan op de Uwenberg in Beersel had hij Hess, zijn
Zwitserse vriend en mecenas, laten verstaan dat hij
graag op deze plek zou wonen. Waarop Hess prompt
voor Teirlinck de grond kocht en er een roze villa met
rood dak liet bouwen waarvan het interieur was ontworpen
door Henry van de Velde. Teirlinck woonde er van 1936
tot zijn dood op 4 februari 1967. Daarna is het nog elf jaar
bewoond maar van het oorspronkelijke interieur was
naderhand nauwelijks wat over. In 1979 kocht de gemeente
Beersel het huis en maakte er deels museum, deels
kunstgalerij van. Het echte archief van Herman Teirlinck
wordt bewaard in het AMVC-Letterenhuis.
Bij het binnenkomen word je begroet door de meester
zelf in de vorm van een fotografisch portret. Het salon
en de werkkamer zijn gevuld met een kleine, eenvoudige
doch boeiende verzameling in een tiental toonkasten.
Er is ook de schrijftafel voor het raam dat uitkijkt over
de Zennevalei. Uitzicht dat nu wordt gehinderd door
ondertussen flink uit de kluiten gewassen bomen.
De bezoeker vindt in de tentoonstelling manuscripten en
eerste drukken ondermeer van Zelfportret of Het Galgemaal
(1956) en van Dramatisch Peripatetikon (1959), lange tijd hét
referentiewerk voor wie studeerde aan Studio Herman
Teirlinck. Teirlinck ontwierp ook boekbanden en -illustraties,
vlaggen en poppenkast-marionetten. Altijd leuk in een
tentoonstelling van scluijvers zijn agenda's die de bezoeker
een onbeschaamde blik gunnen in het privé-leven van de
auteur. Dat is bij Teirlinck niet anders. Zeker niet wanneer
je afspraken met koning Albert I genoteerd ziet staan. In
één van de kasten ook zijn fototoestel, sigarendoos, zomerse
hoed en verrekijker waarmee hij vanuit zijn werkkamer
het 'land van Bruegel' afspeurde. Ook zijn handboog is
er. Daarmee schoot hij zichzelf naar steile hoogten van
plaatselijke roem als koning en keizer, zowel op de staande
als de liggende wip. Een prachtige foto van Rik Selleslags
tenslotte toont Teirlinck in zijn keuken terwijl hij zittend
naast de buiskachel de krant leest. Diezelfde ruimte
wordt nu bewoond door drie katten die op de wit-zwart
geblokte tegelvloer de achtergebleven parafernalia én
Teirlincks geestelijke erfenis bewaken.

Leopoldus Maximilianus Felix Timmermans werd
geboren in Lier op 5 juli 1886 als de dertiende van
veertien kinderen, in een gezin dat leefde van de kant­
handel. Zijn vader Joannes Gumrnarus was kant­
fabrikant, zijn moeder Angelina Va n Nueten. Felix
volgde lager onderwijs aan de Lierse Rijksmiddelbare
School en leerde tekenen en schilderen aan de teken­
academie. Hij trouwde in 1912 met Maria Janssens en
had achtereenvolgens een kanthandel en een snoep­
winkel. Het echtpaar Timmermans kreeg vier kinderen:
Lia, Clara, Tonet en Gommaar.
De zeer bezige uren van Felix Timmermans
Felix debuteerde met poëzie in 1903. Onder het pseudoniem
Polleken Van Mher volgde in 1907 de bundel
beschrijvende gedichten Door de Dagen. Zijn vroegste
proza met religieuze inslag verscheen in Vlaamsche
Arbeid. Van 1907 tot 1911 maakt Timmermans, onder
invloed van occulte, theosofische en symbolistisch­
decadente lectuur, een morele en geloofscrisis door die
hem terugbracht naar het katholicisme van zijn jeugd.
In die periode schreef hij het donkere Schemeringen van
de Dood (1911) en Begijnhofsproken (1911). Hij overleefde
toen ook een gevaarlijke operatie en schreef, met een
krachtig vitalisme de roman Pallieter (1916), algemeen
beschouwd als zijn meesterwerk. Over dat boek schrijft
hij in Pallieter in Holland (1922): "De drift naar 't volle
leven spoelde dat alles weg; ik zwom naar kant, en zag
vandaar neer, vermoeid, maar blij, op iets wat voorbij
was (. .. ) Nu waaide de Schemering van het leven aan, en
dat zou Pallieter worden!" Daarna volgden Het Kindeken
Jezus in Vlaanderen (1917) en De zeer schoone Uren van
Juffrouw Symforosa, Begijntjen (1918).
In 1922 kreeg hij de driejaarlijkse Staatsprijs voor
Nederlands Proza. Omdat hij wegens zijn activisme de
koude adem van de naoorlogse repressie voelde ging hij
van 1918 tot 1920 in vrijwillige ballingschap in
Nederland. Tussen de twee wereldoorlogen schreef hij
bijna twintig romans, verhalenbundels en toneelstukken.
Hij was de meest gelezen Vlaamse auteur van wie het
werk ook vertaald werd in twaalf talen. Zijn belangrijkste
boeken uit die periode waren De Pastoor uit Den
bloeyenden Wijngaerdt (1924), Pieter Breugel, zoo heb ik u uit
uwe Werken geroken (1923), De Harp van Sint-Franciscus
(1932), Boerenpsalm (1935), Ik zag Cecilia komen (1938) en
Waar de Sterre bleef stille staan (1925). Boerenpsalm is
missdlien wel zijn enige edlte meesterwerk, een monoloog
zonder zijn anders zo duidelijk aanwezig na1ef idealisme.
Een roman met een krachtige psychologische
samenhang. Na dit werk kon Timmermans de literaire
wereld niet meer verrassen.
Hij was in 1924 medeoprichter van de katholieke
kunstenaarsvereniging De Pelgrim. In 1933 werd hij lid
van de Kmlinklijke Vlaamse Academie voor Taal- en
Letterkunde en in 1935 de eerste voorzitter van de
Scriptores Catholici, een tweetalige vereniging van
katholieke schrijvers in België. Van de Hanzische
Universität Hamburg kreeg hij in 1942 de Rembrandt­
Prijs. Dat is hem na de oorlog als culturele collaboratie
aangerekend. De hele heisa had mee de gezondheid van
"Marieke was gekomen ... "
uit Pallieter, handschrift
van Felix Timmermans,
1916.
AMVC- Lefferenhuis
Felix Timmermans aan zijn
werktafel.
AMVC-Lellerenhuis
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/2

de verzwakte hartlijder Timmermans geknakt en hij
overleed in Lier op 24 januari 1947. Pas in 1949 werd zijn
dossier zonder gevolg geklasseerd. Op zijn ziekbed had
hij nog intens gewerkt aan de dichtbundel Adagio (1947)
en aan de geromanceerde biografie Adriaan Brouwer
(postuum verschenen in 1948), twee werken die tot zijn
beste gerekend worden.
'De Groote Hofstadt'
In het Timmermans - Opsomerhuis komt vroeg of laat
iedere Lierenaar terecht die gecomponeerd, geschilderd
of geschreven heeft. Het is een uitstalraam van het
cultuurhistorisch verleden van de stad. De klemtoon van
de tentoonstelling ligt uiteraard op Timmermans.
De dubbele patriciërswoning De Groote Hofstadt waar
het is gevestigd, is in 1917 aangekocht door de stad Lier.
Het was in de negentiende eeuw een dubbele burger­
woning met een grote tuin. Die was na 1828 in zijn
huidige vorm gebracht door Emmanuel Schram. Hij was
een plantenliefhebber die veel uitheemse planten en
bomen in de tuin aanplantte. Na de Eerste Wereldoorlog,
die het huis erg toetakelde, is het gebruikt als school­
gebouw, achtereenvolgens door het Ursula-instituut en
door het Atheneum. Later is het gebouw, in samenspraak
met de familie Timmermans en het AMVC-Letterenhuis,
een Timmermans-Opsomerhuis geworden. Het opende
officieel op 29 juni 1968. De benedenverdieping laat de
bezoeker kennismaken met de schilderijen en de grafiek
van Isidore baron Opsomer, de bovenverdieping met
Timmermans, de kleinere kamers met de kunstsmid
Van Boeckel. Ook Anton Bergman heeft een zaal. Verder
is er een muziekkamer waar aandacht is voor dirigent
en componist Renaat Veremans en voor architect en
kunstschilder Flor Van Reeth. Van al dat moois is een
enthousiaste Luc Coenen de conservator.
Een dubbeltalent
Het museum toont Timmermans' boeken, gelegenheids­
uitgaven, vertalingen, tekeningen, foto's en documenten.
Ze laten de bezoeker kennismaken met de schrijver, de
boekillustra tor, de schilder, de journalist en de tekenaar.
De voorlopig nog chronologische opstelling wordt straks
opgefrist. Ze moet Timmermans in beeld brengen én aan
het woord laten want er zijn ook audiofragmenten
gearchiveerd. De bezoeker ziet de levensloop van
T=ermans, de chronologie van zijn boeken en vertalingen,
zijn Vlaams engagement en zijn activiteiten als beeldend
kunstenaar. Timmermans is, buiten de Eerste
Wereldoorlog en de korte ballingschap in Nederland, in
Lier blijven wonen. Hij schreef veel, reisde intensief en
gaf in heel Midden-Europa lezingen. Hij moet bijgevolg
zeer goed georganiseerd geweest zijn. Dat moest ook
want hij leefde van zijn pen. Net als Streuvels had hij -
maar taalkundig puntiger - de slagzin 'Geen dag zonder
slag'. Ti mmermans was met andere woorden een kleine
ondernemer. Daarvan getuigen ook de gages die hij ontving.
De manuscripten van het werk van Timmermans
bevinden zich grotendeels in het AMVC- Letterenhuis.
In Lier zijn alle eerste drukken van het werk aanwezig.
Het werk van Timmermans is best nog leesbaar door
jongere generaties. Zijn plastische beschrijvingen moet je
erbij nemen en in hun historische context plaatsen.
34 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/2
Felix Timmermans
Het aangename van Timmermans was dat hij, zoals
Marcel Janssens het noemt, een 'dubbeltalent' was.
Hij schreef niet alleen, hij tekende en schilderde heel
krachtig: olieverfschilderijen, tekeningen, etsen, hout- en
linosneden en boekillustraties voor eigen en andermans
werk. Naïeve maar niet oppervlakkige, door de volkskunst
geïnspireerde beelden met een grote religieuze
achtergrond. Die tekeningen kun je niet loskoppelen van
de goedlachse, joviale Timmermans, zijn sappig
dialectische literair werk en het pittoreske, intimistische
Lierse stadsbeeld.
Affiche voor de opvoering
van Anne Marie, geschreven
door Felix Timmermans en
op muziek van Renaat
Veremans, ter gelegenheid
van de overhandiging van
de Rembrandtprijs.
Koninklijke Vlaamse
Opera, Antwerpen, 27 juni
1942.
AMVC· Letterenhuis
Felix Timmermans bij een
papbedeling van
Volksopbeuring te Lier.
AMVC· Lefferenhuis
Felix Timmermans: naïeve
maar niet oppervlakkige,
door de volkskunst
geïnspireerde beelden.
Kalender uit 1926.
AMVC· Lefferenhuis

KON.VLAAMSCHE OPERA
ANTWERPEN
TER GELEGENHEID VA N DE
OVERHAN DIGING VAN DEN
RE MBRANDTPRIJS
FEESTELIJKE OPVOERING VAN
AN NA• MARIE
DOOR FELIX TIMMERMANS
MUZIEK VAN RENAAT VEREMANS
ONDER- LEIDIN G VAN DEN TOONDICHTER
ZATERDAG 27 JUNI 1942 TE 19 UUR
35

Emile Verhoeren,
niet gedoteerde foto.
Verhaeren is geboren op 21 mei 1855 in Sint-Amands als
zoon van Henricus Gustavus Verhaeren, een Franstalige
Brusselse handelsreiziger, en Joanna Adelaïda De Bock,
dochter van plaatselijke burgers. Studeren en schrijven
doet hij in het Frans, onder meer aan het Gentse Collège
St. Barbe. Verhaeren is een zeer middelmatige student
die in Leuven de enige richting kiest die ook literatuur
in het curriculum heeft, namelijk rechten. Hij geeft een
eerste tijdschrift uit, La Semaine des Etudiants, dat door
de universitaire overheid verboden wordt. Op 5 februari
1881 studeert hij af en de advocaat Verhaeren pleit twee
zaken, verliest ze en zegt de balie prompt vaarwel.
Onder invloed van zijn stagementor en Brussels
strafpleiter Edmond Picard wordt hij schrijver en
criticus. La Jeune Belgique en L'Art moderne verwelkomen
hem als redacteur. In 1883 debuteert hij met Les Flamandes
dat goed onthaald wordt door de avant-garde. Parijs en
Brussel lachen de bundel weg en bestempelen het Frans
dat hij schreef als 'du petit nègre'. Het landelijke Sint­
Amands is ondersteboven van het expliciete taalgebruik
in Les Flamandes. In pure boekverbrandingsstijl kopen de
pastoor en Verhaerens ouders grote delen van de oplage
op en vernietigen ze. Verhaeren moet verplicht een paar
dagen op retraite in een klooster bij Chimay. Zijn beide
ouders sterven kort na elkaar. Verhaeren gaat door een
diep dal. De kunstcriticus Verhaeren wint aan invloed.
Hij ontmoet de jonge Luikse kunstenares Marthe
Massin. Ze trouwen op 24 augustus 1891. Verhaeren
vindt creatieve rust, reist de wereld rond, steunt jonge
kunstenaars en correspondeert met tijdgenoten als
Ensor, Theo Van Rysselberghe, Fernand Kh.nopff, Léon
Spilliaert, Constantin Meunier, Henry Van de Velde,
Georges Rodenbach, Maurice Maeterlinck, Stéphane
Mallarmé, August Vermeylen, Stefan Zweig, Rainer
Maria Rilke, F.T. Marinetti en vele anderen.
Hij omarmt het jonge socialisme en gaat in zijn
toneelwerk te keer tegen de Industriële Revolutie.
Bij het begin van de twintigste eeuw is Verhaeren
wereldberoemd. Hij geeft lezingen en oogst veel succes
in het Rusland van na de Oktoberrevolutie. In 1911
krijgt niet hij de Nobelprijs voor Literatuur maar wel
zijn vriend Maurice Maeterlinck. Koning Albert I
kroonde zijn, naar eigen zeggen, enige vriend tot 'poète
national'. Hij vestigt zich in 1898 in Saint-Cloud in
Frankrijk en heeft in het zuiden van Henegouwen een
buitenverblijf dat Le Caillou-qui-Bique heet. De patriot
Verhaeren gaat erg tekeer tegen de oorlog, publiceert
gedichten in anti-Duitse geschriften, breekt met Duitse
vrienden en schrijft de Amerikaanse president Theodore
Roosevelt om te melden dat België verkracht wordt.
Het antwoord van de president kan de bezoeker zien in
het museum. Op 27 november 1916 sterft hij in het
station van Rouen. Na een voordracht ten voordele van
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/2
Handschrift van Emile
Verhoeren, bladzijde uit de
dichtbundel Les Soirs,
1888.
37

Het vernieuwde Provinciaal
Museum Emile Verhoeren
heeft alle kasten
vervangen door tafels.
38
de Belgische oorlogsslachtoffers gevolgd door een
vermoeiende nacht haast hij zich om als eerste op de
trein te springen, struikelt en sterft op de rails. Sinds
1927 rust hij op een schitterende plaats aan de oever van
de Schelde.
'Tafelen' met een wereldburger
In het vernieuwde Provinciaal Museum Emile Verbaeren
in Sint-Amands zijn alle kasten vervangen door tafels.
Die geven informatie maar krijgen door vorm en opstellli1g
een leidende rol. De tafel verwijst naar het schilderij
De Lezing van Theo Van Rijsselberghe met daarop
Verhaeren en zijn vrienden. Aan tafel schreef Verbaeren
gedichten en artikels en bracht er vrienden samen.
In 1895 publiceert hij Les Villes tentaculaires en introdu­
ceerde daarmee het woord 'tentaculair' in het Frans.
De gewone jongen uit Sint-An1ands had breed uitwaai­
erende tentakels. Hij wordt een spilfiguur die alle groten
van zijn tijd kent en rond zich verzamelt. De opstelling
toont het leven van Verhaeren, van geboorte tot dood.
Elke tafel staat symbool voor een periode in zijn leven,
waardoor de bezoeker aan het denken wordt gezet.
Een heel gewone, robuuste tafel verwijst naar het Vlaamse
boerenleven uit Les Flamandes. Een dwarse, zeer lichte
tafel staat voor zijn vrouw Marthe.
'Mon petit vieux', zo noemde Marthe Massin haar man
Emile Verhaeren. Het zegt wat over zijn graatmagere,
besnorde één meter zeventig, maar het zegt misschien
ook wat over de verhouding tussen de twee. Zij schetste
het beeld van de almachtige dichter die met haar een
sterke liefdesband had, die omwille van de kunst bewust
kinderloos bleef en die bevriend was met alle groten van
zijn tijd. Dat is maar één kant van het verhaal. Marthe
had na de dood van Verbaeren tijd en mogelijkheden
genoeg om alleen de juiste documenten te bewaren.
Daardoor is een bepaald beeld van Verbaeren overgeleverd.
Harde bewijzen voor die 'manipulatie' zijn er echter
niet. Er zijn anderzijds verhalen over een bijzondere
band met de licht ontvlambare koningin Elisabeth. Zo is
ooit een foto van een strandwandelende koningin en
Verbaeren door de fotograaf geretoucheerd met de
figuur van Albert I. Verhaeren moet ondanks zijn kleine
Emile Verhoeren
gestalte en zijn nicotinegebruik annex doorrookte, gele
snor aantrekkelijk zijn geweest. Zijn krachtige stem en
zijn literair talent zijn daar niet vreemd aan.
Aanvankelijk vrolijk, licht en rechtlijnig veranderen de
tafels in het museum in de loop van de tentoonstelling
van vorm en opstelllilg. Er zijn er dwarse die tegen wringen,
klimmen of heel veel tentakels hebben. Er is de tafel met
brieven aan zijn vrienden, er is die van de zwaarmoedige
periode met zijn depressieve werken. De grote tafel met
twee fijne pootjes staat voor de luchtige liefdesgedichten.
De omgekeerde tafel toont een samenleving die door de
Eerste Wereldoorlog op haar kop staat. Er is het klassieke
schoolbankje en één tafel verwijst naar Le Caillou-qui­
Bique, met één poot gehouwen uit een steen van die
streek. Verrassend is de smalle lade waarin bijna
achteloos zijn adressenboekje ligt met de namen van alle
groten van het begin van de negentiende eeuw.
De gedurfde vormgeving van het museum is spannend
en intellectueel heel verfrissend.
Verhaeren beleed zijn liefde voor Vlaanderen in het
Frans. Maar die situatie was dubbel. Hij was verhangen
aan Vlaa11deren, maar het volk dat hij zo liefhad las zijn
werk nauwelijks. Ondanks zijn latere vriendschappen
met emiJ1ente Vlaamse schrijvers als August Vermeylen,
Cyriel Buysse, Karel van de Woestijne en Stijn Streuvels
bleef hij een schrijver tussen wal en schip. Een tijdgenoot
van Verhaeren, Max Elskamp, noemde dat: "de voir en
flamand et d' écrire en français". Hij sprak niet genoeg
Nederlands om zich in die taal verstaanbaar te maken,
maar hij las het wel. Verbaeren is desondenks een prima
ambassadeur voor Vlaanderen geweest. In zijn meest
'Vlaamse' gedichtencyclus Toute la Flandre (1904) draagt
hij het Vlaamse landschap uit in Europa. Flandre:
!'amour pour toujours!
Een graf op de oever van de Schelde.
Emile Verhaeren wordt in 1927 begraven in Sint-Amands
op de oever van de Schelde. Dat had hij uitdrukkelijk
aangegeven in een versregel.
Le jour que m'abattra Ie sart
C' est dans ton sol, c' est su r tes bords
Qu'on cachera man corps
Pour te sentir, même à travers la mort, enc01·e!
Dat hij daar ligt is mogelijk gemaakt door koning Albert
en koningin Elizabeth. Omdat Verbaeren het katholieke
geloof had afgezworen - hij hing het pantheïsme aan ­
heeft de pastoor van Sint-Amands geweigerd om hem
kerkelijk te begraven. Honderd jaar na zijn geboorte,
in 1955, is het lichaam van zijn vrouw Marthe Massin in
het graf bijgezet. Door de stijging van de zeespiegel - de
Schelde is getijdenrivier - overstroomt het graf nu bijna
wekelijks. Omdat men de dijken nog eens met een paar
meter zal verhogen, zal het graf binnen een paar jaar
ook hoger moeten.
Het graf van Emile Verhoeren
aan de oevers van de
Schelde in Sint-Amands.
Foto: Filip Tos
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/2

Literair Museum Hasselt
Kinderen ontdekken
jeugdauteurs en
illustratoren in het hart
van de kijkkastjes.
Literair Museum Hasselt
40
Waar boeken en kinderen
thuis zijn
Het Literair Museum Hasselt, ondergebracht in een
herenhuis bij het station, geeft een boeiende kijk op de
literaire productie van auteurs die in Limburg geboren
zijn, er wonen of er gewoond hebben. De architectuur en
de vormgeving dragen bij tot de gezellige, huiselijke
sfeer. Vooral jonge bezoekers vinden dat geweldig. Het
museum startte in 1985 als tewerkstellingsproject onder
de vleugels van de vzw Atos (Alternatieve Tewerkstelling
voor Ontwikkelingssamenwerking). In 1997 kreeg het
een vaste stek in de Bampslaan. Daar werken Marijke
Rekkers, lmelda Sleurs en Johan Swennen heel hard aan
de leesbevordering rond vier permanente tentoonstellingen
en regelrnatig wisselende thematentoonstellingen over
jeugdauteurs en illustratoren.
Jeugdauteurs en illustratoren
In een eerste onderdeel ontdekken kinderen de
antwoorden op vragen die ze zich stellen over hun
favoriete schrijvers en illustratoren. Dat gebeurt met
speels vormgegeven kijkkastjes die hen de naam,
geboortedatum en boeken van de schrijvers duidelijk
maken. In het hart van elk kijkkastje zit een verrassing
en aan de schrijvers is gevraagd wat hun mooiste en
vervelendste jeugdherinnering is. De opstelling vertrekt
vanuit de leefwereld van kinderen. Daarom ook vraagt
men regelmatig naar hun mening. De auteurs die hier
figureren hebben een zekere productie en weerklank.
Het zijn zowel schrijvers van de oudere als van de jonge
generaties. De verzameling is boeiend en geeft ook een
idee van de jongste lichting briljante illustratoren en
uitgeverijen die de productie mogelijk maken. De Vlaamse
kinder- en jeugdliteratuur beleeft duidelijk hoogtijdagen.
Limburgers over Kongo
In een tweede zeer mooi vormgegeven ruimte, gestoffeerd
met gebruiksvoorwerpen, krijgen bezoekers een beeld
van een aantal Limburgers die met Kongo te maken
hadden. Arnold Maes was bioloog en natuurkundige
die, onderweg naar zijn Kongo-expeditie, brieven stuurde
naar huis. Daarin beschreef hij op bijna wetenschappelijke
manier dieren, bloemen en mensen. In zijn eerste halteplaats
Zanzibar ontmoette hij Stanley maar liep daar tegen een
zonnesteek aan en stierf. Aan de basis lag een slechte
voorbereiding. De expeditieleden vertrokken naar Afrika
in de zwarte kleren waarmee ze in Brussel nog hadden
deelgenomen aan banketten. Ze moesten in Oostende
inderhaast nog een strooien zonnehoedje kopen. Arnold
Maes is opgenomen in de tentoonstelling omdat hij een
idealist was en een zeer vooruitstrevende visie had.
Arnold Maes schrijft tijdens zijn dramatische expeditie
naar het Evenaarsgebied de volgende bevlogen woorden:
"Europeanen dwalen als ze de negers voor lui uitmaken.
Ik heb bewonderd wat grote lasten zij dragen. En ik heb
het zeer natuurlijk gevonden dat zij in een uitputtend
klimaat genegen zijn tot de rust. Wij klagen wanneer we
enige uren gewerkt hebben. Wij zouden niet mogen klagen
over lieden in wier land wij komen meestal om hun
rijkdommen te verzamelen, die de inboorlingen ons
gewillig afstaan." Leopold 11 was nog op zoek naar een
kolonie in Afrika toen Arnold Maes zijn fatale zonnesteek
kreeg. Verder is er aandacht voor antropoloog Jacques
Bergeyck en auteur Lieve Joris.

Hoe hebben Limburgse
auteurs de steenkoolmijnen
in hun provincie
beschreven? Het antwoord
hangt aan de muren van
het Literair Museum
Hasselt.
Steenkoolmijnen in de literatuur
Het derde luik toont de opkomst, de bloei en het verval
van de Limburgse steenkoolmijnen zoals Limburgse
auteurs die zagen. Foto's, gebruiksvoorwerpen in een
zeer realistisch decor brengen bezoekers in de juiste
sfeer. Ze krijgen een helm, een kieltje en een lamp.
Onderweg is er veel aandacht voor de literatuur met
telkens de meest representatieve auteurs. De belabberde
sociale toestand in de mijnstreek bij het begin van de
steenkolenexploitatie is een onderwerp dat vaak
terugkeert. De mijnwerkers waren vaak avonturiers die
zo'n beetje van overal afkwamen op het geld. Er is
aandacht voor het opkomend socialisme en de Vlaamse
zaak. De bezoeker 'daalt af' met een lamp in de 'diepten'
van het museum. Daartoe is de kelder als mijngang
heringericht met gedimd licht. De bezoekers leren wat
over de vriendschap onder de mijnwerkers die soms
duizend meter of dieper onder de grond alleen zichzelf
en hun collega's hadden. De meest voor de hand
liggende voorzieningen zoals refter of toilet ontbraken.
Hier komen auteurs aan bod als Jos Vandeloo, Minus
van Looi, Wiel Kusters, Emile Zola, Georges Orwell,
Frederik Van Eeden en Hector Malot. Er is een mijngang,
een kolenwagentje, een mijnfiets, blusmaterieel en het
kooitje met de kanarie die door te sterven de mijn­
werkers waarschuwde voor mijngas.
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/2
De schuilkelder
Tot slot kan de bezoeker nog een schuilkelder bezoeken
die ook auditief zeer realistisch aandoet. Het eerste waar
jonge bezoekers moeten aan denken bij het betreden
ervan is de kooi van Dutroux of de geheime schuilplaats
van Zorro. Wanneer je aan kinderen vraagt wat ze eerst
en vooral zouden meenemen wanneer ze nu in een
kelder zouden moeten schuilen voor oorlogsgeweld dan
antwoorden ze: een Game Boy en een televisietoestel.
Het boek noemen ze even niet maar dat is omdat ze het
vergeten.
41

Musea en schrijvershuizen
AMVC - Lefterenhuis
Minderbroedersstraat 22
2000 Antwerpen
Tel. 03 222 93 20
http:/ /museum.antwerpen.be/amvc_letterenhuis/
Directeur: Leen van Dijck
Louis-Paul Boon
Stedelijk Museum Aalst
Oude Vismarkt 13
9300 Aalst
Tel. 053 73 23 45
Conservator: Luc Geeroms
Ernest Claes
Museum Huize Ernest Claes
Ernest Oaesstraat 152
3271 Scherpenheuvel-Zichem
Tel. 03 77 20 81 (Toeristische Dienst)
Conservator: Harry Beerts
René De Clercq
Museum René De Clercq
René De Clercqstraat 8
8540 Deerlijk
Tel. 056 72 86 70
www.deerlijk.be
André Demedts
André Demedtshuis
Sint-Bavostraat 15
8710 Sint-Baafs-Vijve
Tel. 056 60 79 05
www.wielsbeke.be
Guido Gezelle
Guido Gezellemuseum
Rolweg 64
8000 Brugge
Tel. 050 44 87 11
Conservator: Willy Le Loup
Maurice Maeterlinck
Museum Arnold Vander Haeghen
Veldstraat 82
9000 Gent
Tel. 09 269 84 60
Stijn Streuvels
Provinciaal Museum Stijn Streuvels
Het Lijsternest
Stijn Streuvelsstraat 56
8570 Ingooigem-Anzegem
Tel. 056 77 72 14
Conservator: Mark Berteloot
Herman Teirlinck
Herman Teirlinckhuis
Uwenberg 14
1650 Beersel-Lot
Tel. 02 359 16 43
Conservator: Kris Vanhemelrijck
Felix Timmermans
Timmermans-Opsomerhuis
Netelaan 4
2500 Lier
Tel. 03 800 03 94
Conservator: Luc Coenen
42
Emile Verhoeren
Provinciaal Museum Emile Verhaeren
Emile Verhaerenstraat 71
2890 Sint-Amands
Tel. 052 33 08 OS
www.emiJeverhaeren.be
Conservator: Liene Geeraerts
Emile Verhaerenkabinet
De Schenkingska bi netten van de Koninklijke
Bibliotheek Albert I
Kunstberg
1000 Brussel
Tel. 02 519 53 55
Emile Verhaeren-kabinet
Plantin Moretus Museum
Vrijdagmarkt 22-23
2000 Antwerpen.
Tel. 03 221 14 50
Cyriel Versehoeve
Cyriel Verschaevemuseum
Sint-Rijkersstraat 22
8690 Alveringem
Tel. 058 28 88 81 (VVV)
www.alveringem.be
Literair Museum Hasselt
Barnpslaan 35
3500 Hasselt
Tel. 011 26 17 87
Conservator: Marijke Rekkers
Literaire genootschappen
Louis-Paul Booncentrum
Universiteitsplein 1
2610 Wilrijk
Tel. 03 820 27 81
www.booncentrum.be
Cyriel Buyssegenootschap
Blandijnberg 2
9000 Gent
Tel. 09 264 39 31
Ernest Claesgenootschap
Brusselsesteenweg 142
3020 Winksele
Tel: 016/48 11 22
users. pa ndora. beI ernest.claesgenootscha p
Studiecentrum Johan Daisne
Constitutiestraat 89
2600 Berchem
Tel. 03 272 29 46
Willem Elsschotgenootschap
Lijsterbeslaan 6
2920 Kalmthout
Tel. 03 202 94 54
www.weg.be
Guido Gezellekring
Klaprozenlaan 13
8210 Loppem
www.guidogezellekring.be
Felix Timmermansgenootschap
Jozef Ickxstraat 87
2180 Ekeren
Internationale vriendenkring
Anton Van Wilderode
Wezelsebaan 250
2900 Schoten
Tel. 03 658 72 41
Stichting Gerard Walschap
Prinsstraat 13
2000 Antwerpen
Tel. 03 220 42 54
www.ua.ac.be
Auteur
illustratie achtercover
Manuscript van Paul van
Ostaijen, bladzijde uit De
Feesten van Angst en Pijn,
1918-1921.
AMVC- Lefferenhuis
Jos Verniest (Brugge 1951) had de eerste tien jaar van
zijn carrière commerciële- en uitgeefjobs bij Standaard
Boekhandel, Uitgeverij Lannoo, Elsevier en Standaard
Uitgeverij. Zijn grote liefde voor literatuur en interesse
voor literatuurgeschiedenis dateren uit die periode.
Hij was zelfstandig copywriter, journalist en redacteur
bij VRT Verkeersredactie, Radio Vlaanderen
Internationaal en Radio 1. Na studies Management voor
KMO en Advanced Management aan de Vlerick School
specialiseerde hij zich in communicatie-management
van bedrijven. Hij is communicatie-directeur van World
Directories en schrijft voor bladen als De Tijd, Financieel
Management, Forward (VBO) en voor uitgeverijen.
Herkomst van de illustraties
AMVC-Letterenhuis, Antwerpen: alle illustraties behalve
de hieronder vermelde
Guido Gezellemuseum, Brugge: blz. 17 en 18
Literair Museum, Hasselt: blz. 40 en 41
Museum Arnold Vander Haeghen, Gent: blz. 21
Provinciaal Museum Emile Verhaeren, Sint-Amands:
blz. 36, 37 en 38
Stedelijk Museum Aalst: blz. 10
Speciale dank voor de illustraties
Bert Weis, AMVC-Letterenhuis
Michel Wuyts & Bart Huysmans: cover en blz. 6 (onder)
Filip Tas: blz. 39
Joris Luyten: blz. 30 (onder)
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2005/2

'eo..u. . el r""- c.. '
tn h\.
f O
t.;(A.
0ou.. ro )l. 0 fq r/J
r
h.oe.ftÛ V-x. faA-k_-1{:;._.,. .... 1= Vt.o,_._ t.AJt
-1fu..wC 2'h. vioU
I
jOLf t d-e t 0...>-.
V 'Lo ""w t.+t.. ·
z.9. l.'j lt.,"' t 2. 0 -w..
E E 5 11. 0
J
_!
I
lot-ei (/ uuL 11.a.-J.i·
za, t-t ,(.
•

Zeg, Jommeke !
Wé1ar t-rek Je
met a/je
t:ekenin gen
naartoe ?!?/
- -
...3>
N'a ar l?eé
Belq;scn
Cenérurn
van heé
Beeldt/erhaalf
' -

"
E
·;:
c.
"'
"'
0
0
N
0
..
z
..
>
"
0
2
Het volgend nummer
Literaire musea en schrijvershuizen
De geboortehuizen van Guido Gezelle in Brugge, René de
Clercq in Deerlijk en Ernest Claes in Zichem, de provinciale
musea Emile Verhaeren in Sint-Amands en Stijn Streuvels in
lngooigem, de werkkamer van Nobelprijswinnaar Maurice
Maeterlinck in Gent, het Timmermans-Opsomerhuis te Lier ...
Wat hebben deze en andere schrijvershuizen en literaire
musea te bieden? Zijn het alleen maar reliekschrijnen of
brengen ze inzicht in leven en werk van de auteurs? Waarom
koesteren we het geboortehuis van René de Clercq en niet
dat van Paul van Ostaijen? Voor de antwoorden deed Openbaar
Kunstbezit in Vlaanderen een beroep op redacteur
)os Verniest. Hij laat kennismaken met de belangrijkste en
meest markante schrijversmusea en ook met het AMVC­
Letteren huis.
De geschiedenis van het Archief en Museum voor het Vlaamse
Cultuurleven gaat terug tot 1912. Toen herdacht de stad
Antwerpen de honderdste geboortedag van Conscience. Die
viering was de impuls om in 1933
een Museum van de Vlaamse
Letterkunde te openen, dat in
1945 omgevormd is tot AMVC.
Dat was tegelijk ook het centrale
archief van de podiumkunsten,
de muziek, de plastische kunsten
en de Vlaamse Beweging.
Vorig jaar voegde het AMVC
'Letteren huis' aan de naam toe
en begrensde de horizon tot de
Vlaamse literatuur van de jongste
tweehonderd jaar. Dit laatste
is terug te vinden in de geheel
nieuwe presentatie van de vaste
tentoonstelling van het AMVC-
Letteren huis.
De aflevering over 'Literaire musea en schrijvershuizen', die
verschijnt in de tweede helft van juni 2005, is geïllustreerd
met unieke documenten en foto's.
Deze aflevering is inbegrepen in het abonnement van Openbaar
Kunstbezit in Vlaanderen.
Losse nummers kosten € 6,2o (België) of € 6,70
(Nederland). Bestellen kan door storting op rekening 448-
0007361-87 (België) of 135.20 (Nederland) van Openbaar
Kunstbezit in Vlaanderen vzw met vermelding 'Literaire
musea'.
BANK
·-·- · 1ta111 I"!'J
""":::::..:: lil! Fc ·::'i-i!:o . . .
OKV Club
Te r gelegenheid van de voorstelling van de aflevering 'Literaire
musea en schrijvershuizen' nodigt Openbaar Kunstbezit in
Vlaanderen so abonnees uit in het AMVC-Letteren huis voor een
live-uitzendig van Klara.
Herwig Verhovert ontvangt als centrale gasten Leen Van Dijck,
conservator van het museum, en )os Verniest, auteur van de OKVaflevering.
Voor de muziek put het programma uit vaak onbekende
werken waarvan de partituren in het AMVC-archief bewaard worden.
Na de Ktara-uitzending kan u kennismaken met de vernieuwde
permanente tentoonstelling van het AMVC-Letterenhuis.
Het Ktara-ontbijtprogramma is gratis en vindt plaats op zondag 26
juni tussen 8 en 10 uur. De deuren gaan open om 7.30 uur.
Inschrijven kan via een brief of kaartje naar Openbaar Kunstbezit in
Vlaanderen, Hofstraat 15, 2000 Antwerpen, of via mail naar info@okv.
be. Gelieve te vermelden of u alleen of met twee wenst deel te nemen.
De eerste vijftig intekenaars ontvangen een persoonlijke uitnodiging.
OKV Club
Met de OKV-Club kunnen abonnees kunst van dichtbij beleven.
Vele tientallen lezers gingen enthousiast in op het gevarieerde
aanbod van de vorige OKVTento: rondleidingen op de
toptentoonstelling De romantiek in België, kennismaking met het
Ta lbot House en geleid bezoek aan de tentoonstelling Daveluy, portret
van een kaartenmaker in het Nationaal Museum van de Speelkaart in
Tu rnhout.
Een speciaal bezoek aan Scherpenheuvel vindt plaats op zaterdag
4 juni om 14.00 uur. Gidsen zijn onder meer Professor Luc Duerloo en
Dr. Marc Wingens, auteurs van de eerste OKV-aflevering van dit jaar.
Er zijn nog enkele plaatsen vrij. Snel intekenen is de boodschap.
Ook in dit nummer vindt u heel wat boeiende aanbiedingen: Ktaraontbijtprogramma
in het AMVC-Letterenhuis, rondleidingen op de
tentoonstelling Memling en het portret en een exclusieve lunch in
Brugge, geleid bezoek aan het Stedelijk Museum Diest.
" I Met
Provincie
Oost-Vlaanderen
de steun an de
Vlaamse regermg

Edito
Grote enquête
In dit nummer aandacht voor verschillende tentoonstellingen
rond 175 jaar België. In de beginjaren van de jonge natie was
Brussel gul met opdrachten die de legitimiteit van het kersverse
land onderstreepten. Wie weet nu nog hoe en waarom de
imposante standbeelden van Ambiorix, )acob van Artevelde of
Godfried van Bouillon op onze pleinen terechtkwamen?
We gingen het voor u na.
De Belgische overheid is vandaag heel wat minder gul
voor haar federale musea. Zij maken deel uit van de tien
federale wetenschappelijke instellingen die onder het gezag
staan van de Minister van Wetenschapsbeleid. Die musea
bevatten nochtans het leeuwendeel van ons kunstbezit.
Maar het is een bevoegdheid van een staatssecretaris
of een regeringscommissaris, of het is een van de vele
bevoegdheden van een minister. Vandaag is Mark Verwilghen
minister van economie, energie, buitenlandse handel en
... wetenschapsbeleid. Het is symptomatisch dat de hele
benoemingsprocedure voor de nieuwe hoofdconservators van
de federale musea bijna twee jaar heeft geduurd. Dat leidde
onvermijdelijk tot een malaise onder het personeel en legde
een hypotheek op hun tentoonstellingsbeleid. Zo weten de
Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België nog altijd
niet welke tentoonstellingen ze de eerstvolgende jaren zullen
brengen.
Deze instellingen verdienen beter. Waarom maakt een privébedrijf
de tentoonstelling Made in Belgium, terwijl de tien
federale wetenschappelijke instellingen meer dan stof genoeg
hebben om een mooi Belgisch verhaal te brengen.
Sommige van die musea zijn ouder dan België zelf ...
We wensen de nieuwe conservators alvast veel succes en hopen
dat ze snel Nederlands gaan leren want bij enkelen blijkt dit een
heikel punt.
In dit nummer ook onze langverwachte abonnee-enquête.
Doe mee en win een erfgoedweekend in Brussel waar de art
nouveau-kronkels u zullen behagen.
Doe mee
aan de grote abonnee-enquête
en win een art nouveau
arrangement in Brussel.
Zie bladzijde 47·
Inhoud
KUNST IN OPENBARE RUIMTE
Beelden voor 'Belgische' helden
TA LENT
Placenta: de moederkoek werpt haar vrucht
Lieve Watteeuw: boekenchirurge en pleitbezorgster
MUSEUM APART
Stedelijk Museum Diest: schatten in de kelder
IN BEELD
Ensor tot Bosch
Scherpenheuvel: Pelgrims en Keerskatten
Memling en het portret
Visionair België
)ommeke: vijftig jaar jong
KLARA
KUNSTTO ER
Het Brugse Ommeland
AGENDA
ZWART OP WIT
KEUZE VAN DE REDACTI E
OPENBAAR KUNSTBEZIT
IN VLAANDEREN
SECRETARIAAT, REDACTIE
EN ABONNEMENTENDIENST
huis 'den Rhyn'
Hofstraat 15
2000 Antwerpen
tel. 03 224 15 30
fax 03 224 15 31
info@okv.be
Bankrelaties
448·0007361·87
385·0590844·80
000·0099920·10
135.20 (NL)
BTW 427 190 1]6
ISSN 1373·4873
wo 2005/7892/06
ADVERTURDERS IN DIT NUMMER
UITGEVER
Peter Wouters
peter.wouters@okv.be
HOOfDREDACTEUR
REDACnE
Mark Vanvaeck
mark.vanvaeck@okv.be
Daan Rau, Rik Sauwen, Karl Marcelis,
Philip Willaert, Eva Wuyts,
Ludo Dosogne, Anne Brumagne
fOTGRAfiE
Saskia Vanderstichele
VORMGMNG
DRUK
Geert Versta en
New Goff, Gent
PRE-PRESS
Grafisch Buro Geert Lefevre
PUBLICITEIT
03 231 28 oo (B-promotion)
AaONNEMENT!.NDIENST EN WEBSITE
Gerrie Caomans
gerrie.coomans@okv.be
VRIJWILLIGU:S
Emmanuel Beyers, Gudrun Heymans,
Jeroen lanoote, Jessica Moyersoen,
Gaston Van der Cruyce
Aboriginal Art Gallery (blz. 39), Art & Exhibition Services (blz. 25), Beeldenbiënale Beerse
(blz. 37), Caermersklooster (blz. 15), Dexia Bank (blz. 48), Expo Libramont (blz. 9), Musea
Harelbeke (blz. 23)
"'
E
Cl.
"'
"'
•
•
N
0
..
•
..
..
>
..
0
3

KUNST IN DE
OPENBARE RUIMTE
Hoe de prille Belgische staat
via roemrijke voorvaderen een
gemeenschappelijk verleden
crelert, en zo het nationaal
bewustzijn aanwakkert.
Het verhaal achter vijf
standbeelden van 'Belgische'
helden, één per Vlaamse
provincie.
Beelden voor 'Belgische' helden
De nieuwe staat België dient zich voor de
internationale gemeenschap en vooral voor
de eigen onderdanen te legitimeren. Ze
moet haar bestaansrecht bewijzen en verwijst
daarbij naar het gemeenschappelijk
project dat van België een vooraanstaande,
moderne en welvarende handelsmogendheid
zal maken. Dat argument heeft geen
directe overtuigingskracht. Antwerpen met
zijn haven, textielsteden als Gent en Verviers
vrezen dat hun economisch groei beter
gediend is met het Nederlandse koloniale
rijk dan met een klein, nog onzeker land.
Effectiever dan schermen met de toekomst,
is het creëren van een 'nationale' geschiedenis.
De Belgische staat benadrukt het
gemeenschappelijk verleden en de gemeenschappelijke
cultuur. Het komt er op
aan het volk ervan bewust te maken dat de
Belgische natie al eeuwenlang bestaat. Dat
moet op een duidelijke en voor iedereen
begrijpbare manier gebeuren. En dan komen
de helden op de proppen. De geschiedenis
reduceren tot enkele aloude belangrijke personen,
maakt het Belgisch verleden herkenbaar.
Identificatie met nationale helden is
een vruchtbare voedingsbodem waarop het
natiegevoel van de bevolking kan groeien.
De kersverse koning der Belgen en zijn regering
hebben dat snel door. In januari 1835
ondertekenen ze het besluit dat oproept tot
het oprichten van standbeelden voor nationale
beroemdheden. De centrale overheid
voorziet de nodige fondsen. Locale besturen
doen gretig mee aan het nationaal project.
Bodoognat in Antwerpen
Tussen 1840 en 1861 krijgt de Antwerpse
bevolking drie 'Belgische voorbeelden' voorgespiegeld,
in de vorm van een standbeeld.
De eerste is ook de bekendste: Rubens op
de Groenplaats (1840). In 1856 gaat nog een
schilder op het voetstuk: Van Dijck. Triomfantelijke
kunstenaars (en in mindere mate
ook wetenschappers) passen perfect in de
Belgische heldenverering. Maar wat te denken
van De stervende Boduognat die
in 1861 op de toenmalige Leopoldlei
(nu Belgiëlei) een plaats krijgt?
De beeldengroep in Rochefortsteen,
een werk van )oseph-)acques
Ducaju (1823-1891), stelt meer dan
levensgroot de Nerviërhoofdman
voor die met zijn laatste krachten
twee Romeinse soldaten verplettert.
Boduognat moest de duimen leggen
tegen de indringer, zo zegt de overlevering.
Hij is een verliezer. En toch.
Een plaat op de voorzijde van het
zware voetstuk vermeldt:
'Boduognat I Opperhoofd der Nerviërs I
Moed en vaderlandsliefde'.
Een andere plaat verduidelijkt:
'Onze voorouders
Aangevallen door de Romeinen,
Onder )ulius Caesar,
57 jaar voor Christus geboorte,
verdedigen dapper
de onafhankelijkheid des Vaderlands.'
Het patriottisch opschrift doet het verhaal
kloppen: Boduognat is de verdediger van het
vaderland van onze voorouders, en dus van
ons vaderland. Het beeld voor de Belgische
vrijheidsstrijder is helemaal het initiatiefvan
minister Charles Rogier. Hij doet het voorstel
aan het Antwerpse stadsbestuur en de staat
betaalt de helft van de kosten. In 1859 komt
er protest van de bewoners van de Leopoldlei
tegen de plannen voor de oprichting van
het Boduognatbeeld in hun straat. Niet de
verheerlijking van de dappere krijger doet
hen actievoeren. Ze vinden het ongepast dat
Ducaju de Nervische held naakt afbeeldt.
Bovendien vormen de gekwetste Boduognat
met een zwaard in de zijde en de gevelde
Romeinen een gruwelijk tafereel waar de
bewoners liever niet elke dag mee geconfronteerd
worden. Het stadsbestuur aarzelt
maar in 1861 staat Boduognat op de Boulevard
Léopold.
In 1954 gaat de Nervische hoofdman voor de
tweede keer tegen de grond. Het monument
moet plaats ruimen voor de auto. Geert de
Backer, destijds adjunct-directeur van de
Zoo, ziet hoe het indrukwekkende beeld
verbrijzeld wordt. Slechts enkele brokstukken
blijven bewaard, waaronder de buste
van Boduognat. Dank zij De Backer krijgt het
stenen hoofd een plaats bij een vijvertje in
de dierentuin. En waar is het hoofd van de
hoofdman nu?
(Mark Vanvaeck)
Ambiorix in Tongeren
Belgen worden dank zij Ambiorix koene
Eburonentelgen. Hoe onverschrokken en
krijgshaftig deze vorst zich in 54 voor Christus
tegenover de Romeinse legers heeft
opgesteld, moet blijken uit de sculptuur
van de Franse beeldhouwer )ules Bastin,
die later ook voor de stad Sa int De nis een
gelijkaardig maar tijdens de oorlog vernield
beeld van Vercingetorix bedacht. Onder
druk van de Tongerse gemeenteraad en het
oudheidkundig genootschap moet Bastin de
oorspronkelijke maquette voor zijn Ambiorix
meerdere malen wijzigen.

Foto's: Soskia Vonderstichele
De sokkel van het beeld op de Grote Markt
herinnert aan de Keltische dolmen. Trots
klopt de zelfbewuste Eburonenleider met
de linkerhand op de gespierde borst. De
gevleugelde helm en de hangsnor dwingen
respect af. Tenminste als ze niet met teveel
duivendrek zijn besmeurd. Zijn strijdbijl
en zijn slinger heeft Ambiorix nog lang niet
begraven want volgens een oude legende
waart zijn geest nog steeds in de naburige
bossen rond.
Het is de naar ons land uitgeweken Nederlandse
auteur Johannes No let de Brauwe re
van Steeland, die met een imponerend
episch werk al in 1841 de aandacht op Ambiorix
vestigt. Wanneer Leopold 11 en koningin
Marie-Henriette de sculptuur in 1866 onthullen,
schrijft Johannes No let de Brauwe re van
Steeland de romantische lofzang. Als 'buitenlid'
van de Koninklijke Academie van Wetenschap,
Letteren en Schone Kunsten prijst
hij in pathetische bewoordingen niet alleen
Ambiorix, die 'manhaftig ijzeren ketens
verbrijzelde en indringers in het stof deed
bijten' maar ook de gouverneur, Leopold
11 en het hele vaderland omdat ze 'kloeke
afstammelingen van de wakkere Eburonen'
zijn. Enkel wie - zoals de voorouders - de
koning trouw ter zij staat, zal volgens de
bevlogen poëet, 'het verlossingsvuur in de
aderen voelen en weer vrij kunnen ademen.'
(Ludo Dosogne)
Breidel en De Con i nek in Brugge
In de negentiende eeuw is de gegoede topklasse
in Vlaanderen en Brugge Franssprekend,
maar ze staat daarom niet vijandig
tegenover de taal van het volk en ze voelt
zich verbonden met het Vlaamse verleden.
Het werk van auteurs als Conscience kan dat
enkel stimuleren.
De gevoelens van trots om het verleden passen
geheel binnen een Belgische context en
leiden in Brugge tot de oprichting van een
Breidelcommissie. Deze groep van notabelen
en vertegenwoordigers van tal van verenigingen
zamelen vanaf 1867 geld in voor
'een waardig monument voor onze helden
van 1302'. Door het faillissement van de
plaatselijke bank Dujardin in 1874 gaat het
geld verloren en moet alles nog eens worden
overgedaan. Architect Louis Delacenserie
en beeldhouwer Paul de Vigne winnen in
1885 de prijsvraag die is uitgeschreven om
het gedenkteken op de Markt te ontwerpen.
Het zal op 11 juli 1887 worden onthuld. Dit
gaat evenwel niet van een leien dakje want
de politieke tegenstellingen tussen de
..
E
·=
0.
"'
N
-
"'
c
c
N
0
...
z
"'
...
>
"
0
5

"
=>
"'
E
Q.
"'
....
..
..
N
0
...
:
...
>
..
0
6
katholieken en de liberalen lopen hoog op.
De commissie is immers met haar werk be·
gonnen op een moment dat de liberalen aan
de macht zijn en dat met volle instemming
van het toenmalige stadsbestuur. De meerderheid
is ondertussen aan de katholieken
gekomen en die kunnen het moeilijk hebben
14 september 1863: groot feest met Leopold I op de
Gentse Vrijdogmarkt
F.j.L. Sou langer, De inhuldiging von het standbeeld van
jacob van Artevelde, paneel (mahonie),
34,5 x 55.3 cm, Bijtakemuseum Gent
dat de commissie door notoire liberalen
wordt geleid. Gevolg van deze situatie is een
staaltje van Belgische creativiteit.
Op 11 juli 1887 wordt het standbeeld plechtig
ingehuldigd met een oogverblindende
praalstoet en een feestcantate van Peter
Benoit, dat alles onder de auspiciën van de
Breidelcommissie. De stadsoverheid doet
de zaak nog eens over in augustus van hetzelfde
jaar. De 'officiële inhuldiging' vindt
plaats op 15 augustus 1887 in het bijzijn van
de hele koninklijke familie en met een toe·
spraak van Leopold 11. Van de Breidelcom·
missie geen spoor.
Een jaar later neemt diezelfde Breidelcom·
missie weer revanche met opnieuw een
historische optocht en een uitvoering van
Vlaamse liederen onder leiding van Peter
Benoit. Reden hiervoor is dat de reliëfs op
het voetstuk van het beeld nu zijn klaargekomen.
Die reliëfs stellen de allegorische
figuren van de Vlaamse steden voor. Ondertussen
is het standbeeld niet meer weg te
denken van Brugges Grote Markt, wordt het
door miljoenen toeristen gefotografeerd en
bevestigt het 'het groots verleden' met een
niet zo groot wapenfeit op de Groeningekouter
in het begin van de veertiende eeuw.
(Daan Rau)
jacob van Artevelde in Gent
Dankzij de inspanningen van Jacob van
Artevelde (ca. 1290-1345) hervat in 1338 de
Engelse wolinvoer en erkennen Engeland en
Frankrijk de Vlaamse neutraliteit. Artevelde
stelt vrede en economische welvaart veilig.
Hij is geliefd maar krijgt na verloop van tijd
steeds meer tegenstand. Artevelde wordt op
of bij de Vrijdagmarkt vermoord.
De rehabilitatie van jacob van Artevelde
begint in de jaren 1810, nog voor de Belgische
onafhankelijkheid, en bereikt een
hoogtepunt in 1863 wanneer op de Gentse
Vrijdagmarkt zijn standbeeld, van de hand
van Pierre de Vigne-Quyo, wordt opgericht.
Op die plaats stond sinds 16oo een zuil
met de figuur van Keizer Karel V. Het geheel
werd op het einde van de achttiende eeuw
vernield en vervangen door het monument
van 'Bellona' (oorlogsgod in) voor de Franse
Republiek. Dit laatste verdween op zijn beurt
in 1808.
De feestelijkheden naar aanleiding van de
inhuldiging duren verschillende dagen. In
de Minardschouwburg vindt de voorstelling
plaats van }acob van Artevelde, het historische
drama van Frans van Geert. Er is een
volksbal op de Kouter en een Venetiaans
feest op de Leie. Het hoogtepunt van de
tweede dag is de onthulling in aanwezigheid
van Leopold I. Het 4,70 m hoge beeld stelt
Jacob van Artevelde voor als volksleider die
de menigte toespreekt en naar Engeland
wijst, vanwaar wol en welvaart moesten
komen. Op de frontzijde van het voetstuk
prijkt een schild met drie vilthoeden, het
wapenschild van de Arteveldes. De vier vrouwenfiguren
op de hoeken zijn de symbolen
van Vlaanderen, uitgevoerd door de zoon
van de beeldhouwer: Paul de Vigne. Tot 1938
heeft het geheel een ijzeren omheining.
In juli 1998 stelt de vzw Legende vast dat het
82 kilo zware zwaard uit de gordel van de
held is verdwenen. De Dienst Monumenten·
zorg van de stad Gent laat een nieuw zwaard
gieten. In mei 1999, net voor de installatie
van het nieuwe wapen, vindt een student
aan de verlaten Leie-oevers, tussen de Rattinaderijstraat
en de Krommewalbrug, het
'echte' zwaard terug.
(Philip Willaert)
"'
E
Q.
"'
N
-
....
..
0
N
0
...
:
..
>
..
0
7

"
.2.
"'
E
c.
"'
"'
0
0
N
0
..
;:
..
>
"
0
8

Godfried van Bouillon in Brussel
Het Koningsplein te Brussel is in volle Aufklärung
als een toonbeeld van rationaliteit
ontworpen, sober en rechtlijnig in concept
zowel als in aanleg. De enige frivole noot is
het standbeeld van landvoogd Karel van Lorreinen
in het midden van het plein. Het staat
er net geen twintig jaar. In 1795 wordt het
gesloopt en uit het brons worden munten
gegoten. In de plaats komt een vrijheidsboom
waarvan in 1814 brandhout wordt
gemaakt, letterlijk dus.
In het prille koninkrijk België wordt aan de
klassieke strengheid van het plein getornd
door architect Tieleman-Franciscus Suys
(Oostende 1873 - Brugge 1861) die de kerk
van een op de barok geïnspireerde klokkentoren
voorziet. De vermeende frivoliteit
van de ingreep wordt zwaar op de korrel
genomen. Dat protest verstomt niet -wel
integendeel - wanneer in 1843 beslist wordt
om het kale middelpunt van het plein aan te
pakken en wel door het oprichten van een
ruiterbeeld van Godfried van Bouillon. Kostprijs:
1oo.ooo frank. Tegen de huldiging van
één van 's lands helden is er uiteraard geen
bezwaar, wel tegen de mogelijke verminking
van een neoklassiek ensemble. Minister van
Binnenlandse Zaken jean-Baptiste Nothomb
krijgt het hard te verduren, maar haalt toch
zijn slag thuis. Op 15 augustus 1848 wordt
het standbeeld plechtig ingehuldigd. Voor
de achtendertigjarige beeldhouwer Louis
Simonis (1810-1882), het hoogtepunt in zijn
carrière.
Het opschrift op het voetstuk is weliswaar
tweetalig, maar zoals zo vaak te Brussel
kijk je wel op van wat voor Nederlands moet
doorgaan. De held heet er: GODEVAART VAN
BULLIOEN. Als kritische noot is ook nog aan
te voeren dat onze kruisvaarder geestdriftig
naar het Westen aanstormt en dat is niet
meteen de goede richting om het Heilig Land
te bevrijden.
Zoveel onrecht voor een beeld dat toch niet
van kwaliteiten gespeend is. De Luikenaar
Louis Simonis verdient beter. Daarvoor hoeft
men slechts zijn Godfried van Bouillon te
vergelijken met de Karel de Grote van zijn
tijd- en stadsgenoot Louis Je hotte te Luik,
statisch en zielloos. Godfried daarentegen
vertrekt letterlijk naar Jeruzalem. Zijn
lichaamstaal schreeuwt het uit. Mentaal
is hij al vertrokken. Het vaandel steekt hij
onorthodox in de hoogte en zijn strijdkreet
galmt na: 'Dieu Ie veut!' Die stuwing is ook
afleesbaar in de houding van het paard, één
en al onstuitbare, met moeite ingetoomde
spanning. De geestdrift en vastberadenheid,
kortom het episch elan van de kruistocht,
zijn in die ene figuur samengebald. Voor
ingetogenheid en godsdienstige beleving is
hier geen plaats. Dit is oorlog.
Volledig in overeenstemming met de didactische
tijdsgeest van de negentiende eeuw
is het voetstuk in 1897 aangevuld met twee
bas-reliëfs van Guillaume De Groot: de bestorming
van Jeruzalem, uiteraard, en Godfried
als wetgever in zijn nieuw koninkrijk.
Esthetisch is het een weinig overtuigende
ingreep, maar de bedoeling is overduidelijk
Het geweld van de verovering is verantwoord
want het is de premisse voor een goed en
rechtvaardig bestuur. Mutatis mutandis
geldt dit ook voor de Vrijstaat Kongo.
Uit het monumentale Bruxelles à travers les
figes van H.P. Hymans vernemen wij dat het
beeld in het begin van 1848 in een Parijs
atelier gegoten is. Tijdens de revolutionaire
junidagen heeft het niet veel gescheeld of
heetgebakerde republikeinen hadden die
gekroonde figuur, in wie zij een monarchistisch
symbool herkennen, tot kannonen
hergoten. Het heeft de gieter heel wat
moeite gekost om duidelijk te maken dat het
niet om een koning ging, maar wel om een
republikeins generaal! Se non e vero ...
(Rik Sa uwen)
LIBRAMONT
Ardennen
17de
Internationaal
Kunstsalon
/i?r t/
- ..
.
.
V
250 hedendaagse kunstenaars
In
• schilderkunst
• beeldhouwkunst
• fotografie
• kunstambacht
van 24 september
tot 2 oktober 2005
van 13u tot 19u
Toegang E41 1 - uitrit 25bis I 26
Te l. +32 (0) 61 22 39 31
Fax +32 (O) 61 22 56 24
info@expolibramont.com
www.expolibramont.com
"'
E
Q.
..
N
-
"'
0
0
N
0
...
:
...
>
..
0
9

TALENT De moederkoek werpt haar vrucht
Gemeenschappelijke voedingsbodem
Het is bij Tom Liekens dat we samenkomen,
daar in de buurt van het Alcatelgebouw in
Antwerpen. Het zijn de mannen van Placenta
die me welkom heten. Ik had minstens
één vrouw verwacht: Carotine Coolen, ze is
geveld door een ongeval en moet het bed
houden.
Placenta heeft enige bekendheid in het Antwerpse
kunstmilieu. De groep bestaat nu uit
Carotine Coolen, Tom Liekens, Stefan Serneels
en Bart Van Dyck. Ze hebben samen
gestudeerd of elkaar juist daarna leren kennen
en stichtten de groep Placenta. Placenta
als een gemeenschappelijke voedingsbodem,
een bron van nieuw leven, een stimulerend
middel om op een creatieve manier in
te spelen op nieuwe situaties.
De eerste Placenta-tentoonstelling vond
plaats in 1999 in de oude hippodroom vlak
tegenover het Antwerpse Museum voor
Schone Kunsten, een gedroomde locatie
volop in het galeriecircuit van het Zuid. Andere
locaties waren een oude tabaksfabriek,
een afgedankt kinderziekenhuis en gebouwen
van ElectrabeL Telkens weer wordt er
in functie van die locaties gewerkt en gecreeerd
en worden er andere kunstenaars bij
betrokken. Alles wordt door de initiatiefnemers
zelf in handen gehouden en bekostigd.
ledereen exposeert er individueel, het is niet
Werken in functie van de locatie
Tentoonstelling Placenta 5 in de Brakke Grond
Amsterdam, november en december 2003
zo dat ze aan gezamenlijke artistieke projecten
werken. Er is wel een zekere lijn in te
ontdekken, al was het maar dat het kunstenaars
van dezelfde generatie zijn die elkaar
vinden in eenzelfde sfeer.
Het beduidt ook niet dat ze daarbuiten niet
actief zouden zijn, elk vindt zijn of haar weg
binnen andere tentoonstellingen in groep of
individueel al dan niet in het galeriecircuit
De samenstelling van de groep is in de loop
der jaren wel eens gewijzigd maar toch grotendeels
behouden gebleven.
Gelaagdheid in de materialen en in de
betekenissen
Carotine Coolen (01975) studeerde beeldhouwen
aan de Koninklijke Academie en aan
het Hoger Instituut in Antwerpen. Het werk
van Coolen straalt soms een barokke monumentaliteit
uit, maar is zo overdonderend
actueel dat je naar adem snakt. Haar installatie
Liggend naakt (2001) toont een reeks
van dertien portretten van haar hond en is
van een aangrijpende schoonheid, echter
op zo'n manier dat je je er wat ongemakkelijk
bij gaat voelen. Ze combineert zonder
schroom de meest diverse materialen, zoals
hier in dit werk keramiek, polyurethaanschuim
en polyester. Coolen werkt haar
sculpturen meestal ter plaatse en tot op het
laatste moment af. Ze is zich erg bewust van
het ruimtelijk gegeven en speelt daar op
een schitterende wijze op in. Haar sculptuur
Fire, walk with me (2002) is zo áánwezig
dat de ruimte erdoor bepaald wordt. Voor
de tweede Placenta-tentoonstelling, in de
gebouwen van Electra bel, maakte ze een
houtskooltekening op de muren van het
lokaal zodat het perspectief totaal gewijzigd
werd en de ruimte in zijn proporties werd
opgeblazen. Hierin plaatste ze een sculptuur
die op die manier verhoudingsgewijs
verkleind werd. Ze kiest de juiste plaats, de
juiste invalshoek.
Haar werk is zeer polymorf, het vermengt
plantaardige en dierlijke vormen, wat tot
bevreemdende maar herkenbare resultaten
leidt. Ze is erg geïnteresseerd in landelijke
culturen en vertoeft af en toe in agrarische
gemeenschappen in landen als Roemenië
en Polen. De creativiteit van die culturen die
uit armoede met brie à brac bouwsels optrekken,
zoals we dat ook soms in vroegere
Vlaamse achtertuinen konden bewonderen,
heeft op haar een inspirerende werking. De
letterlijke gelaagdheid in de materialen is er
ook één in de betekenissen.

Anomalieën
Tom Liekens (01977) was student schilderen
bij Fred Bervoets eveneens aan de Antwerpse
Academie. Hij is een schilder pur
sang en heeft iets met de natuur. Let wel:
hij schildert geen verleidelijke landschappen
'naar de natuur', hij heeft het voor de
kunstmatigheid van de natuur. Als stadsmens
kent hij de natuur in haar begrenzing,
in haar gedwongen en gewrongen vormen.
Als Antwerpenaar kent hij de natuur van
de zoo. In zijn schilderijen zie je dan ook
duidelijke referenties naar dieren kooien,
skeletten zoals je die in natuurhistorische
musea aantreft, tropische zwemparadijzen
met weelderige plantengroei. Maar er zijn
toch wel kleine anomalieën te ontdekken in
die meestal grote doeken. T-rex combineert
het geraamte van één of ander prehistorisch
monster met een huiselijke koffietafel, wat
het genieten van de verse croissant danig
verstoort. Ook Greenhouse heeft een verontrustend
karakter. Figuren kijken van buiten
naar een serre waarin rode vlekken te zien
zijn. Is het gewoon een serre met rode bloemen,
of heeft zich daarbinnen een kleiner of
groter drama afgespeeld?
Caolens sculptuur is zo aanwezig dat de ruimte er door
bepaald wordt
Caro/ine Cool en, Fire, walk with me, zooz
Polyester, brons, pv-schuim en textiel, 150 x 6o x 140 Heeft zich hier een klein of groot drama afgespeeld?
Tom Liekens, Greenhouse, zoo1
Olie en acryl op doek, zoB x 300
Foto: Leen van den Meutter
·;;;
E
·;:
0-
"'
"'
..
..
N
0
...
:
...
>
"
0
11

"'
E
c.
"'
"'
..
..
N
0
...
:
...
>
,.
0
12
Een kunstmatige hand krast met een mes
In een spiegel
Stefan Serneels, Narcissus, 2aa2
Mixed media, Box 50 x 50
In Plan et ofthe Apes is duidelijk het geraamte
van de ineengestorte Twintowers
te zien. De natuur is niet zo vredig bij Tom
Liekens. Natuurelementen worden meer
en meer gecombineerd met allerlei spullen
die zich in het interieur van de kunstenaar
bevinden. Dat kan gaan van een televisie tot
een hometrainer, van een motief op één of
ander souvenir tot een patroon in kruisjessteek.
Dit schilderkunstige patchwork heeft
tot gevolg dat het werk als bevreemdend
en wat dreigend overkomt, er is onrust en
het gevaar is niet te duiden. Anderzijds is
het interessant, puur plastisch gezien, hoe
elementen tegenover mekaar geplaatst worden
en mekaar onmiskenbaar beïnvloeden,
hoe heel bewust vlakken en diepten worden
gecreëerd. En hoe betekenissen elkaar schijnen
op te volgen.
Oorspronkelijke eigenschappen afschrapen
Stefan Serneels (01968) is de oudste van
het gezelschap en studeerde keramiek aan
het Hoger Instituut voor Kunstonderwijs in
Hasselt. Ook zijn werk is bevreemdend en
intrigerend. Na een periode van bezinning
na de keramiekstudies vond hij een nieuw
elan door een werkstage in het Europees
Keramisch Werkcentrum in 's-Hertogenbosch.
Van die tijd (2001-2002) dateert het
Zelfportret. Een voor mij pakkend en ontroerend
werkstuk dat de persoonlijkheid van de
kunstenaar zowel onthult als verhult, zeer
dubbelzinnig en sterk.
Serneels maakt in elke Placenta-tentoonstelling
wel een installatie. Ik vernoem Wandering,
een installatie met een mechanisch
aangedreven borstel die een cirkelvormige
beweging maakt over een laag zand. De kunstenaar
volgt de borstel, de borstel wist
telkens zijn sporen uit. In Placenta 3 maakte
hij de nogal ophefmakende installatie
French Kiss waarbij mechanisch aangedreven
tongen elkaar likten terwijl ze via een
circuit bevochtigd werden. Het valt op dat hij
nogal dikwijls lichamelijke functies op een
mechanische wijze door prothesen laat uitvoeren.
Zo krast een kunstmatige hand met
een mes in een spiegel en krijgt de installatie
de titel Narcissus.
Hij benut ons zeer vertrouwde objecten uit
de huiselijke omgeving en belaadt die met
betekenissen. "Ik schraap hun oorspronkelijke
eigenschappen af door ze uit te voeren
in een ander materiaal. Of ik combineer hun
archetypische vorm met ruwe figuratie. Zo
worden het dissonanten: ze worden onbehaaglijk
en kil in plaats van behaaglijk."

Bijzonder aangrijpend en beklijvend zijn
de tekeningen die hij bij tientallen maakt
als voorstudie of als dagboeknotities, en
gewoonweg meesterlijk zijn de uitgewerkte
versies die hij aan het publiek presenteert.
De sjamaan en de kunstenaar
Bart Van Dyck (01974) studeerde achter·
eenvolgens vrije grafiek, beeldhouwen,
film en video. Hij liet zich de jongste jaren
opmerken met markante videofilms over
subculturen in Marokko (hiphop) en Egypte
(heavy metal) en reisde naar Zuid-Oost-Azië
om er een film over genezers te gaan maken.
Hij is erg geïnteresseerd in ritueel gedrag, in
trance en ziet en legt verbanden tussen de
westerse en de inheemse culturen. Het sja·
manisme interesseert hem zeer. De sjamaan
is veelal nog niet te zeer beïnvloed door de
westerse cultuur en er zijn parallellen tussen
de sjamaan en de kunstenaar, iets waar
Beuys meermaals de aandacht heeft op
gevestigd.
Een krachtig statement
Bart Van 0/jck, Khmer Scu/pture, 2002
Mixed medio, 68 x 200 x 100
Het is duidelijk dat er een relatie bestaat
tussen zijn videowerk en zijn sculpturen
en installaties. In de tweede Placentatentoonstelling
realiseerde hij een pentagram
samengesteld uit gipsverbanden vol graffiti.
Hij was hiervoor zelf in gipsverband
naar openingen geweest en liet zich daar
volop bekrabbelen, ook vrienden werden
ingeschakeld om op die wijze bewerkte
gipsverbanden te verzamelen. Zo bekwam
hij een bezwerende installatie, zwanger van
betekenissen.
Graffiti komen wel meer voor in zijn werk en
zijn volop aanwezig in zijn films, hij vindt ze
overal waar hij komt, kopieert ze, plaatst ze
in een nieuwe context.
In Placenta 4 in het voormalig kinderziekenhuis
creëert hij Khmer sculpture. Het is een
uitvergroot fragment van het hoofd van een
boeddha in confrontatie met een gehurkte
menselijke figuur zonder hoofd en met een
been prothese. Alhoewel niet gespeend
van enige humor, is het een hard werk, een
krachtig statement ook.
Healing service is de titel van een reusachtige
sculptuur maar eveneens van een
remake in België van zijn film Hmong Healing
Service die hij op locatie in Laos heeft
gerealiseerd. Wat zich 'in het echt' heeft
afgespeeld, wordt in Antwerpen nog eens
overgedaan en met de rekwisieten die in die
film werden gebruikt wordt dan een installatie
gerealiseerd.
Alle Placenta-kunstenaars hebben die bevreemdende,
wat verontrustende beeldtaal
gemeen. Ze maken geen werk om te behagen,
hun werkt blijft in je geest nawerken,
het beklijft en dat is een grote verdienste.
Kijk uit naar de eerstvolgende Placenta-tentoonstelling
in het najaar van 2005 op een
nog onbekende locatie. Zie hiervoor: www.
axe-entertainment.tk. Tom Liekens zal deze
zomer exposeren in de Antwerpse Zoo.
c
=>
...
E
....
0
0
N
0
...
:
...
>
"'
0
13

c:
"
·a;
E
.!!
...
•
•
N
0
..
•
..
..
>
..
0
14
TALENT
Een portret van Lieve Watteeuw,
winnares van de prijs Cultureel
Erfgoed 2004
Lieve Watteeuw: boekenchirurge en pleitbezorgster
Foto; Saskia Vonderstichele
Sinds Lieve Watteeuw begin dit jaar werd bekroond
met de Prijs Cultureel Erfgoed 2004,
weten weer wat meer mensen wat ze moeten
verstaan onder het woord 'boekenchirurg'.
Watteeuw is conservator-restaurator papier
en perkament. Het juryverslag vermeldde
hoe ze internationaal aanzien geniet als een
van de pioniers op het vlak van wetenschappelijk
verantwoord conserveren en restaureren
van het perkamenten en papieren
kunstpatrimonium.
Watteeuw zorgde voor de conservering van
verschillende vermaarde handschriften:
zo bijvoorbeeld het fameuze Van Hulthemhandschrift
dat in de Koninklijke Bibliotheek
wordt bewaard. Dat is een codex waarin een
kopiïst een tweehonderdtal beroemde teksten
uit onze taal verzamelde, waaronder de
vermaarde toneelstukken, de Abele Spelen
en de kluchten die er op volgen, Sotternieën.
Of de Chroniques de Hainaut, een handschrift
uit de Librije van de Hertogen van
Bourgondië dat werd verlucht door niemand
minder dan Rogier Van der Weyden; de Heures
de Notre Dame, Henessy getijdenboek,
verlucht door Sirnon Bening en de Heures de
Bruxelles de Duc de Berry, geïllustreerd door
jacqmart de Hesdin. En ga zo maar door.
Ze doet dat conservatiewerk vol overgave en
praat vol liefde over het minutieuze handwerk
en het haast sensuele contact met de
oude materialen. "Op het ogenblik dat ik de
vraag krijg of ik dit of dat beroemde werk wil
behandelen, moet ik altijd wennen. Maar
een keer ik bezig ben, mag ik me geen vragen
meer stellen. Mensen uit mijn omgeving
zeggen me soms wel eens dat ze het boek
niet eens zouden durven openslaan. Als je
zo enkele maanden bezig ben geweest, dan
ken je elk vlekje en kreukje uit het werk. je
kent het van binnen en van buiten. Het doet
me ook altijd veel plezier wanneer ik na
verloop van tijd een handschrift dat ik heb
geconserveerd, weer ter hand kan nemen.
Of wanneer het plots tentoongesteld wordt,
misschien aan de andere kant van de wereld,
waar het dan als een icoon op een
kussentje ligt, en het bijna een sacrale uitstraling
heeft." Ze vindt het ook belangrijk
dat het grotere publiek die handschriften
kan bewonderen, bijvoorbeeld op een van
de zeldzame tentoonstellingen van middeleeuwse
handschriften. "Het verleden is een
stuk van onze identiteit, van wie we nu zijn.
Ik vind het goed dat de werken worden gedigitaliseerd,
zodat ze voor een groter publiek
bereikbaar zijn. Maar het mag niet alleen dat
zijn: de esthetische verwondering die je kan
voelen wanneer je met zo'n origineel wordt
geconfronteerd, is iets dat naar je ziel en
naar je hart gaat."
Lieve Watteeuw heeft, vooraleer ze aan de
opleiding voor boekenchirurg begon, sociale
school gevolgd. Het is misschien een van de
redenen waarom ze méér wil doen dan met
een boek in een hoek kruipen en voor een
goede conservering van dat ene werk zorgen.
De preservering of de goede bewaring
van een hele collectie is net zo belangrijk als
de restauratie van één topstuk: ze wil er voor
zorgen dat de boeken in zo goed mogelijke
omstandigheden worden bewaard.
De klimatologische omgeving moet bijvoorbeeld
optimaal zijn, opdat de werken, zelfs
als ze nu door een gebrek aan personeel niet
volledig kunnen worden onderzocht, toch
bewaard kunnen blijven. Het is een van haar
belangrijkste besognes in de Koninklijke
Bibliotheek waaraan ze als wetenschappelijk
medewerkster is verbonden. Ze betreurt
het dan ook dat er geen aparte afdeling
conservering in het huidige organigram van
de instelling is voorzien, waardoor elke afdeling
zo'n beetje haar eigen bewaarpolitiek
volgt.
Op Vlaams niveau is Lieve Watteeuw een van
de drijvende krachten van het project Verluchte
handschriften 'Collectie Vlaanderen'
van llluminare, het Studiecentrum Vlaamse
Miniaturisten van de KU Leuven. Alle gedecoreerde
middeleeuwse manuscripten
in openbare of semi-openbare collecties in
Vlaanderen, zo'n 1500 werken in een tachtigtal
instellingen, worden bestudeerd en
beschreven in een elektronisch gegevensbestand.
De collecties van verschillende abdijen en
bewaarbibliotheken werden reeds geïnventariseerd.
Naast materiële gegevens over de
handschriften en hun decoratie is ook informatie
aanwezig over miniaturisten, ateliers,
opeenvolgende eigenaars en bewaarinstellingen.
Deze inventarisatie wordt ook aangevuld
met een schade-atlas, opgesteld door
Wattee uw, waarin het schadebeeld van de
manuscripten wordt opgetekend. Het hele
project is uniek in de wereld en geniet naar
verluidt heel wat belangstelling van collega's
wereldwijd.
Dat ze de prijs Cultureel Erfgoed 2004 heeft
gewonnen, vindt ze vooral belangrijk omdat
ze nu de kans krijgt het documentaire
(papieren) erfgoed onder de aandacht te
brengen, erfgoed dat erg fragiel is en dus
sterk bedreigd. Voor stukken uit de negentiende
eeuw bijvoorbeeld is het later dan vijf
voor twaalf, omdat het papier dat toen werd
gebruikt, erg slecht van kwaliteit was. "Restauratoren-in-spe
bijvoorbeeld dromen er
steeds van om mooie prenten te kunnen behandelen,
miniaturen. Te rwijl dé kernvraag
is hoe we het grote papieren patrimonium
dat aan het verzuren is, kunnen bewaren.
Dàt is de grote uitdaging voor de toekomst."
Caermersklooster
Provinciaal Centrum voor Kunst en Cultuur
Vrouwebroersstraat 6 · 9000 Gent
tel. 09 269 29 10 · fax 09 269 29 11
e-mail caermersklooster@oost-vlaanderen.be
website www. caermersklooster.be
tentoonstellingsprogramma
Dirk De Bruycker
van 29 april t.e.m. 19 juni 2005
Schrijven in de schaduw van de dood
Marc Verschooris
van 13 mei t.e.m. 26 juni 2005
Boekenverkoop 11.11.11
24, 25 en 26 juni 2005
Paul Van Gysegem
van 15 juli t.e.m. 4 september 2005
Provinciale Prijs voor Vormgeving
van 15 juli t.e.m. 4 september 2005
Graag onze e-nieuwsbrief?
mail naar: caermersklooster@oost-vlaanderen.be
ProYlnde
Oost-Vlaanderen
-
c:
"
·a;
E
-
a.
"'
N
-
"'
0
0
N
0
..
z
..
..
>
"
0
15

MUSEUM APART Diestse schatten in de kelder
De kelders onder het stadhuis
Diest is vooral bekend voor haar begijnhof,
een van de oudste, grootste en
mooiste van de Nederlanden. De stad gaat
ook prat op haar Oranje-verleden. Filips
Wiltem van Oranje-Nassau, overleden in
1618, de oudste zoon van Wiltem de Zwijger
was Heer van Di est en ligt begraven
in de Sint-Sulpitiuskerk. Naast de kerk
blinkt het neo-classicitische stadhuis dat
in de gevel het jaartal 1728 draagt. Ooit
stonden hier drie huizen naast elkaar: de
Hofstadt of de stedelijke residentie van
de Heren van Di est, het Schepenhuys en
de Oord of rentmeesterij. Na de sloop in
het begin van de achttiende eeuw bleven
alleen de kelders bewaard. In die kelders
onder het stadhuis bevindt zich vanaf
1957 het Stedelijk Museum. Het is het
levenswerk van stadsarchivaris Gilbert
Mysterieus zilverlicht
De Blijde Boodschap, Hendrik ter Brugghen, 1629
Olieverf op doek, 216.5 x 176.5 5 (detail)
OCMWDiest
van der Linden, die de geschiedenis van
zijn stad in het hart droeg en er ontelbare
artikels over publiceerde.
In de Romaanse kelder van de Hofstadt
is de geschiedenis van de baanderheren
en hun opvolgers, de prinsen van Oranje­
Nassau, in beeld gebracht. Hier is het
stadszegel uit 1228 te zien en klokken uit
de lakenhalle en de begijnhofpoort Een
vitrine laat kennismaken met de middeleeuwse
Diestse maten en gewichten voor
onder andere bakstenen en graan. De Romaanse
kelder herbergt ook de portretten
van René van Chaton, de eerste graaf van
Nassau die zich prins van Oranje-Nassau
mocht noemen, en van zijn echtgenote
Anna van Lotharingen. De panelen zijn
rond 1545 geschilderd door een anonieme
meester. Zoals vele kunstwerken in het
Diestse museum, werden ze in de jaren
1950 door het Koninklijk Instituut voor het
Kunstpatrimonium gerestaureerd.
De Blijde Boodschap en Theodor van Loon
Uit het voormalig Cellenbroedersklooster
plukte het stedelijk museum een aantal
prachtige schilderijen. Het markantste is
De Blijde Boodschap, een paneel uit de
eerste helft van de zeventiende eeuw,
vermoedelijk geschilderd in Antwerpen.
Alle ingrediënten van de Annunciatie zijn
afgebeeld: de aartsengel Gabriël links en
Maria rechts, de bloeiende lelietak ... Uitzonderlijk
is dat Gabriël vergezeld is van
een uitgebreide schare engelen. Door het
venster achteraan is in het landschap op
de achtergrond de ontmoeting van twee
figuren zichtbaar. Allicht betreft het een
Visitatie, het bezoek van Maria aan Elisabeth.
De onbekende schilder refereert met
stijl naar zijn laatgotische modellen.
Het stedelijk museum bezit nog een
tweede Blijde Boodschap. Deze is afkomstig
uit de begijnhofkerk. Het is een van
de topstukken uit de collectie, geschilderd
door Hendrik ter Brugghen in 1629. Het
doek heeft al de halve wereld afgereisd.
Nu is er een aanvraag binnen van musea
in Milaan en Wenen voor de tentoonstelling
Van Caravaggio tot Mattia Preti. Te r
Brugghen verbleef tien jaar in Italië en
onderging de invloed van Caravaggio's
werken. In 1615 keerde hij naar Utrecht terug
en werd de leider van de Caravaggisti,
met onder andere Gerard van Hontborst,
die de stijl van de Italiaanse meester
adopteerden: een sterk gevoel voor licht,
een dramatisch contrast tussen licht en

Een mystiek huwelijk in miniatuur
Besloten Hoffe, Zuidelijke Nederlanden, 27de eeuw
Kast: 253 x 239 x 26
Stad Diest
donker en een voorkeur voor emotioneel
geladen onderwerpen. En toch schiep
Hendrik ter Brugghen een eigen licht,
meer atmosferisch en zilverig. Dat mysterieuze
zilverlicht gebruikt de meester
in de Blijde Boodschap om de hele figuur
van Maria te illumineren. Een glorievolle
warmte straalt van het doek. Te r Bruggehen
gebruikt de klassieke figuren en
symbolen, maar voegt twee engelen met
een lauwerenkroon toe. Op die manier
verbindt hij de Kroning van Maria met de
Annunciatie.
Het grote formaat en het perspectief doen
vermoeden dat het werk als altaarstuk
bedoeld is. Wanneer en hoe het ooit in de
Diestse begijnhofkerk is terechtgekomen,
is niet te achterhalen. Speelde het Huis
van Oranje-Nassau een rol in de aankoop
van dit schilderij van de Noord-Nederlandse
meester? Sommigen beweren dat Ter
Brugghen de opdracht rechtstreeks van
de begijntjes kreeg omdat hun 'huisschilder'
naar Italië was vetrokken. En dat was
niemand minder dan Theodor van Loon,
die ook tekende voor de indrukwekkende
Mariacyclus in de basiliek van Scherpenheuvel.
In 1623 schilderde hij vier
evangelistenportretten voor de Diestse
begijnhofkerk.
Twee andere Van Loons, beide geschilderd
rond 1365, uit dezelfde
kerk zijn te bewonderen in het
stedelijk museum. De Aanbidding
der Wijzen is in
compositie en formaat
een vrij nauwkeurige kopie
van het werk dat Theodor
van Loon eerder
voor de begijnhofkerk
van Brussel maakte.
Voor De Opdracht van
Christus in de tempel
en de profetie van
Simeon inspireerde
de kunstenaar zich
op een doek uit zijn
mariale cyclus in de
bedevaartsbasiliek van
Scherpenheuvel.
Het Laatste Oordeel
Wanneer we voor de werken
van Van Loon staan,
zijn we de mooiste zaal
van het museum al voorbij.
De gotische kelder
van het Schepenhuys
uit 1320 oogt sierlijk, elegant en verfijnd.
Hij dateert uit dezelfde periode als de
Sint-Sulpitiuskerk en doet vermoeden dat
dezelfde 'Franse' gotiek hier is binnengebracht.
Een ereplaats in deze zaal is voorbehouden
voor Het Laatste Oordeel, een
paneel dat rond 1430 is geschilderd door
een anonieme hand. Voorgesteld is het
oordeel op de jongste dag. Christus, de
eindtijdelijke rechter, is gehuld in een
rode mantel. Onder hem zijn Maria
en Johannes de Doper afgebeeld
in hun functie van advocaten. Wat
lager zit het voltallig apostelencollege.
Zij zijn de bijzitters. Aan
Christus' rechterzijde helpt een
groep engelen enkele gelukzaligen
naar de hemel. De hel,
rechts onderaan het paneel, is
een combinatie van de hellemuil
en de vurige afgrond.
De schilder heeft zijn uiterste
best gedaan om zoveel
mogelijk stichtelijke details
af te beelden. Zo is er een
personage dat opstaat uit
de dood maar nog niet
helemaal is 'samengesteld'
en nog snel enkele
van zijn beenderen
bij elkaar raapt. In de
Sint-Anna-te-drieën, lokaal
Brabants atelier, vierde kwart
25de eeuw
Gepolychromeerd hout, 227 cm
OCMWDiest
hel zien we ook gekroonde hoofden (bisschop,
koning en zelfs paus) branden. De
gouden hemel is opgetrokken uit roestbruine
ijzerzandsteen. Die steen is typisch
voor Diest, ook de Gotische kelder is er in
opgetrokken, wat doet vermoeden dat de
schilder in deze stad moet gezocht worden.
Men spreekt zelfs van een 'Diestse
primitievengroep', bestaande uit een dertigtal
schilders die onder andere werkten
voor de nabijgelegen abdijen van Averbode
en Tongerlo. Dit Laatste Oordeel mist
de verfijning en de innigheid van Jan van
Eyck, wat alleen aantoont dat vernieuwing
tijd nodig had om ook in kleinere kunstcentra
door te dringen.
Huisheiligen en Besloten Hofjes
Het stedelijk museum bezit een grote
verzameling huisheiligen, eeuwenoude
beeldjes die de gevels van de woningen
sierden. En er is nog meer merkwaardig
beeldhouwwerk. Een Sint-Anna-te-drieën
uit het vierde kwart van de vijftiende
eeuw. Het heeft nog de originele beschildering.
Door de drie generaties in beeld
te tonen, krijgt Maria het uitzicht van een
kleine volwassene.
Het museum bewaart ook twee Besloten
Hofjes, beide uit de zeventiende eeuw,
afkomstig van het klooster van de cellenzusters.
De 'gesloten hor uit het Hooglied
werd door middeleeuwse theologen betrokken
op Maria: haar maagdelijkheid en
onbevlekte ontvangenis, de paradijstuin
van vóór de zondeval waarmee zij werd
vereenzelvigd, haar mystieke huwelijk
met Christus. Dat laatste was een essen-
..
E
·;::
c.
'"
N
- "'
Cl
Cl
N
0
...
:
...
>
..
0
17

18
Ook gekroonde hoofden branden in de hel
Het Laatste Oordeel, detail
Zuidelijke Nederlanden, 231.5 x 186 cm
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten van België,
Brussel
Breuk van de Sint-Sebastiaansgilde te Diest
Zuidelijke Nederlanden, begin 17de eeuw
Zilver, 74 cm
Bruikleen: Sint-Sebastiaansgilde Diest
Foto's: Marc Sourbran
De gotische kelder van het Schepenhuys uit 1320: sierlijk, elegant en verfijnd
tieel element in het spirituele leven van
vrouwelijke religieuzen en begijnen. De
bruidssymboliek is belangrijk om de Besloten
Hofjes te kunnen 'lezen'. Elk hofje
is een wondere wereld van minuscule
beeldjes, relieken en versierselen.
Het museum heeft ook een schatkamer
met edelsmeedwerk. Schitterende stukken
zijn de zilveren breuken van de
Diestse gilden. En dan is er nog de Schepenzaal
met onder meer de portretten van
drie beroemde Diestenaren: de gelukzalige
Arnikus, overleden in 1208, de taalkundige
Nicolaas Cleynaerts (1493/94-1542)
en natuurlijk de heilige Jan Serehmans
(ca. 1675-1725).
Het Stedelijk Museum van Di est mag dan
geen officieel Erkend Museum zijn, de
indrukwekkende collectie, de toch wel
unieke locatie en vooral het onvermoeibaar
enthousiasme van de medewerkers
maken het tot een heerlijk museum.
EXTR
OKV-Club
Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen
organiseert voor 50 abonnees een
namiddag in Diest: geleid bezoek
aan het Stedelijk Museum, de Sint­
Sulpitiuskerk en het Begijnhof met de
Sint-Catharinakerk.
De uitstap vindt plaats op zaterdag 30 juli
2005 om 14 uur.
De rondleidingen worden om 16.30 uur
afgesloten met een drink.
Deelname is gratis.
Intekenen via brief of kaartje naar
Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen,
Hofstraat 15, 2000 Antwerpen, of via mail
naar info@okv.be.
Gelieve te vermelden of u alleen of met
twee wenst deel te nemen.
De eerste 50 intekenaars ontvangen
een uitnodiging.
STEDELIJK MUSEUM Dl EST
Grote Markt 1, 3920 Di est
Open: 1 maart-30 september: maandag t.e.m.
zondag van 10 tot 12 uur en van 13 tot 17 uur
Open: 1 oktober-28 februari: maandag t.e.m.
zaterdag van 10 tot 12 uur en van 13 tot 17 uur
Info: 013 35 32 74

Instituut van de Ursulinen met wintertuin
Onze-Lieve-Vrouw-Waver
)uni is bij Klara de 'maand van de openbare
gebouwen'. De opening vindt plaats
in het Instituut van de Urselinen te Onze­
Lieve-Vrouw-Waver. De zusters, die in
1841 toekwamen, zouden het beeld en
het silhouet van Waver - in de volksmond
terecht 'Torekenswaver' genoemd - grondig
wijzigen. Het unieke karakter van
het enorme school- en kloostercomplex
ligt in de merkwaardige synthese van
uiteenlopende stijlen als neoclassicisme,
neogotiek, neoromaans en empire. In
1900 bouwde het instituut een prachtige
wintertuin in art nouveau. Het was de ontvangstruimte
voor de bezoekers van honderden
inwonende meisjes. Nog steeds
verrast de wintertuin door het verfijnde
spel van licht en kleur.
In de reeks 'Erfgoed Lokaal' van Open·
baar Kunstbezit in Vlaanderen verschijnt
dit najaar een boeiend boek over de vele
interessante gebouwen en monumenten
van Sint-Katelijne-Waver.
Uitzending 4 juni 2005,
tussen 7 en 10 uur
AMVC-Letteren huis
Antwerpen
De afsluiter van de 'maand van de open·
bare gebouwen' vindt plaats in het AMVC­
Letterenhuis. Deze uitzending is meteen
ook de voorstelling van de aflevering
'Literaire musea en schrijvershuizen', die
Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen in de
tweede helft van juni publiceert. Vijftig
abonnees kunnen aan deze live-uitzen·
ding deelnemen. Herwig Verhovert ontvangt
als centrale gasten Leen Van Dijck,
conservator van het museum, en )os Ver·
niest, auteur van de OKV-aflevering. Voor
de muziek put het programma uit vaak
onbekende werken waarvan de partituren
in het AMVC-archief bewaard worden. Na
de Ktara-uitzending kan u kennismaken
met de vernieuwde permanente tentoonstelling
van het AMVC-Letteren huis. Zie
ook bladzijde 2.
Uitzending 26 juni 2005,
tussen 7 en 10 uur
·;;;
E
Q.
..
"'
0
0
N
0
...
:
...
>
..
0
19

IN BEELD
175 JAAR BELGIË
Een nieuwe kij k op de evolutievan de artistieke smaak
Eerst Ensor, dan Bosch
Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten
in Antwerpen, het Groeningemuseum in
Brugge en het Museum voor Schone Kunsten
in Gent hebben een eigen identiteit,
maar vullen elkaar ook aan. Sinds ze van
start gingen met de 'vlaamsekunstcollectie'
nemen ze gezamenlijke initiatieven. Hoe de
verzamelingen ontstonden en welke hiaten
er zijn, doet de tentoonstelling Ensor tot
Bosch uit de doeken. Ze vindt plaats in het
Brusselse Paleis voor Schone Kunsten in het
kader van 175 jaar België en 25 jaar federalisme.
"We leveren een frisse kijk op de evolutie
van de smaak," licht Till-Holger Barehert als
commissaris van dit eerste mammoetproject
van de 'vlaamsekunstcollectie' toe. "Helaas
zijn heel wat belangrijke werken naar het
buitenland verhuisd. De Spaanse en de Oostenrijkse
Habsburgse vorsten hebben veel
topstukken uit onze streken meegenomen.
Ook in het Nederlandse Mauritshuis bevinden
zich schilderijen en sculpturen die in
onze musea thuishoren. Van de kunstwerken
die de Fransen roofden, keerden sommige
terug, maar het Louvre en de departementale
musea bezitten nog steeds sleutelwerken
die ooit deel uitmaakten van het Vlaams
patrimonium."
George Minne
De fontein der geknielden, co. 1905 (g eknielden)
co. 1927-30 (bekken)
Gips, 169.5 x 240 x 90 cm
Museum voor Schone Kunsten , Gent
De titel van de tentoonstelling doet vreemd
aan. Ja mes Ensor (1860-1949), die met zijn
Maskertoneel en Stilleven met oesters present
is, stamt immers uit een latere periode
dan Jeroen Bosch (rond 1450-1516). De Oostendenaar
staat eerst omdat verzamelaars
aanvankelijk meer interesse betoonden in
eigentijdse dan in oude kunst. "Maar modes
en mentaliteiten veranderen voortdurend,"
nuanceert Till-Holger Borchert. "Tussen de
drie musea bestaan overeenkomsten en
verschillen. In de zalen van Bozar krijgen de
collecties een historische omkadering. We
respecteren systematisch de chronologie.
En we selecteerden werken waar een verhaal
aan vast hangt."
Gilden, academies en kunstkamers
Het openingsluik belicht de voorgeschiedenis
van de drie museumverzamelingen. De
Sint-Lucasgilden speelden een niet te onderschatten
rol. Getuige daarvan is De heilige
maagd met het kind en de heilige Lucas, ooit
een altaarstuk in de Brugse schilderskapel
van deze beroepsgroep. In het eerste deel
van de tentoonstelling staat de marmeren
portretbuste van bisschop Antoon Triest op
een ereplaats. De contrareformatorische
geestelijke, die in de Gentse Sint-Baafskathedraal
een praalgraf kreeg, was een gulle
kunstmecenas en een verwoed verzamelaar.
Zo bestelde hij bij Theodoor Rombouts het
doek De vijf zintuigen, dat de stad Gent in
186o op een veiling aangekocht.
· Ook de academies droegen in belangrijke
mate bij tot de collectievorming. In 1663
richtte David Teniers de Jonge de Antwerpse
academie op, in navolging van gelijkaardige
instellingen in Rome en Parijs. Brugge
volgde in 1717 en Gent pas in 1751. Deze
twee academies ontstonden als reactie
op de geldende reglementeringen, met de
bedoeling de beoefening van de kunsten te
versoepelen. De schilderijenkabinetten of
'kunstkamers' brachten eigentijdse werken
samen, die door artiesten of verzamelaars
uit educatieve overwegingen waren afgestaan.
Brugge verplichtte kunstenaars die in
de stad bedrijvig waren een werk te schenken.
Later zouden diezelfde werken aan de
musea worden overgedragen. De beroemde
olieverfpanelen van Pi eter Pourbus met
de portretten van proosdijschepen Jan van
Eyewerve en zijn vrouw Jacquemyne Buuck
waren al in 1795 in het bezit van de Brugse
Academie. Drie decennia eerder vertrouwde
de drukker Joseph de Busscher het Hoofd
van Christus, een kopie naar Jan Van Eyck,
aan de Academie toe. De schone Anthia en
haar gezellinnen op weg naar de tempel van
Diana in Ephesus van Joseph Paelinck behaalde
de eerste prijs in een door de Gentse
Academie uitgeschreven wedstrijd voor
h istoriesch ilderkunst.
Franse kunstroof
Het derde luik van de tentoonstelling is
gewijd aan de Franse tijd. Uit Brugse gebeds-
en gemeenschapshuizen werden in
die bewogen periode werken van Memling,
David en de broers Van Eyck weggehaald
en naar het Musée National des Arts (het
Louvre) in Parijs gevoerd. Uit Antwerpse
kloosters en religieuze gebouwen verdween
een zeventigtal schilderijen, waaronder een
resem werken van Rubens. De terugkeer van
een aantal doeken in 1815 werd - zoals uit
documenten blijkt - uitgebreid gevierd met
een luisterrijke stoet. Het Amsterdams Prentenkabinet
ontleent Zegepraal der wapenen
of de plechtige terugkomst der ontvoerde
voorwerpen van kunst en wetenschap van
J.J.Verellen.
Heel wat Brugse kerkschatten verhuisden
naar het Musée du Département de la Lys,
dat gehecht was aan de 'Ecole centrale' in
de voormalige Duinenabdij. Een imponerend
driekoningenpaneel van de Meester van
de Brugse aanbidding is afkomstig uit dit
klooster. Een bloemstuk van Gaspar-Peter
}omes Ensor
Maskertoneel, 1889
Olieverf op doek, 59 x 72 cm
KMSK-Antwerpen
Verbrugge de Jonge was aanvankelijk in
handen van de abdij van Zonnebeke. Door
de Franse centralisatie kwam het in het
museum van de Brugse Academie terecht.
Na het Concordaat werden vele panelen en
doeken aan de Bruggelingen teruggegeven.
Het stadhuis fungeerde tijdelijk als toonruimte,
voor ze aan de Academie werden
overgemaakt.
Het Musée du Département de l'Escaut in de
Gentse Sint Pieterskerk herbergde meer dan
tweehonderd schilderijen en beeldhouwwerken.
Toen er vanaf 1803 weer liturgische
diensten plaatsvonden, verhuisde het museum
naar de benedenkerk en nadien naar
een zaal in de Stedelijke Academie, die was
ondergebracht in het Augustijnenklooster.
Hoewel Het Lam Gods tijdens de Restauratie
vanuit Frankrijk naar de Arteveldestad terugkeerde,
lukte dit niet voor talloze andere
Gentse kunstschatten.
Hiëronymus Bosch
Laatste Oordeel, olieverf op paneel, 99 x 6o.3 cm
(middenpaneel) 99,5 x 28,5 (zij/u/ken)
Groeningemuseum-Brugge
Antoon
VanDyck
Bewening van
Christus, 1635
Olieverf ap doek,
115x2o8 cm
Groeningemuseum­
Brugge
;;
E
·;::
0.
"'
N
-.
"'
0
0
N
0
o
z
...
,_
>
"
0
21

"'
E
Q_
"'
"'
..
..
N
0
....
:
....
>
..
0
22
}oseph Suvée
Zelfportret. 2772
Olieverf op doek,
63,5 x 53,5 cm
Groeningemuseum­
Brugge
Legaten en
schenkingen
Ensor tot Bosch
maakt een onderscheid
tussen de
verwerving van oude en
van jonge kunst in de actieve
uitbouw van de museumcollecties in de
tweede helft van de negentiende en het
begin van de twintigste eeuw. "Oude kunst
werd eerder toevallig verworven via legaten
en schenkingen, terwijl voor eigentijdse
kunst de Salons werden geëxploreerd," legt
coördinatrice Tine Va n Poucke uit. "De aankoop
van oude kunst werd in eerste instantie
gestuurd door de academische kunst en het
realisme. De Vlaamse Primitieven werden
herontdekt vanuit een romantische reflex."
Florent-Joseph van Ertborn, die tijdens het
Hollands bewind orangistisch burgemeester
was van Antwerpen, legateerde zijn indrukwekkende
verzameling Oud Nederlandse
meesters aan het museum van zijn geboortestad.
Naast een anonieme Ecce Homo en
het schilderij Maagschap van de heilige
Anna van Derick Baegaert, wordt op de tentoonstelling
ook plaats ingeruimd voor zijn
buste.
Het drieluik met Het Laatste Oordeel, dat
aan jeroen Bosch wordt toegeschreven, was
een schenking van Minister van Staat August
Beernaert aan het Brugs museum. Niet
minder gul waren baron Houtart en mevrouw
Charles Van der Beeck-Bouvy voor deze
instelling. Uit hun verzamelingen werden
respectievelijk een vruchtenstilleven van
jacob van Es en een 'sotternij' van Adriaan
Pieterszoon Van de Venne geselecteerd.
seum, die uitschieters
als Théodore Géricaults
Portret van een kleptomaan en
William Hogharts Portret van een
jonge vrouw aan het museum schonken.
De voorzitter van deze vereniging, die in
1897 werd opgericht, was Fernand Scribe.
Een carrière in de textielsector, waarin hij
was opgegroeid zag hij niet zitten. Toen hij
ondanks de lessen, die hij bij Portaels en
Cluysenaer had gevolgd, evenmin als landschapschilder
doorbrak, gooide hij het over
een andere boeg. Hij reisde heel Europa af
}oseph Poelinck
De schone Anthla begeeft zich aan het hoofd van haar
gezellinnen naar de tempel van Diana te Ephesus, ca. 2820
Olieverf op doek, 233 x 300 cm
Museum voor Schone Kunsten, Gent
op zoek naar kunstwerken die hem bekoorden.
Door zijn aankoopbeleid drukte hij zijn
persoonlijke stempel op de collectie. Bovendien
legateerde hij zijn eigen verzameling
aan het museum met ondermeer een trompe
l'oeil brievenbord van de zeventiende-eeuwse
Antwerpse vrijmeester Cornelis Norbertus
Gijsbrechts.
Gerard David
Doop van Christus
Olieverf op paneel, 229,7 x 96,6 cm (middenpaneel),
232 x 43 cm (zijpanelen)
Groeningemuseum-Brugge

Scribe liet ook opmerkelijke doeken van
tijdgenoten na. Naast Meisjes in het veld van
Emile Claus en Landhuis en park onder de
sneeuwvan Albert Baertson werd het Gentse
museum dank zij hem eigenaar van enkele
exotische doeken zoals Marokkaanse ruiters
aan de voet van de Chiffrarots van Eugène
Fromentin en Studie van een Marokkaanse
en een negerin van Mariana Fortuny y Marsa!.
Ongetwijfeld waren dit schilderijen, die
zonder zijn toedoen nooit in de Gentse museumverzameling
waren terechtgekomen.
In 1890 verrijst in Antwerpen een monumentaal
museumgebouw. Nicaise De Keyser
smukte de inkomhal op met schilderingen,
waarvan de expositie voorbereidende
schetsen toont. Gent moet wachten tot 1902
vooraleer de eerste fase van het huidig museum,
dat werd ontworpen door Charles van
Rysselberghe, is voltooid. Het Groeningemuseum
in Brugge, dat zijn naam dankt aan de
loverrijke omgeving, opent pas zijn deuren
in 1930. Het moest de verspreide verzamelingen
centraliseren en vooral de Vlaamse
Primitieven een sfeervol en aangepast onderkomen
geven.
De institutionalisering van de musea, die
zelf wetenschappelijke en kunsthistorische
tentoonstellingen organiseerden en catalogi
uitgaven, zorgde voor een nieuwe dynamiek
in het aankoopbeleid. Schilderijen van Henri
Evenepoel en Henri Leys en een bronzen
beeld van Constantin Meunier moeten dit
voor de Antwerpse vestiging onderstrepen.
De drie kunsthistorische musea bundelen
al sinds 2001 hun krachten. Het ligt in de
bedoeling om alle werken - en dat zijn er
duizenden - stapsgewijs te ontsluiten, te
beschrijven en op te nemen in een digitale
beelden bank, die door elke internetgebruiker
kan raadplegen. Overkoepelend tentoonstellingscommissaris
Till-Holger Borchert,
die gespecialiseerd is in de Vlaamse Primi-
ENSOR TOT BOSCH
Van 15 juni tot 11 september
Paleis voor Schone Kunsten, Brussel
Open: dagelijks van 10 tot 18uur, donderdag tot
21 uur
Te l. 02 507 82 oo
www.bozar.be
Pieter Pourbus
Portret 111111 Jocquemyne Buuck
Olieverf op paneel, co. 97,7 x 71.4 cm
Groenlngemuseum-Brugge
tieven en Dürer, broedt op concrete plannen:
"Na Ensor tot Bosch zou ik een intrigerende
thematische expositie willen samenstellen,
waarin wordt ingezoomd op het gelaat van
Christus. Ik heb nu al een dertigtal werken
uit de kunstcollectie in gedachten."
MUSEUM
Peter Benoit
Vo lledig vernieuwd interieur
Op een interactieve manier bekijkt u
Peter Benoit vanuit een heel andere hoek.
Vijf vrouwen vertellen het verhaal
van deze grootse componist,
zijn leven, zijn werk, zijn betekenis.
Muziekdouches brengen zijn
en andere muziek
uit de 19e eeuw.
Marktstraat 55-57, 8530 Harelbeke
056 733 470 museaharelbeke@yucom.be
Open op woensdag, donderdag
en tijdens het weekend.
Bezoek ook in Harelbeke
Pijp & Ta baksmuseum
Vi nkenmuseum
Archeologisch museum
"'
E
·;:
c.
"'
"'
0
0
N
0
..
:
..
>
..
0
23

IN BEELD
Een tocht doorheen
vier eeuwen
Scherpenheuvel
De pelgrims hebben het einde 110n
de lllcht bereikt
BedeilOart Belgische Baerenband,
2957
KADOC - KULelltfen
Een congregotle op weg naar de
basiliek
Archief van de Bosi/lek van
ScherpenheUlfel
Pelgrims en Keerskatten
De stad Scherpenheuvel-Zichem is nog
erg jong, maar elke deelgemeente heeft
al een lange geschiedenis achter zich. In
2005 is het 400 jaar geleden dat Scherpenheuvel
van de toenmalige aartshertogen
Atbrecht en lsabella een aantal stadsrechten
kreeg. Om dat te h.erdenken organiseert
de stad Scherpenheuvel-Zichem
een tentoonstelling, die de bezoeker meeneemt
doorheen meer dan vierhonderd
jaar Scherpenheuvel.
De tentoonstelling Pelgrims en Keerskatten
vertrekt bij de ontstaansgeschiedenis
van Scherpenheuvel, dat toen nog een
deel van Zichem was. Het tweede deel
toont hoe de eik met het Mariabeeldje in
de zeventiende eeuw vervangen wordt
door een houten en stenen kapel en ten
slotte door de magistrale kerk, die vandaag
nog steeds het centrum van de stad
is. Vervolgens komt de stad zelf aan bod.
De heuvel uit de zestiende eeuw wordt geleidelijk
aan uitgebouwd tot een versterkte
stad. In de negentiende en twintigste
eeuwwordt het een gezellige stad, waarin
pelgrims en inwoners, die in de volgende
twee delen worden belicht, graag vertoeven.
Het vierde deel illustreert hoe het
economische leven in Scherpenheuvel
zeer nauw samenhangt met de bedevaart.
In het vijfde deel staat de bedevaart centraal.
Ten slotte staat de tentoonstelling in
een epiloog even stil bij de fusie uit 1977.
waarbij Scherpenheuvel en Zichem elkaar
terug vinden en samen met Messelbroek,
Testelt, Averbode, Kaggevinne en hun
gehuchten Keiberg, Okselaar en Schoonderbuken
de stad Scherpenheuvel-Zichem
vormen.
In foto's, prentkaarten, voorwerpen,
prenten, affiches, audio- en fi lmmateriaal,
zowel originelen als reproducties, brengt
de tentoonstelling het verleden van
Scherpenheuvel tot leven. Een tocht, die
voor zowel pelgrims als inwoners inzicht
brengt in verleden en heden van het beroemde
bedevaartsoord.

EXT
OKV Club
Een kale heuvel, een oude eik, een eenvoudig
Mariabeeld, duizenden bedevaarders en brandende
kaarsjes. Al in de zestiende eeuw smeken de
Zichemnaren en soldaten in Spaanse dienst bij
Onze-Lieve-Vrouw van Scherpenheuvel gunsten af.
De aartshertogen Atbrecht en lsabella komen
in 1603 op bedevaart. Algauw schrijven ze de
successen van hun bewind toe aan Maria van de eik.
Oprechte devotie? Politieke strategie? Het leidt tot
de bouw van een unieke stad en een majestueuze
koepelkerk.
Scherpenheuvel is een synthese van de
zeventiende-eeuwse Europese cultuur. Een haast
militair bolwerk van de Contrareformatie tegen het
protestantisme, de tempel van een Nieuw Verbond
tussen God en het volk van de Nederlanden. De
vele namen van Maria zijn overal aanwezig: in het
grondplan van de stad, in de architectuur van de
basiliek, de ornamentiek ...
Het bedevaartsoord is een uitzonderlijk voorbeeld
van totaalkunst, waarvan we de beeldtaal niet
zomaar begrijpen.
Het schitterende boek
Scherpenheuvel, het Jeruzalem van
de Lage Landen brengt het volledige
verhaal over de Mariacultus in
Scherpenheuvel. De prachtige
illustraties laten een unieke zien vol
symboliek.
De auteurs van dit 'openbarend'
boek zijn Prof. Dr. Luc Duerloo en
Dr. Marc Wingens. Beide tekenden
ook voor de OKV-aflevering
Scherpenheuvel, wees gegroet
Maria, die verscheen in maart 2005.
Uitzonderlijk aanbod
voor OKV-abonnees
OKV-abonnees kunnen het
prachtige boek Scherpenheuvel,
het Jeruzalem van de Lage Landen,
192 bladzijden volledig in kleur,
aanschaffen voor slechts 24.00 € per exemplaar
(incl. verzendingskosten). De winkelprijs bedraagt
39.50 € per exemplaar. Bestellen kan door storting
op rekening 448-ooo7361-87 (België) of 135.20
(Nederland) van Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen
vzw, met vermelding 'Boek Scherpenheuvel'.
PELGRIMS EN KEERSKAITEN
Van 2 juli tot 11 september 2005
In de Barokgang achter de basiliek
Open: dinsdag, woensdag, donderdag
en zaterdag van 14 tot 18 uur
Open: zon-en feestdagen
van 10 tot 12 uur en van 14 tot 18 uur
Art & Exhibition
Services n.v.
Fine Art Transport
Schaarbeekstraat 31
B-9120 Melsele
Tel.: +32 (0)3 227 41 97
Fax: +32 (0)3 227 41 98
GSM +32 (0}475 56 10 68
art.exhibition.services@skynet.be
Scherpenheuvel:
het project von
Atbrechten
lsobello
Ingekleurde
postkaart,
verstuurd in 1930
KADOC
-KULeuven
·;;:;
E
c.
"'
N
-
"'
0
0
N
Cl
...
:
...
>
..
Cl
25

IN BEELD De portretten van Memling
Eén kern, drie tentoonstellingen
De betekenis en vooral de impact van Memlings
portretkunst op de ontwikkeling van
het Europese renaissenceportret van de late
vijftiende en de vroege zestiende eeuw is
nog maar recent bestudeerd. De Memlingtentoonstelling
van 1994, georganiseerd
door het Groeningemuseum ter gelegenheid
van de vijfhonderdste verjaardag van
de sterfdatum van de kunstenaar, was van
cruciaal belang voor de herwaardering van
Hans Memlings kunstenaarsta tent.
Hans Memling, Portret van een Jonge vrouw (Sybilla
Sambetha), 1480, Musea Brugge, Hospitaalmuseum Sint
}anshaspitaal
Het nu lopende tentoonstellingsproject in
het kader van Corpus os focust zich voor de
eerste keer op de portretten van Memling.
Het project is een realisatie van de Stedelijke
Musea van Brugge, de Frick Collectie van
New Vork en het Thyssen-Bornemisza in Madrid
en zal dus in deze drie musea getoond
worden. Rond een beperkte, maar vaste kern
van veertien portretten legt elk van de drie
locaties een eigen klemtoon. Madrid wijst
op de betekenis en invloed van Memlings
portret op het Italiaanse en Noord-Europese
renaissenceportret. De Brugse Musea onderzoeken
de rol of functie en de context van
het stichtersportret en het onafhankelijke
portret. De Frick Collectie zal de artistieke
evolutie van de portretten van 1460 tot 1490
onder de loep nemen. Omwille van de fragiele
toestand van deze paneelschilderkunst is
het aantal tentoongestelde werken beperkt
tot een dertigtal meesterwerken.
Productief en veelzijdig schilder
Hans Memling wordt met Jan van Eyck, Petrus
Christus en Gerard David als een van
de belangrijkste vertegenwoordigers van de
Brugse vijftiende-eeuwse schilderkunst beschouwd.
Met een oeuvre van in totaal bijna
honderd werken die traditioneel aan hem
of zijn atelier worden toegeschreven, neemt

Memling een toppositie in onder de kunstenaars
van voor 1500 in de Nederlanden en is
hij tevens een van de meest productieve en
veelzijdige schilders van zijn tijd.
Memling was afkomstig uit het Midden-Rijngebied
en genoot hoogstwaarschijnlijk een
opleiding in het atelier van Rogier van der
Weyden te Brussel. In 1465 vestigde hij zich
in Brugge, waar hij ook met de kunst van Jan
van Eyck in contact kwam. De synthese van
deze twee invloeden die hij in zijn oeuvre tot
stand wist te brengen, bleef tot in de zestiende
eeuw toonaangevend voor de Brugse
schilderkunst.
Geliefde vernieuwer
Van meet af aan waren buitenlandse kooplieden
en bankiers die in Brugge verbleven
Memlings belangrijkste opdrachtgevers. Florentijnse
en Venetiaanse zakenlui, maar ook
kooplieden van de Duitse Hanze en Spaanse
wolhandelaars, bestelden altaarstukken
of kleinere devotieschilderijen, die ze vaak
meenamen toen ze naar hun land terugkeerden.
Maar Memling werd zowel door zijn
buitenlandse opdrachtgevers als door leden
van de Brugse patriciërsfamilies en zelfs van
het Bourgondische hof in de eerste plaats
als portretschilder gewaardeerd. In het laatmiddeleeuwse
Brugge werd hij de meest
geliefde portrettist van de elite. Zijn vernieuwingen
op dat gebied - hij was de eerste
die zijn modellen tegen de achtergrond van
een landschap afbeeldde - zouden de portretschilderkunst
van de Renaissance in heel
Europa ingrijpend beïnvloeden.
Bij Italianen waren zijn portretten het meest
geliefd. Ze waren kleinschalig, gemakkelijk
te transporteren en legden vooral de beeltenis
vast van de eigenaar zodat dit meteen
een souvenir was aan het verblijf in Brugge.
Soms waren deze portretten als een devotiepaneel
opgevat of als een schenkersportret
Net zoals Rogier Van der Weyden had Memling
een voorkeur voor het portret ten halve
lijve. De portretten van To mmaso en Maria
Portinari die Memling kort na hun huwelijk
in 1470 schilderde, sluiten met hun egale
donkere achtergrond aan bij het door Ragier
Van der Weyden zo populair gemaakte
type. Aan het einde van de jaren 1480 kiest
Memling echter voor een minder neutrale
omgeving (loggia of luxueus ingericht interieur)
en voor het opnemen van attributen
die verwijzen naar de rang en status van de
geportretteerde (gebedenboek, rijk geborduurde
weefsels zoals fluweel en bont of
goudbrokaat).
Hans Memling, Moreel Drieluik,
Musea Brugge, Graeningemuseum
De belangrijkst bijdrage van Memling aan de
portretschilderkunst blijft echter de invoeging
van een landschapsachtergrond. Soms
is dit beperkt tot een doorkijk door een venster,
maar vaker strekt het landschap zich uit
onder open lucht. Hierbij vormt het psychologisch
verstilde portret een tegengewicht
voor de neutrale luchtpartij en worden de
schouders van de geportretteerde verlevendigd
door het landschap erachter. De handen
rusten vaak op een balustrade of op de
lijst van het schilderij en de schouders zijn
vaak aan de beeldrand afgesneden, wat een
close-up effect teweegbrengt, vergelijkbaar
met dat van het inzoomen met een camera.
Levensecht en intimistisch
De interesse voor het portret werd gevoed
door het humanistisch gedachtegoed en
de cultus van de Oudheid. In Italië hielden
schilders in die tijd nog vast aan het
gestrenge profielportrtet, terwijl in de
Bourgondische Nederlanden reeds vanaf
1430 gekozen werd voor het levendigere
driekwartprofieL Het levensechte effect
werd ook nog vergroot door het gebruik van
olieverf (in Italië tempera of eiverf, wat een
droger effect geeft): de glans en de verschillende
kleurtonaliteiten in een contrast van
licht en donker droegen bij tot een realisme
"'
E
·;:
0.
"'
"'
0
0
N
0
....
:
....
>
"
0
27

"'
E
·;::
c.
"'
"'
..
..
N
"
..
::
..
>
..
"
28
Hans Memling, Portretvan man in gebed,
Museo Thyssen Bornemiszo, Madrid dat de Italiaanse kunstenaars verbaasde.
Antonello da Messina, Francesco del Cossa,
Pinturicchio, Perugino, en de grootmeesters
Rafaël en Leonardo da Vinci lieten zich
onder invloed van Memlings portretten verleiden
tot een uitmuntende psychologische
weergave van de geportretteerde en het
inzoemend effect tegenover een wijds panoramisch
landschap geraakte meer en meer
ingeburgerd .
Naast portretten met een achtergrondlandschap
schilderde Memling in Brugge geregeld
ook conventionelere portretten met een
neutrale donkere achtergrond in de trant
van Van Eyck en Rogier Van der Weyden.
Het Portret van een man met een anjer is
daar een kenmerkend voorbeeld van: Memling
beeldt de opdrachtgever af tot aan de
taille, in driekwart naar rechts tegen een
blauwgroene achtergrond. De onbekende
jongeman draagt een wit hemd onder een
zwarte wambuis en daarover een donkere
met bruine bont gevoerde jas. Hij heeft een
zwarte muts op het hoofd en het donkerbruine,
steile haar valt over zijn voorhoofd. Tussen
duim en wijsvinger van de linkerhand
houdt hij een rode anjer, in de rechterhand
heeft hij een opgevouwen document. Anjers
waren van oudsher het symbool van liefde
en trouw. Daarom zou het hier om een verlovingsportret
kunnen gaan. Het document is
wellicht een liefdesbrief of - heel prozaïsch
-een huwelijkscontract. In adellijke kringen,
maar vermoedelijk ook in het milieu van
vermogende Europese kooplieden liet men
soms verlovingsportreUen maken als de
toekomstige echtgenote te ver weg woonde,
om zo een indruk te geven van de mogelijke
huwelijkskandidaat. Dergelijke portretten
hebben vaak een intimistisch karakter en
staan in schril contrast met de stichtersportretten.
Het vermogen om de psyche te peilen
Een van de mooiste schenkersportretten vinden
we terug op het triptiek met de heilige
Christophorus (het zogenaamde Moreeltriptiek).
Het gaat hier om Barbara van Vlaenderenberch
en haar echtgenoot Wiltem Moreel,
een Brugs kruidenhandelaar en politicus.
Het echtpaar mocht in de Sint-)acobskerk
in Brugge een altaar stichten gewijd aan de
heiligen Maurus en Egidius. Hun kinderen
(negen meisjes en vijf jongens) werden door
Memling nog bijgeschilderd, zelfs toen het
altaar zelf al voltooid was. Ook de gebouwen
op de achtergrond verwijzen naar het familiebezit.
Moreel was burggraafvan Roeselare
en heer van Oostcleyhem. Zowel de kledij
van de stichters, de rijkdom van hun kroost
als hun bezittingen verwijzen duidelijk naar
hun maatschappelijke status, maar Memling
zou Hans Memling niet zijn als er op de gelaatsuitdrukking
van de knielende stichters
ook maar een zweem van trots of praalzucht
zou af te leiden zijn.

-
Hans Memling, Portretvan een man,
The Frick Ca/lectlan, New Yark
Typerend blijft bij Memling de aandacht
die naar binnen gekeerd is, verzonken in
mystieke contemplatie voor de heiligen en
Christophorus, de christusdrager op het
middenpaneeL Dit vermogen om de psyche
te peilen en het gebruik maken van een
vaak sober kleurenpalet maken Memling
tot laatste erfgenaam van het herfsttij der
Middeleeuwen, maar meteen ook de bruggenbouwer
naar het humanistische renaissenceportret.
MEMLING EN HET PORTRET
Van 8 juni tot 4 september 2005
Groeningemuseum, Brugge
Open: dinsdag-zondag van 9.30 tot 17 uur
Gesloten: maandag
Informatie over het volledige programma van het
cultuurfestival Corpus Brugge os:
www.corpusbruggeos.be
EXTR
OKV Club
Portret van een au de vrouw, Museum af Fine Arts Housten
Op zaterdag 2 juli om 11 uur nodigt Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen 100
abonnees uit op een gratis geleid bezoek aan 'Memling en het portret'. 20 onder
hen kunnen deelnemen aan de rondleiding door Till-Holger Borchert, comm issarisgeneraal
van de tentoonstelling. Hij is ook samensteller van de tentoonstelling
'Ensor tot Bosch' (zie blz. 20).
De onschuldige hand zal deze 20 gelukkigen uitkiezen.
Aansluitend op de rondleidingen kunnen 50 abonnees deelnemen aan een
exclusieve lunch in het sterrestaurant Den Gouden Harynck. Voor slechts € 70.00
per persoon kan u genieten van een aperitief, voorgerecht, hoofdschotel, dessert
en koffie. Ook de wijnen zijn inbegrepen. In het schitterende restaurant kan u
kennismaken met fotografie van Greta Buysse en beeldhouwwerken van Jacques
Verduyn.
Intekenen kan door een brief of kaartje te sturen naar Openbaar Kunstbezit in
Vlaanderen, Hofstraat 15, 2ooo Antwerpen of door te mailen naar info@okv.be.
De eerste honderd intekenaars ontvangen een uitnodiging.
Gelieve te vermelden of u enkel inschrijft voor de rondleiding, of u ook wenst deel te
nemen aan de lunch en of u alleen of met twee personen komt.
..
E
c.
"'
N
- ....
0
0
N
0
..
:
..
>
"
0
29

IN BEELD
175 JAAR BELGIË
Meer dan prali nes, Kuifje en manneke pis
Een Zwitser ontdekt België
De tentoonstelling Visionair België was even
ongrijpbaar als het land van Magritte, Eddy
Merckx, Kuifje, Luc Tuymans en illustere
dromers als Henri Lafontaine, Paul Otlet of
Robert Garcet. Je vraagt je af hoe Szeemann
het allemaal heeft geklaard om zoveel
materiaal over België bijeen te garen.Toch
was Szeemann bijzonder goed vertrouwd
met onze cultuur en gewoontes. Zijn eerste
contacten met België dagtekenden uit zijn
jongensjaren waarover hij getuigde: "Ik
denk aan mijn 17, 18 jaar. Er was een groot
tuinfeest in Zwitserland en wat mij daar
enorm opviel was de Belgische delegatie,
vooral de vrouwelijke helft: al die meisjes of
jonge vrouwen waren onveranderlijk groot
en knap, met glinsterende krullen."
In de jaren vijftig maakte de jonge Szeemann
kennis met 'les grands lions' van het
Paleis voor Schone Kunsten: Emil Langui,
Robert Giron en Madame Bertouil. Hij
ontmoette in die dagen toonaangevende
verzamelaars als Bertie Urvater, die hem
bovendien te logeren
vroeg en bij wie de
halve kunst- en diplomatieke
wereld over de
vloer kwam. Szeemann
ontdekte Luik en Oostende
en verklaarde in
laatstgenoemde stad
zijn liefde aan Ensors
kunst. Ook in de jaren
zestig was Szeemann
herhaalde malen in ons
land. Onder meer op het
filmfestival EXPRMNTL in
Knokke en verder maak·
te hij kennis met figuren uit de Belgische
kunst. In Brusselse galerie viel hij voor de
kunst van Broodthaers, daarnaast ontdekte
hij Permeke en Frits Van den Berghe, figuren
die meer besloten bleven in onze nationale
kunstgeschiedenis.
Geen Bosch, Brueghel of Rubens
Helaas kon Szeemann in het Paleis van
Schone Kunsten er zelf niet meer bij zijn.
Twee weken voor de opening van zijn Visionair
België stierf hij aan de gevolgen van
een slepende ziekte. "Een portret van België
wou Harald Szeemann maken, België in al
zijn complexiteit," zegt Paul Dujardin, direc·
teur van het Brusselse Paleis voor Schone
Kunsten, die de Zwitser in 2002 uitnodigde
een tentoonstelling samen te stellen naar
aanleiding van 175 jaar België. Voor Szeemann
betekende het een droom om die
Luc De/eu, Europees Centraal
Station, i986-B9, MuHKA
expositie alsnog te kunnen realiseren. Na
Zwitserland en Oostenrijk werd Visionair
België het sluitstuk van een grillige trilogie.
De hele Belgische geschiedenis zat in het
evenement vervat, maar niet zoals we die
verwachten. Zo ontbrak een aantal belangrijke
kunstenaars. Je kwam in Visionair België
geen Bosch, Brueghel of Rubens tegen.
Szeemann lapte moedwillig zijn laars aan
chronologie of hiërarchie, het geheel was
allesbehalve een kunsthistorische presenta·
tie en streefde dat in geen geval ook na. Er
was geen Cobrazaal, geen zaal voor de sur·
realisten, alles stond losjes en associatief
door elkaar.
Szeemann wou geen deel zijn van de officiele
cultuur. Integendeel, hij sneed het mes
naar eigen believen door de Belgische culturele
en sociale gelaagdheid heen. In een van
zijn laatste interviews formuleerde hij het
al volgt: "Ik probeer namelijk de zaken op
een andere manier voor te stellen. Door niet
zozeer de grote namen nog eens te affirmeren
met zeer veel aplomb, maar door minder
bekenden te accentueren, en ook door ver·
wante, niet puur artistieke stromingen en
randfiguren naar voor te schuiven."
Mallemolen en Brouillard belge
De expositie opende met een vrolijke carrousel
van kunstenaar Carsten Höller. Szeemann
wou aanvankelijk op die ereplaats
Ensors Intrede van Christus in Brussel, het
doek dat ons land tot scha en schande heeft
verkocht aan het Paul Getty museum. Het
zoveelste schandaal. Het feest ging niet
door. De onderhandelingen met het Amerikaanse
museum liepen op niets uit ook al
stond een regeringsvliegtuig klaar om het
gegeerde kunstwerk over te vliegen naar het
land van herkomst. Voor de zwervende curator
Szeemann betekende Ensors meesterwerk
immers een sleutelwerk van formaat.
Carsten Höller (01961), een in België geboren
kunstenaar die in Stockholm werkt, werd het
alternatief. Szeemann vond zijn draaimolen
een erg Belgisch kunstwerk. Een draaimolen
staat in de eerste plaats voor feest. Toch is
Höllers exemplaar geen gewone carrousel.
Hij draait, maar doet één uur over één ron-
Femand Khnopff, Sapho, ca. i9i2
Fronçais Schuiten, Bie Méthy/ène, i997
Antoine Wiertz, De mooie Rosine, ca. i/J48
c
"
"'
E
c.
..
....
0
0
N
0
...
:
...
>
"
0
31

. ..
E
Georges Adéagbo, De Belgische
kolanisatle In Zwart Afrika (deta/Q
de. Het volgende uur draait hij in de andere
richting. Szeemann zag in de mallemolen
duidelijk een metafoor voor de Belgische
situatie en mentaliteit.
Na de draaimolen strooide de Zwitser met
gulle hand allerhande objecten uit over 26
zalen in het PSK. Jacques Charlier, Rik Wouters
en Eddy Merckx, Congo, de utopische
plannen voor een Cité du Mundaneum in
Antwerpen, affiches voor de !egalisering
van abortus, het Atomium, de sterk tot de
verbeelding sprekende installatie Brouillard
beige van Ann Veronica Janssens.
- Utopisten en excentriekelingen
N
-
"'
0
0
N
0
...
:;
...
>
..
0
32
Ongeveer halverwege het parcours stond
je midden in de zaal van de utopie. Hier
werd volop gedroomd. Onder meer door
Paul Otlet en Henri La Fontaine. Ze stichtten
in 1895 een instituut om de volledige
menselijke kennis te inventariseren. In 1912
}ames Ensar, Skelet bekijkt
china/series, tBBs, MSK Gent
telde dit 'Internet op papier' meer dan negen
miljoen steekkaarten. Wat er van dat Mundaneum
overblijft, is nu in Bergen te bekijken.
Utopie en het fantastische fascineerden
Harald Szeemann op en top. Een paar zalen
verder was de maquette te bekijken van de
toren van Eben Ezer van utopist in het kwadraat
Robert Ga reet. Tussen 1948 en 1964
bouwde deze Ga reet op een mijnheuvel in
Eben-Emael een vierkante toren van zeven
verdiepingen. Het bouwwerk van twintig
meter hoog werd volledig in vuursteen opgetrokken,
geheel volgens de verhoudingen
van het hemelse Jeruzalem in het boek
Openbaring. De vier hoeken van de toren
zijn versierd met figuren uit de Apocalyps
van Johannes. Onder de toren, in eindeloze
mijngangen, bevindt zich Gareets vuursteenmuseum.
Excentriekelingen als Garcet gingen ongestoord
hun eigen gangetje terwijl andere
monumenten genadeloos werden afgebroken:
zo het Volkshuis van Victor Horta (ook
de architect van het Paleis voor Schone Kunsten).
Wat rest is een maquette die via het
plafond in het PSK werd binnengehaald. In
dezelfde zaal stond Luc De leus ontwerp voor
Situation Europa Gare Centrale. De architect
laat daarin de hogesnelheidstrein op een
elegante brug door Brussel glijden, vlak
naast de Sint-Michielskathedraal. Een visionair
ontwerp, en dus nooit gebouwd. eest
arrivé près de chez vous, de ondertitel van
de tentoonstelling Visionair België, verwijst
naar de gitzwarte film van Benoît Poelvoorde
en Rémy Belvaux uit 1992. Ook Poelvoorde
en Belvaux toonden zich 'visionairen' met
dit portret van een Belgische beroepsmoordenaar
annex kleine zelfstandige. eest arrivé
près de chez vous was reality-tv op zijn
grauwst, nog vóór televisie door het fenomeen
overspoeld werd.

Overrompelend kijkstuk
Voor Szeemann was België meer dan de simpele
en voor de hand liggende optelsom van
Kuifje, frieten en manneke pis. De Zwitser
zocht vooral naar eigenzinnige en persoonlijk
ingegeven associaties van de Belgische
cultuur in zijn breedste zin. De man heeft
zich jaren op een geweldige en intensieve
manier voorbereid en je vraagt je af hoe hij
het allemaal als buitenstaander heeft kunnen
verwerken. Visionair België was vooral
een overrompelend kijkstuk, het equivalent
van een complexe en schizofrene natie.
Toch zat er in deze tentoonstelling voor de
aanwaaiende bezoeker iets vrijblijvends in.
Wie ze bezocht, stelde namelijk een eigen
tentoonstelling samen, construeerde een
eigen beelden- en betekenissen pakket. Dat
had het voordeel dat iedereen naar believen
Visionair België naar inzicht en vermogen
kon smaken.
Het overlijden van Harald Szeemann betekende
ook het einde van een tijdperk. Szeemann
wordt wel eens de grootvader van de
'independant curators' genoemd. Sommige
critici vonden dat curatoren in de jaren tachtig
en negentig zich ontpopten als heuse en
soms ook als eigenzinnige en betweterige
kunstenaars. Of Szeemann zich een kunste-
Robert Ga reet, De toren van Eben-Ezer
naar voelde? Wie het hem vroeg kreeg steevast
te horen: "Nee, maar soms ben ik wel
auteur, in de Franse betekenis van schrijvermaker,
wanneer ik schrijf of wanneer ik een
tentoonstelling uitvind. Je doet uiteindelijk
van alles: je doet research, je stelt je ten
dienste van de kunstenaar, door te discussiëren
over de opstelling, de plannen in de
hand. Veel jonge curators doen dat alomvattende
en rechtstreeks werk niet meer."
..
E
·;:
a.
"'
N
-
"'
0
0
N
0
...
z
w
...
>
"'
0
33

- --
IN BEELD
-
-
jomm eke: vijftig jaar jong
"Ik schat Pieter Bruegel hoger dan
Rubens."
)ommeke bestaat vijftig jaar. Voor het Belgisch
Centrum voor het Beeldverhaal een
uitgelezen moment om het hele oeuvre van
)ef Nys (76), dat ook een geromantiseerde
biografie van Bruegel en een serie 'stichtelijke
portretten' van beroemde Vlamingen
omvat, opnieuw onder de aandacht te brengen.
De retrospectieve is niet definitief want
de striptekenaar vertrouwde ons toe dat zijn
inspiratie nog lang niet is opgedroogd.
Vetgemeste gulzigaards, zwijmelende
drankorgels, een kregelige begijn, een potsierlijke
wetsdienaar en een hulpvaardige
dief worden door )ef Nys in zijn legendarische
Bruegel-strip, die halverwege de jaren
vijftig in het parochieblad verscheen, met
zwier gekarikaturiseerd. Hij laat zelfs een
dikbuikige pater opdraven, die gelijkt op zijn
toenmalige opdrachtgever.
Andere personages lijken weggelopen uit
Bruegels zonovergoten landschappen en
zijn Boerenbruiloft.
"lk schat Pi eter Bruegel hoger dan Pi eter
Paul Rubens," benadrukt )ef Nys. "De vlezige
vrouwen en de gespierde mannen van
de Antwerpse schilder zijn weliswaar knap
geborsteld, maar ze spreken minder tot de
verbeelding dan de 'dikken' en 'de mageren'
van zijn voorganger. Omdat over het leven
van Pieter Breugel slechts weinig bekend is,
kon ik voor de strip gretig uit mijn fantasie
putten. Net als Felix Ti mmermans heb ik aan
zijn werk 'geroken'. De sfeer herinnert aan
vroeger, toen dorpsbewoners elkaar nog allemaal
kenden en een hecht verbond vormden.
Zij waren nog niet vergiftigd door de
huidige massapubliciteit, die het individueel
genot aanprijst maar het sociaal gevoel
ondermijnt."
Tijdens zijn kleutertijd tekende )ef Nys ventjes,
dieren, bomen en bloemen op kasten en
muren. De kleine Bruegel kent hij dezelfde
ongeremde experimenteerdrift toe. Wanneer
de beddenlakens te drogen hangen worden
ook die tot woede van zijn moeder met haastige
schetsen opgesmukt. Bruegels prilste
karikaturen van zijn corpulente vader en van
zijn graatmagere en kwezelige tante begijn
lokken in de strip hilarische reacties uit.
Wanneer hij het te bont maakt wordt hij door
meester Flapoor in een primitief lokaal, dat
aan de beroemde tekening Oe Ezel op school
doet denken, met stokslagen afgetroefd.
Als de beloftevolle knaap door een inhalige
herenboer naar een varkensstal wordt
verbannen vernielen de knorbeesten niets
vermoedend zijn tekenpapier.
"lk heb ook papierschaarste gekend," herinnert
)ef Nys zich. "Tijdens de oorlog werd
eerst geoefend op een afwasbaar of aflikbaar
(!) bordje. Pas wanneer we voldoende
vorderingen hadden gemaakt, mochten we
van onze tekenleraar duur papier gebruiken.
Om wat extra zakgeld te verdienen verkocht
ik toen aan mijn medeleerlingen karikaturen
van de lesgevers."
jef Nys, De wonderbare jeugd van Pieter Breugel, 1957

De geboorte van Jommeke
Hoewel hij aanvankelijk technisch ingenieur
wilde worden, kreeg hij, ondanks zijn passie
voor de technische en wetenschappelijke
vakken, van de schooldirectie de raad om
voor een artistieke loopbaan te kiezen.
"Met veel precisie had ik op mijn zestiende
een stoommachine getekend en bewonderenswaardige
uitvinders als Gramme,
Ampère, Watt en Volta geportretteerd. Ook
de sterrenkunde intrigeerde me mateloos.
I'IIMU4jliii.'ijM
Van beeldverhalen wist ik al helemaal niets.
Toen ze veel later in de mode kwamen heb
ik er maar enkele - en dan nog uitsluitend
beroepshalve - gelezen. Dat ik op de Ant·
werpse Academie terecht kwam, was op
aandringen van mijn omgeving. Als zoon van
een sluiswachter, die in een verkeersongeval
kort voordien was omgekomen, had ik
een heel andere carrière in gedachten. Maar
niemand kan voorspellen hoe zijn leven
evolueert. Externe krachten oefenen onver-
DONOERDAG T/M ZONDAG · VAN 13.00 · 18.00 U INKOM GRATIS
WvJ Îfl
... _
·)-- KBC '=:::
jommeke en jef Nys na 50 jaar nog altijd geliefd bij
jonge lezers
-'- !i 1 1 Jt H camplne :. ••
:= CID
wacht invloed uit. Toen Antwerpen in 1944
werd bestookt met V-bommen werd meteen
de Academie gesloten en was ook mijn opleiding
voortijdig afgebroken."
Toen het pas opgerichte satirische blad 't
Pallieterke naar aanleiding van de Koningskwestie
een wedstrijd uitschreef, waarbij
als grap de socialist Kamiel Huysmans als
president van de nieuwe Belgische republiek
op een bankbriefje diende te worden
afgebeeld, sleepte hij de eerste prijs in de
wacht. De hoofdredacteur Bruno de Winter
engageerde hem meteen voor het illustreren
van artikels en een serie politieke spotprenten.
Jef Nys maakte echter een einde aan de
samenwerking, toen het tijdschrift standpunten
verdedigde, die hij te extremistisch
vond.
Bij Kerkelijk Leven werd hij door de dominicaan
Frans janssen met open armen ontvangen.
Het 'Parochieblad' hoopte zijn oplage te
verhogen en ook jonge lezers aan te trekken
met een kinderpagina. Zo werd Jommeke
geboren.
AFBRA,\KWEIIUN
JAN MAES
..
E
·;::
"
"'
N
-
"'
0
0
N
0
....
:
....
>
..
0
35

"'
E
-
"'
"'
..
..
N
0
..
:;
..
>
"
0
"Het hoofdpersonage van mijn wekelijkse
gagstrip was aanvankelijk een vijfjarig
jongetje, dat maar al te graag kattenkwaad
uithaalde. Door zijn energiek gedrag en zijn
typische haarlook is hij meteen herkenbaar.
Zijn naam heb ik ontleend van een dorpsfiguur,
die Guillaume heette, maar door iedereen
met )om me werd aangesproken. Naast
)ommeke verzorgde ik ook een geïllustreerde
spreekwoordenrubriek en broedde ik
voor elk nummer op 'Het opstel van Flupke'.
Toen ik drie jaar later overschakelde naar
een dagkrant en )ommeke het boegbeeld
werd van uitgesponnen stripverhalen tekende
ik hem iets ouder, zodat hij ook grootse
avontuurlijke reizen kon ondernemen.
Bovendien werd zijn vriendenkring uitgebreid
met de sprekende papegaai Flip, de
speelvogel Filiberke, de poedel Pekkie en de
onafscheidelijke tweeling Annemieke en Rozemieke,
waarvan alleen ik schijn te weten
dat ze niet als twee druppels water op elkaar
gelijken omdat hun voetstructuur verschilt.
De uitwaaierende haardos, de brede wenkbrauwen
en het glimmend hoofd van professor
Gobelijn zijn geïnspireerd op het uiterlijk
van mijn vroegere collega Hendrik Bulterys."
Dat zelfs de ouders van de jonge held worden
opgevoerd is hoogst uitzonderlijk in
de stripwereld: "Vader Teofiel is een net
geklede, rijzige figuur. Zijn vrouw Marie is
in de loop der jaren een stuk slanker geworden.
Ze laten hun zoon zijn wilde plannen
uitvoeren omdat ze weten dat ze hem kunnen
vertrouwen."
Tijd- en geweldloos
Op de actualiteit worden in de tweehonderddertig
)ommekes boeken, die totnogtoe bij
uitgeverij Het Volk en Dupuis zijn gepubliceerd,
nooit toespelingen gemaakt. "Tijdsgebonden
verhalen zijn vlug verouderd,"
getuigt )ef Nys. " Zelfs nu worden enkele
oude boeken hertekend, waarin voorwerpen
te zien zijn, die in onbruik zijn geraakt. Herkenning
en identificatiemogelijkheden zijn
voor jonge lezers niet te onderschatten. Ik
wil hen de indruk geven dat ze gelijkaardige
avonturen kunnen beleven. Toch dragen de
personages gekke namen en prikkel ik de
Naar zeg hem dot het mj
aangeilaam zov zjn indien
dit eerste !Je zoek door
een tvssenkomst Y ll z!Ja
goedheid de stem;;el ildi'Z
zjjn welwillendheid zov
mogen dragen .
je{ Nys, De trek naar China (Pater Verbist, 1823·1868,
stichter van de Missie van Scheut), 1961
fantasie met grappige dinosaurussen, een
vliegende ton of geniale malloten. Een tijdmachine
hebben de personages echter niet
nodig. Maar dat belet niet dat ze in het verleden
geïnteresseerd zijn en een toekomstvisie
hebben.
Toen in de jaren zeventig een oliecrisis
woedde en autoloze zondagen werden ingevoerd
ontwikkelde professor Gabbelijn
een grasmobiel, die kon rijden zonder de
traditionele benzine. In Duitsland en Brazilië
wordt op dit moment ook geëxperimenteerd
met alternatieve brandstoffen op basis van
koolzaad en suikerriet."
Geweld en aanstootgevende scènes worden
systematisch uit de hele serie geweerd.
)ef Nys heeft een afkeer van destructieve,
nihilistische en cynische wendingen: "Testamentair
is zelfs vastgelegd dat )ommeke
ook na mijn dood goedaardig blijft en nooit
gewelddadig wordt, al is het natuurlijk niet
uitgesloten dat hij een humeurige dag beleeft."
50 JAAR )OMMEKE
EN ANDERE STRIPS VAN )EF NYS
Van 14 juni tot 18 september 2005
Belgisch Centrum voor het Beeldverhaal, Brussel
Open: dagelijks van 10 tot 18 uur
Tel: 02 219 19 8o

. .
. ;

c
.:.
a;
E
;::
...
..
N
-
...
•
•
N
l!
•
..
..
,.
..
0
WEBSTEK
Mechelen is gevallen.
Niet onder wapengekletter,
maar voor de charmes van twee
klassevolle vrouwen.
Stad in vro uwenhanden
La mot
Van 17 september tot 18 december 2005 zijn
vrouwen aan de macht in Mechelen. In die
periode zullen tentoonstellingen, podium·
kunsten en socio-culturele activiteiten op
straten en pleinen de stad een vrouwelijke
toets geven. Hedendaagse kunstenaars
exploreren er de vele facetten van vrouwzijn
en vrouwelijkheid vandaag en in de
toekomst, maar het ankerpunt voor dit feestelijk
cultuurproject is de kunsthistorische
tentoonstelling Dames met Klasse.
Het is meteen de eerste tentoonstelling
die georganiseerd wordt in de volledig
gerenoveerde erfgoedbrouwerij Lamot.
Wat zich tot een kankerplek in de Mechelse
binnenstad had kunnen ontwikkelen, heeft
gelukkig een nieuwe én vernieuwende invulling
gekregen. Economie - in de vorm van
congresruimten en horeca - gaan er hand in
hand met cultuur en erfgoed.
Dit gloednieuwe congres- en erfgoedcentrum,
een uniek project in Vlaanderen,
opent pas in september de deuren. Maar dit
architecturaal hoogstandje kan nu al virtueel
bezocht worden op de webstek Lamot­
Mechelen. Deze geeft u een eerder zakelijk
overzicht van de verschillende functies en
zalen van Lamot, maar toont evengoed
schetsen en genoeg foto's van de bouwwerken
om u voor even op de werf te wanen.
Vrouwen aan de macht
Maar wie zijn nu deze dames met klasse die
in La mot tijdelijk onderdak zullen vinden?
Margareta van York en Margareta van Oostenrijk;
twee teading ladies die rond 1500
aan het roer van de Nederlanden stonden en
die er in slaagden hun stempel te drukken
op het politiek en cultureel leven.
Hun leven laat zich moeilijk in enkele lijnen
samenvatten. In een notendop: Margaretha
van Oostenrijk (1480-1530) was de enige
dochter van keizer Maximiliaan I van Oostenrijk
en Maria van Bourgondië. Reeds
verloofd op tweejarige leeftijd, werd zij
na de dood van haar tweede echtgenoot
in 1507 landvoogdes van de Nederlanden.
Haar keuze om te regeren vanuit Mechelen,
maakte van deze stad de hoofdplaats van
de Lage Landen. Nadat ze met haar bewind
rust en welvaart gebracht had, zou ze er ook
sterven.
Ook haar naamgenote uit York (1446-1503)
vond er haar laatste rustplaats. Als telg van
de oudste tak van het Engelse koningshuis
stak zij op 22-jarige leeftijd het kanaal over
om in de Nederlanden de derde vrouw te
worden van Karel de Stoute, hertog van
Bourgondië. Aan deze Margaretha dankt
Mechelen haar prachtig paleis. Eveneens
een goede reden om haar te eren met een
tentoonstelling.
Wilt u Maroareta wn YOI'ft en Maro&nltlo van Ooltt!Yijlc bet.,. ler.n kennen? Oo 6au k .. " vindt u allot ent..,oorden teruo
door ge-teKI"'OI.,., per jaartal cwer Marg.,-ee.. v.., Oottellrijk. rv..-et.van Yor'k. ol wenoldwijd
g.edurende iin totu..-, ,... ., 1

Margarethaz
In afwachting van de opening kan men nu
al terecht op de webstek Mechelen2005
voor een vrouwelijk dubbelportret van deze
machtige dames. Via een eigentijdse kaart
en vier tijdslijnen van 1446 tot 1546 krijgt
men er in woord en beeld een overzicht van
een eeuw wereldgebeurtenissen, de ontwikkelingen
in Mechelen en de hoogte- en dieptepunten
in de levens van de blauwbloedige
Margartha's.
Helaas biedt deze geïllustreerde biografie
van de beide Margaretha's (nog) niet de
antwoorden op de vragen die ook in de
O. COIIC&IIC
v.,. _.,._ :JOOS, M..t "'
v..-.... .. .. .... .. ...w. .... or-
..... a-.,.. ._ ... _
gelinlcl: ---_. ... _
c-.r---.... .. . ..
=::-..._
(,.. ... IMII)ckwM ___ v.,. Y->, .... .., ook
====.:-
- ... .... .. .. .. .. .
Centoo.r lóllcl: -.r .. - .... .. .. .
.... .. .. .,, ,... .> ubrook ;o..v.
....c--engedwrldoo.... .,ekM
cllo lcrjlcar-blv...,._ MUir--vM
....,.".,.;"g-a:-..w.v. .
O. .... ndto.. .. .. lw!Well .... .. Jijnalv-:
a-tal -... .. . (&tigit), - O.O..U. (e.loi

c::
. =.
"iii
E
0.
..
"'
•
•
N
:!!
•
..
..
..
..
0
40
KUNS1TOER
Er zijn zo van die plekken
die net iets meer lijken te hebben
dan wat de norm voorschrijft.
Het Brugse Ommeland
is zo'n regio.
Welkom in het Brugse Ommeland
Karaktervol erfgoed
Alleen al zijn bijzondere buren, de Vlaamse
Kust en het wereldberoemde Brugge, geven
het Brugse Ommeland de exclusiviteitstempel
die het verdient. Het Brugse Ommeland
is slenteren van het ene pittoreske dorpsgezicht
naar het andere, genieten van 'Ie
plat pays' en andere groenoases om na een
dag vol couleur locale moe maar tevreden
halt te houden in een typische kroeg of een
gezellige eetgelegenheid. Wie van al dat
plattelandsspektakel even genoeg heeft,
vindt een goed alternatief in de sfeerstadjes
op mensen maat. Gezegend met karaktervol
erfgoed hebben ze een belangrijke gemene
deler: ze zijn stuk voor stuk de moeite waard
om te ontdekken. En die ontdekkingsreis
hoeft niet noodzakelijk per wagen, per fiets
of te voet. Het kan zelfs in galop ...
In stijl oothaasten
Zin om even de boel de boel te laten en er
een weekendje of midweek op uit te trekken
om in stijl te onthaasten? En mag het een exclusief
charmeadres zijn of kies je voor een
gezellig pension, een authentieke vakantiewoning
of een sfeervolle gastenkamer? Wat
je ook verkiest, het Brugse Ommeland serveert
je een waaier van mogelijkheden.
Brugge is een werelderfgoedstad die er in
slaagt haar rijke historische karakter te koppelen
aan een trendy kosmopolitische persoonlijkheid.
Damme is door de jaren heen
uitgegroeid tot een gastronomisch en literair
centrum. En dan zwijgen we nog over zijn
indrukwekkend erfgoed. Lissewege is het
filmische witte polderdorp dat de devotie
van de pelgrims weet te combineren met het
mysterie van de Tempeliers.
Foto's: Michel Decleer
Wie wandelend of fietsend van de natuur
in het Brugse Ommeland wil genieten, kan
de Oudlandpolder ontdekken, het oudste
ingepolderde gebied van Europa dat internationale
faam verwierf, of de Zwin streek,
waar je naast vele roemrijke forten en dijken
ook 's lands oudste natuurgebied vindt. Er is
het Houtland met de mysterieuze kasteeldomeinen
die deze bosgordel bevolken en hun
geheimen slechts na enig aandringen prijsgeven.
je kan de kastelen van Wijnendale en
Loppem bezoeken, of Abdij Ten Putte, waar
legende en geschiedenis zich terugvinden in
een oase van stilte.
Museum Constant Permeke
Een reden nodig om even halt te houden
in Jabbeke? Wat dacht je van Permeke? De
grote Vlaamse expressionist wist het hele
dorp te inspireren.
Constant Permeke werd weliswaar in Antwerpen
geboren, maar verbleef zowat zijn
hele leven in Jabbeke. De Vier Winden, het
huis dat hij in 1929 liet optrekken en dat hij
tot aan zijn dood op 4 januari 1952 betrok,
herbergt vandaag het Provinciaal Museum
Constant Permeke. Het museum is volledig
aan de persoon en het werk van Permeke
gewijd, telt ruim 150 werken en wist zo nagenoeg
zijn hele oeuvre te centraliseren. Dat
reuvre kent twee overheersende thema's:
'de vissers en de zee' en 'de boer en de
aarde'. Met zijn aardekleurige en trefzekere
verfstrepen wist Permeke als geen ander het
· leven van de boeren en de verbondenheid
tussen mens en aarde weer te geven. Doorheen
de seizoenen toont Permeke de boer
en de boerin, worstelend op hun land, hun
lot aanvaardend. De kunstenaar ligt samen
met zijn vrouw Ma rietje begraven op het
dorpskerkhof. Het kunstwerk dat hun graf
siert is een eerbetoon van Georges Minne.
Logies in alle maten en vormen
Een korte vakantie, een weekendje weg of
een midweek om even terug op adem te komen?
Mag het een exclusieve kasteelkamer,
een charmant hotelletje of een gezellige vakantiewoning
zijn? Steek je liever de handen
uit de mouwen, dan stellen we je graag een
boerderijvakantie of een trekkershut voor. Je
merkt het al, in het Brugse Ommeland vind
je logies in alle maten en vormen en voor elk
budget. Nieuw dit jaar is het arrangement
Corpus'o5, de ambitieuze opvolger van
Brugge 2002, dat door verschillende logiesverstrekkers
aangeboden wordt, en wanneer
je 's avonds na al die inspirerende en internationaal
gewaardeerde impulsen naar wat
rust snakt, lonkt het Brugse Ommeland.

EXTRA
OKV Club
Te winnen: 1 overnachting, kamer met
ontbijt voor 2 personen (waarde € 105)
in Kasteel Bloemendale, een charmant
zestiende-eeuws kasteel, gelegen in een
3 ha park in een beschermd natuurgebied op
4 km van Brugge. Genieten in een stemmig
salon, heerlijk ontbijten in de eetkamer
met open haard. Kasteel Bloemendale,
Bloemendalestraat 8, 82oo Sint-Andries
Brugge, 0476 27.75·47,
www.bloemendale.be.
Deze prijs is geldig bij aankomst op
zondag, maandag, dinsdag, woensdag en
donderdag; gedurende Corpus Brugge os
(nog tot 7 september 2005).
Extra:
2 toegangstickets voor de tentoonstelling
'Memling en het Portret'
(8 juni - 4 september) plus een streekpocket
Brugse Ommeland
Hoe kan je deze prijs winnen?
Zoek het juiste antwoord op de vraag: van
wie is het citaat "Ons lichaam is onze tuin,
waarvan onze wil de tuinman is"? Stuur
vóór 30 juni 2005 een kaartje of brief met
je antwoord naar Openbaar Kunstbezit in
Vlaanderen, Hofstraat 15, 2000 Antwerpen
of mail naar info@okv.be.
Winnaar van het arrangement 'Verrassend,
veelzijdig Tervuren' (Tento 2005.1): Bert
Nuytten uit Zonhoven,één van de vele
abonnees die wist dat Titiaan ooit zei:
"De natuur is machtiger dan de kunst."

ANTWERPEN
DE SINGEL
Bridging the Borders
Nog tot 19 juni 2005
(t. 03 248 28 28 of
http:/ /www.desingel.be/)
DIAMANTMUSEUM
In/uit de schatkamers
Nog tot 19 juni 2005
Diamonds are fun. HRD Awards 2005
Van 1 juli tot 31 augustus 2005
(t. 03 202 48 30 of
www.diamantmuseum.be)
ETNOGRAFISCH MUSEUM
ANTWERPEN
Gegoten voor de eeuwigheid
Nog tot 26 juni 2005
(t. 03 220 86 oo of http/ I
www.antwerpen.be)
fOTOMUSEUM PROVI NCIE
ANTWERPEN
Belgische fotografen 1840-2005
Van 24 juni tot 18 september
2005-04-29(t. 03 242 93 oo of
www.fotomuseum.be)
KONINKLIJK MUSEUM VOOR
SCHONE KUNSTEN, ANTWERPEN
Rijksmuseum aan de Schelde
Nog tot 31 december 2005
(t. 03 238 78 09 of www.
antwerpen .be/cultuur /km ska)
MODEMUSEUM PROVI NCIE
ANTWERPEN
Beyond Desire
Nog tot 14 augustus 2005
(t. 03 470 27 74 of
www.momu.be)
MUHKA
51•

NATIONAAL jENEVERMUSEUM
Grappa
Nog tot 28 auguus 2oos
(t. 011 24 11 44 of
http:/ /www.jenevermuseum.be)
Z33
Eindhoven-Luik
Nog tot 12 juni 2oos
(t. 011 29 59 6o of www.z33.be)
OOSTENDE
PROVINCIAAL MUSEUM VOOR
MODERNE KUNST
jan Oe Moesschalek
Nog tot 12 juni 2005
Retrospectieve Etienne Elias
Nog tot 12 juni 2005
(t. 059 50 81 18 of www.pmmk.be)
TERVUREN
KONINKLIJK MUSEUM VOOR
MIDDEN-AFRIKA
Het geheugen van Congo. De koloniale tijd
Nog tot 9 oktober 2005
(t. 02 769 52 11 of
www.africamuseum.be)
TURNHOUT
NATUURPUNT MUSEUM
Insecten in de schijnwerpers
Nog tot 31 augustus 2005
(t. 014 47 29 55 of
www.natuureducatie.be)
SINT-AMANDS
PROVINCIAAL MUSEUM EMILE
VERHAEREN
Emlle Verhoeren (1855-1916).
TegenWOORDig
Nog tot 30 oktober 2005
(t. 052 33 o8 os of
www.emileverhaeren.be)
Zwart
Meer dan de moeite waard
"Hartelijk dank omdat ik het Charliermuseum
samen met OKV heb kunnen bezoeken.
Het was meer dan de moeite waard.
Prachtig initiatief!", mailde abonnee )osé
Tielemans.
Attractieve erfgoedgidsen
"De Groene Boulevard. Een promenade
langs 700 jaar Hasselt is een deeltje uit
een attractieve en toegankelijke reeks
erfgoedgidsen, die onder de noemer Erfgoed
Lokaal de culturele biografie schrijven
van een gemeente of een stadsbuurt,
vergezeld van archiefbeelden en typische
volksvertellingen." Monumenten & Landschappen,
november-december 2004
(zie bladzijde 46)
Bijzondere schoolreizen
Ter voorbereiding van een special rond
jongeren en musea wensen we te weten
waar u vroeger met uw school naar toe
ging. Een greep uit de eerste reacties.
"Even vertellen dat de schoolreis die me
is bijgebleven de trip naar Waterloo was
in de jaren 1950: het beklimmen van de
'terp', een bezoek aan het museumpje,
het verorberen van meegebrachte boterhammetjes,
het ravotten op de wei en het
kopen van een 'kadootje' voor thuis. Die
thuiskomst was niet zo denderend. Ik
kocht namelijk voor vader een plaasteren
buste van Napoleon. De commentaar
die ik na het overhandigen van mijn geschenkje
kreeg was héél duidelijk: "Hoe
is het mogelijk dat ge geld uitgeeft aan zo
een tiran en moordenaar." Daar kon ik het
dan mee stellen en eigenaard ig genoeg
was Napoleon al na twee dagen gehalveerd:
'iemand' in ons gezinnetje had de
man van Elba laten vallen! In Waterloo ben
ik nooit meer teruggeweest, zeker niet
nadat we kennis maakten met de Boerenkrijg
in onze jeugdbeweging."
Hu go uit Antwerpen
"Het blijft voor mij nog altijd dé schoolreis
onder de schoolreizen: die van 1956!
lk zat in het tweede middelbaar van een
tamelijk grote Mechelse school. Op één
dag trokken de zowat 6oo leerlingen tegelijkertijd
op schoolreis. De helft stapte
op de trein en spoorde richting Antwerpen.
Daar stapten even later zowat 300
leerlingen over de Meir richting het Steen,
en de vlakbij gelegen afvaartkade van de
Flandriaboten. We vergaapten ons onderweg
aan de indrukwekkende gevels van
de 'koekenstad'. Het was mooi, en in mijn
herinneringen ook veel groener op de de
Keyserlei en de Meir, richting Boerentoren,
Groenplaats en tenslotte de kaai.
Gezwind stapten we op de Flandriaboot,
richting Zeebrugge. Daar kwamen we
de andere helft van de school tegen: die
waren met luxe-autobus - nu vanzelfsprekend,
maar toen een heel evenement!
- naar Brugge gereden en hadden ons al
heel wat te vertellen over die mooie stad.
lk herinner me dat we mekaar maar kort
zagen: het was echt een wisseling van
vervoermiddelen: die van de boot stapten
in de bussen en die van de bussen trokken
de boot op.
Wij dus richting Brugge: en het was mooi.
Ik vergeet nooit hoe ik in de verte de Belforttoren
zag opdoemen, omringd door
nog enkele mooie kerktorens. Echt heel
goed weet ik niet meer welke musea we
bezochten, maar in elk geval beklommen
we die Belforttoren. Toen de avond viel,
moesten we alleen nog maar met die
'sjieke' bus richting Mechelen rijden, voor
zover ik me herinner over een gloednieuwe
snelweg, zonder files. Heerlijk!"
M. -}. De Wachter uit Mechelen
Bewaart ook u bijzondere herinneringen
aan uw schoolreis. Laat het ons weten.
Schrijf naar Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen,
Hofstraat 15, 2000 Antwerpen
of mail naar info@okv.be.
"'
E
c.
"'
N
-
"'
"
"
N
0
..
z
..
>
"
0
43

·o;
E
·;:
"-
"'
N
-
"'
0
0
N
0
...
::
...
>
"
0
44
Keuze van de redacti e
Dirk De Bruycker in het Caermersklooster
Dirk De Bruycker (01955 Gent) maakt sinds 1991 grote
abstracte doeken in gemengde techniek van gips,
teer, kleurpigmenten in olie en enamel. Zijn schilderijen
zijn overrompelend en toch ook ingetogen.
Met zijn techniek herinnert hij aan de grote namen
uit de Amerikaanse school maar hij verraadt ook zijn
Vlaamse afkomst door het gebruik van aardkleuren
en zijn overlevering aan het landschap. Hij brengt
contrasterende elementen samen en laat ze op het
doek hun strijd uitvechten, het is de toeschouwer die
de strijd beslecht door zich over te leveren aan deze
of gene kleur.
Hij leeft in New Mexico en is sterk beïnvloed door de
grootsheid van het landschap, ruw en meedogenloos.
Het drama is in zijn werk nooit ver weg, de tweestrijd
of de strijd van de giganten. Het komt tot uiting in de
kleuren, in het licht en in de afmetingen. Toch is er
ook plaats voor het breekbare, het tedere, de broosheid
van het bestaan.
De Bruycker heeft op zijn palmares talloze tentoonstellingen
in België en de Verenigde Staten en krijgt
nu de gelegenheid om op zijn vijftigste in het Caermersklooster
te exposeren. DR
Dirk De Bruycker, nog tot 19 juni 2005
in het Caermersklooster, Vrouwebroersstraat 6 te
9000 Gent, tel. 09 269 29 10, www.oost-vlaanderen.
bejcultuur/caermersklooster
Dirk De Bruycker, Braken Night I
Gillis Mostaert (1528-1598), een tijdgenoot van Bruegel
Pi eter Bruegel de Oude geldt als een van de grootmeesters van de kunst,
en Antwerpen als de belangrijkste metropool in de geschiedenis van de Nederlanden
in de zestiende eeuw. Reformatie en Contrareformatie, Spaanse
overheersing en onafhankelijkheidsstrijd kenden in de Scheldestad een
merkwaardige historische concentratie. Ondanks en juist wegens de oorlog,
beeldenstorm en politieke omwentelingen bloeiden er de kunsten, en waren
de meesters en hun ateliers er ongemeen productief. Ze ontwikkelden er
een breed spectrum van nieuwe schilderkunstige genres en thema's, die we
als een spiegel kunnen zien van de toenmalige levensomstandigheden en
geloofsverhoudingen. Eén van hen was Gillis Mostaert (1528-1598), een tijdgenoot
van Bruegel de Oude, die hij enkele decennia overleefde. Met hem en
met de beeldproductie van zijn zonen trad hij in concurrentie. Hij gold als een
zeer vruchtbare en creatieve kunstenaar, wiens werken, vol levendig koloriet
en met elegante figurenteken ing. zeer gezocht waren. Uit de inventarissen
van Antwerpse kunstverzamelingen van zijn tijd komt een rijk en duurbetaald
oeuvre naar voor, waarin het ka binetschilderij voor privaat gebruik overheerst:
markten, kermissen, dorpsgezichten, seizoenen, winterlandschappen,
krijgs- en brandtaferelen, beelden uit het leven van Maria en Christus, evenals
parabels en allegorieën. Het is de eerste maal dat een monografische tentoonstelling
aan het werk en leven van Gillis Mostaert wordt gewijd. Het wordt
bovendien geplaatst in het kader van het werk van tijdgenoten zoals de zonen
van Bruegel, Lucas van Valckenborch, en Hans van Wechelen. De werken komen
uit privé-verzamelingen en musea en bestrijken de thema's van kermis en
bruiloftsfeest tot boerenruzie en overval, van het oudtestamentische Sodom
en Gomorrha tot de kruisdraging van Christus. Een vijftigtal schilderijen en tekeningen
geeft een beeld van zijn veelzijdige productie, en tevens van de voor
zijn tijd zo typische nieuwe ontwikkelingen in de figuur- en landschapsschilderkunst,
veelal tegen de politiek-historische achtergrond van Antwerpen.
De tentoonstelling werd georganiseerd door het Wallraf-Richartz-Museum te
Keulen, waar ze voorafgaandelijk aan Antwerpen plaats heeft gevonden. Bij
de tentoonstelling hoort een boek waarin het oeuvre van de kunstenaar in vijf
bijdragen en door talrijke afbeeldingen word toegelicht. PW
Gillis Mostaert (1528-1598). Een tijdgenoot van Bruegel nog tot 10 juli 2005
in het Mayer van den Berghmuseum in Antwerpen, elke dag open behalve
maandag tussen 10 en 17uur, tel. 03 232 42 37 of http:/ /museum.antwerpen.
be/mayervandenbergh
G. Mostoert, Dorpskermis (Boerenbruiloft}, na 1575
Berlijn, Gemäldegalerie, PK (bruikleen uit privé-bezit)

El Fruto de la Fé in de kunsthal in
de Sint-Pietersabdij in Gent
La Palma is een van de 'eilanden
der gelukzaligen' zoals Homerus
de Canarische eilanden al omschreef.
In 1497 wordt de archipel
voor de Afrikaanse westkust,
bewoond door de Guanchen,
toegekend aan Spanje. Vanuit
Vlaanderen trekt begin zestiende
eeuw jacome Monteverde, afkomstig
uit Keulen maar woonachtig
in Antwerpen, naar La Palma.
Zijn familie is één van de eerste
Vlaamse geslachten die zich, aangetrokken
door de suikerhand el,
op het eiland vestigt. Rond 1550
kunnen we al spreken van een
ware Vlaamse natie. Onophoudelijk
wordt er gereisd tussen La
Palma en Vlaanderen. Schepen
vervoeren suiker naar Vlaanderen
en nemen als retourvracht kunstwerken
aan boord. Die Vlaamse
kunst is bestemd voor privé-kapel·
len en voor de eerste kerken die
op La Palma worden gebouwd. Zo
brengt men het verre vaderland en
de nieuwe heimat een beetje dichter
bij elkaar. Vandaag treffen we
nog een aanzienlijk aantal Vlaamse
schilderijen en beeldhouwwerken
van grote artistieke kwaliteit
op het eiland aan. Dit levend
Europees erfgoed bevindt zich
vooral op kleine en verrassende
Onze-Lieve-Vrouw von de Incarnatie
locaties. Het toont nog maar eens
Antwerpen, ca. 1523-1525, hout, verguld,
dat de grote musea geen monopo­
gepolychromeerd
lie bezitten op artistieke kwaliteit
Parochiekerk van Nuestra Seiiora de la Encarnación, of historisch belang. Er bestond
Santa Cruz de La Pal ma, La Palma, Spanje
in de belangrijkste Vlaamse en
Brabantse steden (Brussel, Antwerpen,
Mechelen en Brugge) een
bloeiende exportnijverheid van retabels, beeldhouwwerken en schilderijen, die
binnen de kortste keren heel West-Europa vanaf het noorden en het centrum
van het continent tot in Castilië, Portugal en de Canarische eilanden, Madeira
en de Azoren overspoelden. Op het eiland La Palma bleven de kunstwerken,
vaak echte meesterwerken, vooral bewaard omdat ze voor de lokale gemeenschappen
een levendige rol speelden. Veel van die beelden waren, soms na tal
van transformaties, het voorwerp van de aanhoudende plaatselijke volksdevotie.
Bepaalde stukken groeiden uit tot sterk vereerde cultusobjecten, die hun
stempel bleven drukken op de lokale beeldhouwkunst. Zo treden de Vlaamse
beeldhouwwerken die door de eigenaars van suikerplantages of suikermolens
werden geïm porteerd, aan het licht als el fruto de la fe: vruchten van de godsdienst
en het geloof. PW
El Fruto de la Fé, nog tot 5 juni 2005 in Kunsthal Sint-Pietersabdij,
van dinsdag tot vrijdag tussen 10 en 18 uur, tel. 09 243 97 43
of www. gent. be/spa
Emile Verhaeren 150
Dit jaar vieren we de 15oste geboorteverjaardag van
Emile Verhaeren. Hij is niet in één doosje te stoppen
en daarom vinden meerdere initiatieven plaats die
de diverse aspecten van Verhaeren belichten.
In het Provinciaal Museum Emile Verhaeren loopt
de overzichtstentoonstelling TegenWOORDig. Ze
biedt alvast de gelegenheid om het talent en de
veelzijdigheid van Verhaeren te (her)ontdekken. De
bezoeker maakt kennis met de dichter, zijn oeuvre
en zijn talrijke vooraanstaande vrienden. Zelden of
nooit getoonde manuscripten, brieven, foto's, realia
en werken van onder meer Constantin Meunier,
Theo Van Rysselberghe, Léon Spilliaert en Ossip
Zadkine openen Verhaerens fascinerende wereld.
In dit Verhaerenjaar staan nog andere tentoonstellingen
op het programma. Vanaf september presenteert
de Antwerpse Koningin FabiolazaalAnarchisten
rond Emile Verhoeren. MV
Emile Verhoeren (1 855-1916) Tegen WOORDig,
nog tot 30 oktober in het Provinciaal Museum Emile
Verhoeren, Emile Verhoerenstraat 71, 2890 Sint·
Amands, tel. 052 33 oB os, www.emileverhaeren.be
"'
E
-
"'
N
-
"'
0
0
N
0
..
:
..
>
..
0
45

"'
E
·;:
a.
"'
"'
e
e
N
0
..
:
..
>
"
0
Kijkparadijze n voor het volk
Panorama's en diorama's in Antwerpen
Dit is het derde deel in de reeks
Erfgoedgidsen die Openbaar
Kunstbezit in Vlaanderen uitgeeft
in samenwerking met de Provincie
Antwerpen.
Kijkparadijzen voor het volk belicht een
stukje verdwenen erfgoed: panoramagebouwen
en diorama's.
Het panorama ontstond op het einde van
de achttiende eeuw en ontwikkelde zich in
een minimum van tijd tot het eerste massamedium
van het westen. Een panorama
bestond uit een gesloten paviljoen met
een enorm schilderij dat cirkelvormig was
opgehangen. De bezoeker ging door een
verduisterde gang naar een kijkplatform,
waar hij zich in het midden van de uitgebeelde
gebeurtenis waande. Een succesvolle
variant van het panorama, het diorama,
bracht nog meer wonderlijke effecten,
zoals beweging, licht en donker. Hier keek
het publiek door een verduisterde tunnel
naar het oplichtende dioramaschilderij.
Dat ook Antwerpen een rol heeft gespeeld
in deze geschiedenis van optische illusies,
is zo goed als onbekend. Er bestaan
weliswaar geen monumentale relicten van
Antwerpse panorama's, maar geduldig
speurwerk van de auteurs leverde stof op
voor een boeiend verhaal.
De panoramarotonde Antwerpen in de XV/de eeuw
Chromolitho, circa 1882
Universiteit Gent, Centrale bibliotheek
Op 16 juli 1881 opende het panorama
Antwerpen in de XV/de eeuw, als eerste
van de drie die dat jaar in de stad opgericht
werden. Het was een initiatief van
de in 188o in Brussel opgerichte Société
Anonyme des panoramas des artistes
Be/ges. De marine-schilder Louis Artan
leverde het ontwerp, dat door anderen
uitgewerkt werd tot een enorm doek met
een diameter van 36 meter en een hoogte
van 12 meter. Datzelfde jaar zouden in
Antwerpen nog twee panoramarotondes
hun deuren openen. Op de hoek van de
De Keyserlei en de Frankrijklei stond het
panorama van Waterloo, geschilderd door
Charles Verlat In de dierentuin vestigde
zich het panorama met de slag van Wörth,
van de hand van Alfred Cluysenaer.
Lang zou het succes niet duren, want de
tijd had het panoramafenomeen weldra
ingehaald. Terwijl panorama's een mogelijkheid
boden om een virtuele reis te
maken, lieten betere transportmogelijkheden
en dito toeristische infrastructuur
steeds meer mensen toe om écht op reis
te gaan. En wie zich dat niet kon permitteren,
had dan toch geld voor de goedkope
geïllustreerde tijdschriften, met foto's
van gebeurtenissen en taferelen van over
heel de wereld. Een heropleving van de
panorama's kwam er met de wereldtentoonstellingen.
In 1894 tijdens de wereldtentoonstelling
in Antwerpen was één van
De schilders Robert Mols en Piet Von Engelen aan
het werk aan één van hun diarama's van Conga ap de
wereldtentoonstelling van Antwerpen In 1894
Verzameling FotoMuseum Provincie Antwerpen
Het panorama in de dierentuin,
afgebeeld op een menukaart van het
banket ter ere van schilder Alfred
Cluysenaer op 13 augustus 1881
Archief KMDA
de blikvangers het Congodiorama. De zes
dioramataferelen, uitgevoerd door de Antwerpse
schilders Robert Mols (1848-1903)
en Piet Van Engelen (1863-1934) brachten
zowel het beschavingswerk van de Belgen
in beeld als indrukwekkende landschappen
en eerder anekdotische voorvallen.
Dergelijke opflakkering kon buiten de
context van wereldtentoonstellingen niet
voortduren: het publiek dat ooit van op
een kijkplatform naar een stemmig verduisterd
en onbeweeglijk panoramaschilderij
had staan kijken, was in de korte
tijdsspanne van enkele decennia verwend
geraakt met een niet te stuiten en voortdurend
aanzwellende vloed aan visuele
prikkels en reiservaringen.
Deze boeiende erfgoedgids bevat uniek
beeldmateriaal en talloze onuitgegeven
documenten en illustraties.
'Kijkparadijzen voor het Volk. Panoramagebouwen
in Antwerpen' door Stefaan
Grieten en Evelien Verniers.
EXTRA
OKV Club
Bestel Kijkparadijzen voor het Volk.
Panoramagebouwen in Antwerpen door
storting van 10.00 € op rekeningnummer
448-ooo7361-87, met vermelding
'Panorama'.
Extra aanbod:
bestel deze nieuwe publicatie samen
met de twee eerder gepubliceerde
erfgoedgidsen Baksteengotiek in de
Kempen en Tuinen van Hingene
voor slechts 25.00 €
(inclusief verzendingskosten).
Mededeling 'lente-aanbod erfgoedgidsen'.

De kunst van het vernieuwen
Wa nneer zo'n veertig jaar geleden Openbaar
Kunstbezit in Vlaanderen ontstond,
was de motivatie van de stichters vrij duidelijk:
beeldende kunst en ons kunstbezit
dichter bij de mensen brengen omdat
onze musea zo weinig bekend waren.
Ondertussen is er gelukkig heel wat veranderd
en evolueerde Openbaar Kunstbezit
mee.
Na de wijnrode kaften met eenvoudige
reproducties en bijhorende verklarende
teksten, volgden themanummers die een
monument, een museum of een kunsthistorisch
onderwerp in de verf zetten.
Ook in de samenleving nam het aanbod
van tentoonstellingen en evenementen in
musea en culturele centra toe. In de jaren
zeventig kreeg elke stad of gemeente zijn
cultureel centrum met onmiddellijk een
enorm aanbod van tentoonstellingen en
cursussen.
Openbaar Kunstbezit volgde die trend
en bracht op vraag van de vele abonnees
een agenda uit die al de activiteiten in
kaart bracht. Deze OKV-Plus evolueerde:
de agenda-formule werd verlaten en in
de plaats kwamen uitgebreidere besprekingen
van tentoonstellingen, boeken en
andere erfgoedevenementen.
De uitgebreide tentoonstellingsagenda
ging digitaal via www.tento.be met bijna
vijftienduizend bezoekers per maand en
meer dan 1 miljoen hits per maand. Maar
toch horen en voelen we bij vele mensen
de noodzaak om opnieuw te beschikken
over een gedrukte en uitgebreide agenda
die meerdere maanden op voorhand een
overzicht biedt van alles wat onze musea
en tentoonstellingsmakers te bieden hebben.
I
I
ENQUÊTE
-- -- - - - - - ·
Verder vragen we ons af of u meer actueel
tentoonstellingsnieuws wil of meer themanummers?
En waarover? Gaat u soms
mee met onze OKV-Club en wenst u eventueel
dat ze meer activiteiten organiseert?
Allemaal vragen waarvan we de antwoorden
uit de mond van onze abonnees zelf
willen horen. Want de geschiedenis van
OKV is er één van voortdurend evolueren,
zonder allerlei modieuze trends te willen
nahollen of te willen vernieuwen om te
vernieuwen.
Bij dit nummer vindt u een kleine enquête
die we van u ingevuld terugverwachten.
Een kleine moeite waarmee u ons helpt
en waarmee u ook een exclusief erfgoedweekend
in Brussel kan winnen. We kijken
uit naar uw antwoord en alvast bedankt.