200602-psychofarmaca.pdf - Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme

C.E.J. Ketelaars
In dit korte artikel wordt de stand van zaken weergegeven wat betreft de effecten en bijwerkingen van medicatie
bij autisme. Bij patiënten met een Autisme Spectrum Stoornis komt een aantal symptomen en gedragingen voor die
gunstig kunnen reageren op medicijnen. Deze symptomen worden beschreven en de daarbij behorende middelen
van keuze worden genoemd, almede de hantering ervan.
Summary Patients with Autistic Spectrum Disorders show a number of symptoms and behaviours which respond
to medication. This short paper describes the efficacy and side-effects of several groups of the relevant psycho-active
agents.
Psychofarmaca bij
autisme, een update
Dr. C.E.J. Ketelaars (kinder)psychiater,
Autisme Team NoordNederland en Universitair
Centrum Kinder en Jeugd Psychiatrie te
Groningen.
72
Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Inleiding
In deze “update” wordt de stand van
zaken wat betreft de effecten van
medicatie bij autisme geactualiseerd.
De tekst is geschreven met de bedoeling
dat de kennis op een toegankelijke
manier wordt weergegeven, ook voor
niet-medici en geïnteresseerde ouders.
Alleen de in Nederland verkrijgbare
middelen worden genoemd.
De studies op het gebied van Autisme
Spectrum Stoornissen zijn altijd verricht
met kinderen, jeugdigen en volwassenen
met een Autistische Stoornis,
Stoornis van Asperger of een ernstige
Pervasieve Ontwikkelingsstoornis Niet
Anderszins Omschreven (Engelse
afkorting: PDDNOS). Deze drie beelden
tezamen worden in de tekst kortweg
met “autisme” aangeduid. Er zijn
geen studies op het gebied van
Multiple Complex Developmental
Disorder (MCDD), deze groep kinderen
wordt echter in de praktijk wel
met de middelen behandeld die in
deze update genoemd worden.
Het blijft zinvol om vooraf enkele
opmerkingen en richtlijnen te maken
over de context van psychofarmaca bij
kinderen met autisme:
1. Het is verstandig om farmacotherapie
te zien als ondersteuning of voorwaarde
voor het succes van niet-medicamenteuze
behandelingen. Deze laatste
behandelingen bestaan vrijwel altijd uit
het organiseren van een intens (de mate
hiervan is afhankelijk van de mate van
autisme) gestructureerde omgeving
rond een patiënt waarbinnen gedragsveranderingen
tot stand gebracht kunnen
worden. Alleen bij noodzaak, dus
als niet-medicamenteuze behandelingen
onvoldoende effect hebben (of niet
mogelijk zijn) is medicatie te proberen.

2. Met tussenpozen van 6 maanden tot
een jaar moet het effect, de noodzaak
en de bijwerkingen van de farmacotherapie
door ter zake deskundigen
met de ouders en patiënt besproken
worden.
3. De oorzaak van autisme wordt toegeschreven
aan een genetische aanleg,
in interactie met grotendeels onbekende
omgevingsfactoren. Hoewel toenemend
bewijsmateriaal voor een
genetische basis wordt gepubliceerd,
blijft men, in afwachting van de daadwerkelijke
identificatie van een
“autisme-gen”, in het ongewisse over
de pathogenese, het ziekteproces van
autisme. De huidige waaier aan farmacotherapeutische
mogelijkheden is
dan ook vooral gebaseerd op het testen
van bestaande middelen die voor
andere beelden zoals psychose,
depressie, angst, dwangmatigheid,
agressie of hyperactiviteit voorgeschreven
worden.
4. Over farmacotherapie bij psychiatrische
beelden zoals autisme zijn grofweg
vier soorten publicaties te vinden:
een “zuivere” groep zo goed mogelijk
gekarakteriseerde patiënten die dubbelblind
placebo-gecontroleerd wordt
onderzocht met goed gedefinieerde
effectmaten. Verder wordt open onderzoek
gepubliceerd, hier is veelal sprake
van een minder zuiver gekarakteriseerde
(maar ook dichter bij de praktijk
staande) groep patiënten, die met
soms wat “grovere” effectmaten wordt
bekeken. Als derde zijn er vele klinische
anekdotes (ingestuurde brieven)
te vinden in de diverse klinische tijdschriften.
De vierde categorie wordt
gevormd door invloedrijke berichten
op internet en andere communicatievormen
tussen ouders. De hiernavolgende
aanbevelingen over psychofarmaca
bij autisme zijn vooral gebaseerd
op de eerste twee soorten publicaties,
spaarzaam aangevuld met klinische
anekdotes en eigen ervaringen. Een
voorschrijvende arts hoort op de
hoogte te zijn van de bestaande publicaties
over de effecten en bijwerkingen
van de middelen en handelt op basis
van die kennis en eigen opgedane
ervaringen.
Welke symptomen bij
kinderen met autisme zijn
gevoelig
A
voor medicatie?
utisme “mengt”zich vaak met
andere beelden of gedragingen.
In de tabel hieronder zijn vier symptoomclusters
geconstrueerd en gekoppeld
aan de vaak gunstige effecten van
vier groepen middelen. Eetstoornissen
en slaapstoornissen zijn hier buiten
beschouwing gelaten, deze problematiek
kan het beste eerst met gedragstherapeutische
maatregelen behandeld
worden, maar indien nodig kunnen
melatonine en clonidine gunstige
effecten hebben op de slaap. Het is
moeilijk, soms onmogelijk, om een
precieze grens te trekken tussen autisme
enerzijds en overlappende symptomatologie
en comorbide syndromen
anderzijds. In de praktijk wordt medicatie
meestal voorgeschreven op grond
van wat de arts samen met de ouders
en patiënt als primair te behandelen
symptomen beschouwen.
Waarschijnlijk is er geen medicatie die
tot de “echte” kern van het autisme
doordringt. Hier wordt bedoeld: de
capaciteit en neiging tot adequaat contact
maken, het verdragen van toenadering,
het verwerken van sociale informatie
om vervolgens eigen gedrag bij
te sturen. Het komt wel zeer regelmatig
voor dat ouders een verbetering in
“het contact” melden, het kind wordt
bijvoorbeeld meer “open” genoemd,
“snapt meer” en/of is “makkelijker bij
te sturen”. Nogmaals, waarschijnlijk
is dit secundair aan (bijvoorbeeld)
minder druk gedrag, minder explosief
gedrag, verminderde dwangmatigheid
of verbeterde stemming.
Huidige kennis over de
psychofarmacotherapie
van autisme
Anti-ADHD middelen
Methylfenidaat versterkt de dopaminerge
en noradrenerge signaaloverdracht
door het vrijkomen van
Cluster “ADHD” Anti-ADHD middelen
Hyperactief Methylfenidaat
Impulsief Clonidine
Ongeconcentreerd Atomoxetine
Cluster “agressief” Antipsychotica
Driftaanvallen en ander agressief gedrag Risperidon
Automutilatie Pipamperon
Tics En andere …
Cognitieve desorganisatie (chaotisch / overprikkeld)
Dwangmatig gedrag / Stereotypieën / Dranghandelingen
Cluster “angstig-obsessief” Antidepressiva
Dwanggedachten en preoccupaties Fluoxetine
Angstsymptomen Citalopram
Symptomen van depressie / ontstemming En andere …
Cluster “stemmingslabiel” Stemmingsstabilisatoren
“Emotie-disregulatie” Valproaat
Carbamazepine
En andere …
73
nummer 2 • augustus 2006

Psychofarmaca bij autisme,
een update
deze neurotransmitters te stimuleren
en tegelijkertijd de heropname te remmen.
Atomoxetine bezit een deel van
deze eigenschappen; het remt alleen de
heropname van noradrenaline.
Clonidine tenslotte lijkt het noradrenerge
systeem wat tot rust te brengen
via het stimuleren van een zelf-remsysteem
(autoreceptor). Deze regulaties
van dopaminerg en noradrenerg
systeem verbeteren het rustige, oplettende,
gedrag.
Methylfenidaat
Het effect van laag gedoseerd (minder
dan 0,6 mg/kg/dd) methylfenidaat
op hyperactief gedrag bij kinderen met
een ernstige variant van autisme valt
op zijn hoogst bij 60% van de patiëntjes
gunstig uit en kan helaas tot in
70% van de gevallen bijwerkingen
opleveren. (Stigler, Desmond, Posey,
Wiegand, & McDougle 2004,
Quintana, Birmaher, Stedge, Lennon,
Freed, Bridge, et al. 1995, Handen,
Johnson & Lubetsky, 2000). Het is
weliswaar bekend dat methylfenidaat
het “sociaal gedrag” bij ADHD kinderen
verbetert, maar het is echter niet
onderzocht of dit ook geldt bij kinderen
met ADHD plus licht autisme. Het
is daarentegen wel duidelijk dat de
sociaal cognitieve beperkingen bij ernstig
autisme niet verbeteren door het
middel. De ernst van de bijwerkingen
(terugtrekgedrag / stilvallen, angst,
prikkelbaarheid, ontremming, stereotypieën,
eet- en inslaapstoornissen) bij
de autistische kinderen zijn in de
meeste gevallen onaanvaardbaar. Het is
dus als vuistregel te gebruiken dat
naarmate een druk kind meer autistisch
is, de kans op een gunstig effect
van methylfenidaat afneemt.
Atomoxetine
Het effect van atomoxetine op druk
gedrag bij autisme is nog niet adequaat
74
Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
onderzocht. Enkele open studies geven
aan dat het middel regelmatig een
gunstig effect uitoefent, waarbij echter
ook vervelende bijwerkingen kunnen
optreden (buikbezwaren, overprikkeld
gedrag, slaperigheid of juist inslaapproblemen)
(Jou, Handen & Hardan,
2005, Troost 2006). Op afzienbare termijn
zal dit middel ook in Nederland
beter onderzocht worden bij patiënten
met autisme.
Clonidine
Clonidine is matig effectief bevonden
in de behandeling van prikkelbaarheid
en hyperactiviteit bij ernstig autistische
kinderen (Fankhauser, Karumanchi,
German, Yates & Karumanchi, 1992,
Jaselskis, Cook, Fletcher & Leventhal,
1992). Veel kinderen (tot 40%) werden
slaperig of depressief.
Antipsychotica
Het werkingsmechanisme van de
diverse antipsychotica is de dopaminereceptorblokkade
plus een variërende
blokkade van een variërend receptorpatroon
(serotonine, noradrenaline,
histamine, acetylcholine). De dopamineblokkade
lijkt een bepaalde rust /
beperking te geven van de emotionele
lading die aan gebeurtenissen wordt
toegeschreven. De serotonineblokkade
vormt waarschijnlijk het tweede
mechanisme achter met name de
agressievermindering.
Door deze bekende effecten van antipsychotica
op gedragsproblemen,
denkstoornissen maar ook teruggetrokken
en negativistisch gedrag zijn
de middelen uit deze groep ook bij
patiënten met autisme onderzocht.
Studies uit de jaren ’80 beschreven al
gunstige effecten van haloperidol
(Campbell, Anderson, Small, Perry,
Green & Caplan, 1982), maar inmiddels
worden risperidon en (in
Nederland) pipamperon veel meer
voorgeschreven. Wat betreft pipamperon
is er geen gepubliceerd onderzoek
aangaande autisme beschikbaar, maar
in de praktijk is dit middel wegens de
langdurige klinische ervaringen nog
steeds van belang bij autisme patiënten
met gedragsproblematiek. Risperidon
daarentegen is nu uitgebreid getest en
uit deze studies weten we dat antipsychotische
middelen zoals risperidon
een vermindering van stereotype
gedrag, onrustig gedrag, affectieve
labiliteit, boosheid, driftaanvallen en
automutilatie kunnen geven
(McCracken, McGough, Shah, Cronin,
Hong, Aman, et al. 2002). Het bleek
dat veel of erg veel verbetering aanwezig
was bij 69% van de kinderen en
jeugdigen. De symptomen die nog het
meest gunstig veranderden waren
driftbuien en automutilatie (Arnold,
Vitiello, McDougle, Scahill, Shah,
Gonzalez, Chuang & Davies et al
2003). In een niet Amerikaanse populatie,
waarbij ook lichtere varianten uit
het spectrum werden geïncludeerd,
werd verbetering gezien op enkele
subschalen van de Vragenlijst Inventarisatie
Sociaal gedrag bij Kinderen (VISK)
betreffende het sociaal funtioneren,
maar niet op de subschalen “angst
voor veranderingen” en “stereotiep
gedrag” (Troost 2006).
Rond de groep van antipsychotica is
recent veel discussie ontstaan over de
netto balans van bijwerkingen: de
oudere middelen zoals haloperidol
kunnen voorbijgaande extrapiramidale
verschijnselen zoals dyskinesieën veroorzaken
(tot 11% van de patiëntjes,
Campbell, Armenteros, Malone,
Adams, Eisenberg & Overall 1997)
maar risperidon kan een snelle
gewichtstoename geven (gemiddeld
6 kg na 6 maanden (Aman, Arnold,
McDougle, Vitiello, Scahill, Davies et al.
2005)) en nadelige veranderingen in
de bloed-vetgehaltes veroorzaken

(aangetoond bij volwassenen).
Voorlopig lijkt er nog een praktische
consensus te bestaan dat risperidon en
pipamperon eerst voorgeschreven worden,
en dat uiterst lage doseringen van
haloperidol in beeld komen bij te veel
gewichtstoename. Een nieuwe tendens
speelt hier overigens dwars door heen:
er zijn vanuit de volwassenenpsychiatrie
aanwijzingen dat quetiapine en
aripiprazole minder gewichtstoename
veroorzaken. Bij deze twee middelen is
er echter nog onvoldoende adequaat
onderzoek gedaan bij kinderen en
jeugdigen. (Het effect van aripiprazole
op autisme wordt momenteel onderzocht).
Antidepressiva
De best onderzochte antidepressiva bij
autisme zijn de “SSRI’s” (Engelse
afkorting voor Selectieve Serotonine
Heropname Remmers). Het werkingsmechanisme
bij deze middelen bestaat
uit een veranderde / rustiger regulatie
van het serotonerge systeem, zodanig
dat de angst- en stemmingsreacties op
gebeurtenissen minder heftig zijn
Een recente review concludeert dat
SSRI’s een gunstig effect kunnen uitoefenen
op algeheel functioneren en
met name op angstig en repetitief
gedrag bij patiënten met autisme
(Kolevzon, Mathewson & Hollander
2006). De belangrijkste studie tot op
heden is verricht met fluoxetine
(Hollander, Phillips, Chaplin, Zagursky,
Novotny, Wasserman et al. 2005). Er
zijn overigens geen redenen om aan te
nemen dat de effecten van andere
SSRI’s zoals citalopram (momenteel in
onderzoek), fluvoxamine en sertraline
in belangrijke mate verschillen met
fluoxetine. De bijwerkingen van de
SSRI’s zijn onderling ook niet verschillend,
de belangrijkste zijn: buikbezwaren,
soms verhoogde bloedingsneiging
en “activatie” (in de meest brede inter-
pretatie wordt hiermee bedoeld: verergering
van de suïcidaliteit, angst,
agitatie / bewegingsonrust, slapeloosheid,
overprikkeling, vijandigheid,
impulsiviteit, automutilatie, tics of
(hypo)manie). In het onderzoek van
Hollander et al. waren er overigens
geen significante verschillen in de bijwerkingen
tussen de fluoxetine groep
en de placebo groep. Het is van belang
om zeer laag te doseren, met name bij
jonge kinderen, omdat het meer en
meer duidelijk wordt dat de “activatie”
vaker optreed naarmate het kind
jonger is.
Stemmingsstabilisatoren
Deze groep middelen stabiliseren de
hersenfuncties via het GABA en glutamaat
systeem in een brede zin van het
woord. Ze worden voorgeschreven bij
bijvoorbeeld epilepsie, manischdepressiviteit
maar ook aandoeningen
zoals pijnaanvallen in een zenuw (neuralgie).
Omdat de middelen in de
praktijk ook wel aanvallen van agressie
en heftige emoties kunnen verminderen,
is bijvoorbeeld de effectiviteit van
valproaat en lamotrigine bij autisme
op een adequate manier onderzocht.
Lamotrigine bleek niet effectief te zijn
(Belsito, Law, Kirk, Landa &
Zimmerman 2001). Bij valproaat
echter spreken twee adequate studies
elkaar tegen (Hellings, Weckbaugh,
Nickel, Cain, Zarcone, Reese et al.
2005 en Hollander, Soorya,
Wasserman, Esposito, Chaplin &
Anagnostou 2006).
Gemengde groep
In de loop van de jaren zijn er middelen
zoals naltrexon (opiaatantagonist),
buspiron (anxiolyticum), amantadine
(dopamine agonist en NMDA antagonist)
en secretin (dunne darmhormoon
met effect op alvleesklier secretie)
onderzocht. Hieruit bleek dat
naltrexon alleen een bescheiden gunstig
effect uitoefent bij teruggetrokken
autistische kinderen, die in vlagen
hyperactief kunnen zijn (review:
Buitelaar en Willemsen-Swinkels
2000). Mogelijk is er in individuele
gevallen een gunstig effect te behalen
met buspiron (alleen of als additie) op
angst, geagiteerd gedrag, agressie,
automutilatie en slaapstoornissen (zie
o.a. Buitelaar, van der Gaag & Van der
Hoeven 1998). Amantadine lijkt een
bescheiden effect te kunnen hebben op
hyperactiviteit bij autistische kinderen
(King, Wright, Handen, Sikich,
Zimmerman, McMahon et al. 2001).
Naar aanleiding van een kleine open
studie met vervolgens veel positieve
berichten in de pers en internet, is
secretin op een dubbelblind placebogecontroleerde
manier onderzocht bij
grote groepen kinderen. Er kon nimmer
een (klinisch) significant effect
gerapporteerd worden, niet van éénmalige
injecties, noch van herhaalde
injecties.
Vrij verkrijgbare middelen
Over vitamine B6 en magnesium zijn
enkele dubbelblinde studies verricht in
de tachtiger jaren die een matig effect
rapporteerden. Over het multivitamine
preparaat “Supernu” bestaan geen
wetenschappelijke publicaties. Een
onderzoek met L-Carnosine rapporteerde
gunstige effecten (Chez,
Buchanan, Aimonovitch, Becker,
Schaefer, Black, et al. 2002).
DiMethylGlycine (dieetsupplement)
was niet effectief in twee dubbelblind
placebo gecontroleerde studies. Visolie
staat momenteel in een warme belangstelling,
maar adequaat onderzoek aangaande
autisme is nog niet gepubliceerd.
Er is overigens veel onderzoek
gaande met dit voedingssupplement,
ook bij autisme. Melatonine verkort de
inslaaptijd en verlengt waarschijnlijk
75
nummer 2 • augustus 2006

Psychofarmaca bij autisme,
een update
de slaaptijd bij kinderen en jeugdigen
met gevarieerde problematiek (zie o.a.
Smits, van Stel, van der Heijden, Meijer,
Coenen & Kerkhof 2003). Dit geldt
waarschijnlijk ook voor kinderen en
jeugdigen met de stoornis van Asperger
(Paavonen, Nieminen-von Wendt,
Vanhala, Aronen, von Wendt, 2003).
Samenvattend
Na zorgvuldige diagnostiek en bespreking
van de niet-farmacotherapeutische
behandelingsvormen staat de clinicus
samen met de ouders en/of de
patiënt voor de moeilijke taak om vast
te stellen of – en zo ja – welke symptomen
of gedragingen behandeld
zouden moeten worden met psychofarmaca.
Indien besloten wordt om
middelen voor te schrijven moet de
clinicus in ieder geval voor zichzelf
helder hebben welk medicijn voor
welk symptoom zou kunnen werken.
De effecten van de twee hoofdgroepen:
de antipsychotica en de SSRI’s zijn
tamelijk breed en overlappen elkaar
voor een groot deel. Het is in de praktijk
te verdedigen om de patiënten met
vooral symptomen zoals overprikkeling,
explosiviteit, agressie, automutilatie
en tics / stereotypieën in de eerste
plaats een antipsychoticum voor te
schrijven. Bij patiënten met vooral
angstig, dwangmatig en rigide /
gepreoccupeerd denken zou in de
eerste plaats een SSRI voorgeschreven
kunnen worden. Er is echter nog geen
goed onderzoek voorhanden die de
beide soorten farmaca op een directe
manier met elkaar vergelijkt op effectiviteit
en bijwerkingen. Het komt ook
wel voor om beide soorten middelen
tegelijk voor te schrijven, in een
poging om de gunstige effecten op te
kunnen tellen. Op dat moment moeten
wel de eventuele interacties (CYPenzym-remming)
in acht genomen
worden. Dit geldt ook voor combina-
76
Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
ties van bovengenoemde farmaca en
anti-ADHD middelen.
De drie anti-ADHD middelen kunnen
bij druk gedrag voorgeschreven worden,
met dien verstande dat de balans
van effecten versus bijwerkingen minder
gunstig wordt naarmate er ernstiger
autisme speelt.
Over middelen zoals buspiron, stemmingsstabilisatoren,
amantadine en
naltrexon bestaan te weinig overtui-
gende gegevens om regelmatig voorschrijven
te rechtvaardigen.
Hantering van de middelen:
Het kan niet vaak genoeg genoemd
worden: de startdosering is altijd laag,
de dosering dient langzaam opgevoerd
te worden met zorgvuldige controle
op effecten en mogelijke bijwerkingen.
Hier de aanbevolen doses en de daarbij
meest voorkomende bijwerkingen:
Antipsychotica
Risperidon (Risperdal®) 0.25 tot 2 mg dd in 1 of 2 doses.
Pipamperon (Dipiperon®) 4 tot 80 mg dd in 1 of 2 doses.
Bijwerkingen: eetlust / gewichtstoename, waarschijnlijk nadelige
veranderingen in de bloedvetgehaltes, slaperigheid, depressie.
Bij te veel gewichtstoename:
Haloperidol (Haldol®) 0,125 tot 1 mg dd in 1 dosis
Bijwerkingen: tardieve dyskinesie, slaperigheid en depressie.
Alternatieven binnen deze groep, maar moeten nog beter onderzocht worden:
Quetiapine (Seroquel®) 25 tot 300 mg dd in 2 doses
Aripiprazole (Abilify®) 2,5 tot 15 mg dd in 1 dosis
Antidepressiva
Citalopram (Cipramil®), 2 tot 20 mg dd in 1 dosis.
Fluvoxamine (Fevarine®), 25 tot 150 mg dd in 1 of 2 doses.
Fluoxetine (Prozac®), 4 tot 20 mg dd in 1 dosis.
Sertraline (Zoloft®), 25 tot 150 mg dd in 1 of 2 doses.
Bijwerkingen: “activatie”, (bijv. hyperactiviteit, agitatie, tics.), buikbezwaren,
remming seksueel functioneren.
Anti-ADHD middelen
Methylfenidaat (Ritalin® of Concerta®), 0.3 tot 0.6 mg/kg dd in 1 tot 3 doses.
Mogelijke bijwerkingen bij ernstig autisme: terugtrekgedrag / stilvallen,
angst, prikkelbaarheid.
Atomoxetine (Strattera®) tot 1,4 mg/kg dd in 1 of 2 doses.
Bijwerkingen: overprikkeld gedrag, buikbezwaren en slaapstoornissen.
Clonidine (Dixarit®), einddosis ongeveer 4 microgram/kg dd in 3 doses.
Bijwerkingen: slaperigheid, hypotensie, depressieve symptomen.
Melatonine eerst 0,1 mg proberen (zonder recept), indien onvoldoende effect:
1 tot 3 mg (op recept) ongeveer 1 uur voor het slapen.
Valproaat (Depakine®) en carbamazepine (Tegretol®) en andere antiepileptica
in zeldzame gevallen, instellen dosis en monitoren van
bijwerkingen door gespecialiseerde personen.

Literatuur
Aman, M.G., Arnold, L.E., McDougle, C.J.,
Vitiello, B., Scahill, L., Davies, M., McCracken, J.T. et
al. 2005. Acute and long-term safety and tolerability
of risperidone in children with autism. J Child Adolesc
Psychopharmacol. 15:869-84.
Arnold, L.E., Vitiello, B., McDougle, C., Scahill, L.,
Shah, B., Gonzalez, N.M., Chuang, S., Davies, M. et
al 2003. Parent-defined target symptoms respond to
risperidone in RUPP autism study: customer approach
to clinical trials. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry.
42:1443-50.
Belsito, K.M., Law, P.A., Kirk, K.S., Landa, R.J.,
Zimmerman, A.W. (2001). Lamotrigine therapy for
autistic disorder: a randomized, double-blind, placebocontrolled
trial. J Autism Dev Disord. 31:175-81.
Buitelaar, J.K. & Willemsen-Swinkels, S.H.N. (2000)
Medication treatment in subjects with autistic spectrum
disorders. Eur Child Adolesc Psychiat 9:I85-I97.
Buitelaar, J.K., van der Gaag, R.J., Van der Hoeven,
J., (1998) Buspirone in the management of anxiety
and irritability in children with pervasive developmental
disorders: results of an open-label study. J Clin Psychiatry.
59:56-9.
Campbell, M., Armenteros, J.L., Malone, R.P.,
Adams, P.B., Eisenberg, Z.W., Overall, J.W. (1997).
Neuroleptic-related dyskinesias in autistic children: a
prospective, longitudinal study.
J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 36:835-43.
Campbell, M., Anderson, L.T., Small, A.M., Perry,
R., Green, W.H., Caplan, R. (1982). The effects of
haloperidol on learning and behavior in autistic children.
J Autism Dev Disord. 12:167-75.
Chez, M.G., Buchanan, C.P., Aimonovitch, M.C.,
Becker, M., Schaefer, K., Black, C., Komen, J. (2002).
Double-blind, placebo-controlled study of L-carnosine
supplementation in children with autistic spectrum
disorders. J Child Neurol.17:833-7.
Fankhauser, M.P., Karumanchi, V.C., German, M.L.
Yates, A., Karumanchi, S.D. (1992) A double-blind,
placebo controlled study of the efficacy of transdermal
clonidine in autism. J Clin Psychiat 53: 77-82.
Handen, B.L., Johnson, C.R., Lubetsky, M. (2000)
Efficacy of methylphenidate among children with autism
and symptoms of attention-deficit hyperactivity disorder.
J Autism Dev Disord. 30:245-55.
Hellings, J.A., Weckbaugh, M., Nickel, E.J., Cain,
S.E., Zarcone, J.R., Reese, R.M., Hall, S., et al. (2005).
A double-blind, placebo-controlled study of valproate
for aggression in youth with pervasive developmental
disorders. J Child Adolesc Psychopharmacol. 15:682-92.
Hollander, E., Phillips, A., Chaplin, W., Zagursky,
K., Novotny, S., Wasserman, S., Iyengar, R. (2005). A
placebo controlled crossover trial of liquid fluoxetine on
repetitive behaviors in childhood and adolescent autism.
Neuropsychopharmacology. 30:582-9.
Hollander, E., Soorya, L., Wasserman, S., Esposito,
K., Chaplin, W., Anagnostou, E. (2006).
Divalproex sodium vs. placebo in the treatment of
repetitive behaviours in autism spectrum disorder. Int J
Neuropsychopharmacol. 9:209-13.
Jaselskis, C., Cook, E.H., Fletcher, K.E., Leventhal,
B. (1992). Clonidine treatment of hyperactive and
impulsive children with autistic disorder. J Clin.
Psychopharmacology 12:322-327.
Jou, R.J., Handen, B.L., Hardan, A.Y. (2005)
Retrospective assessment of atomoxetine in children and
adolescents with pervasive developmental disorders. J
Child Adolesc Psychopharmacol. 15:325-30.
King, B.H., Wright, D.M., Handen, B.L., Sikich,
L., Zimmerman, A.W., McMahon, W., Cantwell,
E. et al. (2001). Double-blind, placebo-controlled
study of amantadine hydrochloride in the treatment
of children with autistic disorder. J Am Acad Child
Adolesc Psychiatry. 40:658-65.
Kolevzon, A., Mathewson, K.A., Hollander, E. (2006)
Selective serotonin reuptake inhibitors in autism: a review
of efficacy and tolerability. J Clin Psychiatry. 67:407-14.
McCracken, J.T., McGough, J., Shah, B., Cronin,
P., Hong, D., Aman, M.G., Arnold, L.E. et al. (2002)
Risperidone in children with autism and serious
behavioral problems. N Engl J Med. 347:314-21.
advertentie
Paavonen, E.J., Nieminen – von Wendt, T., Vanhala,
R., Aronen, E.T., von Wendt, L. (2003). Effectiveness
of melatonin in the treatment of sleep disturbances
in children with Asperger disorder. J Child Adolesc
Psychopharmacol. 13:83-95.
Quintana, H., Birmaher, B., Stedge, D., Lennon,
S., Freed, J., Bridge, J., Greenhill, L. (1995) Use of
methylfenidate in the treatment of children with autistic
disorder. J Autism Dev Disord. 25:283-294, 1995.
Smits, M.G., van Stel, H.F., van der Heijden, K.,
Meijer, A.M., Coenen, A.M., Kerkhof, G.A. (2003).
Melatonin improves health status and sleep in children
with idiopathic chronic sleep-onset insomnia: a
randomized placebo-controlled trial. J Am Acad Child
Adolesc Psychiatry. 42:1286-93.
Stigler, K,A., Desmond, L.A., Posey, D.J., Wiegand,
R.E., McDougle, C.J. (2004) A naturalistic retrospective
analysis of psychostimulants in pervasive developmental
disorders. J Child Adolesc psychopharmacol. 14:49-56.
Troost, P.W. (2006) Pharmacological Treatment in
Children with Autism Spectrum Disorders. PhD Thesis,
University Medical Center Groningen.
77
nummer 2 • augustus 2006

Bijlage bij artikel Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Dit artikel is verschenen in het Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme. Het tijdschrift is
online te vinden op www.wetenschappelijktijdschriftautisme.nl.
Over het Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Het Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme is een uitgave van de NVA, de Nederlandse
Vereniging voor Autisme. De website van de NVA is www.autisme.nl.
Het blad verschijnt 3 keer per jaar. Het verschijnt onder de verantwoordelijkheid van een
onafhankelijke redactie.
Contact
U kunt ons per mail bereiken op: redactie@wetenschappelijktijdschriftautisme.nl
De overige contactgegevens vindt u op onze website.
Deze pagina is aan de PDF toegevoegd in augustus 2010.

Bijlage bij artikel Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Dit artikel is verschenen in het Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme. Het tijdschrift is
online te vinden op www.wetenschappelijktijdschriftautisme.nl.
Over het Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme
Het Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme is een uitgave van de NVA, de Nederlandse
Vereniging voor Autisme. De website van de NVA is www.autisme.nl.
Het blad verschijnt 3 keer per jaar. Het verschijnt onder de verantwoordelijkheid van een
onafhankelijke redactie.
Contact
U kunt ons per mail bereiken op: redactie@wetenschappelijktijdschriftautisme.nl
De overige contactgegevens vindt u op onze website.
Deze pagina is aan de PDF toegevoegd in augustus 2010.