PM 7 - Het Persmuseum

Beatrix in cartoon:
satire of smaad?
pagina 4/5
museum NIEUWS
www.persmuseum.nl
Lauw water ‘redt’
een oude litho
pagina 6/7
Voor Margreet Dolman gaat
niets boven het damesblad
door Bert Steinmetz
Twee bij uitstek markante vrouwen
maakten van de opening
van Van Zeep tot SSooaapp, de expositie
in het Persmuseum over de
historie van vrouwentijdschriften,
een spraakmakende gebeurtenis.
Het was woensdag 21 april
dan ook goed vol, met uiteraard
de vrouwen ruimschoots in de
meerderheid.
Feestspreekster was Margreet
Dolman, de alter ego waarin
Paul Haenen zich uitbundig (en
van tijd tot tijd prettig provocerend)
kan uitleven. Wat Dolman
betreft gaat er gewoonweg niets
boven het damesblad.
,,De damesbladen hebben in de
geschiedenis van de Nederlandse
vrouw meer belang gehad dan
Dolle Mina, Provo en Phil
Bloom’’, meende zij. En zij
betreurde het dat de vrouwentijdschriften
niet meer krediet
krijgen dan zij verdienen voor
de veranderingen die zij teweeg
hebben gebracht. Zij hebben
immers in een ‘stille revolutie’
bewerkstelligd dat de vrouwen
het in wezen voor het zeggen
hebben.
Niet Wim, maar Rita
,,Niet Wim Kok heeft ons geleid’’,
gaf Margreet Dolman als
voorbeeld, ,,maar Rita Kok. En
niet Ruud Lubbers, maar Ria
heeft ervoor gezorgd dat Van Agt
niet terugkeerde.’’ Op dat
moment was nog niets bekend
van de aanklacht die de UNHCRmedewerkster
tegen Lubbers
heeft ingediend, anders had
Dolman daar ook wel haar commentaar
op geleverd.
Margreet Dolman tijdens haar openingstoespraak. FOTO: REMKO SCHEEPENS
De damesbladen vormen wat
Dolman betreft het lichtend
voorbeeld in tijdschriftenland.
,,Vrouwen zijn niet uit op geile
winst, maar op geestelijke rijkdom’’,
luidde haar verklaring.
,,Vrouwen denken niet aan hun
eigen huis, maar aan het huis
van hun kinderen.’’
Maar juist dat wordt nu zo
bedreigd door de tendens van
overnames die de wereld van uitgeverijen
kenmerkt.
Dolman moet daar niets van
hebben: ,,Ik ben juist voor kleine,
principiële uitgevers en voor
het vrije woord.’’
7
JUNI 2004
Van Zeep tot Soap
nog te zien tot
26 september
De tentoonstelling Van Zeep
tot Soap. Continuïteit en verandering
in geïllustreerde vrouwentijdschriften
loopt nog tot
en met 26 september 2004 in
het Persmuseum.
Bij de tentoonstelling is de
catalogus Van Zeep tot Soap, in
de vorm van een heus vrouwentijdschrift,
verschenen.
De catalogus wordt in het
museum verkocht voor € 4,95.
Bezoek ook de website
www.vrouwentijdschriften.nl .
Daarom deed zij een hartstochtelijke
oproep aan de vele vrouwen
uit tijdschriftenland die
naar haar luisterden: ,,Het is nu
de tijd voor een nieuw vrouwentijdschrift.
Laten de verstandige
vrouwen nu wakker worden!’’
Met die woorden overhandigde
zij het eerste exemplaar van de
catalogus, die de vorm had van
een klassiek damesblad, aan
Hanny van den Horst, onbetwist
de grande dame van het vrouwentijdschrift.
Uitgestorven ras
Die toonde meteen dat zij nog
niets van haar strijdbaarheid
verloren had, door Margreet
Dolman op ernstige toon terecht
te wijzen. ,,Ik heb mijn hele
leven gevochten tegen de term
‘damesblaadje’. Ik dacht dat
dames een uitgestorven ras
vormden. Wij maken vrouwentijdschriften.’’
Die zat.
Vervolg op pagina 2

museum pagina 2
Van Zeep
tot Soap
Vervolg van pagina 1
Van den Horst intussen kon zich
erop beroepen een cultureel erfgoed
te vertegenwoordigen.
Uiteindelijk bestaat Libelle al
zeventig jaar en Margriet, haar
tijdschrift, al 65 jaar. Zij heeft
dan ook de revolutionaire ontwikkeling
van de vrouw in
Nederland van dichtbij meegemaakt.
,,Ik was bij de invasie van
Dolle Mina. Waarbij ik het altijd
liever heb over emancipatie dan
over feminisme. Van stellingen
als ‘Je gaat niet met je onderdrukker
naar bed’ moest ik niets
hebben.’’
De pil
Zij legt liever de nadruk op factoren
uit heel andere dan de activistische
hoek. ,,Wat nogal is
ondergesneeuwd in de hele discussie
over de emancipatie van
de vrouw, is het enorme belang
dat de komst van de pil heeft
gehad. Voor het eerst kon de
vrouw zélf bepalen of zij een
kind wilde of niet.’’
Een tweede ontwikkeling van
groot belang was de invoering
van de Algemene Bijstandwet.
,,Door die uitkering was een
vrouw die weg wilde bij haar
man, eindelijk verzekerd van
een eigen inkomen.’’
Van den Horst werd in 1970
hoofdredacteur van Margriet, de
eerste vrouw in die functie. Zij
geniet nog van de commotie die
dat veroorzaakte.
Korte berichten
Uitmarkt Amsterdam
Zaterdag 28 en
zondag 29 augustus 2004
Uitmarkt 2003 was een groot
succes en daarom is het
Persmuseum dit jaar wederom
van de partij op dit culturele
festijn. Uitmarkt 2004 staat voor
het Persmuseum vooral in het
teken van de lopende tentoonstelling
over vrouwentijdschriften.
Een gesigneerde catalogus ‘Van
Zeep tot Soap: Continuïteit en
verandering in geïllustreerde
vrouwentijdschriften’ zal bijvoorbeeld
voor een speciale prijs
worden aangeboden.
Margreet Dolman en Hanny van den Horst openen de tentoonstelling Van Zeep tot Soap. FOTO: REMKO SCHEEPENS
Margriet, Patronen-parade, voorjaar 1957
,,De aandeelhouders waren heel
bezorgd: past die mevrouw wel
Digitale nieuwsbrief
Het Persmuseum wil geïnteresseerden
nu ook digitaal op de
hoogte stellen van de nieuwe
ontwikkelingen rondom het
museum. Daarom wordt eind
juni de eerste digitale nieuwsbrief
verstuurd. Aanmelden kan
via onze website (www.persmuseum.nl).
Arrangementen
Vanaf juli verzorgt het Persmuseum
arrangementen voor
bedrijven. Door middel van deze
personeelsuitjes probeert het
museum grotere groepen aan te
trekken.
goed op de centjes?’’, onthulde
zij. ,,En Dick Hendrikse, toen
hoofdredacteur van Libelle, beschouwde
het als een degradatie
van die functie en wurmde zich
snel in de directie van uitgeefconcern
VNU.’’
In 1980 werd Van den Horst zelf
opgenomen in die directie, wat
opnieuw grote opschudding veroorzaakte.
Maar ook al eindigde
zij haar loopbaan bij het vrouwentijdschrift
als directielid, zij
bleef haar herkomst trouw: ,,Het
is de journalistiek die de ziel
geeft aan het blad, niet de marketing.’’
Met deze opbeurende waarschuwing
ging het gezelschap opge-
De groep krijgt een rondleiding,
een lunch en men kan uit tal van
mogelijkheden kiezen. Een van
de extra opties is een architectuurwandeling
door het Oostelijk
Havengebied.
Ook kan het personeelsuitje verrijkt
worden met een rondleiding
door de geklimatiseerde
archieven van het museum waar
duizenden kranten, tijdschriften,
foto’s en affiches liggen
opgeslagen.
In overleg biedt het Persmuseum
een programma op
maat.
De arrangementen zijn telefonisch
te reserveren.
Libelle, 22 augustus 1970
wekt aan de glaasjes en de hapjes
in de IISG-vide.
Kinderworkshops
Kinderen komen deze zomer
wel door met de kinderworkshops
die het Persmuseum weer
gaat organiseren. Ze krijgen een
rondleiding door het museum
en mogen hun eigen krantenvoorpagina
ontwerpen of een
spotprent tekenen in de vorm
van een zelfportret.
De workshops zijn voor kinderen
in de leeftijd van 8 tot 12
jaar en zullen ongeveer twee uur
duren.
Precieze data voor de kinderworkshops
zijn nog niet bekend.
Houd u hiervoor onze site goed
in de gaten.

museum pagina 3
Persmuseum krijgt erkenning
door Servaas Smulders
Natuurlijk, het blijft voor het
bestuur en directie van het
Nederlands Persmuseum tot de
Derde Dinsdag in september
’peentjes zweten’. Het advies
van de Raad voor Cultuur om het
Persmuseum voortaan subsidie
toe te kennen uit de financiële
ruif van de Cultuurnota, is fantastisch.
Maar het is nog altijd
het kabinet dat daartoe voor volgend
begrotingsjaar beslist. En
vervolgens is er in de Tweede
Kamer het begrotingsdebat dat
voor verschuivingen kan zorgen.
Vooralsnog is de stemming bij
bestuur en directie van het
Persmuseum over het advies van
de Raad opperbest. Het Persmuseum
heeft met zijn activiteiten
en een goed en aantrekkelijk
beleidsstuk met een solide financiële
onderbouwing, de waardering
van de Raad voor Cultuur
verworven, zo blijkt uit de
beoordeling.
Belangrijke bijdrage
De Raad erkent het belang van
het Persmuseum: ,,De pers, en
met name de geschreven pers,
heeft een grote rol gespeeld in
de totstandkoming van ons
staatsbestel. Ook nu nog levert
zij door nieuws, commentaar en
beeld belangrijke bijdragen aan
maatschappij, politiek en cultuur.
De enige plaats waar de betekenis
van de pers voor de
Nederlandse samenleving wordt
gedocumenteerd, is het Persmuseum.
Zijn waarde heeft het
museum de afgelopen jaren duidelijk
aangetoond’’, stelt de
Raad.
Raad voor Cultuur brengt kritisch maar
positief advies uit voor financiering
Bestuur en directie van het Nederlands Persmuseum slaakten
half april bij de bekendmaking van het advies van de Raad voor
Cultuur een zucht van verlichting. Deze Raad, onder voorzitterschap
van oud-minister van justitie mr. W. Sorgdrager, geeft het
Persmuseum erkenning en stelt het kabinet voor het museum
voortaan te subsidiëren uit de pot van de Cultuurnota.
Uit: Advies Cultuurnota 2005-2008
En: ,,De collectie geschreven
pers en politieke prenten die het
Persmuseum beheert [is] van
grote waarde en van nationaal
belang’’, vervolgt de Raad.
Diezelfde Raad onderstreept nog
eens een wezenlijke doelstelling
uit het beleid van het Persmuseum,
namelijk dat het meer
wil zijn dan alleen de nationale
bewaarplaats van journalistiek
erfgoed.
Twee belangrijke middelen om
het belang van de pers onder
bredere lagen van de bevolking
uit te dragen, zijn het museum
en een uitgebreide website, die
actueel wordt gehouden.
In hetzelfde kader noemt de
Raad de digitalisering van de collectie,
voorzover dat mogelijk is.
Daarbij heeft de inbedding van
het museum in het Internationaal
Instituut voor Sociale
Geschiedenis in Amsterdam een
grote meerwaarde. De Raad voor
Cultuur vraagt zich wel af hoe
de doelstellingen van het
Persmuseum op het gebied van
de digitalisering zich verhouden
tot de collectie en de websiteactiviteiten.
Hierover zegt directeur
Angelie Sens: ,,Mijns
inziens is de verwevenheid van
digitalisering met de collectie en
de website duidelijk verwoord.
In de komende jaren wordt dit
uiteraard nader uitgewerkt.’’
Samenwerken
De Raad voor Cultuur is erg positief
over de wijze waarop het
Persmuseum zijn educatieve
taak aanpakt. Media-educatie is
binnen het museum tot een van
de speerpunten verheven, waarbij
de aandacht uitgaat naar
zowel scholieren en studenten
van het primair, voortgezet en
hoger onderwijs als volwassenen.
Om zijn doelstellingen te
verwezenlijken zoekt het Persmuseum
samenwerking met
andere instellingen die raakvlakken
hebben met het museum.
De Raad wijst erop dat het
Persmuseum op het terrein van
media-educatie samenwerking
zou kunnen zoeken met het
Nederlands Instituut voor Beeld
en Geluid te Hilversum.
De Raad wijst in zijn advies nog
eens op de beperkte mogelijkheden
van het Persmuseum, dat
wel een groot draagvlak heeft bij
de media, die het ook financieel
ondersteunen. ,,Bovendien heeft
het Persmuseum aangetoond dat
ook met een kleine bezetting
zeer veel werk kan worden verzet’’,
aldus de Raad voor Cultuur,
die de minister adviseert het
museum op jaarbasis met
277.000 euro te subsidiëren.
’Elkaar versterken’
Directeur Sens over de door de
Raad gesuggereerde samenwerking:
,,Het Nederlands Instituut
voor Beeld en Geluid is uiteraard
door ons genoemd in de toelichting
op onze activiteiten als het
om samenwerking gaat. De
vraag is alleen of we juist met dit
instituut straks nauwer moeten
gaan samenwerken. Het Persmuseum
richt zich op de
geschreven pers, waar het instituut
zich hoofdzakelijk bezighoudt
met de audiovisuele
media en de omroepwereld. Wij
zijn voor een samenwerking als
er sprake is van een win-winsituatie,
waarbij je elkaar door
samen te werken kunt versterken.’’
Ongeveer tegelijkertijd met het
verschijnen van het advies van
de Raad voor Cultuur had directeur
Sens met bestuursvoorzitter
G.J. Laan een gesprek bij het
ministerie van onderwijs, cultuur
en wetenschappen. Het
Persmuseum, dat tot en met dit
jaar voor het belangrijkste deel
wordt gefinancierd uit de pot
Media, Letteren en Bibliotheken
zal straks uit de ruif van de
Cultuurnota worden gefinancierd.
Het Persmuseum wordt
daarbij niet ingedeeld bij de
musea maar onder het hoofdstuk
‘Media’ en dat is volgens
Sens gunstig.
Het wachten is nu op de
Miljoenennota in september.

museum pagina 4
Politieke prent: satire of smaad?
door Han Mulder
Wanneer wordt in een politieke
prent de grens overschreden tussen
‘humor’ en ‘wellevendheid’?
Moet het altijd wel ‘humor’ zijn
op de politieke prent? Gaat het
de man (en gelukkig in toenemende
mate, de vrouw) die het
sociale en politieke leven van
commentaar voorziet om
humor? En dan zo dat we erom
moeten lachen? Is ‘wellevendheid’
wel oppositioneel ten
opzichte van ‘smaad’? Een paar
vragen die ik hieronder wil
beantwoorden.
Allereerst smaad. Mijn woordenboek
omschrijft ‘smaad’ bondig
‘schandelijke belediging’. Dat
meer dan een ernstige schimpscheut,
er is sprake van ‘schandelijkheid’!
Hoe gaat het rechtssysteem
in België en Nederland
met ‘smaad’ om?
In België vult dat begrip ‘smaad’
in als een specifieke vorm van
belediging die valt onder hoofdstuk
V van hun Strafwetboek:
‘Misdaden en wanbedrijven
tegen de openbare orde door bijzondere
personen gepleegd’.
Smaad is belediging of laster
door woorden, daden, gebaren
of bedreigingen gepleegd tegenover
ministers, leden van het
parlement en van het Arbitragehof,
magistraten van de
administratieve orde, leden van
de rechterlijke orde of van de
openbare macht, in de uitoefening
of ter gelegenheid van de
uitoefening van hun functie, of
tegenover de openbare lichamen
waar zij deel van uitmaken. De
maximumstraf is zes maanden
gevangenisstraf en een geldboete
van 300 frank (€ 33).
Wordt smaad gepleegd in de vergadering
van de Kamer van
Volksvertegenwoordigers of de
Senaat, of op de terechtzitting
van een hof of rechtbank dan is
de straf maximaal twee jaar
gevangenis en een geldboete van
1000 frank (€ 110). Dat is te
doen, daar hoef je het smaden
niet voor te laten.
Nederland
In Nederland valt ‘smaad’ onder
het verzamelbegrip ‘belediging’:
belediging [strafrecht], de opzettelijke
aantasting van iemands
eer of naam. Het Wetboek van
Strafrecht vat in de artikelen 261
en volgende onder het begrip
belediging een aantal misdrijven
samen, die als gemeenschappelijk
kenmerk hebben dat zij
het opzettelijk aanranden van
iemands eergevoel of goede
naam strafbaar stellen.
Als verschillende vormen van
belediging noemt de wet:
smaad, smaadschrift, laster,
lasterlijke aanklacht en eenvoudige
belediging. Die laatste variant
is niet strafbaar als de op
zichzelf kwetsende gedraging
slechts een oordeel inhoudt over
de behartiging van openbare
belangen.
Al deze delicten zijn klachtdelicten,
met uitzondering van belediging
van het openbaar gezag,
een openbaar lichaam of een
openbare instelling dan wel een
ambtenaar gedurende de rechtmatige
uitoefening van zijn
bediening. Het Wetboek stelt
ook strafbaar de belediging van
groepen mensen wegens hun
ras, godsdienst, levensovertuiging
of hun hetero- of homoseksuele
gerichtheid.
Uit het latijn
Nu het tweede element, de satire.
Satire komt van het latijnse satura,
schotel met allerlei vruchten,
mengelmoes van vooral diverse
soorten metrum; satira = oorspronkelijk
‘mengelpoëzie’, later
hekeldicht, literair genre
waarbij het uitgangspunt steeds
de humoristische aanval is op
een als abnormaal, bespottelijk
ervaren sociaal verschijnsel. De
oudste fase van het genre is te
vinden in de satura van het
antieke Rome, waarin zang,
dans en dialoog een afwisselende
rol speelden.
Geleidelijk raakte het spelele-
TEKENING: JOS COLLIGNON, 11 NOVEMBER 2003
In oktober nieuwe tentoonstelling: ‘BeNe Cartoon’
Vanaf vrijdag 8 oktober 2004 is in het Persmuseum de tentoonstelling ‘BeNe Cartoon’ te bekijken.
De expositie laat een beeld zien van de beste politieke spotprenten van 2003 van Belgische en
Nederlandse tekenaars. Tijdens de opening, op 7 oktober, wordt de winnaar bekendgemaakt van
de BeNe-cartoonprijs. De tentoonstelling komt tot stand in samenwerking met Stichting Pers &
Prent en Press Cartoon Belgium.
Met het oog daarop publiceren we hiernaast een enigszins bekorte historische schets van Han
Mulder, eerder uitgesproken op een debatavond van ‘Debatterij’, die in Den Haag werd gehouden
en mede werd georganiseerd door de eerdergenoemde stichting.
ment echter op de achtergrond
en de satire ontwikkelde zich tot
een vorm van poëzie. Als dit
genre heeft de satire min of
meer haar vaste vorm gekregen
in het werk van Lucilius (tweede
eeuw voor Christus). Dat stempel
van ‘mengeling’ is sindsdien
gebleven. Satire richt zich spottend
op de politieke situatie, op
sociale toestanden, op de aard
van de mensen, op bepaalde personen,
op literaire verhoudingen,
enzovoorts.
In de middeleeuwen komt de
satire vaak voor in de vorm van
een dierdicht, vermaard is
Sebastian Brants allegorische
satire Das Narrenschiff (1494).
Vooral in de onmaatschappelijke
vagantenliteratuur komen veel
satirische elementen voor. In de
loop van de geschiedenis pasten

museum pagina 5
de vorm en het object van de
satire zich aan de eigentijdse
problemen aan: het humanisme
bracht veel disputen tussen
geleerden en leken, katholieken
en protestanten, waarbij de
menselijke domheid het mikpunt
vormde (Erasmus, Lof der
zotheid, 1509).
Tijdens de barok werd burgerlijke
pronkzucht bespot in
hekeldichten en epigrammen.
De Verlichting maakte van zwakheden
ironische, moralistische
karikaturen zonder bitterheid.
De romantische satiren richtten
zich vooral tegen verstarde literatuurgenres.
Beroemde satirici
uit de literatuurgeschiedenis
zijn o.a. Cervantes, Rabelais,
Voltaire, Swift en in de moderne
tijd Orwell (Animal Farm).
Komedie
Ook de komedie ontwikkelde
zich tot zeer geschikt genre voor
satire. Het politieke aspect - en
dat is belangrijk voor vanavond -
werd steeds sterker. Dat komt in
de kleinkunst (cabaret) ook vooral
goed tot zijn recht. Ik noem
ook de film als vruchtbare
bodem voor satire: Fritz Lang,
Metropolis, Orson Welles,
Citizen Kane, Stanley Kubrick,
Dr. Strangelove. Satire passeert
dan ook steeds meer de grenzen
van het literaire genre.
Wezenlijk is de geestesgesteldheid
die schrijvers, schilders en
dus ook de tekenaars (Hogarth,
Daumier) die hen ertoe brengt
de gevestigde norm en orde te
attaqueren.
En nu de koppeling van satire én
smaad. Het één sluit het ander
niet uit en dat is ook zo bij de
politieke tekening. Nederland
heeft een lange traditie op het
terrein van de politieke prent.
Daarbij is die tekening in toenemende
mate losgezongen geraakt
van het redactionele beleid
in engere zin van krant en weekblad.
In de tijd dat Albert Hahn in de
socialistische Notenkraker de
machtige arm van het spoorwegpersoneel
opriep om heel het
raderwerk stil te zetten, was de
vervlechting van redactionele en
picturale boodschap nog één en
onverdeeld.
Amerika
In de meeste Amerikaanse kranten
is het nog steeds zo dat de
politieke tekenaar elke dag contact
heeft met de redactie, het
nieuws bespreekt en kennis
neemt van de redactionele posi-
Albert Hahn, De worgprent, maart 1903
tiebepaling jegens dat nieuws.
De tekenaar gaat daarna terug
naar zijn tekenboord, maakt
enige ruwe schetsen en laat de
redacteur van de opiniepagina
zijn keuze bepalen. Vervolgens
wordt de boel uitgewerkt.
Daarbij is het wel zo dat tekenaars
geneigd zijn om zich te
verbinden met media, waarvan
ze de politieke filosofie delen.
Dus het zijn meestal meer
artistieke botsingen die zich
voordoen dan politiek-inhoudelijke.
Terra incognita
In Nederland, krijg ik de indruk,
dat de tekenaar een wat vrijer
zwevende Intelligenz is. Dat is
misschien de reden dat de voorpagina
van de kranten en weekbladen
terra incognita zijn voor
de tekenaars. In tegenstelling
bijvoorbeeld met Le Monde,
waar Plantu al jaren de ‘une’
opsiert. (Ik las dat hij jarenlang
in zijn eentje ideeën bedacht en
uitwerkte en pas zeer recent
enigszins aan banden is gelegd).
In het algemeen is de Nederlandse
traditie van de tekenaars
schilderachtig en ‘esthetiserend’.
Hahn maakte vooral
‘mooie’ tekeningen. De beroemde
‘Worgprent’ is een uitzondering.
Minister-president Abraham
Kuyper bespringt in het
kader van de ‘worgwetten’ een
geketende arbeider. ‘In de naam
van Christus!’, schreef Hahn
erbij. De verontwaardiging zorgde
bij uitzondering voor een van
Hahns minst-‘verzorgde’ prenten.
Er volgde overigens geen
proces wegens smaad op! En dat
was het hoogstzelden het geval
in de Nederlandse persgeschiedenis.
In 1967 is dat nog eens gebeurd,
toen tekenaar Willem Malsen
aan het blad God, Nederland en
Oranje een tekening bijdroeg die
leidde tot een zaak wegens
majesteitschennis die het zelfs
bracht tot het Amsterdamse
gerechtshof. Overigens kwam
het niet tot een veroordeling.
Smaadprocessen zijn trouwens
ook heel zeldzaam in de wereldgeschiedenis
van de politieke
prent. Dat komt waarschijnlijk
ook doordat tekenaars zich heel
lang niet zozeer rechtstreeks
met hun spot richtten op personen,
maar op verschijnselen. De
achttiende-eeuwse Engelse schilder
William Hogarth bijvoorbeeld
maakte satirische gravures
waarin hij de menselijke
moraal, deugd en ondeugd te
kijk zette.
Pas een eeuw later kwamen echt
de politici en staatslieden aan
bod. De grote Honoré Daumier
vestigde in Frankrijk de aandacht
op de grote sociale en politieke
misstanden van zijn tijd.
Vooral de rechtspraak en de
advocatuur moesten het ontgelden.
Maar de politieke tekenaars
plachten zich om allerlei redenen
tamelijk in te houden. Men
zocht vaak zijn toevlucht in symbolische
figuren om er algemene
begrippen mee uit te beelden.
Vrouwe Justitia, geblinddoekt en
een weegschaal in de hand, die
de gerechtigheid verbeeldt, is
daarvan het bekendste voorbeeld.
Feller en persoonlijker
In de loop van de twintigste
eeuw is de toon feller en persoonlijker
geworden. Vooral de
wereldoorlogen en de chronische
mondiale armoede inspireren
tot een veel scherper satire.
Op 15 februari 1936 verschijnt
in het avondblad van Het Volk
een politieke tekening van Peter
van Reen over de in Zwitserland
vermoorde dissidente Duitse
nationaal-socialist Gustloff. In
Duitsland ontstaat over deze
moord veel commotie. Van Reen
tekent Adolf Hitler met de blik
ten hemel geslagen, linkerhand
ter hoogte van het hart op de
borst, de rechter in zwerende
houding omhoog gestoken.
Hij staat voor een troep geüniformeerde
en met karwatsen
bewapende SA-mannen met boeventronies.
Op de voorgrond de
graven van de tijdens de
Weimarrepubliek door vrijkorpsen
vermoorde politici Rathenau
en Erzberger. Hitler zegt: ‘Wij
hebben nog nooit een politieke
tegenstander vermoord’. Hevige
opwinding ontstaat over de politieke
plaat in Het Volk.
Vervolg op pagina 7

museum pagina 6
Acht kilometer archief en één miljoen boeken dwingen restauratoren tot keuzes
Lauw water doet wonderen bij oude litho
door Servaas Smulders
’8 km archief, 1 miljoen boeken’.
Het A-viertje met deze
twee simpele mededelingen dat
Hans Drieman bij het begin van
het gesprek op tafel legt, spreekt
boekdelen. ,,Voor die klus is op
basis van een gewone werkweek
slechts anderhalve ’man’
beschikbaar’’, zegt Drieman,
restaurator en medewerker collectiebeheer
bij het Internationaal
Instituut voor Sociale
Geschiedenis (IISG) in Amsterdam
erbij. Het Persmuseum
klopt, zodra het om het opknappen
of restaureren van waardevolle
stukken gaat, meestal als
eerste bij Drieman van de buur
IISG aan.
,,De hoeveelheid materiaal is
dus zo omvangrijk, dat we elke
dag keuzes moeten maken.
Keuzes over wat we met waardevolle
boeken of archiefstukken
gaan doen. Het gaat dan over het
kiezen tussen actief of passief
conserveren. Bij het passief conserveren,
dat het meeste
gebeurt, brengen we het object
in een goed verantwoorde omgeving.
Vergelijk het maar met een
doos in een doos, in een doos, in
een doos’’, legt Drieman uit.
Bij het passief conserveren gaat
het erom dat het object, neem
een waardevol boek, in een kast
met goede boekensteunen komt
te staan waardoor het boek niet
scheef kan gaan staan. Het stofgehalte
in de opslagplaats moet
zo laag mogelijk zijn; er moet
een constante temperatuur en
luchtvochtigheid heersen; de
ruimte moet dus van een airconditioning
zijn voorzien.
Misschien moet het boek worden
ingepakt (doos in een doos).
Drieman: ,,Een boek moet er op
de plank goed bijstaan. Bij een
boek dat niet meer in optimale
conditie is, moet je ervoor zorgen
dat het niet verslechtert.’’
Opdrachtenstroom
De opdrachten voor het restauratie-atelier
bij het IISG komen
via drie ‘aanvoerwegen’: uit de
studiezaal van het IISG; externe
boedels en het ‘langdurig-jarenproject’
van het IISG.
In de studiezaal zijn zo’n miljoen
boeken voorhanden, waar-
‘Geïllustreerd Politie Nieuws’ van 4 oktober 1873
uit zich telkens exemplaren aandienen
waar iets mee moet
gebeuren. Een echte inventarisatie
naar het aantal boeken in de
studiezaal dat aan conserveren
toe is, is volgens Drieman nooit
gedaan. Daarvoor is het aantal te
groot.
De externe boedels worden
beschreven door de afdeling
bibliotheektechniek. Aan de
hand van een aantal criteria
wordt bekeken wat er mee moet
gebeuren. Boeken worden vaak
van een blauwe omslag voorzien
of in een cassette opgeborgen.
De blauwe omslag is een van een
speciaal zuurvrij papier.
Het langdurig project omvat de
oude collectie van het IISG. De
kwaliteit is gemiddeld slecht.
Drieman: ,,Die collectie lopen
we door. Zoveel mogelijk stukken
gaan we passief conserveren.
Stukken die te slecht zijn,
worden verfilmd. Daarna worden
de stukken verpakt.
Naast het omvangrijke ’eigen
werk’ zijn er contacten met
Metamorfoze, het landelijke
conserveringsproject voor bibliotheken
en archieven. Via
Metamorfoze worden hele
archieven, geïllustreerde tijdschriften
en kranten op microfilm
gezet en vervolgens zuurvrij
verpakt. Drieman noemt dit
laatste saai werk, ook al moet er
voor het verfilmen soms wel een
en ander met het materiaal
gebeuren. Met een strijkbout
worden vouwen uit bladen
gehaald, soms moeten lichte
restauraties worden uitgevoerd.
Hij laat er voorbeelden van zien:
pagina’s van het Politie Nieuws,
die scheuren vertonen, die in de
tekst doorlopen. Die scheuren
worden met een speciaal plakband
gedicht. Na het opknappen
en verfilmen gaat het ’object’ in
zuurvrij papier.
Herhaling
Het gebruik van zuurvrij papier
vraagt om uitleg. Zuur tast
vezels in het papier aan,
waardoor het bros wordt en uit
elkaar valt. Zo vergaan kranten
en boeken na tientallen of honderden
jaren. De kwaliteit van
papier verschilt ook door de
jaren heen. Papier uit de periode
1850-1930 wordt ook wel bros
papier, ’brittle paper’ genoemd.
Het papier uit de jaren zeventig
in de vorige eeuw was ook niet
van de beste kwaliteit. Drieman:
”recycling-papier dat op verschillende
manieren was bewerkt. De
provobeweging stencilde er
krantjes op. Dat soort materiaal
bergen we nu op in zuurvrij
papier dat speciaal is getest. Dit
papier neemt het zuur uit het
oude papier op. Dat proces stopt
zodra het zuurvrije papier is verzadigd.
Eigenlijk zou het zuurvrije
papier om de zeven jaar
moeten worden vernieuwd.
Door de gigantische hoeveelheid
werk, die we nauwelijks aan
kunnen, komt dat er niet van.’’
Affiches vragen vanwege hun
afmetingen om een speciale
Uit de pot van giften van
donateurs put de Stichting
Vrienden van het Persmuseum
jaarlijks gelden voor het laten
opknappen van waardevolle
museumstukken.
Hans Drieman, restaurator en
medewerker collectiebeheer
bij het IISG, de fantastische
buur van het Persmuseum, is
meestal de eerste die de
opdrachten bekijkt. En vaak
ook beslissende aanwijzingen
geeft: restaureren of conserveren.
Drieman, een regisseur in
het dagelijkse ’keuzeconcert’.
behandeling. Je kunt ze niet tussen
zuurvrij papier in stapels op
elkaar leggen want zodra je er
eentje tussenuit moet halen,
loop je de kans anderen te
beschadigen. Drieman: ,,We bergen
de affiches in mappen op,
die we op een vernuftige wijze
in kasten ophangen waardoor ze
bereikbaar blijven. Het gaat vaak
om slimmigheid.’’
Linnen krant
In het atelier bij Drieman ligt
ook de Delftsche Courant van 18
oktober 1850. Eén pagina op linnen,
tweezijdig bedrukt. Een
fantastisch stuk uit het
Persmuseum dat door bemiddeling
van bestuurslid F. P.
Jonkman van de Stichting
Vrienden in het bezit kwam van
het museum. Het museumstuk
verdient enige restauratie en
conservering. Drieman: ,,Het
gaat om een stuk van linnen. Dat
is toch een andere discipline
waarbij we de hulp inroepen van
het Nederlands Textiel Museum
in Tilburg. Daar hebben ze de
expertise in huis voor het
opknappen en behouden van
zulke collectiestukken.’’
De tweezijdig bedrukte pagina
van de Delftsche Courant zou
volgens Drieman in de toekomst
in een passepartout kunnen
worden opgehangen waardoor
de pagina heel goed kan worden
tentoongesteld en aan twee zijden
kan worden gelezen.
Vervolg op pagina 7

museum pagina 7
‘Delftsche Courant’ van 18 oktober 1850, gedrukt op linnen.
Oude litho
Vervolg van pagina 6
De kosten van de restauratie en
het conserveren worden volgens
Drieman geraamd op vijf- tot
zeshonderd euro. Een bedrag
waarvoor het Persmuseum aanklopt
bij de Stichting vrienden.
Restaureren kent zijn beperkingen
maar heeft ook zijn charmes.
Het repareren van scheuren
in oude kranten met behulp
van een speciaal soort plakband
lijkt simpel. De brosheid van het
papier maakt het niet makkelijk.
Drieman: ,,En wat er van de
pagina weg is, is weg. Als er een
stukje tekst weg is, kunnen we
Aanwinsten
Vrouwentijdschriften
De tentoonstelling Van Zeep tot
Soap draagt er toe bij dat verschillende
mensen het Persmuseum
verrijken met oude en
bijzondere nummers van onder
meer Beatrijs, Libelle en Margriet.
Op deze wijze kunnen nog
enkele hiaten in de collectie
worden weggewerkt.
De Nederlandse Pravda
Onlangs kon de collectie van het
Persmuseum worden uitgebreid
met een klein archief met
betrekking tot de uitgave in
1986 van de Nederlandse Pravda.
De Nederlandse Pravda, uitgegeven
door Vincent Steinmetz, verscheen
enige tijd als weekeditie,
maar al na vijf afleveringen
werd de uitgave gestaakt en
legde de uitgever zich toe op een
Duitstalige uitgave.
het niet meer terugbrengen. Zo
simpel is het.’’
Een ander voorbeeld is een oude
litho uit de negentiende eeuw,
een dubbel exemplaar uit de collectie.
Helemaal vergeeld, verkleurd,
met kringen en in twee
stukken. Drieman heeft de ene
helft opgeknapt: ,,Gewoon gespoeld
in lauw water. De vergeling
en de kringen zijn weg. Het
portret van de afgebeelde man is
– voor de helft tenminste – al
heel helder. Drukinkt is niet
gevoelig voor water en zo doet
lauw water wonderen.’’
Website
Vrouwentijdschriften
Het Persmuseum ontwikkelde
naar aanleiding van de expositie
‘Van Zeep tot Soap’ een website
over vrouwentijdschriften:
www.vrouwentijdschriften.nl.
Met deze site brengt het Persmuseum
de rijke geschiedenis,
het heden en de toekomst van
het Nederlandse geïllustreerde
vrouwentijdschrift digitaal voor
het voetlicht. De ‘webtentoonstelling’
van de site biedt
een oogprikkelende kennismaking
met het fenomeen vrouwentijdschrift.
De ‘collectie online’
biedt een overzicht van
Nederlandse vrouwentijdschrif-
Satire of smaad?
Vervolg van pagina 5
De Völkische Beobachter merkt
op: ‘Dat is een duidelijk voorbeeld
waartoe de zogenaamde
persvrijheid die in Holland
heerst, leiden kan.’
Hoofdredacteur Ankersmit van
Het Volk wordt voor het gerecht
gedaagd. Langdurig juridisch
speekspel eindigt in hoger
beroep voor het gerechtshof, dat
hem vrijspreekt. De procureurgeneraal
tekent beroep aan bij
de Hoge Raad. De strafkamer
daar verklaart uiteindelijk het
beroep niet ontvankelijk. De tenlastegelegde
belediging (van een
bevriend staatshoofd) wordt niet
bewezen geacht. Het Volk heeft
‘een rechtens geoorloofde kritiek’
geleverd, zo kunnen we
lezen in de Nederlandsche
Jurisprudentie 1938.
Sommige politici hebben problemen
met de uitbeelding. Zien
het uitvergroten van hun persoonlijke
trekken zelfs als ‘verminking’.
Het moet wel een
‘functie’ hebben, die ‘verminking’.
Herkenbaarheid bijvoorbeeld,
maar dan graag toegespitst
‘gekozen herkenbaarheid’.
Wie het gestaalde kapsel van de
koningin gebruikt als vertrouwd
baken van herkenbaarheid,
krijgt mijn zegen en waarschijnlijk
ook de zegen van het staatshoofd
zelf. Maar als Jos
Collignon - zie Politiek in Prent
2003 - de koningin in een variant
op De Nieuwe Kleren van de
Keizer bijzonder onflatteus
afbeeldt, compleet met prangende
bilpartij, is hij onnodig grievend
bezig.
ten uit de collecties van het
Persmuseum, IIAV, IISG, en
NEHA. Het Persmuseum stimuleert
onderzoek naar vrouwentijdschriften.
‘Collectie online’
en ‘onderzoek’ zullen regelmatig
worden uitgebreid en geüpdate.
Nieuwsflits! online
Op 10 juni 2004 introduceerde
het Persmuseum en Waag
Society het digitale lesprogramma
Nieuwsflits!. Nieuwsflits! is
bedoeld voor kinderen van
groep 7 en 8 van de basisschool.
Is alles wat je leest eigenlijk wel
waar? Door Nieuwsflits! te spelen,
leren jongeren dit soort vragen
te stellen en spelenderwijs
Maar ik spreek hier niet van
smaad, wél van slechte smaak.
Ik kan me goed vinden in een
commentaar van de grote rechtsgeleerde
Langemeyer op het
Wetboek van Strafrecht. Ik vat
samen: ‘Bij de beoordeling of
een karikatuur beledigt, moet je
bedenken dat ze niet de pretentie
heeft om een geheel juiste
voorstelling van de werkelijkheid
te geven.
Beledigend?
De vraag moet zijn of wat de
karikatuur als werkelijkheid
suggereert, beledigend is.’ Ik
voeg eraan toe, overdrijving is
het wezen van de politieke
prent, een scheve voorstelling
van zaken moet. Vooral pompeuze
en hypocriete politici komen
in aanmerking. Of zoals de
beroemde Pat Oliphant van de
Washington Star zei: ‘I start
with the premise that there’s
not a good one in the bunch,
they’re all guilty until proven
innocent.’
Zijn collega Tony Auth van The
Philadelphia Inquirer voegt
eraan toe dat een politieke tekenaar
over een soort van razernij
moet beschikken. ‘Je leest iets
en je denkt, dat is onmogelijk,
dat mag niet en vervolgens
maak je er een tekening van.
Satire en smaad. Ze kennen
elkaar van dichtbij. Ook in de
politieke tekening. Een lat-relatie
als het ware.
Han Mulder is oud-directeur
voorlichting van het ministerie
van welzijn, volksgezondheid en
cultuur.
kritisch naar het nieuws te kijken.
Door middel van tekst,
beeld en geluid raken de scholieren
bekend met de elementen
van de media.
Het Persmuseum heeft al enige
tijd een museumprogramma van
Nieuwsflits! voor klassen van de
basisschool.
Dit programma bestaat uit drie
onderdelen: een voorbereidende
les, een bezoek aan het Persmuseum
en een follow-up programma.
Het museumprogramma en de
digitale applicatie zijn onafhankelijk
van elkaar te spelen.
Echter, de programma’s versterken
elkaar en zijn dus goed te
combineren.

museum pagina 8
Bezoekersinformatie
Persmuseum
A Zeeburgerkade 10, 1019 HA Amsterdam
T 020-692 88 10 F 020-468 05 05
E info@persmuseum.nl
W www.persmuseum.nl
Studiezaal/Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis
A Cruquiusweg 31, 1019 AT Amsterdam
T 020-668 58 66 F studiezaal: 020-663 03 49
E studiezaal: user.service@iisg.nl
Online publiekscatalogus: www.iisg.nl/opcnl.html
Openingstijden Persmuseum
dinsdag-vrijdag 10.00 - 17.00 uur
zondag 12.00 - 17.00 uur
Het museum is gesloten op zaterdag, maandag en tijdens de feestdagen.
Openingstijden studiezaal/
Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis:
maandag - vrijdag 09.00 - 17.00 uur
De studiezaal is gesloten op zaterdag, zon- en feestdagen.
Toegangsprijzen Persmuseum
volwassenen
6-18 jaar, 65+, CJP, Stadspas,
€ 3,50
groepen vanaf 10 personen
NS- of Rabobankpas met MJK,
€ 2,50
studenten met collegekaart € 1,75
0 - 6 jaar, MJK, Vrienden
onderwijs
gratis
basisonderwijs € 40,- per groep, inclusief lesmateriaal
voortgezet onderwijs € 30,- per groep
combinatie Persmuseum /
bezoek Telegraaf op aanvraag
rondleidingen € 22,50
Word Vriend
De Stichting Vrienden van het Persmuseum stelt zich ten doel de
bloei en de naamsbekendheid van het Persmuseum te bevorderen en
extra inkomsten te verwerven ten behoeve van collectieaankopen en
activiteiten.
U wordt al Vriend met een bijdrage van minimaal € 25,- per jaar!
Als vriend van het Persmuseum krijgt u:
- gratis toegang tot de vaste opstelling en de wisselexposities van
het Persmuseum
- 10 % korting op uitgaven van het Persmuseum
- een uitnodiging voor de jaarlijkse Vriendendag en overige speciale
activiteiten
- twee tot drie keer per jaar het Persmuseumnieuws.
Voor minimaal € 50,- per jaar krijgt u tevens:
- een gratis publicatie/catalogus
- een originele historische krant
Ja, ik word Vriend van het Persmuseum
❏ voor minimaal € 25,- per jaar
❏ voor minimaal € 50,- per jaar
Naam
Adres
Postcode en woonplaats
E-mail
U kunt deze bon ingevuld retourneren via ons antwoordnummer
(Antwoordnummer 9364, 1000 XH Amsterdam. Een postzegel is niet
nodig). Wacht met betalen tot u een acceptgirokaart heeft ontvangen.
Routebeschrijving
Bus: Bus: Bus 32 en 43 rijden minimaal twee keer per uur van het
Centraal Station naar de C. van Eesterenlaan / Borneolaan. Bus 59 rijdt
vier keer per uur naar de Cruquiusweg.
NB: door werkzaamheden kunnen de busroutes tijdelijk veranderd zijn!
Voor meer informatie zie: www.gvb.nl of www.9292ov.nl
Tram: Tram: Tram 7 naar de Molukkenstraat (10 minuten lopen), tram
10 naar C. van Eesterenlaan (5 minuten lopen) of tram 14 naar het
Javaplein (5-10 minuten lopen)
Trein: Vanaf Centraal Station een van de hierboven genoemde bussen.
Vanaf station Muiderpoort: lopend (ca 15 minuten), met bus 43 of 59
naar de C. van Eesterenlaan / Borneolaan.
Auto: Vanaf de rondweg (A10) afslag Zeeburg (S114). De borden
Zeeburg volgen. Voor de Piet Heintunnel linksaf, richting Indische
Buurt. Bij de eerste stoplichten na de brug rechtsaf. Vervolgens de
tweede rechts. Bij de rotonde de tweede afslag nemen (= doodlopend)
om op de Zeeburgerkade te komen. Deze geheel uitrijden (ca. 200 m.),
aan het einde bevindt zich het Persmuseum
Naar het IISG: Vanaf de rondweg (A10) afslag Zeeburg (S114). De
borden Zeeburg volgen tot in de Piet Heintunnel. Aan het eind van de
tunnel bij de stoplichten naar links. Eerste straat links, met de bocht
mee naar links en vervolgens rechtdoor.
NB: door werkzaamheden kunnen er omleidingen zijn!
Colofon
PIET HEINTUNNEL
PANAMALAAN
CRUQUIUSKADE
BORNEOLAAN
BUS
VAN EESTERENLAAN
CRUQUIUSWEG
ZEEBURGERPAD
ZEEBURGERDIJK
BORNEO
PERSMUSEUM
IISG
ZEEBURGERKADE
VEELAAN richting javaplein tram 7 of 10
ENTREPOTHAVEN
De uitgave van PersmuseumNieuws wordt mogelijk gemaakt
door de Stichting Vrienden van het Persmuseum
Redactie: Persmuseum
Redactieadres: Zeeburgerkade 10
1019 HA Amsterdam
Oplage: 2.000
verschijnt tenminste drie maal per jaar
Druk: Drukkerij Bakker, Roelofarendsveen
Copyright: Persmuseum Amsterdam
ISSN nummer: 1569-0318
Het Persmuseum is mede mogelijk gemaakt door:
Aegon, ANWB-media, BASF Drukinkt, Bedrijfsfonds voor de Pers, Boekhandel
Scheltema Holkema Vermeulen, Boom, Bührmann, Central National Company,
Dagblad De Telegraaf, de Volkskrant, Emico Offset, Euronext, Gemeente
Amsterdam, Getronics, Groep publieks- en opinietijdschriften, GTI Installatietechniek,
R. Hazewinkel, S.S.F. Hazewinkel, Holdingmaatschappij De Telegraaf,
Hollandse Dagbladcombinatie, Hooge Huys Verzekeringen, ING Groep, Joh.
Enschedé, Koninklijke Ahold, Koninklijke BDU Uitgeverij, Koninklijke Philips
Electronics, Lucas Ooms Fonds, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en
Wetenschappen, Mondriaan Stichting, Nederlands Uitgevers Verbond,
Nederlandse Nieuwsblad Pers, Nederlandse Vereniging van Journalisten,
Nieuwsblad van het Noorden, Noordelijke Dagblad Combinatie, Parenco, PCM
Uitgevers, Prins Bernhard Cultuurfonds, Rotterdams Dagblad, Siemens, F.W.
Sijthoff, SNS Reaal Fonds, Stadsdeel Zeeburg, Stichting Het Parool, Trouw,
Veen Magazines, Vereniging de Nederlandse Dagbladpers, VNU, VSB Fonds,
Weekbladpers, Wegener.
IJBURGLAAN