Download deel 3a - Textualscholarship.nl

^ 1 1 I I It 1[t! 1^ I I 1\ il \í1 F[ \I,
Gerrit Achterberg
Gedichten
[)ucl 3a raar

^ 1 1 I I It 1[t! 1^ I I 1\ il \í1 F[ \I,
Gerrit Achterberg
Gedichten
[)ucl 3a raar

GERRIT ACHTERBERG / GEDICHTEN

MONUMENTA LITERARIA NEERLANDICA XI,3a
Dit is een uitgave van het Constantijn Huygens Instituut voor tekstedities en
intellectuele geschiedenis (cHI) van de Koninklijke Nederlandse Akademie van
Wetenschappen (KNAW)
Adres: Prins Willem-Alexanderhof 5, 2S95 BE Den Haag
Postadres: Postbus 907S 4, 2509 LT Den Haag
Telefoon: 073 3 15 800
Telefax: 070- 3 8 20 S46
Copyright van deze uitgave © woo Constantijn Huygens Instituut van de
Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen
Vormgeving: Frederik Bos, Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen,
Amsterdam
Druk: Orientaliste, Herent
ISBN 90-76832-01-3

KONINKLIJKE NEDERLANDSE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN
Gerrit Achterberg
Gedichten
Historisch-kritische uitgave,
verzorgd door P. G. de Bruijn
Deel 3a / Apparaat
Constantijn Huygens Instituut, Den Haag 2000

Projectcommissie: G.J. Dorleijn, Groningen; R.L.K. Fokkenrat, Utrecht;
A.L. S6temann, Utrecht; H.T.M. van Vliet, Den Haag

I
Beknopte inhoudsopgave
Apparaat 3
Alfabetisch register van titels en beginregels 1311
Gedetailleerde inhoudsopgave 1363

I 'T WONDER
OVERLEVERING D Dean en van twee twintigers, . 6.
^ ^ p
DATERING Tussen augustus g en I o november I 94 2
LEESTEKST D
INGREEP 6 hardde'in < harde'in
COMMENTAAR
[Z]
[3]
[4]
I In Dean ^ en ggvan twee twintigers hebben Achterberg g en Arie Dekker gedichten g
opgenomen, pg ^ die in de eerste maanden van hun vriendschap p waren ontstaan. Zijl
leerden elkaar in augustus g I
9
2 4kennen. Het in de bundel oopgenomen
enomen voor-
woord van ds. A. Dekker, ^g geschreven toen de kopij pl voor de bundel gereed g was, is
gedateerd g
`OPHEUSDEN I o November 1924? Zie verder 2.
AVONDKERK
OVERLEVERING D Dean en van twee twintigers, . 8.
^ ^ p
DATERING Tussen augustus g en io november I 94 2
LEESTEKST D
COMMENTAAR
I Zie I "t Wonder', noot I.
AVOND
OVERLEVERING D De zangen van twee twintigers, p. IC).
DATERING Tussen augustus g en I o novembe r I 94 2
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot
REGEN
OVERLEVERING D De zangen van twee twintigers, p. 12.
3

DATERING Tussen augustus g en I o november I 94 2
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
[s]
[71
DE WIND LACHT...
OVERLEVERING D De zangen van twee twintigers, p. 16.
DATERING Tussen augustus g en i o november I 94 2
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie i "t Wonder', noot I.
6 DE REIGER
OVERLEVERING D De ^ an ^en van twee twintigers, g ^ pp.
18.
DATERING Tussen augustus g en 1 o november I 94 2
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie i "t Wonder', noot I.
LIEDJE
OVERLEVERING D De ^ an ^en van twee twintigers, g ^ p. p 20.
DATERING Tussen augustus g en i o november i 94 2
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
4

$ DE VERLATEN REIZIGER
OVERLEVERING D Dean ^ en g van twee twintigers, p.
22.
DATERING Tussen augustus en i o november i 2
gu 9 4
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
2 In Dean ^^ en van twee twintigers g is elk ggedicht
ondertekend met de initiaal van de
auteur, behalve ditedicht. g Volgens g een mededeling gvan
Arie Dekker is het
ggedicht van Achterberg g (zie verder 2.2 .
[91
HERFSTGEDACHTE
OVERLEVERING D Dean ^ en g van twee twintigers, g ^ P p. 2 4.
DATERING Tussen augustus gu en i o november i
9
2
4
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie i "t Wonder', noot I.
'T LEEGE HUIS
OVERLEVERING D Dean ^ en g van twee twintigers, g ^ p. p 2 5-26.
DATERING Tussen augustus en 1 o november i 2
gu 9 4
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
I I DE ZWIJGENDE RIVIER
OVERLEVERING D De an en van twee twintigers, p. 28.
DATERING Tussen augustus en pp november I 2
g 94
5

LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
ALTIJD MAAR DOOR...
OVERLEVERING D Dean en van twee twintigers, I— 2.
^ g g ^ P3 3
DDATERINGG Tussen augustus g en I o november I 94 2
LEESTEKST D
COMMENTAAR CO I Zie I "t Wonder', , noot I.
13 DOOD
2 De in de leestekst als motto afgedrukte g tekst staat in De zangen ^^ van twee twintigers g
rechtsboven n het e gedicht, g in hetzelfde lettertype tYp als de rest van het gedicht. g De
herkomst is niet te achterhalen.
3 De overgang g g van r. 3 I I valt samen 4 met depaginawisseling.
OVERLEVERING D De ^ an gen van twee twintigers, g , p. 37.
DATERING Tussen augustus g en I o november i ^ 24
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
[ 14]
OVERLEVERING D De zangen van twee twintigers, 38.
DATERING Tussen augustus g en I o november I ^ 24
LEESTEKST D
COMMENTAAR,
I Zie i "t Wonder', noot i.
6

ILIEFDE ' S MACHT
S
OVERLEVERING D De an en van twee twintigers,
^ ^ g , p. 39.
DATERING Tussen augustus g en I o november I 94 2
LEESTEKST D
INGREEP deez' < dee'z
3
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
[16] 'K ZAL HAAR GAAN ZEGGEN...
OVERLEVERING D De ^ an gen van twee twintigers, g ^ p 42. 4
DATERING Tussen augustus en pp november 12
gu 9 4
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
[I-7 1 HAAR AFZIJN
OVERLEVERING D De an en van twee twintigers,
^ g g , p. 45•
DATERING Tussen augustus en I o november I 2
gu 94
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
I 8
OVERLEVERING
DATERING
7
DE LIEFDE
D Dean en van twee twintigers,
^ ^ g , p. 47.
Tussen augustus g en Io november 1924 12

LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
[191 EZELKE
OVERLEVERING D De zangen van twee twintigers,
DATERING Tussen augustus g en io november I 94 2
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
20 HET SCHOOIERTJE
OVERLEVERING D De zangen van twee twintigers, I.
DATERING Tussen augustus en io november I 2
gu 9 4
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
2I IK WEEN...
OVERLEVERING D Dean en van twee twintigers,
^ g p 53•
DATERING Tussen augustus en io november I z
gu 9 4
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
MEMENTO MORI
OVERLEVERING D De zangen van twee twintigers,
8

DATERING Tussen augustus g en Io novemb er i 94 2
LEESTEKST D
COMMENTAAR Zie I "t Wonder', noot I.
[23]`ALS 'T OPENDUBBEN VAN DE TULPEN,'
OVERLEVERING M Manuscript, p in brief aan R. Houwink, 2 september 1925.
> p
DATERING Vóór 2 september i 2
p 95
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Ditedicht g staat in de eerste overgeleverde g brief van Achterberg gaan
Roel
Houwink van 2 september 1925. Behalve dit ggedicht stuurde Achterbergg
2 4`Zomermoren' 'Zomermorgen' tot en met 7 2 `Min J meisje J met de koninklijke J beenen,' ter
beoordelin g. Zie verder 3 .I.
[^4]
[25]
ZOMERMORGEN
OVERLEVERING M Manuscript, in brief aan R. Houwink, 2 september 1925.
P^ s p
DATERING Vóór 2 september I 2
p 95
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie [23] 3 `Als 't opendubben van de tulen' ,, noot I .
AVOND
OVERLEVERING M Manuscript, p in brief aan R. Houwink, 2 september 1925.
> p
DATERING Vóór 2 september i 2
p 9S
LEESTEKST M
9

COMMENTAAR I Zie' [23] `Als t o endubben van de tulen' ,^ noot i.
2 Het strofewit in r. 12/13 3valt samen met de bladwisseling. g
26 `HET HUNKERINGS HOOGROOD'
OVERLEVERING M Manuscript, in brief aan R. Houwink, 2 september 1925.
p > p
DATERING Vóór 2 september I 2
p 9S
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie 2 `Als 't opendubben van de tulen ' noot i .
3 >>
[27]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREEP
COMMENTAAR
'MIJN J MEISJE J MET DE KONINKLIJKE J BEENEN , '
M Manuscript, in brief aan R. Houwink, 2 september I 2.
p > > p 95
Vóór 2 september I 2
p 9S
M
[28] ` IK EN DE STRATEN'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREEP
IO
Na r. 2 9 9staan over de gehele gpl schrijfbreedte stree jes van diverse lengte. g In de
leestekst zijn zijnkastlijntjes
die weergegeven door kastlijntjes.
Zie[23]ls 3 't opendubben van de tulpen,', ,^ noot I.
2 Het strofewit in r. 11/1 2 valt samen met de bladwisseling. g
3 Vgl. g R. Houwink, ^ Het raadsel Achterberg' ^^pp.
i o— i 8.
M Manuscript, in brief aan R. Houwink, 1 9 september I 2.
p > > 9 P 9 5
Voor I 9 september p I 2 95
M
Na r.en 9 r. I I staan over de gehele g schrijfbreedte schrijfbreedtestreepjes pl van diverse lengte. g
In de leestekst zijn zijnkastlijntjes.
die weergegeven door kastlijntjes.

COMMENTAAR I 0 Op19 9 september p I 2 95 stuurde Achterberg g`no 'nog een paar p versjes' 1 aan Roel
Houwink: ditedicht g [29] ^ 9 `In deze ^ schemerhuis' en o 3 `Dauw'. Zie verder 3 .I.
2 Het strofewit in r. I 112 valt samen met de bladwisseling. g
3 Vgl. g R. Houwink, ^ Het raadsel Achterber ^^pp.
' 19-23.
2 `IN DEZE SCHEMERHUIS'
9
OVERLEVERING M Manuscript, p > in brief aan R. Houwink, 19 9p september 1925.
DATERING Vóór 19 I september p I 9S 2
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie [281 `Ik en de straten' noot I.
[30] DAUW
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
M Manuscript, in brief aan R. Houwink, 19 september I 2.
p > >9p 95
Vóór 9 I september p I 9S z
M
I Zie [28] `Ik en de straten' noot I.
2 Het strofewit in r. 6/7 valt 7 samen met de bladwisseling. g
I `DEN ROOIEN LOOZER VAN MIN ZAAD'
3 J
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, 24 4 september p 1 9 2 5 .
DATERING Vóór 24 4 september p I 9S 2
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Ditedicht g staat in Achterbergs g brief aan Roel Houwink van 24 4 september p
1 9 2 5 . Achterberg g schreef: `De laatste producten p (enkelen) wekten weerzin, aan wie
ik ze liet lezen. Is dat hunersoonli'k p 1 voelen dat ^ er tegen g ggekant
is, of schuilt er
iets onder wat op pppornografie g zou lijken? l Ik voor me ^el
voel dit totaal niet; ik
II

voel het als de volle zwaarte van ietseweldi g gs. Ik zou zeer graag g g weten hoe U
erover denkt! Zoo maakte ik onlangs g deze g
regels ... '. Zie verder3.1.
2 De lezing g mijn J mond. (r. 6) berust ongetwijfeld g l op p een verschrijving. l g Omdat deze
fout nietrobleemloos p gecorrigeerd g g kan worden, is ^ in dit geval g niet ingegrepen.
[32] `IN DEN HOOGEN FEESTVLAG,'
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, >SJjanuari i 926.
DATERING Vóóranuari I 26
S1 9
LEESTEKST M
COMMENTAAR I OOp januari I 926 stuurde Achterberg g zijn 1 `laatste werk' aan Roel Houwink,
bestaande uit 7 I ggedichten: 32 `In den hoo g en eestvla g^ ' tot en met 48
`Zal dan uw
liefderooter g ween ^ dan mijn vrees?' . Uit deze verzameling g kruiste Houwink vier
gedichten eenmaal -en drie gedichten g tweemaal aan. Dit gedicht g is eenmaal aan ge- ge
kruist (zie afbeelding). Zie verder3.1.1.
[33]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
34
`UW HULK VOER ZONDER VRACHT'
M Manuscript, in brief aan R. Houwink, januari I 26.
p, ^Sl 9
Vóór'anuari I 26
51 9
M
I Zie [ 3 2] `In den hoo en feestvlag,' noot I. Dit gedicht is door Houwink eenmaal
aangekruist.
g
`IEDRE WINTER BLINDER'
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, >51januari i 926.
DATERING Vóór'anuari I 26
S1 9
LEESTEKST M
I2

°:. ^. v :ï ^;..:4 • :
1 '1;L .,^:c.,:,^^:^;
. ^ ;^:.. ..^.^?•,
^:.,n^r'•
á'::5?u
^ ::.^: ,;^^,.,^;.^:^ ^^.ï^.:.^::..:•., ^ . :x ..s^,^ ^: : :^;:
^^_ _ .. .:^^,;='^.^
^^^::.. ^
= 4
,:..,::^:.^..,...> ....

VARIANTEN EN M a zw inkt, b potlood p (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
2 M a Iedere winter meer er van verloren,
b
verloren
COMMENTAAR
I Zie[3z] 3 `In den hoo gen feestvlag,' g> > noot I. Dit gedicht g is door Houwink eenmaal
aangekruist. g
2 De doorhaling g in ppotlood van M,
^ r. 2 er van is door Houwink bekrachtigd g met
zwarte inkt.
`MIN LIEFDEVOGEL VLIEGT ZOO NAUW'
35 J
OVERLEVERING M Manuscript, p, in brief aan R. Houwink, ,S^ januari 1926. 9
DATERING VÓÓranuari I 26
Sl 9
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie[32] 3 `In den hoo gen feestvlag,' g, noot I.
[36] `HET LATE, LATE WINTERPARK'
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, >Sljanuari i 926.
DATERING Vóóranuari I 26
S1 9
LEESTEKST M
VARIANTEN EN M a zw inkt
CORRECTIES
4 M a en onder het lantaarnlicht
a[lantalre[nlicht]
co COMMENTAAR I Zie [32] 3 `In den hoo gen feestvlag,' ^, , noot i . De tweede strofe van dit gedicht g is
door Houwink eenmaal aangekruist. g
[37]
`MIN HELDRE SCHERPTE SPANT,'
J
OVERLEVERING M Manuscript, p, in brief aan R. Houwink, ,Sljanuari i 926.
14

DATERING Vóóranuari I 26
S1 9
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie [32] `In den hoo en feestvla ' noot i.
3 g g> >
[38]
`NIETS DAN MIN EENZAAM ZELFBELEVEN,'
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, >S1 januari i 926.
DATERING Vóóranuari I 26
S1 9
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie [32] `In den hoo en feestvlag,' noot I.
3 g g> >
[391
'OPEN SCHULPEN UW BEENEN'
OVERLEVERING M Manuscript, p, in brief aan R. Houwink, X51 januari 1926. 9
DATERING Vóór'anuari I 26
51 9
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie [32] `In den hoo en feestvlag,' noot I.
3 g g> >
[401
'OVER DIT LAND ALLEEN'
OVERLEVERING M I Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, >51januari I 9 26.
T Elsevier'seïllustreerd g maandschri t 36.II (juli
1
I 926 ^ p p. 44•
M 2 Manuscript, p ^pkopij D I H-1.
l ^
P l Proef D I , H-2.
I
5
D' Afvaart, ^ p. I 5.
1) 2 Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P3 Tweederoef p D 2, , H-58.
D 2 Oude cr to amen y g ^ p p. 7.
M3 Kopij p D3 H I22.
l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 2.
^ g ^ p 3

DATERING Vóóranuari I 26
S1 9
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI
Reekstitel M I[ontbreekt]
T-D3 Strophen
Nummer M I -T [ontbreekt]
Al2-D3 r
3
4
M I a zw inkt b potlood, c zw inkt -c in de hand van R. Houwink
,p)
MI En nu dool ik bij binnen .
1
T D3 en I u ;
MI
T-D 3
6 M' te heelen hier
T-D3
0 oude wonde die onsinde
pl
0
on
7 MI a of nog gte
heeter schrijnen?
[ g g] schrijnen? l
c of heeter nog gte schrijnen? schrijnen
T-D3
1,
COMMENTAAR Van deedichten g die Achterberg g op pjanuari Sl 1926 9 aan Roel Houwink stuurde
(zie [ 3 2] `In den hoo 8 en eestvla g> > ' noot I kruiste Houwink drie gedichten g twee -
maal aan: ditedicht g ^ 46 `Zi ^^ in ^van mij J vandaan' en [48] 4 `Zal dan uw liefde groote rooter
^ dan min J vrees?'. Deze ggedichten stuurde hij op p 18 januari
i 926
aan Herman
Robbers, redacteur van Elsevier'seillustreerd g maandschrift: `Hierbij 'Hierbij een paar p
stro phen van een jong l g onderwijzer uit Opheusden. p Hij Hijvroeg g mij l of ik ze eens
voor hem aan u wilde opzenden. p Ik schreef de m.i. 3besten
over. Ziet u maar
eens. Het likt l mij 1eerlijk l en eenvoudig gwerk. Een aanmoediging g gzou
hem
misschieneen kwaad doen.' pRobbers heeft meteen positief op pde inzendingg
want preeds
op 20 januari l bedankte Houwink hem voor de opname pname
van deedichten. g Uit de overige g correspondentie p blijkt } dat Achterberg gin
maart
een drukproef p ontvangen g heeft, ^ maar deze is niet overgeleverd. g De drie gedich
-
ten verschenen in de juli-aflevering } gvan Elsevier's ggeillustreerd
maandschri Zie t. e
verder.I.I. 3
2 In Tzijn 1 de drie gedichten g (zie noot i zonder duidelijke duidelijkemarkering gonder
elkaar afgedrukt g onder de titel `Strophen'. p Vanaf M 2 vormen de gedichten g een
reeks van drie afzonderlijke
g edichten , aan geduid
met de nummers `I' tot en met
i6
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y

[4 1 ]
`TE STERVEN, LIGGENDE AAN U'
OVERLEVERING E M Manuscript, p , in brief aan R. Houwink, , jjanuari januar I1926.
VóóranuariI 26
51 9
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie [32] `In den hoo en feestvlag,' noot i.
[42]
`NIET DE GEKAPTE NON BEN IK'
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, >51januari i 926.
DATERING Vóóranuari I 26
51 9
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie[32] 3 `In den hoo ^en feestvlag,' g> > noot I.
[43]
`SCHEEVE SCHUIFT HET RIETSEL HEEN,'
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, >Sljanuari i 926.
DATERING Vóórjanuari I 26
S1 9
LEESTEKST M
VARIANTEN EN M a zw inkt
CORRECTIES
5 M a Scheef
a [Schee]ve schuift mij mi 't leven heen,
COMMENTAAR I Zie[32] 3 `In den hoo ^en feestvlag,' g> > noot i.
[44]
`MEIS E HOE ZWAAR ZOENEN UW LIPPEN'
J^
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, >S1januari i 926.
I
7

DATERING Vóóranuari 51 I
9
26
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie 2 `In den hoo en feestvlag,' noot I.
`IK DRAAL TER DEURE VAN MIN EIGEN DUISTER HUIS'
4S J
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, >51januari i 926.
DATERING Vóóranuari I 26
5l 9
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie[ 3 2] `In den hoo ^en feestvlag,' ^> > noot I.
6 'ZIJ GING VAN MIJ VANDAAN'
4 J J VANDAAN
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI Manuscript, p> in brief aan R. Houwink >Sl januari I 926.
T Elsevier'seïllustreerd ^ maandschrift 36.11 6.1I l' uli 1926), . p. 44.
M 2 Manuscript, p ^ kopij Pl D I ^H
I.
P l Proef DI ^ H-2.
D I Afvaart ,p.16.
P 2 Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P3 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D2 Oude cr yp to amen p. 8. ^ ^ p
M3 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 V amelde gedichten, p. 24.
^ g ^ P 4
Vóór'anuari I 26
S l 9
M'
Reekstitel M I[ontbreekt]
T-D3 Strophen
Nummer M I -T [ontbreekt]
1ó
M z-D3 I I
P 2 aedrukt b potlood
g ^ p

I MI-T Zijging van mij vandaan
l g g 1
M2 I,
P II -D Io
Pz a 1
b ]bij [ ]
P3-D3
2 MI Het licht van den lantaarn tegen
T-M 2 het 1 I lantaren I I,
P I ....D3I 1 de 1 1
3 M' Haar lange schaduw lag tot aan mijn voeten
T-D3 haar 1
COMMENTAAR I Zieo Zie ko `Over dit land alleen' noot I en 2.
Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
[471
`ACHTER HOOGE BOOMEN KWAM EEN'
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, > januari i 26.
51 9
DATERING Vóór'anuari I 26
5 1 9
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie[32] 3 `In den hoo gen feestvlag,' g> > noot I.
[48]
`ZAL DAN UW LIEFDE GROOTER WEZEN DAN MIN VREES?'
J
OVERLEVERING M I Manuscript, in brief aan R. Houwink, januari I 26.
p> >51 9
T Elsevier'seïllustreerd g maandschri t 3 6. i I' l uli 9I 26
^ p p. 44 •
M 2 Manuscript, kopij D I II i.
p ^p l ^
P I Proef D I , H-2.
D' Afvaart, ^ p. p I 7.
P 2 Eersteroef D 2 , H- .
p ^ S7
P3 Tweederoef p D Z ^H-58.
D2 Oude cr y to g amen p. ^ p 9•
M3 Kopij D3 H- I
p
22.
l ^
D3 Ue amelde gedichten, p. 25.
^ ^ ^ p 5
DATERING Vóór'anuari I 26
S 1 9
I
9

LEESTEKST MI
INGREEP 2 terug < trug
g
VARIANTEN EN M2 a zw-gr inkt, b zw inkt
g
CORRECTIES
Reekstitel M I[ontbreekt]
T-D3 Strophen
Nummer M'-T [ontbreekt]
M z-D 3 III
4 M1 glans dien gij niet kende ... Slapen
4/5 MI [strofewitJ
5
T-D3 [geen strofewit]
M I -T
COMMENTAAR
[491
M2
P II-D3
moet ik nu... Zie ik slaap zonder vrees.
p
I Zie[40] `Over dit land alleen' noot I en z.
2 Ditedicht is vertaald in het Engels door P. Boyce.
g g Y
`WAT IS DIT EEN ZOETE VERBINTENIS,'
OVERLEVERING T Degids 92.11 (april I g 9 P 928 p. o. ^P 3
M I Manuscript, p ^ kopij P1 D I ^ 11-i.
P T Proef D I ^ H-2.
D I A vaart ,p.
I 8.
P 2 Eersteroef p D2 H- .
^ S7
P3 Tweederoef D 2 H- 58.
p ^
D 2 Oude cr y ta ^amen ^ p. p Io.
M 2 Kopij p D 3 H I 22.
l ^
D3 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ P.26.
DATERING Vóór 2 3 september p I 97 2
LEESTEKST T
20

VARIANTEN
r T-M I
PI-D3
COMMENTAAR
EEN M
CORRECTIES gebracht
na PI)
Titel T jontbreektl
M' a
b Driebond
PI
ml c Drievoudig verbond
g
DI-D3
OVERLEVERING MI
T
Mz
P'
D'
2I
a zw- zw-grr
inkt, potlood, otlood, c bl-gr inkt (in de hand van R. Houwink, aan-
Wat is dit een zoete verbintenis
I 0 P 23 3 september P i 97 2 is bij De gids een onbekend aantal gedichten van
bij g
Achterber Achterbergbinnengekomen. g De kopij plwerd vervolgens g aan de redacteuren A.
Roland Holst en M. Nijhoff 1 gestuurd. g Op p 20 oktober schreef Roland Holst aan
Achterberg: g `De heer Nijhoff l (mijn 1 mederedacteur voor ppoëzie) en ik zij zijn etrof
door enkele kwaliteiten in de verzen, dieji g bij
"de Gids" inzond, kwalitei-
ten die echter nog gal te zeer slechts mogelijkheden g^ bleven.
0 Opvoorstel van den heer N. kom ik u verzoeken in het laatste gedichtje g l
("Wat is dit een zoete verbintenis") regels g 3 en 4 te wijzigen; l g^ hij
raadt aan:
"dat liefde er niets bij heeft ingeboet, g
teeraken g tot deze rust."
Hetedicht g zou zeer zeker véél hierdoor winnen, ^en het blijft blijfttoch geheel g in
uw toon. Na een wijziging l g g in dezen zin zouden wij 't gaarne g plaatsen. P Ook zoudt
gij ij ggoed doen in de laatste regel g "hier" te schrappen. pp Ik hoop p hierop P antwoord
van u te mogen g ontvangen g –'. Het antwoord van Achterberg gbleef
niet bewaard.
Hetedicht g werd, met ^ de door Nijhoff l voorgestelde g veranderingen, g ^gp geplaatst in
de april-aflevering p g van De ggids. Zie verder 3 .I.2.
2 M I is(gedeeltelijk) gereproduceerd in Schrijvers prentenboek, p. i .
l g p J ,p 3
3 Ditedicht is vertaald in het Duits door R.W. Schnell/J. Walvis en in het
g
Engels g door P. Boyce. Y
4 Literatuur over hetedicht: g
Fens K. `Een apothekerspraatje.'
Nihoff j [M.], > van Afvaart.]'
0 'ZIJ, HUN LIEFDE TOT HAAR EINDE GINGEN, '
J> >'
Manuscript, in brief aan R. Houwink, 1 9 april z 2 8.
p > > 9 p 9
Elsevier'seïllustreerd maandschri t 8. I I (november I 28 p. 346.
g 3 9 ^ p 34
Manuscript, kopij D I , H-1.
p ^ pl
Proef D', ^ 2.
Afvaart, ^ p p. I . 9

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI
T-D3
P2 Eersteroef p D 2 H-57.
^
P3 Tweederoef D 2 p ^ H-58.
D 2 Oude c to amen p. 11. ^ g ^ P
M3 Kopij p H1 22.
l ^
D3 Ver amelde edichten p. 27.
Vóór 1 aril 1 28
9 P 9
MI
^ ^ p 7
P 2 aedrukt g b ^ potlood, p c ^ bl ballpoint P (in de hand van S. He Ynem ann
M3 aedrukt g b ,p)
potlood (in de hand van D. Wolthers
ontbreekt
Wedergeboorte
g
Opdracht M I [ontbreekt]
p
T-M2 voor Cathrien
P' -D I Voor
P 2 a
c Idoorgehaald]
P 3-D3 [ontbreekt]
M 1 3 -D 2 vonden bi bij't
opslaan van hun tenten
M3 a
b in hun tentopeningen
D3
7
8
ml
TDI
lang g achter hen ligt ^ zij zijvermoord
P 2 a
P3-D3
b een aureool heeft haar omgloord,
g
M' -D' van wie zij nochtans helder zingen; g^
P 2 a
b heden
P 3-D3 I I
COMMENTAAR I 0 Op 1 april 9 P 1 28 9meldde Achterberg aan g Roel Houwink dat dit gedicht g door de
redactie van Elsevier'seillustreerd g maandschri t was aangenomen. g Achterberg g schreef
verder: `Het vers ... vraagt geen titel. Weet U niet een gepaste, gp of behoor ik dit
zelf te doen?' Houwink heeft aan dit verzoek voldaan, want op p 17 7l juni bedank-
te Achterberg g hem `voor de m.i. goedgekozen g g titel: Wedergeboorte, g voor het U
bekende vers'. Zie verder.2. 3
22

2 Op 0 6 november i 28 9 heeft Achterberg zg een – niet bewaard gebleven g – afschrift
of overdrukje J van dit gedicht g naar Roel Houwink en Arie Dekker gestuurd. g Aan
Dekker schreef hij: `Tot mijng m genoegen g verscheen thans mijn mij vers in het
van Elseviers. Het zij je in oude vriendschap pggeschonken.
Ik
hoo hooper je l oordeel over te vernemen!' Dat oordeel heeft Dekker gg gegeven, e
^ blij1
-
kens de brief van Achterberg g d.d. 19 9 december I 928: `In je jebespreking e gvan
"Wedergeboorte" g trof me je zienswijze in de verhouding g der critiek tot haar
object. Een gevarieerd g gevoel g of liever een ontvankelijker 1 zal in een vers meer
vinden dan een onontvankelijker[.] J Maar misschien zullen diepte p en breedte hier
wel met elkaar congrueeren.' g Zie verder 3.2. 3
3 In T D I is ditedicht opgedragen aan Cathrien van Baak, ^met wie Achterbergg
van 1924 9 4 tot eind I 92 7 voor de eerste maal een relatie had (zie Biografie, p . 87 8
e.v.). Zie ook[63] 3 `Gij J Rondt met een hoog ^ hoen' noot 2.
4 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
5 Literatuur over hetedicht: g
Honders, A.C. `Achterber g en het bijbels 1 g etui g en.' is
[51] `IK HAD MET U TERUG WILLEN GAAN'
OVERLEVERING M Manuscript, p > in brief aan R. Houwink, 19 9 april p i
9
28.
DATERING Vóór 19 I april p I
9
28
LEESTEKST M
COMMENTAAR I In zijn brief aan Roel Houwink van i 9 april p i 28 9 stuurde Achterberg g – naast
o `Zi , die hun liefde tot haar einde gingen,' (zie aldaar, noot I – vier `verzen die ik
inmiddels maakte':I S `Ik had met u tern gwillen ^gaan' tot en met
dood het won van ^mi Zie verder 3
.2.
S4 `Toen dat de
2 `ZIJ DIE BIJNA AAN HET BLOED RAAKTEN'
S J J
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
23
M Manuscript, p > in brief aan R. Houwink, 1 9 april p 1928. 9
Vóór I april 1928
9 p 9
M
I Zie[ 5 i] `Ik had met u terug willen gaan', noot I.
S g g

`ER LIGT IN DE ZON EEN VROUW TE LACHEN'
OVERLEVERING M Manuscript, in brief aan R. Houwink, 19 april i 28.
p > 9 p 9
DATERING VÓÓr 19 I april p I 928
LEESTEKST M
VARIANTEN EN M a zw-gr inkt
g
CORRECTIES
2 M a er ligt
a Er
in mijn mijnhart een vrouw begraven g
6 M a Ik moet nog wachten voordat ik ga
g g
a
10 M a met mij ver
l
a b[e]vriend, in hun midden leef ik.
COMMENTAAR I Zie I `Ik had met u tern willen aan' noot i.
[54]
`TOEN DAT DE DOOD HET WON VAN MIJ'
J
OVERLEVERING M Manuscript, in brief aan R. Houwink, 19 april i 28.
p > 9 P 9
DATERING VÓÓr 19 I april p I 928
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie[ 5 i] `Ik had met u tere g willen g aan' noot I .
[5 5]
`DE REGEN DEELT HET DONKER HART'
OVERLEVERING MI Manuscript, p > in brief aan A. Dekker, 6 november 128. 9
M2 Manuscript, p > in brief aan R. Houwink, 6 november 1928. 9
T Degids ^ 9933.1 (januari 1929), p. 45•
M3 Manuscript, p ^ kopij pl D I H I.
PI Proef DI H2.
D I A vaart, p. p 20.
p P 2 Eersteroef D 2, ^ H-57.
24

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
8 MI
IO
II
T-D3
MI -2
T-D3
M'-2
T-D3
P3 Tweede P roef D 2 , H-58.
D 2 Oude cr y to ^amen ^ p. p 12.
M4 Kopij p l D3 H-1 22.
^
D3 U amelde ^ gedichten, ^ ,pp.
28.
Vóór 20 september I 28
p 9
MI
Titel M' -T[ontbreekt]
M3 a I
b Regen
PT-D3 I I
M3 a zw-gr inkt, b potlood
3 MI- 2 om evenveel in een zelfde meenen
TM 3
P'-D3 I eenzelfde I
dit wat ik weet, weet ook de reen.
g
sinds een uitwisselen ontstond
I I dit
zoo zoet, dat het hart een vrede vond
COMMENTAAR I 0 Op20 september p 1928 9 zond Achterberg geen onbekend aantal gedichten g – `de
heele laatsteroductie' ^ schreef hij hijaan Roel Houwink – naar De ^gids. In zijn zij
begeleidende g brief aan H.T. Colenbrander schreef Achterberg g `Misschien is het
voor U mo gelik j te constateeren dat ^ zijn 1 verzen in waarde toenamen, sinds er
een vers van zijn hand in Uw blad het licht zag.' g 49 `Wat is dit een ^oete
ver-
bintenis' noot I . Colenbrander gheeft de gedichten vervolgens g ter beoordelingg
gestuurd g aan A. Roland Holst. Op p 6 november ontving gAchterberg gbericht
dat
ditedicht g door de redactie geaccepteerd g P was en ^ stuurde hij lafschriften
aan Arie
Dekker M I en Roel Houwink (M 2). Zie verder.2. 3
2 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
`WI DIE IN DE ZON GEZONGEN'
S J
OVERLEVERING M Manuscript, in brief aan A. Dekker, april 1929.
p > >9 p
2 5

DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
Vóóra 9p ril 1929 12
M
I 0P9 ap april i 9 stuurde Achterberg vier gedichten, 6 `Wi Wij die in de zon e-
z 9 g g ^5 J ^
zongen'^9 tot en met `Over de dood verging g ^ het lied' , aan Arie Dekker: `Hierbij lgaan
eenige g verzen die ik uit mijn l werk, als m.i. de beste, voor je jeoverschrijf.' l f Onder- d -
aan de brief voegde g hij hier aan toe: `Ik heb er voor mezelf nog geen laatste
deel over uitgesproken, beschouw ze dus als zoodanig g en ggeef ze aan geen g
-
vreemde ter lezing.' g Zie verder 3.3.
`DE LENTE EN DE DOOD GAAN SAAM'
OVERLEVERING M I Manuscript, p in brief aan A. Dekker, april I 2.
> > 9 P 9 9
T De gemeenschap 6 (februari 1930),.
g
p 5 9.
M 2 Manuscript, p kopij D I H I.
^ p l ^
P I Proef D I ^ H 2.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
26
D I Afvaart, ^ p . 3 I.
P2 Eersteroef P
D 2, ^ H-57.
P3 Tweederoef D p 2 , ^ ^I
5 8.
D 2 Oude cr to amen p. 2 . y ^ ^ p 3
M3 Kopij D3 p H I22.
l ^
D3 Verzamelde gedichten ^ p p. 39
Vóóra ril I 2
9 p 99
M'
M 2 a zw-gr inkt b zw- r inkt (in de hand van R. Houwink
g , g
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M 2 a> Lente en Dood M 2 b-D3
I saam > saam, T D3
2 teeken > teeken, T D 3
3 bezweken > bezweken, M2-D3
4 de > den D I -D3
5 ontmoette > ontmoette, M2-D3
6 bloeien > bloeien, T D3
I o donk'ren nood > donkren nood, T D I > donkere nood, P 2 -D3
I I zich vergeefs g van > zich van T D3
I2 als een hommel > vergeefs g T D3
I13 saam > saam, T M 2

4 teeken > teeken, T-D3
16 de > den D'-D3
COMMENTAAR I Zie 6 Wij die in de on e on en' noot 1.
2 0 Op18 november 1 2 99 vroeg Achterberg g advies g aan Roel Houwink over de
mogelijke g 1 publicatie ublicatie van een aantal gedichten: edichten: `Hoe zal ik nu doen met deze verzen
als ze U "goed" g voorkomen: naar De Gemeenschap, p> De Gids; of naar
elk wat? Stem misschien?' Tijdens een ontmoeting g in de kerstvakantie van 1 99 2
in verband met een eerste samenstelling gvan Afvaart hebben Achterberg g en
Houwink de inzending g voor De ggemeenschap bepaald. p 0p 4 februari I 93o
kon
Achterberg g aan Roel Houwink meedelen: `Van de in 't Zwaantje Zwaantj voor De
Gemeenschap uitgezochten g worden er twee geplaatst, gp ^ waaronder juist 1 het door
van Wessemewei g gerde! De rest keerde (nog) gniet terug.' g De twee geacceteer p
deedichten g , ditgedicht g en 1 o I `De torens hadden een stilheid bereikt' werden in
Deemeenscha ^ gepubliceerd
g ubliceerd onder de redactionele titel `Verzen' en met de nummers
`I' en `I I'. Mogelijk g l heeft Achterberg g dit gedicht g eerst bij bij De vrije bladen
Wessem') ingestuurd. g Zie verder 3. 333
.6.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g3
door A.J.Barnouw (3x) en in het Frans
door S. de Gorter (2x) en A. Piot.
[s 8]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[59]
`HET WAS EEN NACHT DIE IN MIJ OVERWOEI'
M Manuscript, in brief aan A. Dekker, april 1929.
p > >9 P
Vóóraril 1 2
9 april 99
M
I Zie 6 Wij die in de on e on en' noot 1.
`OVER DE DOOD VERGING HET LIED'
OVERLEVERING M Manuscript, p > in brief aan A. Dekker, > 9 april p 1929.
DATERING Vóóra ril I 2
9 p 99
LEESTEKST M
INGREEP I2 naam. < naam
27

COMMENTAAR I Zie 6 `lei' die in de zon gezongen' noot i.
60 `MISSCHIEN DAT GE NOG AANWEZIG ZIT'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
28
MI Manuscript, p> in brief aan A. Dekker, >41 'uni 99 I 2.
T Degids g 93 .III (augustus g 9 I 9^ 2 p. p I 7S.
M 2 Manuscript, p ^pkopij D I IH I.
l ^
P I Proef D I , ^ 2.
D T Afraart ,pp.
2 I.
P 2 Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P3 P Tweede p proef D2, D ^ _H S 8.
D 2 Oude y cr to g amen ^ p. p 3I
.
M3 Kopij p D3 H I22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 29. 9
Tussen 8 en 24 april I Z
4p 99
MI
Titel [ontbreekt] > Misschien... T> Misschien M2-D 3
2 zijt l > zijt 1^ T D3
6 woord > woord. T D 3
7 o>O TD3
To vóór > voor T P I
To de > den D I -D3
I I bevrijdt > bevrijdt bevrijdt. T D 3
14uwe
> uwen D I -D 3
I 0 Op 8 april p I
9
2 9zond Achterberg g een onbekend aantal gedichten g in bij l De gids. g
0 Op 24 o april p stuurde hij hij nog géén `inmiddels gereedgekomen g g vers' na, ^dat als enige g
in Deids g werd geplaatst. gp Het is niet bekend welke andere gedichten g tot de
inzendin inzending hebben behoord. Zie verder 33.3.1. 3
2 0Op 'uni I 99 2 stuurde Achterberg g dit ggedicht
in handschrift M I aan Arie
Dekker: `Het vers hierbij, 1^ is bij De Gids geaccepteerd. Moge het voor zichzelf
bij g p g zi
spreken.' p In een brief die hij dezelfde dag g aan Roel Houwink schreef vermeldde
hij 1 de volgende g 'geschiedenis': g `eerst door U, ^ als in kern goed, g iaangestreept;
later
maakte het, onder verbeterde redaktie, bij U, meen ik, geen slechten indruk (Het
was bij l die verzameling, g^ U?) Het is daarna opgestuurd pg (met 2 andere naar
Elsevier's en daarewei g erd g onder ^ voorwendsel(?) van te persoonlijk p 1 te zijn. 1

Toen heb ik het et aan een zendingaan De gGids nagestuurd: de zendingg retour-
neerde (met et kruisjes 11g
bij drie verzen...!?) en het vers werd aangenomen. [...]
I n tu sschen
vindt U met mij, 1dit
Gidsvers niet een van de volmaaktste tot hier-
toegeschreven?' g Zie verder 3.3.1. 33
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
4 Literatuur over hetedicht: g
Kruithof, > J., `De ongewenste g vreemdeling.' g
GI `NU STRIJDT HET HART ZIN LAATSTE SLAG'
1 J
p, OVERLEVERING M I Manuscript, in brief aan A. Dekker, ^
24 41uni I 2. 9 9
T Opwaartsche wegen I februari I g 7 93 o. ^ p. 497•
M 2 Manuscript, kopij D I H I.
P^ p l ^
P l Proef D I , ^ 2.
D I Afvaart, ^ p. 2. S
P 2 Eersteroef P
D 2,
^ H- 57.
P3 Tweederoef D 2, p ^ H- 58.
D2 Oude cr to amen p. I . .^ ^ ^ p 7
M3 Kopij D3 H-I22.
P1 ^
D3 Ue amelde ^ gedichten, g ^ p. p 33.
DATERING Vóór 1uni I
99
2
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
29
MI
M 2 a zw-gr inkt, b bl-gr inkt (waarschijnlijk in de hand van R. Houwink)
g ^ g 1 1
Titel [ontbreekt] > De slag g T > De Slag g M 2 -D I > De slag g P 2 -D3
I slag g > slag, g^ M 2 a > [slag]: g M 2 b-D3
2 samen > samen, T-D3
3 vooraan, > voor aan, > T
3 vlag g aan vlag g > vlag g aan vlag, g^
4 aan vanen > aan vanen. T-D3
8 kolonnade > kolonnade. 7 -D 3
9 reserve > reserve, T-D3
10 de herfst. > den herfst. M 2 a> de herfst. M 2 b
I I wacht > wacht. T
I2 en > En T
12 zacht > zacht, T
i tenten > tenten, T
3

COMMENTAAR I Eind mei I 99 2 heeft Arie Dekker een bezoek gebracht g rac aan J. van Ham, am reac
teur van Opwaartsche wegen, 8^ in verband met plaatsing p g van gedichten g van hem en
Achterbei Achterberg. . Op p 41 uni i 2 schreef 99 Achterberg: 'Je g hebt zeker geen g vergeefsch g
bezoek afgelegd bij bi' Dhr. Van Ham. Thans zullen we gedrieën g in O.W. verschi'1
-
nen! Op p 1je aanraden stuurde ik een heele verzameling, g^ ouderen: 4 of S zijn
aangenomen. g Ik weet niet meer precies p welke, ^ maar t.z.t. zend ik jullieoverdruk-
1 over
'es.' Uit een 4brief aan Roel Houwink van uni I 9 2 blijkt 9 1 dat Achterbergg
twee
ggedichten eerder had ingestuurd g bij Elsevier's ^geillustreerd maandschrift (zie 63
`J
stondt met een hoog ^ hopen', ^ noot I . Ook schreef hij dat andere g gedichten `de reac d-
tie-revue nog g [moesten] passeeren'. p Uiteindelijk werden zeven gedichten g in
Opwaartsche ween ^ I februari 93 I o o pg enomen: 61 `Nu stri Jdt het hart ^J i'n laatste
slag g tot en met [67] 7`De wereld is vergaan g (zie verder3.3.2).
2 In een brief van 24 4Juni i 2 9 gericht 9^g aan Arie Dekker en een aantal andere
vrienden, stuurde Achterberg g de zeven 1bij Opwaartsche wegen ^ te verschijnen verschijne
gedichten in handschrift, ^ samen met 68-6 9`Het
eiland der ziel' (zie [68] `Het
eiland der ziel I' noot 1). Achterberg gschreef: `Ik ontving gl juist de drukproeven p
van Opw. p W en heb het genoegen g g deze verzen vast voor jullie 1 over te schrijven,
1
wetende dat je 1 nieuwsgierig g g bent ... , Ik wou juffie l tevens voor ieder vers een
titel vragen. g Zeg g niet, ^ dit is jouw 1 werk, ^1jullie staan er objectief
gtegenover
en kunt
daarom misschien beter de inhoud in een titel samenvatten als ik, en overigens:
als 't kind maar een naam heeft.' Op I ^augustus i 99 2 bedankte Achterbergg
Dekker voor diens titelsu ggesties.
`R.H. [Roel Houwink en ik hadden ondertusschen
de onze verzonnen. Zoodoende heb ik dezeenomen. g De jouwe 1 waren
niet minder hoor. Als 't kind maar een naam heeft.' Zie verder, 33.2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce Y en in het Spaans P door E
Carras Carrasque uer (2x).
62 `TOEN STOND IN UW LAATSTE NAAM RONDOM'
OVERLEVERING Manuscript, p > in brief aan A. Dekker, > 2'uni 41
I 2. 9 9
T Opwaartsche wegen I februari I o.
g 7 93 ^ p. 497 •
M 2 Manuscript, kopij D I p H-I.
^ Pl ^
P I Proef DI , H-2.
D I Afvaart ,pp.
26.
P 2 Eersteroef p D Z ^H-57.
P3 Tweede roef D 2, H-58.
p ^
DATERING Vóóruni I 2
J 99
30
D 2 Oude cr to amen p. i8.
y g ,p
M3 Kopij p D3 H I22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 34.

LEESTEKST M'
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > Resurrectio T-D3
I laatste > laatsten D' -D3
2 braken > braken, P 2-
D 3
3 land > land, M2-D 3
3 was > was, M2 -D3
4 Schijnende > schijnend schijnende M 2 -D3
7 g g>
binnenging, T D 3
8 wrake > wrake, T D 3
9 raken, > raken T
COMMENTAAR I Zie [6i] `Nu strijdt het hart zijn laatste sla g^'
noot I en 2.
[6 3]' J GIJ STONDT MET EEN HOOG HOPEN'
OVERLEVERING M I Manuscript, p> in brief aan A. Dekker, > 4J 2 uni I 9 2. 9
T Opwaartsche wegen (i februari 1 93o),. 8.
g 7 p49
M 2 Manuscript, kopij D I H-1.
p ^ Pl ,
P l Proef D I ^ H 2.
D I Afvaart, ^ p p. 27. 7
P 2 Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P3 Tweederoef D 2, H-58.
p ^
D 2 Oude cr y to amen p. I. ^ ^ p 9
M3 Kop D 3 H-I22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p.
DATERING Vóór 1uni I
99
2
LEESTEKST MI
^ g ^ p 35.
VARIANTEN EN P2 aedrukt b potlood
g ^P
CORRECTIES
3 I
Titel [ontbreekt] > Licht T D 3
2 aan > aan. T DI -D3
4 aan. > aan M 2 -P 2 a> [aan]. P 2 b-D3
9 zijn > zien T D3
I o Sluimerend > sluimerend T-D 3
10 hart, Cathrien. > hart, Cathrien. P 2 a> [hart] voordien. P 2 b-D3

COMMENTAAR
[641
I Ditedicht g heeft Achterberg, g^ met een ander gedicht, g in eerste instantie
aan Elsevier'seillustreerd ^ maandschri t gezonden. g Toen de gedichten g daar niet
geplaatst laatst werden, ^ stuurde hij ze aan O waartsche wegen g ter aanvulling g van een eer-
dere zending. g pOp 41 uni I 2 9 schreef 9 Achterberg hierover g aan Roel Houwink:
`Thans nadat ik de 2 andereewei g erde g verzen bij 1Elsevier
hierheen na had
gestuurd ^ ontving g ik bericht dat I dier 2 (dat met de naamah eind!!) en de
gebleven g rest is aangenomen.' g Het is niet bekend welk gedicht g het tweede
gedicht was. Zie verder 61 `Nu strijdt het harti n laatste slag' noot I en 2.
2 Met `Cathrien' (M I -D I , r. 1o) is Cathrien van Baak bedoeld (zie ook o 'Zit,
die hun liefde tot haar einde gingen,' noot 3).
`HET WAS EEN AVOND IN DE WINTER - VUUR'
OVERLEVERING M I Manuscript, p> in brief aan A. Dekker, >
2'uni I 2.
41 99
T Opwaartsche wegen I februari I o. 498.
7 93 ^ p. 49
M 2 Manuscript, p kopij D I H I.
^ P1 ^
P I Proef D I ^
H 2.
D/ Afvaart, ^ p. 23. P 3
P2 Eersteroef p
D 2,
^
H-57.
P 3 Tweederoef p D 2 ^ H-58.
D 2 Oude cr to amen p. I . .^ ^ ^ p ^
M3 Kopij H-1
p l 22.
^
D3 Verzamelde gedichten, p. I.
^ g ^ p 3
DATERING Vóór uni 1929
99
LEESTEKST MI
INGREEP 8 op, < 0
P op
VARIANTEN EN
CORRECTIES
3 2
Titel [ontbreekt] > Afscheid T-D3
I de> den TD3
3 de > den TD3
4 was – > was –M2-D3
5 doorgegaan, > doorgegaan door e aan M 2 > door gegaan gg P I -D3
6 brandde > brandde. T
7 En > en D I -D3
7 handen. > handen, P I > handen; > D I -D 3
8 Zij Zi > zij D I -D 3

COMMENTAAR I Zie [611 `Nu strijdt het harti n laatste slag' noot i en 2.
2 De variant in P l r.handen berust mogelijk op een fout van de zetten
7 handen, g l p
[65]`AAN HET ROER DIEN AVOND STOND HET HART'
OVERLEVERING MI Manuscript, p> in brief aan A. Dekker, >
z'uni
4l I
99
z.
T Opwaartsche wegen I februari I ^ 7 93 o. ^ p. 499.
M 2 Manuscript, kopij D I , 1-1-1.
p ^ pl
P I Proef D I , 2.
^
DI Afvaart, p. I.
^ p 3
P 2 Tweederoef D 2, H- 58.
p ^
D 2 Oude cr to amen p. [6].
y g ^ p
M3 Kopij D3 H I22.
Pl ^
D3 Ue amelde gedichten, p. zz.
^ g ^ p
DATERING Vóóruni l I
99
2
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
33
MI
M 2 a br inkt, b zw inkt, c zw-gr inkt (in de hand van R. Houwink)
M3 a gedrukt, b potlood (in de hand van D. Wolthers)
Titel [ontbreekt] > Afvaart T> [ontbreekt] M 2 a> Afvaart M 2 c
2 in zich > in zich M3 a> bij [zich] M3 b-D3
4 had > had M 2 a> [had], M 2 b
5 het > het M z a> [het], M z b
6 tuig > tuig M 2 a> [tuig], M 2 b
I Zie [6i] `Nu strijdt J het hart ^J i n laatste slag' g noot I en 2.
2 In de ko Pi jvoor
Afvaart (M 2) is dit gedicht g in een later stadium als motto aan
de bundel toegevoegd. In de linkermarge g noteerde Achterberg g de zetinstructie
`cursief' (zie de reproductie p in Schrijvers J prentenboek, p p. I 4.
Vanaf P I is het
ggedicht cursief gezet, g ^ en is de titel weggelaten. gg Zie voor de verschillende bron -
nen van Afvaart verder. 4 2 – 4.4•
3 In de eerste drukproef p van Oude cr yg to amen ontbreekt het voorwerk, inclusief
dea Pina ggmet
dit motto gedicht.
4 Ditedicht g is vertaald in het Duits door R.W. Schnell/J. Walvis, ^ in het Engels g
door P. Boyce Y en P. van de Kamp, p^ het Spaans p door F. Carrasquer q en in het
Zweeds door L.H. Svensson/L. Soderber g.
5 Literatuur over hetedicht: g
Duinkerken, > A. van, 'Cytherea Y voorbij.' 1

66 `DE KLOK REGEERT DE KAMER'
OVERLEVERING MI Manuscript, p, in brief aan A. Dekker, , 4l 24 uni 9 I 2. 9
T Opwaartsche wegen g 7 (I februari 93 I ^ o. p. 49 8– 499•
M 2 Manuscript, kopij D I H I.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
34
P^ p l ^
P i Proef D I , 2.
,
D i Afvaart, p. 24 .
,p 4
P 2 Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P3 Tweederoef p D 2, , H-58.
D 2 Oude cr y to g amen ,pp.
16.
D3 Voorbij de laatste stad I J ^ p. p 39.
D4 Voorbij ^ Jde laatste stad 2 , ^ p. p 57.
M3 Kopij p D 5 H 122.
l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, g ,p p. 32. 3
Vóór 'uni I 2
1 99
MI
Titel [ontbreekt] > Hetericht g T-D 2 > Droomgericht g D3-D5
I kamer > kamer , T M 2 D I -D 5
3 avond > avond; avond; T > avond, , M 2, , D i -D5
4 verzetten > verzetten, T M 2 > D i -D5
6 beschuldigd g > beschuldigd, g^ T M 2 D I -D5
7 vanavond > van avond M 2-D 2 > vanavond D3-D5
7 gericht g > gericht; g ^ T > gericht. g M2-D5
8 stilte > Stilte M2-D5
8 zalen > zalen, T M 2 D' -D5
12 verdedigen g > verdedigen, g T-M 2, > DI -DS
1 7 minuten minuten > minuten minuten, T> minuten, minuten; M 2, D i -D5
2 I vergeven, g ^ > vergeven g T-D S
I Zie [6i] `Nu stri Jdt het hart ^J zijn laatste slag' ^ noot I en 2.
2 In de inhoudsopgave pg van de kopij p l voor Afvaart (M2) veranderde Achterberg g de
titel 'Het' in `Het Gericht'. In D I
g is dit overgenomen. g Zie voor de ver-
schillende bronnen van Afvaart verder 4 .2— 44 . .
3 0 Opverzoek van K. Heeroma gaf g Achterberg g p op Sfebruari I 933 toestemmingg
voorpublicatie p van dit gedicht g in de bloemlezing g Het derde réveil. Honderd veen ^
vanjon J ^- rotestantse dichters (Amsterdam, ^ I 934 . Bij 1 nader inzien nam Heeroma
het et ggedicht ed c t niet e in zijn 1 bloemlezing g p^ o omdat hij hij– zoals hij hijin de inleiding g (p. p
5 schreef s – Achterberg g en anderen `de verantwoordelikheid van ... Kristelik
dichterschap p nog g [wilde] besparen.' p Zie verder S .2.

eno-
4 De veranderingen in D3 g
-4 (titel en r, 7 zijn later door D. Wolthers overg
men in M3, de kopij p l voor D 5. Omdat het in deze gevallen g ggaat om het bijwer-
1
ken van een inmiddels verouderde versie, wordt in het apparaat pp alleen de gecor
rI geerde
versie van M3 betrokken.
5 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce,J.S.Holmes Y 2x > M.
O'Loughlin g en K. Snoek en in het Spaans p door E Carrasquer q 2x .
6 `DE WERELD IS VERGAAN'
7
OVERLEVERING M I Manuscript, p, in brief aan A. Dekker, > 24 41uni I 9 2. 9
T Opwaartsche wegen I februari I o.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
7 93 ^ p. 499.
M 2 Manuscript, kopij D I H- I.
p ^ pl ,
P l Proef D I H 2.
^
D I A vaart p. 22.
,p
P 2 Eersteroef D 2, H .
p ^ 57
P3 Tweede roef D 2 H-58.
p ^
D2 Oude cr to amen p. I.
y ^ ^ p 4
M3 Kopij D3 HI 22.
p l ^
D3 Ue amelde gedichten, p. o.
^ g ^ p 3
Vóór juni I 2
1 99
MI
Titel [ontbreekt] > Herschepping pp g T D3
I vergaan g > vergaan. g T > vergaan, D I -D3
2 haar > Haar T P I
2etal > getal, T g g > D I -D 3
verdwaald > verdwaald. T D 3
4
COMMENTAAR I Zie 61 `Nu strijdt het hart ^J i'n laatste slag, noot I en 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
6$ HET EILAND DER ZIEL I
OVERLEVERING MI Manuscript, p, in brief aan A. Dekker, ^ 24 41uni
1929.
T Elsevier'seïllustreerd ^ maandschrift 40.I I 1juli 93 I o 5 p 57•
35

[68-69] 9`Het
eiland der ziel', M' (collectie A. Dekker)
36
+as };;^-^n
^^ ^ , -^ ^?; . •..
?.ati. s+^e`53'^S` x4^ m+•L µ = •' Sy^ –` ^ x^ ^+ „^;,'x^,,c.'.. •i,^a9.-
=^iáTV .:
.. . -. .,_^
. ..^.4.. `q'^.:.,,.,, •..in _•,`;;.a;':.^,.-..:-,. ^::: hm... -. x;,y> &-^.'^ -'+a. ^•x: :c^,:!:i".^
-- f
..^.'s

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M2 Manuscript, kopij D I .H I o.
p ^p l ^
D' Eiland deriel p. I I.
^ ^ p
D 2 Cr to amen I y g p. ^
D3 Cr to amen 2 , p3. y p. ^
M3 Kopij D4, H-122.
pl ^
p 39.
D4 Verzamelde gedichten, p 74.
^ g ^
Vóór juni l I
99
2
MI
p.
M 2 a br inkt ,p)
b potlood (in de hand van Ed. Hoornik
Reekstitel Het eiland der ziel > Het eiland der ziel M 2 a >
E iland [der ziel] M 2 b-D4
2 hartslag g > hartslag; g^ T-D4
3
Uw > uw TD4
12 horizon, > horizon T-D4
I Ditedicht g en [69] 9`Het eiland der ziel I I' heeft Achterberg gin
de eerste helft
van I 99 2 bij verschillende tijdschriften De gids, g ^ Opwaartsche wegen ^ en De gemeen-
scha terublicatie p aangeboden. g Op p 2I ljuni I 92 9kon Achterberg g aan Roel
Houwink melden dat deedichten g door H. Robbers, redacteur van Elsevier's
geillustreerd ^ maandschrift, waren ggeaccepteerd. eaccep
Op p 24 4 luni stuurde hij de gedichten g
in handschrift aan Arie Dekker M I en schreef hij: `Inmiddels komt "Het eiland
der ziel" in Elsevier, hoewel dit ook nog gwel zal aanloopen.' p De publicatie p zou
no nogruim een jaar op pzich laten wachten. Op p i 8 november I 99 2 beklaagde g
Achterbei Achterbergzich bij bijHouwink dat hij nog gsteeds geen g drukproef p ontvangen g had,
en toen deedichten g in mei I o 93nog niet g waren verschenen, overwoog ^ g hij ze
elders aan te bieden. Uiteindelijk werden de gedichten g toch in Elsevier'sgeillustreerd ^
maandschei t g e publiceerd.
Zie verder 3.3.3.
2 Deedichten g [68-69] 9`Het eiland der ziel' zouden aanvankelijk aanvankelij deel uitmaken
de bundel Afvaart: ze zijn opgenomen pg in de, ^ door Achterberg g geschreven, g >
eerste versie van de inhoudsopgave pg van het kopijhandschrift. p l
In een later stadium
haalde Roel Houwink de titels door en verving gze door twee andere gedichten g
zie verder.2 4 .
3 Zetfout in DI r. 1 3 : ziele kimmen i.p.v. p ^Telekimmen
[69] HET EILAND DER ZIEL II
OVERLEVERING M' Manuscript, p> in brief aan A. Dekker, 24 4l juni 192 9 .
37

DATERING Vóór 1uni I
99
2
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
T Elsevier'seïllustreerd maandschri t o.I I uli I g 4 l 93 o. ^ p. 57.
M 2 Manuscript, p ^pkopij D I H I o.
l ^
D' Eiland der ^ iel ^ p. p I I.
D 2 Cr to y amen g 1 , ^p p. 440.
D3 Cr y to g amen , 2. p 4.
M3 Koi'D4HI22.
p l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 7 5 •
M'
Reekstitel ie [68] `Het eiland der ziel i']
I heengegaan, > heengegaan TD4
4 duisternis > duisternis, T-D4
dien > 5 die T-D4
5 hebt > hebt, T-D4
COMMENTAAR I Zie [68] `Het eiland der ziel I' noot I en 2.
2 Zetfout in D' r.: donker, i.p.v. donker.
3 ^ p
0 `G I WAART MI NAUWELI KS NABI '
7 J J J J
OVERLEVERING M Manuscript, in brief aan A. p Dekker, o juni 1929.
> > 3 1
3 DATERING Vóór0 1
uni I
99
2
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Op p 3 0 1'uni I 99 2 stuurde Achterberg gdit gedicht g aan Arie Dekker: `Hierbij 'Hierbij het
l jon gste
vers.'
7 I `WEENEN IS EVEN EENZAAM'
OVERLEVERING M I Kopie p manuscript, p^ uit correspondentie p R. Houwink, ^ ongedateerd. g
T Groot Nederland 2.I (januari I I 9 1 93 ^ p p. 448.
M 2 Manuscript, p ^ kopij pl D I H-1.
3 8

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
39
PI Proef DI, ^
D' Afvaart, ^ p. p 54.
P2 Eersteroef D 2 , H- 57 .
p ^
P3 Tweederoef p D 2 , ^ H-58.
D 2 Oude cr to amen y g ^ p. p446.
M3 Kopij p D3 H I22.
l ^
p. 62.
D3 Verzamelde gedichten,
^ g ^ p
Medio 1929
99
MI
M 2 a zw-gr inkt, b-c potlood
^ ^ p
Titel [ontbreekt] > Eenzaamheid T > [ontbreekt] M 2 a > Leeg[?] g M 2 b >
Eenzaamheid M 2 c-D3
6 leeg. g > leeg g T
7 De tijden zijn > en de tijde tijden T
ijsland, l > ^ ijsland 1 M2-D3
I2 onszelve > ons zelve TPI
I Het origineel g van M I maakt deel uit van een verzameling g van twaalf gedichten, g
afkomsti afkomstiguit Achterbergs g correspondentie p met Roel Houwink: 7 I `Weenen is
even eenzaam ^^ tot en met 82 'Mijne gedachten ^g zijn gebleven' D eze ggedichten
werden
in iedereval g medio i 2 9 geschreven 9 gg – mogelijk l'k
zelfs eerder – en hebben wel-
licht behoord tot de circa dertig gggedichten die Achterberg g in augustus g 12 9 9aan
Opwaartsche ween g heeftgezonden g (zie verder noot 2 .
2 0 P2 2 augustus g 1 99 9 2 9 schreef Achterberg gaan Arie Dekker dat hij hij`een
heele
sleep p verzen' aan 0 waartsche wegen g gestuurd g had. Later zond hij nog g twee gedich
-
ten waarover hij op p 26 september p 12 99bericht ontving gvan
redacteur J. van
Ham. Aan Roel Houwink schreef Achterberg gp op die dag g dat hij van de eerdere
'zendingg 3 o nog ^niet [had] vernomen. Zal ik nu straks maar, ^ wat afvalt, po
za-
melen voor Groot-Nederland?' Toen hij J pop 3 o ktober I 99 2 van redacteur J. van
Ham te horen kreeg gdat van de gehele g verzameling g slechts twee gedichten g
geplaatst e laatst zouden worden (zie [8 9] 9 `Het lied om doodswil', noot i stuurde hij hijde
geweigerdegedichten edichten dezelfde dag g nog g aan Groot Nederland, aangevuld g met een
aantal andere (in totaal 'eengoeie g 4 o' gedichten, g ^zoals hij op p 2 3 3oktober
aan
Houwink schreef) . Eind 1 999 2 9 heeft Achterberg gbericht
van Groot Nederland
ggehad dat tien gedichten g geaccepteerd g p waren (zie noot 3). 3 Deze ggedichten
ver-
schenenas in 1de januari-aflevering g van 93 I I in Groot Nederland. De aldaar afge- ge-
drukte tekst is – ookezien g de tekstontwikkeling gvan de overige gg gedichten –
gebaseerd g op P een oudere versie en wordt derhalve in de overlevering g vóór M2
geplaatst. Zie verder 3.3.4•

[72]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREEP
3 Toen Achterberg gpop 31 december I 99 z een eerste bundeling gvan handschriften sc
voor Afvaart aan Roel Houwink stuurde, vermeldde hij bij de stand van voor pu
blicaties '10[gedichten] in Groot-Nederland'. Verder schreef hij: `Ik heb de Gr.
g J
Nederland verzen voorloopig voorlooi maar getiteld, g om ^ de inhoudsopgave pg volledig gte
krijgen.' lgzijn Deze 'voorlopige' titels zijn mogelijk de in M 2 g l ^fase b genoteerde g titels,
die Achterberg dan overgenomen moet hebben op een niet overgeleverde versie
g g p g
van de inhoudsopgave. Op 16 juni 1 o schreef hij namelijk jk aan Houwink: `z verpg
p J 93 hij 1
zen van die in Gr. Nederland verschijnen waren door U getiteld: g Eenzaamheid
en Afscheid[= 94 A scheid' ; U wist natuurlijk jk niet, dat er al z in Afvaart ston -
^ 1
den met die naam, maar dit is waarschijnlijk geen bezwaar?' Deze latere titels zijn
g l
door Achterberg genoteerd in de overgeleverde versie van de inhoudsopgave. Zie
g g g pg
verder de reconstructie van de kopij voor Afvaart, 4.2.
p l ^ 4
`IN DIT DOODZIEKE LENTEBEGIN,'
M Kopie manuscript, uit correspondentie R. Houwink, ongedateerd.
p p^ p ^ g
Medio 1929
99
M
M a donkere inkt, b lichte inkt
12 alver g evin .< al vergeving. gg M a > alver evin g . M a
1 4 verzadigt g mij 1 van > [verzadigt] [van] M b
COMMENTAAR I Zie[71] 7 `Weenen is even eenzaam'
^ noot i en 2.
[73]
40
`VER IN DE ZEE VERGING EEN STEM'
M Kopie manuscript, uit correspondentie R. Houwink, ongedateerd.
p P^ P ^ g
Medio 1929
M
3
bekoord < bekoort

VARIANTEN EN M a donkere inkt
CORRECTIES
Titel
I
3
4
3
worden < woorden M a > wo rden M a
COMMENTAAR I Zie'
[71] `Weersen is even eenzaam, ^ ^ noot I en z.
[741
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
S
7
M'
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
`NOOIT WAS DE DOOD EEN NAAKTER MAN'
M T Kopie p manuscript, p^ uit correspondentie p R. Houwink, ^ ongedateerd. g
T Ad interim 4 oktober 1947), 947 ^ p p. 39z.
D T Hoonte ,pp.
61. I.
PI Eersteroef D 2, H- 88.
p ^
P 2 Tweede roef D 2 H-89.
p ^
D 2 Cr to amen III, p. zz .
y g ^ p 4
M 2 Kop p D3 H-122.
l ^
D3 Ue amelde gedichten, p. 6 o.
Medio 1929
99
MI
^ ^ ^ p 9
[ontbreekt]
De slaper en de dood
p
Nooit was de dood een naakter man
en zei, terwijl hij naar mij zag:
^ terwijl 1 1 g
me
`ik lig, g ^ gij g 1 gisteren g la g '
`Ik I Jl jij
M I`Wees onvervaard en immer meer
T D 3 Wees I I immermeer
M^
T-D3
8 MI
4 I
T-D3
Mijn vriendschap duurt tot aan de dood
p
Geen vriend is ooit zoo trouweweest '
g

M I `Maar blijf bij mi' er was er een '
9 J l l, g,
T Maar i I me,
DI -D3
JO M'
T-D3
II
I2
MI -T
DI-D3
MI
T-D3
I S M'
T-D3
16
Ml
T
D'-D3
(toen klaagde g de dood en trilde z'n stem)
(hier klaagde g hij
met zwakke stem)
`er was ereen die niet verging
g , g g
van an g^ st of die mij jniet
ontvlood. '
z; MI `En heb me lief ,' hij fluisterde.
17 MI
T En1 I mil I
DI-P2 I Ime I I ', I
D 2-D 3
I I'; I I
T-D3
Ió MI
T-D3
Hij Hi weende en ik huiverde.
Ik I hijJ `Geen mensch is eenzamer dan ik .'
`Niemand
Ik kon de zaligen zingen hooren,
g g
het leven
één ééuwig g oogenblik. g
I eeuwi eeuwig
COMMENTAAR I Zie[7 7 1] genen is even eenaam' ^ noot I en 2.
2 Ditedicht g heeft behoord tot de verzameling gg gedichten die Achterberg g op
4
mei 1 94 946 aan Standpunte p stuurde (zie 661 `Duel' noot 2). Over de publicatie p in
Ad interim, samen met vier andereedichten g zijn ^ zijn geen g gegevens gg bekend. Zie
3 2 .2.9.
3 Vanaf T staat ditedicht g in de nieuwe spelling.
4 Zetfout in 13 ' -D 2 r.: 9 bli J f t i..v P bli J niet gecorrigeerd g g in M2). M2
OVERLEVERING
DATERING
LEE STEKST
42
`HET LEVEN LOOPT IN DROOMEN DOOD'
M Kopie manuscript, uit correspondentie R. Houwink, ongedateerd.
p p^ P ^ g
Medio 1929
99
M
0

COMMENTAAR I Zie'
[71] `Weenen is even eenzaam,' noot i en 2.
[76] OVERGAVE
OVERLEVERING M Kopie P manuscript, p^ uit correspondentie p R. Houwink, ^ ongedateerd. g
DATERING Medio .1929
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie'
[71] `IVeenen is even eenzaam,' noot I en 2.
`IK HERKENDE U UREN ER NA'
OVERLEVERING M Kopie P manuscript, p^ uit correspondentie p R. Houwink, ^ ongedateerd. g
DATERING Medio 1929
99
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie'
`IVeenen is even eenzaam, ' noot I en 2.
[78]
7
`DE DOOVE WIND STAAT OM DE BLINDE MUREN'
OVERLEVERING M Kopie manuscript, uit correspondentie R. Houwink, ongedateerd.
DATERING Medio 1929
99
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie'
7 `Weersen is even eenzaam,' noot I en 2.
` MI N DROOMEN STAAN IN SCHAREN VOOR DE RAMEN'
79 J
OVERLEVERING M Kopie manuscript, uit correspondentie R. Houwink, p ongedateerd.
p^ p ^ g
43

DATERING Medio 1929
99
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie I `Weenen is even eenzaam', noot I en 2.
80 `UW LIJF WAS ZOO LANG MET BLOEMEN OMWONDEN'
OVERLEVERING M Kopie p manuscript, p^ uit correspondentie p R. Houwink, ^ ongedateerd. g
DATERING Medio 1929
99
LEESTEKST M
VARIANTEN EN M a donkere inkt
CORRECTIES
4
aleer < alleer M a > [aleer] M a
horizonnen < x oren ? M a > h[or]izonnen M a
COMMENTAAR I Zie [7i] Weersen is even eenzaam', noot i en 2.
81 DE WITTE TOCHT
S
OVERLEVERING M I Kopie manuscript, uit correspondentie R. Houwink ongedateerd.
p p^ P ^ g
T Groot Nederland z. I (januari I I p.
9 93 ^ p 49.
M 2 Typoscript D I collectie J. Vermeulen, H zo I.
> > >
p.
D I Morendo,
^ p 4.
DATERING Medio 1929
99
LEESTEKST MI
44
P l Eersteroef p D 2, ^ H- S7.
P 2 Tweederoef p Dz H- 5 8.
^ S
Dz Oude cr y to amen p. 6o. ^ ^ p
M3 Kopij D3 p l H-IZZ.
^
D3 Verzamelde gedichten, p. oI .
^ g ^ p 3

VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel
I
3
4
S
9
I0
II
MI
T-D3
MI
T-D3
MT
T-D3
MI
T-D3
6 MI
7
MI-M2
DI-D3
T-M2
MI
T-M2
I2 MI
DI -Dj
MI
T
M2
D'-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
DI-D3
T-D3
M2 a typemachine, b zw inkt (in de hand van J. Vermeulen)
De witte tocht
Sneeuw gang
Er zijn stille strijden in mij mijontstaan
nieuwe verten
Ik zou naar alle menschen willenaan g
I
I nu naar ieder mensch
en zeggen: gg ik was niet , zooals gij g 1meende.
I
0
Ze zijn misschien niet om mij begaan g
1 1,
ze hebben hun eigen bezigheden .
g g
I I;
De donkerheden minderen witteraan
g
de
a I I
b – en
De
Er blijft een mensch in eenzaamheid gaan
.
er een I 1°
En wensch en weenen vergaan, g ^ zijn zijnschreden
vergaan g in de sneeuw, aan het eind van de nacht
't
I I
I het I
a wacht het witte kind, in lachen lachen
a [
en weenen.
de I morg^ en zonoverschenen.
[? na – en]
COMMENTAAR I Zie[77 1] `Weenen is even een ^ aam' ^ noot I tot en met 33.
2 Ditedicht zou in eerste instantie worden opgenomen in de bundel Afvaart,
45
g pg
evenals2 9 `Sneeuw' 'Sneeuw', [96] 9 `Het leger' g en [971 'Achtergebleven': g het staat – onder
de titel 'Sneeuwgang' – ^in de, door Achterberg gg geschreven, eerste versie van de
inhoudso inhoudsopgave ave van de kopij. p lIn een later stadium verving gRoel
Houwink de titel
door [I I 7'Tegenwoordigheid'
zie verder4.2.).

3 Ditedicht g wordt, ^evenals [92] 9 `'Sneeuw', ' ^9 leger' e een `Ach te r e b le-
'Het g 97 g
ven' vermeld in de inhoudsopgave pg van de in 1943 943 voorbereide bundel Balans (zie
5 14.1). Het pplan voor deze bundel werd echter niet uitgevoerd g en dit gedicht g
werd ondergebracht g in de bundel Morendo (zie 21.2. 4. Het typoscript tYP p voor deze
uitgave g (M 2) is door Jan Vermeulen vervaardigd. g Volgens g een aantekening g van
Vermeulen is M 2 een afschrift van Groot Nederland.
4 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V.Vitkovskij. Vitkovskij
82 `MINE GEDACHTEN ZIN GEBLEVEN '
'MIJNE J
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
Kopie manuscript, uit correspondentie R. Houwink, ongedateerd.
p p^ p ^ g
Medio 1929
99
M
I Zie[71] ` Weenen is even een aam' noot I en 2.
7 ^
S `GEHEEL DEN DAG HEBT GIJ MIJ GAANDE GEHOUDEN,'
3 J 1
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
46
T De gids g 94.111 94 (september pp39 193o),. I.
D' -2 Osmose' -2 p. I .
^ p 3
D3 Cr y to g amen' ^ p. p I 8 o.
D4 Cr to amen 2 ,p p. 3I
8.
y ^
M Kopij p l HI 22.
^
p. 20 .
D5 Verzamelde
^
gedichten,
g ^ p 7
Vóór 27 7 augustus g I 99 2
T
Titel [ontbreekt] > Geheel den dag... DI-D5
g
5 vertrouwde, > vertrouwde D' -D 5
7
van de > der D' -D5
I 0 Op 27 7 augustus g I99 2 is bij De gids een negental gedichten van Achterberg bin
bij 8 g g g -
nen gekomen. Gids-redacteur M. Nijhoff l adviseerde H.T. Colenbrander hiervan
viergedichten g op pte nemen: [8 3] 3 ` Geheel den dag g hebt ^J gij mi J^gaande gehouden,' ^ tot en

[84]
COMMENTAAR
[8 5 1
met [86] 'Het el dat kranke armen spelen,'. Uit U t de brief van Nijhoff Nijhoffvalt
op te
maken a dat [87] 7 Ik beproefde u op bloed en nacht'' e [88] `Ik weet wel dat ik u niet weervinden
al ' ook tot de negen g ingezonden g ggedichten
hebben behoord. De geac
ce teerde gedichten verschenen pas in de september-aflevering
ember-afleverin van i o van De
p g p p g 93
gads
samen met twee later at ingestuurdegedichten g (zie I o2 `Ik ben geheel 8 terug
ggekeerd' er d , noot I . Zie verder 3.3.4.
2 Dit ggedicht
zou in eerste in instantie s worden opgenomen pg in de bundel Afvaart:
staat – onde onder d de titel `Dood' – in de, door Achterberg gg geschreven, , eerste
versie van de inhoudsopgave pg van de kopij. k i'. p^In een later stadium verving gRoel
Houwink de titel door[57] `Lente en Dood' (zie verder 4.2). 4
3 Zetfout in D 4 r. I, ^JgJ a a i. i.p.v. p gij ^J j mij J (niet ggecorrigeerd g in MM).
`N 'NU WAAIEN DE NOOIT TE WETEN , '
OVERLEVERING T Degids g 94.111 94 (september p 93 ^ I p. o. 32o.
D I Hoonte ,p.
I 8.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Pl Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D2 Cr y to ^amen rrr ^ pp.
i 80.
M Kopij p D3 H-1 zz.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p p. 47 6 .
Vóór 27 augustus I 2
7 g 99
T
Titel [ontbreekt] > Waaien DI-D3
5 den > de DI-D3
7 mijn > het DI-D3
I Z ie [8 3] 3 `Geheel den dag g hebt gJ gij mi J ' ggaande ^gehouden,'
,, noot I.
2 Dit gedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in de bundel Afvaart:
hetstaat ets at – onder de titel Dorp' p– in de, door Achterberggeschreven, gg , eerste ver -
sie van de inhoudsopgave pg ve van de kopij. p J In een later stadium verving g Roel
Houwink de titel door I o I `Stil oogenblik' g (zie verder4.2).
`ZWAAR EN VERSCHAALD LIGT HET AVOND JAAR'
T De ids 94.111 (september I o. 3 21.
OVERLEVERING ^ 94 p 93 , p. 3
47

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel T
S
7 T
M I -D2
T
op p het ééne laatste raadsel na,
MI a
c [ l,[
M2-D2
MI
M2-D2
M I Eersteoscri t D I H 26.
P ^
M z Tweedeoscri t kopij D I H-5 .
p ^ p l ^ SS
P T Eersteroef D I H-57.
P ^
P 2 Tweederoef D I H 8.
P ^ S
D I Inertie Oude cr to amen p. 10 .
y ^ ^ p 9
M3 Kop D z H 122.
p l ^
D2 Verzamelde edichten p. o.
^ g ^ p 3S
Vóór 27 7 augustus g
1 99 2
T
M' aemachine b-c potlood
tY ^
P p
ontbreekt
Zwaar en verschaald...
Met nog g het eenige g van haar
a
b andere
c eeni ge
? door andere en eenige]
g
COMMENTAAR I Zie[83]Geheel 3 den dag g hebt gJJ i j mi gaande g^ gehouden,' ,^ noot 1.
2 Ditedicht zou pg in eerste instantie worden opgenomen in de bundel Afvaart: vaart:
het staat – onder de titel 'Eeuwigheid' g – in de, ^ door Achterberggescreven ggeschreven,
eer
ste versie van de inhoudsopgave pg van de kopij. P 1 In een later stadium verving gRoel
Houwink de titel door 110 `Moordballade' (zie verder. 4z
.
86 `HET SPEL, DAT KRANKE ZINNEN SPELEN,'
OVERLEVERING T Degids g 94.111 94 (september p 93 1 ? p. 0. 322.
M I Manuscript, p ^p kopij D I H-1.
l ^
P l Proef D I , H 2.
D I Afvaart, , p. p 34.
P z Eersteroef P D z ^ H-57.
P3 Tweederoef p Dz ^ H-58.
48

COMMENTAAR
[87]
D 2 Oude cr y to ^ amen ^ p. p 26.
M 2 Kopij D3 H I zz.
p l ^
D3 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. p 42. 4
DATERING Vóór 27 augustus I 2
7 g 99
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a zw inkt, botlood p c zw-gr ginkt (waarschijnlijk ^ ^ in de hand van va R. Hou- ou
CORRECTIES wink)
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] Al' a > Zinnes Zinnespe el M I b-D3
s elen p > , s elen p M I -D 3
9 steen, > steen M I a > steen > M' c-D3
To hangt ger
> mindert D 2 -D 3
I I spelen p , > s pelen
M I -D 3
I Zie [83] `Geheel den dag hebt gij migaandegehouden,' noot 1.
2 Zetfout in P I -P 2 r.: 7 En i.p.v. p Een (in P 2 door Achterberg g met potlood o0 d
gecorrigeerd).
`IK BEPROEFDE U OP BLOED EN NACHT'
OVERLEVERING M I Manuscript, P^kopij pl D I , H I.
P l Proef D I ^ H z.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
49
D I Afvaart, ,p39• p.
P 2 Eersteroef p D 2, ^ H 57.
P3 Tweederoef p D 2 ^ H- 58.
D2 Oude cr y to ^amen ^ p p. 31. 3
M 2 Kopij P1 D3 ^H-122.
D3 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. p 47.
Vóór 27 7 augustus ^ I 99 z
MI
M I a zw inkt b potlood
,p
Titel [ontbreekt] > Vrouw M I b-D3
I nacht > nacht, D I -D 3
7 ruischende > ruischenden D I -D 3
7 ingehouden g > ingehouden, D I -D3

8 de > den DI-D3
9 mij het hart. > [mij]n [hart]... M' b-D3
14 eerste > eersten DI-D3
COMMENTAAR I Zie [83] `Geheel den dag hebt gij mi gaandegehouden,', noot 1.
2 Dit ggedicht
h is s vertaald ve in het Duits door R.W.Schnell . Walvis en in het Frans
door H. Fa gne.
[88] `IK WEET WEL DAT IK U NIET WEERVINDEN ZAL'
OVERLEVERING MI Manuscript, kopij D I H-1.
p ^ Pl ^
Pl Proef D I ^ H 2.
D I Afvaart, ^ p. p 46. 4
P 2 Eersteroef P D 2 , ^ H-57.
P3 Tweederoef p D 2 , ^ H-58.
D 2 Oude cr to amen y p. 38. ^ ^ p 3
M 2 Kop D3 H-I22.
p l ^
^ g ^ p. p 54.
D3 Ue amelde gedichten,
DATERING VÓÓr 27 augustus I 2
7 g 99
LEESTEKST MI
VARIANTEN TEN EN M I a zw inkt, , b ppotlood
CORRECTIES P 2 a gedrukt, g b potlood p
Titel [ontbreekt] > Tweede afscheid M I b -D3
9 waar > waar P 2 a> W aar P 2 b -D3
Io schrijdt > schrijdt, 1^ D'-D 3
COMMENTAAR co I Zie [83] 3 ` Geheel den dag ^ hebt gJ gij mi J gaande gehouden,', g > > noot i.
2 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
9
HET LIED OM DOODSWIL
OVERLEVERING M Manuscript, p, in brief aan A. Dekker, ,3 oktober 1 9 29 .
T Opwaartsche wegen ^ 8 I oktober 93 I o ^p3326.
5 0
D I Zevengedichten, p 7.
2 s
D 2 Ve amelde gedichten p. i000.
^ g ^ P

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
Vóór 26 september I 2
p 99
M
I mond, > mond T D 2
4/5 [geen g stro ewit > stro ewit T-D 2
9 nó nog > nog T-D2
9 zij 1 –. > zij l^ – T D 2
9 I o ^een
stro ewit > stro ewit T-D2
I S voet > voet, T-D 2
I Dit'
g heeft Achterberg, g^ met 9o
`0 ruiten mijner eenzaamheid'
ggestuurdd na een eerdere zending g aan Opwaartsche wegen g (zie [71] 7 `TVeenen is even een-
^ aam' ^ noot I en 2.0 Op 26 september P I 99 z heeft Achterberg gover dit gedicht g
bericht–ever
gehad van redacteur J. van Ham en stuurde hij hij – niet overgeleverde g
afschriften aan Roel Houwink: `Van Ham stuurt mij een der twee nagezonden g
verzen terug, g^ de mededeeling g dat dit in zijn tweede helft hem niet duidelijk
... laat ik ze U allebei nog geens geven, g dan ^ kunt U ze als U wilt vergelijken.' g 1
0Op oktober I 99 z stuurde Achterberg g de ggedichten
in handschrift (M) aan Arie
Dekker: `Ik hebewacht g met schrijven pop
een nader bericht uit Leiden: 2 verzen
gehouden. g ... Beoordeel ze s.v.p., deze twee.' Uiteindelijk Uiteindelij werd alleen dit
g e gpubliceerd in O waartsche we g en zie 9o `0 ruiten mi Jner een ^aamheid'
noot I en verder 3.3.5).
90 `0 RUITEN MINER J EENZAAMHEID'
OVERLEVERING M I Manuscript, p> in brief aan A. Dekker, >3 oktober 1 9 29 .
M 2 Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, > 14 4 oktober I 99 2.
T Elsevier'seillustreerd g maandschrift 4o. i I (september sep
I 93 o. ^ p. I 96.
M3 Manuscript, p ^pkopij D I H I.
l ^
PI Proef DI ^ H2.
D' Afvaart, ^ p. P 3 o.
P2 Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P3 Tweede proef D 2, ^ H-5 S 8.
D2 Oude cr y to g amen ^ p. p 22.
M4 Koi' p D3 H-I22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 38. 3
DATERING Vóór 26 september I 2
p 99
5 I

LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
MI
P 2 a gedrukt, b potlood
I WACHTENDE
Titel [ontbreekt] > Eenzaamheid T D3
glanzenvolle > lanzenvollen D I
5 g g
6 ter neder; > terneder, M2-D3
opgericht: > opgericht; P 2 a > [opgericht]: P 2 b-D3
7 pg pg ^
8 zich zelf > zichzelf M3-D3
I Ditedicht zou gp in eerste instantie worden gepubliceerd in Opwaartsche wegen, g?
samen met[89]Het 9 lied om doodswil' (zie aldaar, ^ noot I .0 Opadvies
van Roel
Houwink vroeg g Achterberg g dit gedicht g echter terug g en stuurde hij hij het aan
Elsevier'seillnstreerd ^ maandschri t. Op P 14 4 oktober I 99 2 kon Achterberg gHouwink
meedelen dat hetedicht g was aangenomen g `ofschoon het Robbers fra gmenta
risch voorkwam') en vroeg g hij suggesties voor een titel. Waarschijnlijk heeft
hij gg
Waarschijnlijk
Achterberg g uiteindelijk zelf de titel van het gedicht gekozen. Zie verder
uiteindelijk g g 3.3.5.
OVERLEVERING T Groot Nederland 2.I (januari I I. 48.
9 l 93 ^ p. 4
M I Manuscript, P ^ kopij p l D I ^ H-1.
PI Proef D I ^ H 2.
D I Afvaart, ^ p . 55.
P2 Eersteroef D H-57.
P ^
P3 Tweederoef B 2, PI P ^ 5 8.
D2 Oude y cr to g amen ^ p. p 47.
M2 Kop p l D 3 H-IZ2.
^
D3 Verzamelde gedichten, p. 63.
^ g ^ P 3
DATERING Vóóroktober i 2
3 99
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a zw-gr inkt, b-c potlood
g ^ p
CORRECTIES
5 2
Titel Wachtende > [ontbreekt] M I a> Teru e? M I b > Wachtende M' c-D3
^g
I nacht; > nacht, M i -D 3
2 huizen, > huizen M I -D3
hopen: > hoen M I -D 3
3 p P^

[921
[931
4 wacht... > wacht. MI-D3
4/5 [geen strofewit] > [strofewit] MI-D3
5 geacht. > geacht; DI-D3
6 De > de DI-D3
9 staan: > staan; P2-D3
I 't > het MI-D3
COMMENTAAR I Zie[71] 7 `enen is even eenzaam' ^ ^ noot 2 en 3. 3
SNEEUW
OVERLEVERING T Groot Nederland 2.I 9 (januari l I 93I ^ pp. 49.
M I Typoscript D i > collectie J. Vermeulen, > H zo > I .
D I Morendo,
^ p. p 7.
Pl Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D2 Oude cr to amen y g ^ p. p 63. 3
M 2 Kopij D3
p
H-12.2.
l ^
D3 Verzamelde gedichten,
^ g ^ p. p34 304.
DATERING Vóóroktober i 2
3 99
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
4 laat > laat, M I -D3
COMMENTAAR I Zie` [71] `Wenen is even eenzaam' ^ ^ noot I tot en met 3. 3
2 Ditedicht zou pg in eerste instantie worden opgenomen in de bundel Afvaart, vaart
later in dee gplande bundel Balans (zie verder 81 `De witte tocht', ^ noot 2 en 3). 3
3 In verband met de samenstelling g van Morendo vroeg g Achterberg g op P 22 april p
i 944 aan Jan Vermeulen: 'Zeg `Ze Jan zijn > er nu een g titels bij ^die
soms in de andere
bundels al staan? Verander dan zelf'. De doublure van de titel van ditedicht g
met [I o 3 `Een schuine muur van sneeuwen' en 3 I o `Sneeuw' werd echter niet door
Vermeulen opgeheven. pg Zie verder z I . 3.
WEDERKEER
OVERLEVERING T Groot Nederland z9.1 (januari l 93 I ^ I p . i o.
53

M I Manuscript, P ^ kopij p l D I ^ H I.
P I Proef D I , H z.
D I A vaart ,p . 51. S
P 2 Eersteroef p DZ , H- 57.
P3 Tweederoef p D 2, , H-58.
D2 Oude y cr to g amen , p p. 43.
M 2 Ko i' Pl D3 H-122.
^
D3 Ue amelde ^ gedichten, ^ ^ p. p S9.
DATERING Vóóroktober 3 i 99 z
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a zw-gr inkt, b potlood
g ^ p
CORRECTIES
Titel Wederkeer > ontbreekt M I a> Wederkeer M I b -D3
3 regen > regen, I -D 3
g g^ M
4 d'aarde > de aarde M I -D3
7 nagebleven g , > na nagebleven; gebleven
• M I -D 3
8 blaad'rensfeer, , > bladerensfeer, , M I -D 3
9 gebleven g , > ebleven • M I -D 3
gebleven;
COMMENTAAR I ZieI 7 `Weersen is even eenzaam' ^ ^ noot 1 tot en met 3. 3
2 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
AFSCHEID
OVERLEVERING T Groot Nederland z. 9 I (januari 1 I 93 I), ^ p. p S o.
M I Manuscript, p kopij D I H 1.
^ p l ^
P I Proef D I , H z.
D' Afvaart, ,P p. S o.
P 2 Eersteroef D Z H- .
p , S7
P3 Tweederoef D Z H- 58.
P ^
D 2 Oude y cr to g amen ,p p. 442.
M 2 Kopij p D3 H-122..
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ,p p. S 8.
DATERING Vóóroktober i 2
3 99
LEESTEKST T
54

vVARIANTEN EN M' a zw-gr g inkt, , b-c ppotlood
CORRECTIES
COMMENTAAR
[951
Titel Afscheid > [ontbreekt] M I a > Het onzichtbaar wenken M I b >
ONRUST
Afscheid M I c-D3
2 waat'ren > wateren; M I -D3
4 'k > ik MI -D3
6 overtogen, g ^ > overtogen; g^ M I -D 3
6/7 7 [geen g stro ewit > stro ewit M I -D3
I ZieI ` Penen is even eenzaam' noot 2 en 3.
7 ^ ^ 3
2 De titel van ditedicht is afkomstig van Roel Houwink (zie I Penen is even
g g 7
eenzaam' noot 3).
^ ^ 3
3 Literatuur over hetedicht:
g
Kruithof J., `Het laatste kwartier van de ure des doods.'
OVERLEVERING T Groot Nederland Z. I (januari I I 9 p. I.
1 93 ^p S
M I Manuscript, kopij D I , H I.
p ^ pl
P I Proef D i ^,
D I Afvaart, ^ p .
2.
53.
P a Eersteroef D 2, H-
p ^ 57.
P3 Tweederoef D 2, II 8.
p ^ S
D 2 Oude y cr to g amen ^ p. p 4S.
M 2 Kopij D3 H 122.
Pl ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 61.
^ g ^ p
DATERING Vóóroktober i 2
3 99
LEESTEKST T
VARIANTEN EN M' a zw-gr inkt, b bl-gr inkt (waarschijnlijk in de hand van R. Houwink)
g ^ g 1 1
CORRECTIES
55
3 in > in • > M I -D 3
4 stil ggemaakt > stilgestaan g M I - D 3
5 lied > lied MI-D3
5 bleef teeren > blijf a teeren, M I -D3
6 eerst > eerst' P ' -D3
6 verliet > verliet, M' -D3
8 ontving. g > ontving,
g^ M I -D 3
9 0 kieviets > o kievits M I a > [o] kievit 's M I b-D3
I o onrust... > onrust — M' -D3

COMMENTAAR I Zie` [7 1] `Peenen is even eenzaam' ^ ^ noot 2 en 3. 3
2 Zetfout in P I -P 2 r. 6: verliest, i..v verliet, (in P 2 door Achterberg met potlood
gecorrigeerd).
[9 6] HET LEGER
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[971
OVERLEVERING
5 6
T Groot Nederland Z.I 9 (januari l 93 I I = D. p SI.
M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, H 2o I.
> >
D I Sintels p. 12. 2.
,p
P l Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H- 58.
D 2 Oude cr y to g amen ,pp.
116.
M 2 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. P 357.
Vóóroktober 1 2
3 99
T
2 omhoog, g ^ omhoog; g^ DI-D3
handen •
3 handen; > handen. D I -D 3
4 droog g > Droog g D I -D3
I Zie I ` Weenen is even eenzaam' noot 2 en 3.
7 ^ ^ 3
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in de bundel Afvaart en
later in dee g lande P bundel Balans (zie 8 1 `De witte tocht', ^ noot 2 en 3 3). M
2 is
een door Jan Vermeulen vervaardigd g ^ typoscript p voor deze uitgave, g die niet werd
gerealiseerd. erealiseerd. Uiteindelijk heeft Achterberg g het ggedicht ondergebracht g in Sintels
zie 20). Blijkbaar Blijkbaarwas Jan Vermeulen hiervan niet op P de hoogte, g^ want later
overwoog g hij nog het gedicht te bundelen in Morendo (zie 21.2. .
hij g g 4
ACHTERGEBLEVEN
T
MI
D'
pl
Groot Nederland 29.1(januari i i 52.
9 93 ^ p. S
Typoscript, collectie J. Vermeulen, H 2 0 I.
>
Morendo, S.
Eerste proef D 2 H-57.

8 T die in haar bloed zijn oorsprong p gkoos.
M' a
b
verreoors pron gkoos.]
D'-D3
I verre oorsprong p g koos.
9
II T
TMI
DI-D3
MI
DI-Dj
P 2 Tweederoef p D Z , H-5
5 8.
DD 2 Oude cr y to g amen ,pp.
61.
M Z Kopij D3 Pl .H 1 22.
^
D3 Verzamelde gedichten, p. 302.
^ g ,p 3
DATERING Vóór joktober 1 92 9
LEESTEKST T
INGREEP 3 vervreemdde < vervreemde
VARIANTEN EN M I a typemachine, p , b zw inkt (in de hand van J. Vermeulen
CORRECTIES o PI a gedrukt, g bpotlood, c gu gum
I
I T
M Ia
Ze lachtte traagaar g, lach weende beneden
b mond ? na mond]
D'-D3 Zij Zi' lach I
4 T
MI-D3
6 T-D'
PI
P2-D3
zo TM'
DI-D3
COMMENTAAR
57
meer van zich zelf naardat haar leven vlood.
I I zichzelf
om een, die zij ten doode toe verkoos
a
b
c ,
Nu zit zij neder als achtergelaten g
en telt de uren in haar stille schoot
na verre]
die haar nog g scheiden van het laatste:
a
I
b ] aller[laatste:1
I allerlaatste:
[? na aller]
I Zie[71] 7 `i7eenen is even eenzaam' ^ ^ noot 2 en 33.
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in de bundel Afvaart,
later in dee g lande P bundel Balans (zie 81 `De witte tocht', noot 2 en 33).
M I is

[9 8] SAMENGANG
COMMENTAAR
[99]
een door Jan Vermeulen vervaardigd g typoscript p voor deze uitgave, g^ waarop p hij
voorstellen tot correctie noteerde, dieedeelteli g 1•k in D I -D3 zijn overgenomen g
zie het apparaat). Boven de titel noteerde hij het nummer `I'• het is niet duide-
lijk l waarop p dit betrekking g heeft. Dit gedicht g werd uiteindelijk uiteindelij gebundeld in
Zie verder 2I.2.
3 Zetfout in T over enomen in M I g ^ r. 3: vervreemde i.p.v i, .v vervreemdde
OVERLEVERING Groot Nederland 2.1 (januari I I 9 1 93 p. 52. ^ p S
M I Manuscript, kopij D I H-1.
p ^ p l ^
PI Proef D I ^ H 2.
D I Afvaart, ^ p. p 57.
P 2 Eerste roef D 2, H-57.
P
^
P3 Tweederoef D 2, p ^ H-58.
D2 Oude cr to amen
y g ^ p. P 49.
M 2 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde edichten p. 6.
^ ^ ^ p s
DATERING VÓÓroktober I 2
3 99
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a zw-gr g inkt, ^ b-c potlood p oo
CORRECTIES
Titel Samengang > ontbreekt M I a [Xxxxxxxx] M I b Samen an M I c-D 3
g g gg
2 wij l we MI-D 3
een stro ewit > stro ewit M I 4/5 g
-D 3
5 uw > haar M I -D3
6 vuur > vuur, M I -D 3
8 schreden; > schreden, M I -D3
8/9 9 [geen g stro ewit > stro ewit M I -D3
I Zie` [7 1] `Weersen is even eenzaam' ^ ^ noot 2 en 33.
2 Schrijffout in M I l ^ r. 8: en i..v i.p.v. het (door Achterberggecorrigeerd gg g met zwarte
inkt .
`EEN OUD EN DONKER SCHILDERI'
J
OVERLEVERING MI Manuscript, p oorspronkelijk ^ P 1 in brief aan R. Houwink, ^ 23 3 oktober 1929.
5 8

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
T De gemeenschap (december I 929), p. 422.
g S 9 9^p4
M 2 Manuscript, kopij D I H i.
P^ P1 ^
P I Proef D I H2.
^
D' Afvaart, ^ p p. 36. 3
P 2 Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P3 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D 2 Oude cr y to g amen ^ p. p 28.
M3 Kopij p l D3 ^ I22.
^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 44.
Vóór 23 oktober i z
3 99
M'
M 2 a zw-gr g inkt , b potlood
P 2 aedrukt g b ^p potlood
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M2 a > Het schilderij J M 2 b-D3
2 ledikant > ledikant. T D 3
5 niet > niet P 2 a > nie is P 2 b-D3
5 zien > zien, T > zien; > DI-D3
6 land > land; T > land. M2-D 3
7 o schilderij, J^ > o schilderij M 2 -P 2 a > 0 [schilderij] J P 2 b-D3
9 me > mi' 1 T D 3
9 vandaag g > vandaag: g T D 3
Io menschen > menschen, M2-D3
I I bloemenwei > bloemenwei; T-D3
I2 voorbij, 1^ > voorbij M2-D3
I 0p 2 3 oktober 192 99 schreef 2 9 Achterberg aan g Roel Houwink: `Een schoone ti'1
-
ding, g ! "Het Het schilderij" zal J bij de 1 Gemeenschap p"ten toon gesteld" g worden.
Met nog ee een ander. Het sschilderij 1 schrijf ik even vlug voor U over ... '. Het bij
schrijf g
g J
dde brief f gevoegde g oe gde
handschrift (M') later door Houwink weggeschonken
we eschonken en
bevindt zich thans inrivébezit. p Afgezien g van het eveneens ggeaccepteerde P ge
dicht Ioo `De wind en haar kleeren lagen g nog g saam' had Achterberg g – blijkens blijken
brief – nog g twee gedichten g bij J De gemeenschap g ingezonden. g Welke ge-
dichten dit zijn J ggeweest, ^ is niet bekend. Zie verder 3.3.6. 33
2 M 2 is(gedeeltelijk) g l gereproduceerd g ^ in Schrijvers J prentenboek, ^ p. la 3I
.
3 Literatuur over hetedicht: g
Riessen, > R. van `Een donker schilderij.' 1
I00 `DE WIND EN HAAR KLEEREN LAGEN NOG SAAM'
OVERLEVERING T De ggemeenschap S (december I 99^P43 2 2 .
5 9

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M' Manuscript, kopij D I H I.
p ^p l ^
P I Proef D I H 2.
^
D' Afvaart, p.
}p 37.
P 2 Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P3 Tweederoef D 2, H-58.
p ^
D 2 Oude cr to amen p. 29.
y 8 ^ p 9
M 2 Kopij D 3 H I 22.
p l ^
D3 Ue amelde gedichten, p.
^ g ^ p 45•
Vóór 23 oktober I 2
3 99
T
M' a zw-gr inkt, b potlood
g ^ p
P 2 aedrukt b potlood
g ^ p
Titel [ontbreekt] > [Ontbreekt] M' a> Achter het einde M I b-D3
5 begon, > begon MI-D3
8 dat > dat P 2 a> w[at] P 2 b-D3
8 begon, > begon MI-D3
I Zle `Een oud d en donker schilderij'j noot I . Achterberg stuurde hand-
99 J ^ g geen an -
g
sc schrift t van dit ggedicht
met zij zijn brief aan Houwink mee, omdat hij 'geen `een duplo' p
meer had: had. `als er e overdrukken o verschijnen l krijgt ^ lg U ze zeker. Anders schrijf schrijfik
't
tweede vers later wel voor U over. precies
(ik meer ken uit mij mijn 't hoofd)'. niet.
Ditedicht g is vertaald in het Engels g doorJ.S.Holmes, ^H.
Koningsberger en K.
Nott en in het Russisch door E.V. Vitkovskij.l
I0I `DE TORENS HADDEN EEN STILHEID BEREIKT'
OVERLEVERING T Degemeenschap g 6 (februari 93 I o. p. 59. ^
^ M I Manuscript, kopij p l D I ^ H I.
P I Proef D I ^,
2.
D I Afvaart, ^ p. p 32. 3
P 2 Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P3 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D 2 Oude cr y to ^ amen ,p p. 2 4.
M 2 Kopij p D3 ^ I22.
l ^
D3 Ue amelde ^ gedichten, ^ ^ p4 p. o.
DATERING Eind 1929
99
60

LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI a zw-gr inkt b bl- r inkt (in de hand van R. Houwink
g , g
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M I a> Stil oogenblik M I b-D3
COMMENTAAR I Zie[57] 57 lente en de dood g aan saam' noot 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Frans door H. Fa Fagne ne.
`IK BEN GEHEEL TERUG GEKEERD'
OVERLEVERING T Deg gids 94 94.111 (september pp33
1 93o),. 2.
M' Manuscript, kopij D I H I.
P1
,
P l Proef D I ^,
2.
D I Afvaart ,pp.
28.
P 2 Eersteroef p D 2, ^ H- 57.
P3 Tweederoef p D 2 ^ H- 58.
D 2 Oude cr y to amen p. 20. ^ ^ p
M 2 Kopij D3
Pl
H-12.2.
^
D3 Ue amelde gedichten, p. 36.
^ g ^ p 3
DATERING Vóór 13 februari I 0
3 93
LEESTEKST T
INGREEP 8 bloed < het bloed
VARIANTEN EN MI a zw inkt, b zw inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M I a > Herboren M I b-D3
COMMENTAAR I 0 Op I februari a 93 I 0 1s bij 1 De gids g een onbekend aantal gedichten g van Achterber
gbinnengekomen.
g De gedichten g werden en beoordeeld door oor redacteur A. Ro -
land Holst, die H.T. Colenbrander adviseerde tweegedichten g op pte
nemen: dit
gedicht g en I o 3 `Een schuine muur van sneeuwen'. Op p 29 9 maart I 930 heeft ee Achter-
ber gbericht omtrent plaatsing P gontvangen, g^want op Pdie datum schreef hij aan
Roel Houwink: `De Gids bleef me trouw (of ik De Gids): 2 verzen zullen met
dedie 4^ er nog waren g in Juni samen verschijnen.' De publicatie P van de zes
gedichten edichten – zie voor de vier eerder ggestuurde g gedichten 38 ` Geheel den dag g hebt gJ gij
mi mil. gaande gehouden,', ^ >> noot I – werd, om onbekende redenen, uitgesteld g tot se p-
tember 19933 o. Zie verder 3.4.1. 3 4
61

IO `EEN SCHUINE MUUR VAN SNEEUWEN'
3
OVERLEVERING T Degids 94.111 (september I 0 p. 3 24.
LEESTEKST M'
g 94 p 93 ^ p 3 4
M' Manuscript, kopij D I H I,
p ^ pl ,
P I Proef D I H z.
,
D I Afvaart, p. 29.
^ P 9
P 2 Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P3 Tweederoef D 2, H-58.
p ^
D 2 Oude cr to amen p. 21.
y g ^ p
M2 Kopij plD3 ^H-122.
D3 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p 37.
DATERING Vóór 1I 393 februari I 0
LEESTEKST T
VARIANTEN EN M' a zw inkt, b bl-gr g inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M' a > Sneeuw M I b-D3
COMMENTAAR I Zie IO2 `Ik beneheel g teruggekeerd' gg noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
Zetfout in D I -P 2 r.: 7 klokken i, p.v klokken, ^ (in P 2 door Achterberg g met pot-
loodecorri g geerd
.
IO `DIT IS HET BLINKEND LOOPEN'
4
OVERLEVERING MI Manuscript, kopij DI , H- 1.
p ^ pl
P I Proef D I
^ H 2.
DI Afvaart, ^ p. p440.
P 2 Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P3 Tweederoef D 2 H- 5 8.
p ^ s
D 2 Oude y cr to ^ amen ,p p. 3
2.
KopM 2 Ko i' D3 ^ H-122.
D3 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p448.
DATERING Waarschijnlijk eerste helft 93 i o
6i

zo `Dit is het blinkend loo en' M I (kopijhandschrift Afvaart, met wijzigingen in
4 pl ^
de hand van Achterberg en Roel Houwink) (collectie NLMD)
g
6 3

vVARIANTEN EN MI a zw-gr g inkt, b potlood, p c zw-gr g inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
COMMENTAAR
OVERLEVERING
Titel [ontbreekt] > Onderweg M' b-D3
g
5 iedere > iederen DI-D3
gevoel, > vermoeden M I b eluk M I c-D 3
9 g ^ g
I De datering van I o `Dit is het blinkend loo en' tot en met I o `Mijn eestgaat met
g 4 98 ^
een bonzend hart' is gebaseerd op de ontstaansgeschiedenis van Afvaart. Zie . I
^ g p g 3 4
en 4.2.
IO `SOMS ALS DE WEG HET WIL ZIN WI '
S J J
MT
pi
DI
p2
P3
D2
Mz
D3
Manuscript, p ^pkopij D I H-1.
l ^
Proef DD', I H 2.
Afvaart, ^ p. p 4I.
Eersteroef p D 2, ^ H-57.
Tweederoef D 2 , H-58.
p
^
Oude y cr to g amen ^ p. p 33.
Typoscript, kopij ko i' D3 D3, H 122.
Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p 49.
DATERING Waarschijnlijk eerste helft 93 i o
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI
3
5
7
PI I-D3
-D 2
M I
M2-D3
M'-D 2
M2-D3
MI-D2
M2-D3
MI
M I a zw inkt b potlood
,p
a [ontbreekt]
b De wil der ween
g
geheim g komt weder voor mij vrij vrij,
onveranderd
alsofeen g element bestond
of er
tot aan dit breukeloos bevrijden
1
oP behoud
10 M I-D 2
M I -D 2 ^r. I0–I 3:
voltrok komt dit uw overdeel
64

I I MI-D2 bevrijdt van ruimte en van tijd l
12 MI-D2 en maakt den wil
I MI-D2 brandend tot leven en tot dood.
3
[Hier eindigen MI-D2
g
M 2-D3 r. (I0)-(12):
(I o M 2-D3 voltrok hervindt het mij lg
I I M 2-D3 waar ik de ruimte met u deel
(I 2) M 2-D3 en heel de tijd wordt ingelost. g
Hier eindigen M2-D3]
g
COMMENTAAR I ZieI o 4 `Dit is het blinkend loo en' noot 1.
2 In de kopij pl voor D3 is de bladzijde waarop p dit gedicht g staat (uit D 2) door
Dais DaisyWolthers doorgehaald g en vervangen g door een typoscript met de nieuwe
versie (M 2 ). Van M 2 is een identieke doorslag govergeleverd, g die hier verder bui-
ten beschouwing g blijft. blijft
`DIE KALMTE SLOEG MIN GOGEN DICHT'
J
OVERLEVERING M I Manuscript, kopij D I H I,
p ^p l ^
P l Proef D I ^ H 2.
D I Afvaart, , pp. 42. 4
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
P 2 Eersteroef D 2, H- 5 7.
p ^
P3 Tweederoef D 2, H-5 8.
p ^ 5
D 2 Oude ry c to g amen , p. p 34.
M 2 Kopij p D3 H I22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p S o.
Waarschijnlijk eerste helft 93 I o
MI
M I a zw inkt, b-c potlood
^ p
Titel [ontbreekt] > Zon M I b > Voltooien M I c> Voltooi i n M' c-D3
g
I dicht > dicht, D I -D3
COMMENTAAR 1 Zie[104] `Dit is het blinkend loo en' noot 1.
6 5

I07 HET SCHULDIG LIED
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
MI Manuscript, p kopij D I H I.
^ pl ,
Pl Proef DI ^ H z.
D I Afvaart, ^ p . 43•
P2 Eersteroef p D 2 ^,
H-5 7 .
P3 Tweederoef p D z ^ H- 5 8.
D z Oude cr y to ^amen ^ p. p 35•
M2 Ko Kopi' D3 H-IZZ.
^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 5I.
Waarschijnlijk eerste helft 93 I 0
MI
I Zie[104] `Dit is het blinkend loopen', noot I.
I08 `IK LEEF BIJ BI DEZEN ALS HET VUUR: '
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
66
M I Manuscript, kopij p D I H I.
l ^
P I Proef D I ^
H z.
D I Afvaart, ^ p. p 44.
P2 Eersteroef p D 2 , ^ H-57.
P3 Tweederoef p D 2 , ^ H-5 S 8.
D z Oude y cr to ^ amen ^ p p. 36. 3
M2 Kopij p D3 l ^
D3 Verzamelde gedichten, edichten p. 52. 5
Waarschijnlijk eerste helft 93 I o
MI
M' a zw inkt b potlood
,p
Titel [ontbreekt] > Het vuur M I b-D3
6 de > den DI-D3
I Zie I 4o
`Dit is het blinkend loopen', noot I.
2 In de door Achterberg g geschreven g inhoudsopgave pg van de kopij p l voor D I luidt
de titel van ditedicht: g `Het Vuur'. Zie 4.2. 4

[10 9 ] JN GEEST GAAT MET EEN BONZEND HART'
9
OVERLEVERING Al' Manuscript, kopij D I H I.
p ^p l ^
Pl Proef D I ^ H 2.
D I Afvaart, ^ p. p 47.
P 2 Eersteroef D 2 , H-57.
p
^
P3 Tweederoef p D 2 ^ H-58.
D 2 Oude cr y to ^ amen ,p p. 39.
M 2 Kopij D3, p l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten ^ p. p SS•
DATERING Waarschijnlijk eerste helft 93 i o
LEESTEKST M I
VARIANTEN EN MI a zw inkt b potlood
,p
CORRECTIES P2 aedrukt b potlood
dp
Titel M' a [ontbreekt]
b Heelal
8 MI
9
P`-D3 I I
PI-DI
PZ
P3-D3
MI
PI-D'
p2
P3-D3
der eeuwi gheid
nu haar volein-
I voleinding
a
b volei n-
din gl
openligt naar alle zijden.
openligt
a
b ding openligt g1 naar alle zijden.
COMMENTAAR I Zie[104] `Dit is het blinkend loo en' noot 1.
IIO MOORDBALLADE
OVERLEVERING T De vrije J bladen 793 (augustus/september I o. ^ p. S 2 9.
MI Manuscript, uit correspondentie R. Houwink, ongedateerd.
p ^ p ^ g
M 2 Manuscript, kopij DI H-1.
p ^ pl ,
P T Proef D i , H 2.
D I Afvaart, . ^ p 33.
67

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
P2 Eerste proef D2, H-S7.
P3 Tweede proef D2, H-58.
D 2 Oude cryptogamen, p. 25.
D3 Voorbij de laatste stad', p. 40.
D4 Voorbij de laatste stad 2 , p. 58.
M3 Kopij DS, H-I22.
D5 Verzamelde gedichten, p. 41.
Vóór I juli I o
S 1 93
T
P 2 a edrukt b potlood
g ^p
Titel T-D I Moordballade
PZ a i i
b Droom[ballade]
P3-D5 I I
I T-D2 0 gij die ik had omgebracht.
D3-D5 I I opgewacht.
6 T-D' den dood in mijnen lach.
12 T-D'
P2
P a l 1
b [ ] binnen mijn schaterlach.
P3-D2 I
D3-D5 i
P3-D5
1 onder I
Toen stond gij op en vond
a
b [ ]wond]
T D' 1 mijn handen , waar uw bloed afdroop. P .
P2a
b o langzaam g uit de knoop. P
P3-D5
COMMENTAAR I Van ditedicht g hebben tenminste twee oudere versies bestaan, ^die niet zijn
overgeleverd. g Op P 20 november i 928 stuurde Achterberg geen gewijzigde g J g versie
van ditedicht g tezamen ^ met een onbekend aantal andere gedichten, g aan Roel
Houwink. Uit de brief blijkt dat hij een oudere versie al eerder bij Degids ^ had
ingezonden. g Achterberg gschreef: `En mag gik Uw aandacht speciaal p vragen g voor
het vers: 0 Gij die ik had omgebracht... g enz. Dit is eens door mij o Uw aanra
den (met nog g andere naar A. Roland Holst ggezonden
d. en.. maar het is mis-
68

schien s ggemakkelijker l ... dat ik U zijn zijnschrijven 1 daarover even insluit met de
redactie van het vers zooals die toen luidde.' De reactie van Roland Holst bleef
,
evenmin bewaard. Zie verder.2.
3
2 0 Op I juli 51 I o stuurde 93 Achterberg een g cahier met gedichten g aan Roel Hou-
wink en vroeg g hij of `er verzen bij zijn, die no voor de Vrije Bl. in aanmerking
hij bij l^ Vrije g
komen'. Op p21 juli l bedankte hij Houwink voor diens advies: `ik hoop pdat
deze
zending g naar de Vr. B. thans beter gevonden g mag g worden'. Op pz6 augustus ^
meldde hij l aan Houwink dat hij een positief p antwoord van redacteur D.A.M.
Binnendijk had ontvangen: g `Ik had B. ggevraagd g (een ggoede steekproef p naar zelfcritiek
dacht ik) te mogen raden, welke het zouden zijn; wat betreft de "Ballade"
heb ikoed g geraden g (op pm'n voorstel, zijnde ^ zijndemisschien een verbetering, g^ werd de
titel: "Moordballade").' Van de andereedichten g die Achterberg ghad
ingestuurd,
werden I I I `Fat moest die stad,' tot en met[113] `Vrouw' gepubliceerd gp in de
november-aflevering. g Zie verder 3.4.2. 3 4
3 M 2 isere g produceerd in Schri ^ vers prentenboek, ,p p. 5i
.
4 Reeds in 1952 werkte Achterberg aan de gewijzigde versie van ditgedicht, die
95 g g l g
in I in Voorbij de laatste stad D3-4 zou worden opgenomen (zie 46). I
9S5 ^ pg 4 Op
december 1 95 9 52 schreef hij hierover aan R.P. Meijer: l "`Moordballade" uit Afvaart
onderging gg bij herdruk in Oude Crypt. enkele wijzigingen. Zojuist veranderde ik
bij Yp 1
de eerste regel g in: "0 gij, g l^ die ik had opgewacht".' pg ^ collectie R.P. Meijer,
Londen.)
5 De veranderingen g in D3-4 zijn later door D. Wolthers overgenomen g in M3, de
kopij p l voor D 5.Omdat het in deze gevallen g ggaat om het bijwerken 1 van een
inmiddels verouderde versie, wordt in het apparaat Ppgalleen de gecorrigeerde g versie
van M3 betrokken.
6 Dit gedicht is vertaald in het Duits door G.H. Willems, ^ in het Engels g door P.
Boyce Y (3x) 3 en in het Frans door H. Deluy. Y
7 Literatuur over hetedicht: g
Jong, gg
M.J.G.de `Een om ekeerde droom.'
Zickhardt, , K., K. `De moorddadige g geboorte g van Gerrit Achterberg.' g
III `WAT MOEST DIE STAD,'
,
OVERLEVERING M I Manuscript, bij brief aan R. Houwink, 2 september I o.
p ^ 1 ^ p 93
T De vrije bladen 7 (november 1930),. p33
2.
D I - 2 Osmose l -2 ,p.
12.
D3 Cr to amen l p. I . y g ^ P 79
D4 Cr to amen 2 p. I . y g ^ p 37
M 2 Ko Kopi' D5 ^H-1
22.
D5 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. P 206.
DATERING VÓÓr I uli I 0
15 1 93
69

LEESTEKST MI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > Woestijnstad D I -D 5
1
7 diep aanwezig, diep aanwezig; D' - 5
p g^ p g^ D D
8 vanzelve > van zelve T
I 0 binnen, > binnen; D I -D 5
COMMENTAAR I 0 P2 september P I o 93 stuurde Achterberg aan g Roel Houwink afschriften van
driegedichten, g ^die in de november-aflevering g van D e vri Je bladen zouden verschi'l
-
nen. Zeer waarschijnlijk heeft Achterberg g deze ggedichten tegelijk g l ingestuurd g met
I io] `Moordballade' dat in de augustus/september-afleveringvan D e vrije bladen
werde geplaatst laatst (zie I '0] `Moordballade' noot 2.
2 In Dee vrije bladen werden den I I I Fat t moest die stad,' d en[112] `De hemelen houden
mijn J8gelaat ^geloken,' ^ gepubliceerd egp onder de gezamenlijke g l titel `Verzen' 'Verzen', en genum-
merd `I' en 'II'.
3 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. l
4 Schrijffout ^ in M r9 I r. 9: wordti.p.v. p word (direct ggecorrigeerd g door Achterberg). g
[112] `DE HEMELEN HOUDEN MIN GELAAT GELOKEN,'
J
OVERLEVERING M I Manuscript, bij brief aan R. Houwink, 2 september I o.
P ^ l ^ p 93
T De vrije bladen (november I o, 324.
7 93 ^p 34
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
70
M 2 Manuscript, kopij D I H-1.
p ^p l ^
P I Proef D I H2.
^
DI Afvaart, ,
^ p 35.
P 2 Eersteroef D 2 , H-57.
p
^
P3 Tweederoef D 2, H-58.
p
^
D 2 Oude cr to amen
y g ^ p. p 2 7.
M3 Kopij D3 P1 H I22.
^
D3 Verzamelde ^ ^edichten ^ p. p 43.
Vóór I juli I o
S 1 93
M'
M 2 a zw inkt b zw inkt, c bl- r inkt -c in de hand van R. Houwink
> g
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M 2 a > Verbeiden M 2 b-D3
5 bedwelmde, > bedwelmde T D 3
5 uitgekomen: g > uitgekomen g M 2 a > [uitgekomen]: g omen : M2 c-D3

COMMENTAAR I Zie I I I `Wat moest die stad,', noot I en 2.
I 13 VROUW
OVERLEVERING M' Manuscript, bij brief aan R. Houwink, 2 september I o.
p ^ l ^ p 93
T De vrije bladen (november 1930),. 2.
J 7 p3S
M 2 Eerste typoscript D I H 26.
^
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M3 Tweede typoscript, ko i' D I H.
P1 ^ SS
Pl Eersteroef D I H-57.
p ^
P 2 Tweederoef D I H-58.
p ^
D' Inertie Oude cr to amen p. o.
y ^ ,p 9
M4 Koi' pl D2H122. D2,
D 2 Ue amelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 33i.
Vóór 15 uli I o
S 1 93
M'
M 2 a typemachine, b potlood
YP ^ P
1 heen g ebo gen; ^ > heen g ebo gen ^• M 2 a > heen g ebo gen
. M 2 b-D 2
2 haar naam > haar naam M 2 a> H[aar] [ naam M 2 b-D2
9 staat > staat, T D2
COMMENTAAR I Zie III` rat moest die stad' noot I .
`MAAR IK HEB EENMAAL GELOOFD'
OVERLEVERING T Balans. Algemeen g Jjaarboek der Nederlandsche kunsten 1930-1931. Red. D.A ^ M.
Binnendijk e.a. Maastricht, ^ [januari 1 I 93 I p. ^ p62.
M I Eerste typoscript D I ^ H26.
M 2 Tweede tYposcri pt ^ kopij p l D I ^ H- 55.
Pl Eersteroef p D I ^ H- 57.
P 2 Tweederoef p D I ^ H- 5S8.
D' Inertie Oude cr y to ^ amen ^p p. 1 0 4.
M3 Kop p D 2 H-I22.
l ^
D 2 Verzamelde gedichten, edichten p. 345.
DATERING Vóórseseptember I o
7 P 93
7 I

LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > Geloof MI -D3
COMMENTAAR I 0 P 23 augustus 3 gu i o 93 vroeg D.A.M. g Binnendijk BinnendijkAchterberg gom een bijdrage l g
voor Balans. Achterberg g antwoordde op p z6 augustus ^ dat hij
`ten spoedigste ...
eenige g verzen, misschien ook foto, ter beoordeeling' g zou zenden. Aan Roel
Houwink vroeg g hij dezelfde dag nog om advies: `Zouden deze laatste verzen
hij g g
goed g zijn om B. ter keuze in te zenden? Jammer, ^ dat ik de 7verzen die ik bij bijDe
Stem instuurde, nu nietebruiken P7 kan ....' Op september p stuurde Achterbergg
Binnendijk `I o ongepubliceerde verzen ter keuze voor "Balans30/ 3 I"', alsmede
een 'concept-bio- P en biblio g ra phie'. Op p9oktober kon Achterberg gaan
Houwink
melden `dat uit de I oezonden g verzen er 3g
gekozen waren voor Balans30/3I.
Ook eenhoto P die ^ ik nog had, g werd ^ gehouden. g Bij Bijde teruggezondenen gg waren
weloede g maar bij lg gebrek aan plaatsruimte p werden niet meer ggenomen
... .
Ma Magik ze U overschrijven? Het zijn zij juist die drie die U 't eerst voor "De Stem"
achtte '.... De afschriften zijn niet bewaard gebleven. Of Achterberg
zijn g g
deedichten g in eerste instantie bij 1 De stem heeft ingestuurd, g is niet zeker. In
Balans werdene gpubliceerd: I 4I `Maar ik heb eenmaalgeloofd' ^ I I S`Toen hij ^^oo
smal was dat de dood het niet meer wist' (onder de redactionele titel `Twee verzen', en
genummerd `I' gen
'II') en 116 `Kleine Ode aan het Water'. De door Achterberg
verstrekte foto en bio- en bibliografische g gegevens gg werden eveneens afgedrukt. g
Zie verder 3.4.3.
2 Ditedicht g wordt vermeld op peen lijst l met gedichten g voor Morendo (zie
21.2. 4. Het gedicht g werd niet in deze bundel opgenomen, pg maar in Inertie. Zie
verder 26.
[115]
J `TOEN HIJ ZOO SMAL WAS DAT DE DOOD HET NIET MEER WIST'
OVERLEVERING T Balans. Algemeen jaarboek der Nederlandsche kunsten 193o-1931. Red. D.A.M.
Binnendijk e.a. Maastricht, ^ 1[januari 93 I I ^ P.
6z.
, M I Manuscript ko pl ij D I H 1.
P I Proef D I H-2.
D I Afvaart, ^ P 3
8.
P 2 Eersteroef P D 2, ^ H-57.
P3 Tweederoef p D 2, ^ H- S58.
D 2 Oude cr y to g amen,p 3 o.
M 2jKo Kopij i D 3 H-122.
D3 Verzamelde ^ ^ gedichten, ^ P446.
7 2

DATERING Vóórseseptember 7 i o
p 93
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a zw inkt, b bl-gr g inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES P2 aedrukt g b ^ potlood p
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M I a > Bevrediging gg M I b-D3
4 hare > haren D I -D3
6 onontkoombaar > onontkoombaar P 2 a > [onontkoomba]re P 2 b-D3
COMMENTAAR I Zie' 4
`Maar ik heb eenmaalgeloofd,' noot I.
[116] KLEINE ODE AAN HET WATER
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
73
T Balans. Al gemeen ^jaarboek
der Nederlandsche kunsten 1930-1931. Red. D.A.M.
Binnendijk e.a. Maastricht, [januari I I ^ 1 93 p. ^ p 79.
M T Manuscript, p ^ kopij pl D I , H I.
P T Proef D I ^ H z.
D 1 Afvaart, .
^ p 45.
2 I
M * Manuscript, in exemplaar p oorspronkelijk collectie M. van Loggem.
p ^ P ^ gg em
P 2 Eersteroef D 2, H- 57.
P ^
P3 Tweede roef D 2, H-58.
p }
D 2 Oude cr y to g amen ^ p p. 37.
M3 Kop P1 D3 ^ H-I22.
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 53.
Vóór se september I 7 p 93 o
T
I Zie' 4 `Maar ik heb eenmaalgeloofd,' noot I.
2 M 2* is een afschrift, dat Achterberg g in i 95o heeft gemaakt g voor Manuel van
Lo gg em. In diens exemplaar p van D I schreef Achterberg g de ggedrukte
versie van
ditedicht g over, ongetwijfeld ^ g 1 met het oog g op p de grafologische g g belangstelling g gvan
Van Loggem. gg Het exemplaar p bevindt zich thans in privébezit. p
3 Zetfout in P T -D I r.: S ten teng i. P.v teug g (in een brief van z 2 maart i 944 wees
Achterberg g – in verband met een geplande gp clandestiene herdruk van D I – Van
Dishoeck op p deze 'ergerlijke g 1 drukfout .... Die n is wel even om te draaien?' De
herdrukin g gniet door (zie 4..I Sgg . De fout is door Achterberggecorrigeerd g in
M2*
4 Ditedicht g is vertaald in het Frans door H. Deluy Yen
E. Lauf.
5 Literatuur over hetedicht: g
Piere > J. de, `Achterbeis g "Kleine ode aan het water".'

I I `SOMS ZIJT GE IN MIJ TERUGGEKEERD'
7 J J
OVERLEVERING MI
PI
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
DI
Pz
P3
D2
Mz
D3
LEESTEKST MI
Manuscript, kopij D I H I.
p ^p l ^
Proef D', 2.
^
Afvaart, ^ p. p 48. 4
Eersteroef p D2 ^ H- S7.
Tweederoef p D 2, ^ H-58.
Oude y cr to g amen ,p4 p. o.
Koppl ij HI 22. D3,
Ue ^amelde ^gedichten, ^ p. p S56.
6
Eind 193o
MI
M I a zw inkt, b zw inkt (in de hand van R. Houwink)
P 2 aedrukt g b ^p potlood
Titel [ontbreekt] > Tegenwoordigheid M I b-D3
3 zijne > zijn D I -P 2 a > zijne 1 P 2 b-D3
4 donkere > donkre D I -D3
I De datering g van I 7I `Somszijt e gin mij J teruggekeerd' ^ tot en met 12 9 `Een kou
die mij J herinnert dat ik niet ^al sterven' ^ is gebaseerd g op p de ontstaansgeschiedenis g van
Afvaart. Zieen 3^4 4 4.2. 4
2 Zetfout in PI -D', r. I: terru ekeerd i..v teruggekeerd
[118] `DE DOODE REGEN HEEFT DE PLAATSEN AANGETAST,'
OVERLEVERING M I Manuscript, kopij D I H- I.
p ^ p l ^
DATERING Eind 1 93 o
93
74
Pl Proef D I ^ II 2.
D' Afvaart, , p. p 49.
P 2 Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P3 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D 2 Oude y cr to ^ amen ,p4 p. 41.
M 2 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 57.

VARIANTEN EN
CORRECTIES
AI' a zw inkt, b bl-gr inkt (in de hand van R. Houwink)
g
Titel [ontbreekt] > Herinnering b-D3
g
COMMENTAAR I Zie I I 7 `Soms ^Jg i t e in mij J ^ teru ^ ekeerd' , noot I.
[119]
`OP UW OPNIEUW BEWEGEN WACHT'
OVERLEVERING T De vrije bladen 8 (mei I 93 I
^ p. p 114.
M' Manuscript, p ^ kopij Pl D I ^ H-1.
P l Proef D I ^ H2.
D I Afvaart, ^ p. p 552.
DATERING Eind 1930
93
LEESTEKST T
P 2 Eerste p roef D 2, ? H- 57.
P3 Tweederoef p D 2, ^ H- 58.
D 2 Oude y cr to g amen ^ p. p 44.
M2 Kopij
p
D3 PÍ-I22.
l ^
D3 Ue amelde ^ gedichten, ^ ^ p.
6o.
VARIANTEN EN MI a zw inkt, b bl-gr g inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M I a> Doodenwacht M I b-D3
2 heldere > helderen D I -D3
8 stro ewit > een stro ewit P I -D 3
7 g
8 uren, > uren M I -D3
12 wil > wil M I -D3
COMMENTAAR I Zie I i 7`Soms
zift ^g e in mij mij,
teruggekeerd' noot I .
2 0Op 9 oktober I 93 o schreef Achterbergg aan Roel Houwink ouw dat D.A.M. Bi Binnen- -
dijk 1 hem om gedichten g voor De vrij J e bladen gevraa gd
had: `Zoudt U denken dat
bijgaande lggverzen
in aanmerking kunnen komen?' Het is niet bekend welke ge
-
dichten Achterberg g bij l deze brief insloot en evenmin wanneer hij zijn bijdrage l g
aan Binnendijk Binnendijk ggestuurd heeft. In de mei-aflevering g van 93I I werden drie ge-
dichten van Achterberg g opgenomen. pg Zie verder 3.4.4.
I 20 `LOOPENDE OVER DE DOOD TE DENKEN'
OVERLEVERING T De vrije bladen 8 (mei I i p. I i.
J 93 ^p 4
7S

DATERING Eind 1 93 o
93
LEESTEKST T
Manuscript, kopij D I H-1.
p ^p l ^
Proef D I H 2.
^
Afvaart, ^ p. p 56. S
Eersteroef p D2 H- 57.
^
Tweede proef D 2 , ^ H-5 S 8.
Oude ^ c to ^amen ^ p p. 448.
Kopij p D3 H-I22.
l ^
Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. 664
4
.
VARIANTEN v EN MI a zw inkt, b bl-gr g inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
M'
PI
DI
P2
P3
D2
MZ
D3
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M' a> Hoop M I b-D3
I de > den D I -D3
COMMENTAAR 0 I Zie I 7I `Somszijt e g in mij teruggekeerd' noot I. J^
2 Zie [I 9I `O uw o nieuw bewe g en wacht' , noot 2.
I2I LIGGENDE ONDER EEN BOOM
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
76
T De vrije bladen 8 (mei I I p. I I 5.
J 93 ^p S
M I Manuscript, p ^ kopij P1 D I , H I.
Pl Proef D I ^H2.
D I Afvaart, ^ p . S 8.
P 2 Eersteroef p D2 ^ H-57.
P3 Tweederoef p D2 ^ H- S 8.
D2 Oude c to amen p. o, ^ ^ ^ p S
M 2 Kop Pl
D3 H-1 22.
^
D3 Verzamelde gedichten, edichten p. 66.
Eind 193o
T
I Zie [I 1 `Soms zijt ge in mij teruggekeerd' noot I.
2 Zie` 9`O uw opnieuw bewegen 8 wacht' noot 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Duits door J. Piron ( 3 x).
4 Schrijffout in M I 1 r. 2: hoofd, i. i.p.v. .v hoofd. direct gecorrigeerd g g door Achterberg). g

I22 `AL DEZE ZACHTHEID IN MIJN AVONDBED'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI Manuscript, p ^ kopij pl D I , H-1.
P I Proef D I ^H
z.
D' Afvaart, ,p59. .
P 2 Eersteroef D 2 , H .
p ^ 57
P3 Tweederoef D 2 , H-58.
p ^
D2 Oude cr to amen p. I.
y ^ ^ p 5
M 2 Kopij P1 D3 ^H-122.
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 67. 7
Eind í93o
MI
M I a zw inkt, b zw inkt (in de hand van R. Houwink)
P 2 aedrukt b otlood
g p
Titel [ontbreekt] > Slaap M I b-D3
p
2 iedere > iederen DI-D3
I I totdat > tot dat P I -D I > tot dat P 2 a > [totdat] P 2 b-D 3
I I droomen > droom P I -D I > droom P 2 a> [drolmen P 2 b-D3
COMMENTAAR I Zie[11 7 ] `Soms i't ge in mij teruggekeerd' noot 1.
I2 `MISSCHIEN LIGT UW LICHAAM WEER BIJ MIJ'
3 J J
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
77
M1 Manuscript, kopij D I H-1.
p ^ p l ^
P I Proef D I H 2.
^
D' Afvaart p. 6o.
,p
P 2 Eersteroef D 2 , H-57.
p ^
P3 Tweederoef D 2 H-58.
p ^
D 2 Oude cr to amen p. 5 2.
y g ^ p s
M 2 Kopij D3 H-122.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 68.
^ g ^ p
Eind í93o
M'
M' a zw inkt, b zw inkt (in de hand van R. Houwink)
Titel [ontbreekt] > Ontwaken M' b-D3

2 deze > dezen D I -D3
6 de > den D I --D3
8 deze > dezen D I -D3
COMMENTAAR I Zie I I ^`Soms ^ i t ge in mij ^ teruggekeerd' ^ , noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P.K. King. g
[12 41
`DE AVOND VO V VALT GRONDZWART ONDER DE STERREN,' ,
OVERLEVERING MI Manuscript, p ^ kopij P1 D I , H-1.
PI Proef D i ^,
z.
DI Afvaart . 6 I.
,p
DATERING Eind 1930
93
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
P2 Eersteroef p D 2 , ^ H-57.
P3 Tweederoef p D 2 ^,
H-58.
D2 Oude cr to amen p.
y^ ^ p S 3.
M2 Kopij p D3 H Iz2.
l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 69.
^ g ^ p 9
MI
I zw inkt zw inkt (in de hand van R. Houwink
M aw b)
Titel [ontbreekt] > Gezicht M I b-D3
ast eweest; > vast geweest; P I -D 3
7 v g ^ g
COMMENTAAR I Zie [i I `Soms i t e in mij teru ekeerd' noot I.
7 ^J^ J ^ ^
IS2
`TOEN HAAR GESTALTE ZICH IN MIJ MI HERSTELDE'
OVERLEVE
OVERLEVERING RI M Manuscript, p kopij , p ^ Afvaart (doorgehaald), H I.
DATERING Eind 1 9 3o
93
LEESTEKST M
I
COMMENTAAR AAR Zie I I 7] Soms ` i ^J8 t e in mij J teruggekeerd' , noot I. Dit gedicht
en 1 26 `Bi' het ver-
laten luisteren naar radio beneden ma ^ staan in de kopij pl voor Afvaart op p hetzelfde
7 8

lad als I 4z `'De avond valt grondzwart ^ ro ^ onder de sterren'. ^ D e twee gedichten g werden
afzonderlijk 1 doorgehaald g en zijng
zijn ongepubliceerd ebleven.
[126] 'BIJ `BI HET VERLATEN LUISTEREN NAAR RADIO BENEDEN MIJJ '
ovERLE vERING M Manuscript, p, kopij p^ Afvaart (doorgehaald), H i .
DATERING Eind 1930
93
LEESTEKST M
VARIANTEN EN M a zw inkt
CORRECTIES
M a Parijs, New-York, Kalundborg Europa,
4 >> > g^ p,
a o en Euro a
p,
COMMENTAAR I Zie[125] `Toen haar gestalte g ^zich in mij J herstelde' noot 1.
2 `DEZE NACHTREGELEN ZIJN VOOR U'
7 J
OVERLEVERING MI Manuscript, kopij D I , H-1.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
79
P'
DI
Pz
P3
DZ
M2
D3
p ^ pl
Proef D I ^ H z.
Afvaart,
^ p p. 6 4.
Eersteroef D2 H-57.
p ^
Tweede roef D p 2 ^ H-5
5 8.
Oude cr to amen y p. 6. ^ ^ p 5
Kopij D 3 H-122.
p l ^
Verzamelde edichten p. 72. z
^ ^ ^ p 7
Eind 1930
MI
M I a zw inkt, b zw inkt (in de hand van R. Houwink)
Titel ontbreekt > Nacht-woorden M' b-D3
16 laatste > laatsten P I -D3

COMMENTAAR I Zie[11 7 ] `Somszijt ^e in mij J j teru g8 ekeerd' , noot i . Dit gedicht
staat met i 28 `Ik
denk aan u' en[129]Een 9 kou die mij J herinnert dat ik niet ^al sterven,' ^ op p het laatste
blad van de kopij p l voor D I . De gpg gedichten worden hier opgenomen in de vol - g
orde van M I . In een later stadium heeft Roel Houwink de volgorde g gewijzigd. g 1 g
2 Zetfout in P I -P 2 > r. io: verheldere, i. i.p.v. .v oerheldere, ^ (in P z met ppotlood gecorri-
g eerd , vermoedelijk eerst in verkielde rd ^ e (in onbekende hand; deze correctie
werd uitgegumd) uit umd e en vervolgens g in o erheldere ^ (mogelijk g l in de hand van Achter-
berg)).
I2ó `IK DENK AAN U'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREEP
M I Manuscript, p ^ kopij pl D I , H-1.
P I Proef D 1 ,11- 2.
D I Afvaart ,pp.
62.
P 2 Eersteroef p D2 , H-57.
P3 Tweederoef p D z , H-58.
D 2 Oude cr y to ^amen ^ p. p 54.
M 2 Kopij p ) D3 H I22.
^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ,p p. 7o.
Eind 193o
MI
g0o en. < oogen gen
VARIANTEN EN M' a zw inkt ,)
b zw inkt (in de hand van R. Houwink
CORRECTIES P2 aedrukt g b ^ potlood p
Titel [ontbreekt] > Wederkomst M I b-D3
7 't > 't P z a> het P 2 b-D3
9 dood kussen > [dood] wilt kussen M I b-D3
COMMENTAAR I Zie[12 7 ] 'Deze nachtregelen zijn voor u,', noot 1.
[129] 9 KOU DIE MIJ J HERINNERT DAT IK NIET ZAL STERVEN,'
OVERLEVERING Ml Manuscript, p ^ kopij p) D I , H I.
P I Proef D I , H 2.
D I Afvaart, ,p . 6. 3
80

DATERING Eind 193o
93
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
P2 Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P3 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D 2 Oude y cr to ^ amen ^ p. p 55.
M 2 Kopij p D3 H I22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 7I.
MI
M I a zw inkt, b zw inkt (in de hand van R. Houwink)
Titel [ontbreekt] > Eeuwigheid M I b-D3
COMMENTAAR I Zie [1271 'Deze nachtregelen zijn voor u' noot 1.
130 IN UW BLOED
OVERLEVERING T De stem IT 1 ' uli au $^ stus 93 I I ^p73 p. 70 3 .
M' Manuscript, kopij D I H I o.
p ^p l ^
D I Eiland deriel p. I.
^, p 4
D 2 Cr to amen I p.
yg ^ p43•
D3 Cr to amen 2 p.
yg ,p7.
M 2 Kopij Pl D4 ^H
I 22.
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p p. 778.
DATERING VÓÓr 2I februari 1931
93
LEESTEKST T
COMMENTAAR I 0 Op2 I februari I 93 I schreef Achterberg gaan
Roel Houwink: `Zooals U aanried
stuurde ik verzen naar Coster ... '. Op p 8 'uli 1 kon hij hijmelden: `Reeds ontving gik
de drukproef p van Sverzen
voor "De Stem" én hiervan: "In uw bloed", was al
eerderehouden g . Alleen het vierregelig g gvers: "Een roos..." werd niet o pg eno-
men.' Mogelijk g l heeft I 3o `In uw bloed' behoord tot Achter eerste gs
inzen-
dingij g De stem in 'uni I 0. Met het gedicht `Een roos...' 'is
wellicht 2 I
bij 1 93 g S
`Vincent' bedoeld, maar hiervoor zijn verder geen aanwijzingen. Zie verder .I.
g l g S
[I31] `NU IK HIER LOOP, IK WEET HET NIET WAAROM,'
>
OVERLEVERING T De stem II uli 1 aU gustus 93 I I p. ^p74 7 04 .
ó I

OVERLEVERING
M I Manuscript, kopij D I H I o.
p ^p l ^
D I Eiland deriel ^ ^ p p. I S.
D z Cr y to amen g i ^ p. . 44.
D3 Cr to y amen ^ z ^ pp.
8.
M 2 Kopij D4 H-122.
p l ^
D4 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. 79. p 79
DATERING Vóór 2I februari 1931
93
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a br inkt, b br inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M I a> Nu ik hier lo0 p ... M I b-D4
7 zichzelve > zich zelve D I -D4
COMMENTAAR I Zie [13o]`In uw bloed', noot I.
2 Zetfout in D II -M z r. 2: Zie i..v i.p.v. zie ^ (in M I is de ^aan de grote g kantt gesc
hr e-
ven wat de zetfout in D I verklaart).
[132] `WANNEER IK BIJ U BEN GEBRACHT,'
J
T
MI
DI
PI
PZ
D2
Mz
D3
De stem I Iuli au ustus I I i g 93 ^ p. p 74 o.
Manuscript Eiland der ziel (doorgehaald) H I o.
p ^ g ,
Morendo ,p.II.
Eersteroef D 2, H-57.
p
^
Tweederoef D 2, H-58.
p
^
Oude cr to amen p. 6 .
yp ^ ^ p 7
Ko Kopi' D 3 H-12.2.
^
Verzamelde edichten
^ g ^
DATERING VOór 2 I februari 1931
93
LEESTEKST T
p p. 3 08 .
VARIANTEN EN MI a br inkt, b br inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
8 2
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M' a > De laatste nacht M' b > Einde DI-D3
3 gewacht? > gewacht?, DI
4 ik het met > ik met PI-D3

COMMENTAAR I Zie[13o]`In uw bloed', noot I.
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen Pg in Eiland der ^iel.
In een
later stadium werd het blad met ditedicht g in het manuscript p van de bundel
M I doorgehaald g (zie verder 7.1-7.3).
3 Ditedicht g werd, onder de titel `Laatste nacht', door Jan Vermeulen genoteerd g
in een voorlopige lijst 1 van de inhoud van Morendo D I . In een, eveneens door
Vermeuleneschreven g latere , inhoudsopgave Pg van de bundel werd voor het eerst
de titel `Einde'ebruikt g (zie verder 21.2.4).
[133]
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
X134]
DRONKEN NACHTLIEDJE
OVERLEVERING T De stem II ulI aU ustus I I 0.
a g 93 ^ p. 7 S
M Manuscript Eiland der ziel (doorgehaald) H I D.
p ^ g
Vóór 2I februari 1 93 i
93
T
I ZieI 3o
`In uw bloed', noot I.
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in Eiland der ziel. ^ In een
later stadium werd het blad met ditedicht g in het manuscript p van de bundel (M)
door doorgehaald g (zie verder 7.1 -7.3).
3 Begin g 949 I heeft Achterberg g dit ggedicht en I 34 `Door een chauffeur omver gereden' g
samengevoegd tot één ggedicht, ^ 822 `Dronken nachtliedje' (zie verder het apPa- raat aldaar).
`DOOR EEN CHAUFFEUR OMVER GEREDEN'
OVERLEVERING T De stem I i j 1 uli au ^stus I 93 I á p 7 0. S
M Manuscript P Eiland der
^iel
(doorgehaald), H- I o.
DATERING Vóór 2I februari I I
93
LEESTEKST T
VARIANTEN EN M a br inkt, b br inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
8
3
Titel [ontbreekt) > [ontbreekt] M a > Ik heb den tijd... M b

COMMENTAAR
X135]
I
MI
T-MZ
DI-D3
2 MI
T-Mz
DI-D3
I Zie[13o]`In uw bloed', noot I.
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in Eiland der ^iel.
In een
later stadium werd het blad met ditedicht g in het manuscript P van de bundel (M)
door doorgehaald g (zie verder 7.1 -7.3).
3 Begin lis 1949 949 heeft Achterberg gdit gedicht g en I 3 3 `Dronken nachtliedje' nachtliedj' l samen -
evoe gd tot één gedicht, g ^ 822 `Dronken nachtliedje' nachtliedje'(zie verder het apparaat Pparaat
aldaar).
`IN DE ZON IS DE DOOD BEGONNEN,'
OVERLEVERING M I Manuscript, uit correspondentie R. Houwink, ongedateerd.
P^ p ^ g
T Opwaartsche wegen (I april I I g 9 p. 61.
P 93 ^ p
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, H 2o I.
> >
D I Sintels p. 22.
,p
Pl Eersteroef D 2, p ^ H-57.
P 2 Tweederoef D 2, H-58.
P
^
D2 Oude cr y to ^ amen ,pp.
I 2 I.
M3 Kopij HI 22.
Pl ^
D3 Verzamelde edichten p. 362.
^ ^ ^ p 3
DATERING Vóór 2I februari 1931
93
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI-T
Mz
3
4 Ap
84
DT-D3
MI-A4-2
DI-D3
T-D3
MI
M I a br inkt
M 2 aemachine b bl potlood (in de hand van J. Vermeulen)
^ ^ p
ontbreekt
a
b Zwarte Lente
I I lente
In de zon is de dood begonnen
g
hij heeft het zoete vreten aangevangen
1
I I,
Hij I 1 .
de warme velden worden donker overronnen.
De
Wij loo pen nu met vrome voeten over naakte ween g
I 1.

S
MI
T-MZ
DI-D3
6 MI-M2
8 MI
9
I 0
I I
D'-D3
T-D3
MI
T-D3
MI
MI
COMMENTAAR
en zijn van zijne majesteit doorzeen
J zijne majesteit g
ergens g is er een onderspit pggedolven.
Er gens
haar bloed te menen met de zwarte zonnen
g
a die van de zomen van ons bloed zijn opgestegen.
J
a [ [zo]o[men] [
M I r. Io–I I:
De lente is een spelend kind
p
dronkenemaakt en overrompeld.
g P
T-D 3 r. I0 :
0 lente, zon-bedronken en door donker overrompeld.
p
M2-D3 I van I
[Hier eindigen T D 3
g
I M I is afkomstig g uit de correspondentie p van Achterberg gmet
Roel Houwink.
Achterberg g heeft het handschrift gestuurd g nadat hij het bericht omtrent plaatsing p g
in Opwaartsche wegen ^ ontvangen g had, ^ want rechtsbovenaan M I noteerde hij: `0 Pw.
We Wegen.'. en.'. pOp 2I februari I 93 I schreef Achterberg gaan Houwink dat hij hijeen
aantal
gedichten g aan waartsche wegen ^ had gestuurd. g Van deze inzending g werden dit
gedicht g en 16 3 'Gil. J wist, dat ik niet anders was' > gp e ubliceerd in de april-aflevering.
Zie verder .I.
S
2 M 2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd afschrift van T, afkomstig uit het
g ^ g
materiaal voor dee gplande bundel Balans (zie I 4. M 2, ^ r. 6 een onder it gedolven ^
is door Vermeulen onderstreept. P Achter deze reel g schreef hij: 1 `St' • het is niet
duidelijk Uiteindelijk wat dit betekent. Uiteindelijk heeft Achterberg g het gedicht g onderge- ge-
bracht in Sintels (zie 5 zo). Blijkbaar J was Jan Vermeulen hiervan niet op p de hoog- g-
te want later overwoog g hij nog het gedicht te bundelen in Morendo (zie 21).
hij g g
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g3
door H. Koningsberger x en in het
Italiaans door G. Prampolini. p
[1361 `GIJ WIST, DAT IK NIET ANDERS WAS'
J >
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen (I april I I p. 6z.
g 9 p 93 ^ p
8 5

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel T-M' [ontbreekt]
D I -D3 Belijdenis
I T
MI-D3
2 T-D'
PI-D3
M' Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H zo I , .
D I Morendo
,pp.
I 8.
P I Eersteroef D p 2 H-57.
^
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D 2 Oude cr to amen p.
y g ^ p 74.
M 2 Kopij D3 H-I22.
P1 ^
D3 Verzamelde gedichten, p. I .
^ g ^ p 3 5
Vóór 2I februari 1931
93
T
P I aedrukt b potlood, c bl ballpoint (in de hand S. Heynemann)
g ^ p } p Y
Gij wist dat ik niet anders was,
I
0
dan wat ik worden zou met u
3 T-MI gij hieldt mij aan uw hart en schuw
DI ^ I hield i
P' a
b [ ] [hiel]dt [ [? na dt]
c [ ] [hiel]dt [ (? geschrapt]
P2-D3
4 T-D' beleedt ge in uw heerlijkheid ,
P I -D 3 i 1°
S
dati' niet anders had verwacht •
gl
i I hadt 1 i
ge I had I i
7 T- M' te bloeien staat uw schoon lichaam
D'-D3 1
9 T en met uw ziel tesamen raakt
M I1 tezamen
D I I tesamen
P I a
b [? bij J s van tesamen]
c ?eschra g t
P2-D3
86
T
M'
DI
PI-D3
o

I 0 T iedere maal
M I 1 I0
DI-D3
COMMENTAAR I Zie[135] `In de zon is de dood begonnen,' noot i.
2 M 2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van T, ^ afkomstig stl uit gu
t het
materiaal voor dee gplande bundel Balans (zie I . 4Volgens g aantekeningen g op o
M 2 is ook overwogen g het gedicht g in Heul op p te nemen (zie i6 . Uiteindelijk Uiteindelij is
g in Morendo. Zie verder 21.
3 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. l
I 'TERWIJL HIJ ONDER DEN VLEUGEL SLIEP'
37 J J
OVERLEVERING T De vrije bladen 8 '
l
uli I 93 I ^ p. p 20 7.
M I Manuscript, kopij D I H pl , I o.
D I Eiland der iel . I z.
^ ^ P
D 2 Cr y to amen i p. I.
^ ,p4
D3 Cr to amen y g 2 , p. p S.
M 2 Kop p D4 H-i 22.
l ^
D 4 Verzamelde gedichten, p. 76.
^ g ^ p 7
DATERING VóórI maart I I
3 93
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > Eine kleine Nachtmusik M I -D4
COMMENTAAR I Achterberg g heeft vanaf eind I 93 o een aantal malen gedichten g ingestuurd g bij De
vrije bladen (zie ook [119] uw opnieuw bewegen wacht' noot 2), onder andere nog
87
in februari 1 93 1. Op 3 I maart I 93 I schreef hij hij aan Roel Houwink: `Ma 'Magik
U de
thanseretourneerde g zending gnaar de Vrije Bladen nog g eens zenden? .. , De
rood-gestipte verzen werden aangenomen, g 't eerste (dat over Mozart's Kleine
Nachtmuziek onder belangrijke g l wijze lgg? in die 't vers wel niet anders dan ten
goede kan komen notities zijn l van Marsman). Marsman schreef over deze
zending g aan Binnendijk: "Het is zeer curieus werk, v tegelijk g l erg gslecht en fasci- nee
rend". Ik hoop, p^ ik dat mag, gr mogen g doorgaan.' g De manuscripten p die
Achterbei Achterberg bij lde brief voegde, g i zijn niet overgeleverd. g De 'aangenomen' g gedich
-
tenI 37 'Terwijl ^ hij J onder den vleugel g slie ' tot en met I 39 `Gekwetst in de onuit
s reekbaarheden' ^^ werden in de juli-aflevering l g van D e vrije ^ bladen gepubliceerd

onder deezamenlijke titel `Verzen' en met de nummers `I' tot en met `III'. Zie
g 1
verder .1.
S
2 Ditedicht is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij.
g 1
3 Literatuur over hetedicht:
g
Kannemeyer, .C. `Twee "musiek"- gedi e van Gerrit Achterberg. g
Reimerink j J., 'Achterberg gen
de klassieke muziek.'
Sande, > J. van de, `Mozart door Achterberg g vertolkt.'
Vries, > H. de, `Twee Mozart-portretten.' p
[13 8 1 `HET LAND WORDT INGEKORT OP DOOD EN DIERBAARHEDEN''
OVERLEVERING T De vrije bladen 8 uli 1 1. 20 .
) 93 ^ p. 7
M I Manuscript Eiland der ziel (doorgehaald), H i o.
p ^
D' -2 Osmose' - 2 p. 1 .
^ p 3
D3 Cr to amen' p. 18i.
y ^ ^ p
D4 Cr to amen 2 p. 1 .
y ^ ^ p 39
M 2 Kopij DS HI22.
p l ^
D5 Verzamelde gedichten, p. z o 8.
^ ^ ^ p
DATERING Vóór1 maart I I
3 93
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a br inkt, b br inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M I a > Eenmaal nog M I b >
Het land wordt ingekort... DI-D5
COMMENTAAR I Zie'
37 'Terwijl hij onder den vleugel g sliep, noot 1.
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in Eiland der ziel. ^ In een
later stadium werd het blad met ditedicht g in het manuscript p van de bundel
M I doorgehaald g (zie verder7.1-7.3).
[139] `GEKWETST IN DE ONUITSPREEKBAARHEDEN'
^
OVERLEVERING T De vrije bladen 8 l I 93 I ^ p. p 20 7.
M I Manuscript p Eiland der iel (doorgehaald), H I o.
^
M 2 Eerste oscri pt D I H-26.
^
M3 Tweede tYposcri pt ^ kopij p l D I , H. H-5 S
88

P' Eersteroef p D' ^ H-57.
P 2 Tweederoef p D' ^ H-58.
D T Inertie Oude c ^ to ^amen ^ p. P 112.
M4 Ko i' p) D2 H-122.
^
D 2 Verzamelde ^ gedichten ^ p. p 353•
DATERING Vóór1 maart ][93I
3
LEESTEKST T
VARIANTEN EN M' a br inkt, b br inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
COMMENTAAR
[140]
Titel (ontbreekt) > [ontbreekt] M' a > Gekwetst M I b > Gekwetst... M2-D2
I Zie I 'Terwijl hij onder den vleugel sliep' noot 1.
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in Eiland der ^iel.
In een
later stadium werd het blad met ditedicht g in het manuscript p van de bundel
M' doorgehaald g (zie verder7.1-7.3).
TREINCOUPÉ
OVERLEVERING T De stroom 2 S) 'uli I 93^p 1 p. 4•
D'- 2 Osmose'- 2 ,p4 . o.
D3 Cr y to g amen' ,p . 22 9.
D4 Cr y to gamen 2 ^p . 18 4.
M Ko pi' l D S H- I 22.
^
D 5 Ue ^amelde ^edichten ^ p . 2 S1.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
89
Vóór z juli I 1
S) 93
T
3 te samen > tesamen D3-D5
8 en iklimlach > en limlach D' g g
-D 5
I Dit is het eersteedicht g van Achterber gdat in D e stroom gp e ubliceerd werd.
Wellicht heeft Achterber g het in gestuurd o paanraden
van Roel Houwink die tot
de vaste medewerkers van dit `Vri'zinni 1 ggodsdiensti gweekblad' behoorde v g1.
ookI I 4`Tochten...' noot ^ i . Onder het edicht g staan alleen Achterber gs
initialen
`G.A.' . Zie verder.I. 5

I
2
[I4I1 TOCHTEN...
OVERLEVERING T1 De stroom I augustus g I 93I ^p p. 3•
T2 De nieuwe stem I (februari 1946),. p 59 I .
P l Proef D I , > collectie K. Vermeulen, > H-29.
D I Existentie, ^ p. p 2 4.
P 2 Eersteroef D 2 , H-88.
p ^
P3 Tweederoef p D 2 , H-89.
^
D 2 Cr to amen III, y ^ p. I o.
^ p 3
M Koi'D p
3 HI22.
l ^
D3 Verzamelde edichten p. 61.
^ ^ ,p 5
DATERING Vóór 26uli I I
1 93
LEESTEKST P
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Reekstitel T 1 [ontbreekt]
T2Verzen aan eengestorvene
P'-D3 [ontbreekt]
Titel TI Tochten...
T2-D3 Transmissie
6
TT
T2-D3
T'
T2-D3
Tochten die met mijn bloed beginnen
l ^
Stemmen, I I in
maken zich roekeloos los
er uit I 10
3g
TI -D3 om in de dunne zenuwen te zingen.
T I [geen stro ewit
3/4
T2-D3 [strofewit]
TI - 20 gelukzaligheid, dien jubel af te dwingen
4 g g^ jubel g
PI-D3 I I die
5 TI
T2-D3
van knoop p tot knoop, p^ totdat hij hijzwevend
wordt
T I , r. 6:
TIom eens, o blind heelal, in haar te trillen.
T2-D3, r. (6)—(7):
7•
(6) T2-D3 om ergens teen haar te trillen
g g
90

(7) T2-D3 2- 3 die ie ddan
weer levend wordt.
COMMENTAAR
[Hier eindigen T2-D3]
142 MIDDERNACHT
I'n Ee dag dna g de verschijning l gvan zijn zijneerste bijdrage l g in De stroom (zie I 4o
`Treincou p ' ' e noot no I schreef Achterberg gaan Roel Houwink: `Ik heb Uw aanwij1
-
zin gdankbaar
opgevolgd, en zond vier gedichten g naar "De Stroom"; , ik hoop, ,
dat er wat van terecht mag g komen ... ' 26 juli lg
1931). Van deze vier gedichten
wwerden er drie gp geplaatst in de rubriek `Liederen en g gebeden': 4 I I `Tochten...' ,
[142]`Middernacht' en i 43 `Vuurtoren'. Welke het andere ingezonden g gedicht g is
geweest, g , valt niet meer te achterhalen, , tenzij het I 4o `Treincoupe P is geweest. g
2 Deewi'zï g l de g versie van dit gedicht g heeft Achterberg, g^ samen met een groot g
aantal 1 anderegedichten, apop 6 december 1945 X45 aan N.A. Donkersloot gestuurd g ter
ppublicatie in De nieuwe stem. Van deze verzameling g werden twaalf gedichten g in de
februari-aflevering b g van I 94 6 opgenomen, pg onder ^ de gezamenlijke g 1 titel `Verzen aan
eengestorvene'. g Zie verder 22.. 3S.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door S. Wiersma.
OVERLEVERING T De stroom I augustus $^ I 93 I p. p [31. ^
D I Dead end ,p.
26.
D 2 Cr yg to amen i ,p4 p. 141.
D3 Cr y to g amen 2 ,pp.
I O I.
M Kopij p) D4, ? H I22.
D4 Verzamelde ^ ^ gedichten, ,p p. 7I
o.
DATERING Vóór 26uli 1 I
93
I
LEESTEKST T
INGREEP E Onder r. 8 is dezelfde regel g opnieuw p afgedrukt. g In de leestekst is dit niet over ge- ge
nomen.
VARIANTEN EN
CORRECTIES
5 gewoonte > gewoonte, D i
g g ^ -D4
7 middernacht ^ > middernacht: D I -D4 •^
7 ooggetuige,> ooggetuige; DI
COMMENTAAR I Zie I 4 I `Tochten...' } noot I.
9 I

[143]
VUURTOREN
OVERLEVERING T De stroom I augustus glI 93^p I I p. 3.
M I Manuscript, p ^pkopij D I H I o.
l ^
D I Eiland der ^= iel p. p I. 3
D 2 Cr to y amen g i ^pp. 42. 4
D3 C ^ to amen g 2 ^ p. p 6.
M 2 Kop p D 4 H-I22.
l }
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 77.
DATERING Vóór 26ull J I 93I
LEESTEKST T
INGREEP 2 zeldzaam < Zeldzaam
VARIANTEN EN
CORRECTIES
4
bijeen
gebleven, g ^ > bijeengebleven, l g M II -D4
COMMENTAAR I Zie [141]`Tochten... noot I.
2 Ditedicht is vertaald in het Frans door H. Deluy.
g Y
[144]
OM EEN DONKER LICHAAM
OVERLEVERING M I Manuscript, P} oorspronkelijk p l in brief aan R. Houwink, ^ 24 4 augustus g 93 I I.
T Het korenland 8 (oktober 1931), 93 ^p p. 32
I.
Mz Manuscript Eiland der ziel (doorgehaald),H-io.
p ^
D '-2 Osmose' - 2 p. I .
a p 4
D 3 Cr to amen' . I s2—I g.
y ^ ^ p 3
D4 Cr to amen 2 p. 14o.
y ^ ^ p4
M3 Kopij D5 H-I22.
pl ,
D 5 Verzamelde gedichten, p. 20 .
^ g ^ p 9
DATERING VÓór 24 4 augustus g 93 I I
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
9 2
MI
2 voze > vooze T D 5
6 open, > open; D' -D 5

12 eeuwigheidje > met eeuwigheden D I -D5
g
2 2 samensloten > sloten D l -D S
I COMMENTAAR 0p 24 au augustus g I 93I schreef Achterberg gaan Roel Houwink: 'Op `0 Jan de
Groot's r t' vereerende s uitnoodiging ^gzond
ik "Om een donker lichaam" voor het
October-nummer van Het Korenland. U hebt het al eensezien g
• ik heb het iets
gewijzigd.' g l gPDeze eerdere versie is niet bekend. Het handschrift dat oorspronkelijk1
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[146]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
93
bij deze brief behoorde M I bevindt zich thans in privébezit. Zie verder .I.
1 ^ p S
2 Ditedicht zou in eerste instantie worden opgenomen in Eiland der iel. In een
g pg ^
later stadium werd het blad met ditedicht g in het manuscript p van de bundel
M Z doorgehaald g (zie verder7.1-7.3).
3 Zetfout in D 4, r. 15/16: [geen strofewit] i..v [strofewit] (in D3 valt het strofewit
samen met heta pgina-einde
.
GIJ DIE MIJ VOERT...
T 0 waartsche wegen g 9 1 september p I 93 I ^p p. 2 96.
DI Zevengedichten, ^ ^ p. p 8.
D 2 Verzamelde ed2chten 8
^ g , p. p kooi.
Vóór september P 1 931
T
I 0 Op2 I februari I 93 I schreef Achterberg gaan Roel Houwink dat hij gedichten g
naar onder andere Opwaartsche wegen g had gestuurd. g Of dit gedicht g tot die inzen -
din heeft behoord, ^is niet bekend. Zie verder S .1.
`EEN LICHAAM, LIGGEND IN DE NAAREN'
^ J
M Manuscript, p > in brief aan R. Houwink, 29 9 'uni l i 932.
Vóór 29 uni I 2
9l 93
M
I Ditedicht g is overgeleverd g in een van de brieven die Achterberg gin
de eerste
helft van 1932 93 aan Houwink schreef over de moeilijkheden moeilijkhede die waren ontstaan in
zijn relatie met Bep p van Zalingen. g Achterberg g schreef onder andere: `Uw edele

[ 147]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[14g]
bemoeiingen g met onze Liefde blijf ik ggedenken
met eerbied. Cathrien is dit:
Ivolgt volt het ^gedicht] Maar Bep p moet zijn een laatst, ^ blindelings gggelooven, ^ een hopen,
vol te mogen g houden' (2 9 'uni J I 2 93. Zie verder 5 .I.
DE VERLOREN ZOON
T Degids g 97.1v (oktober 1933), 933^p p. 22.
D'- 2 Osmose'- 2 ^ p p. 4o.
D3 Cr y to gamen' ^ p. p 228.
D4 Cr to y amen ^ 2 ^ p p. 18 3.
M KoiDSH122.
p l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 2 5o.
Vóór 29 9 l'uni
I1933
T
3 daar bij, 1^ > daarbij J^ D' -D 5
4 koestal > koestal, D'-D5
5 vaders, > vaders D' -D 5
Io I I stro ewit >een g stro ewit D' -D5
I Op 0 29 9 'uni J I 933 zond Achterberg g een onbekend aantal gedichten g naar De gids. g
Redactiesecretaris H.T. Colenbrander stuurde de bijdrage J ra ge vervol vervolgens g aan redacteur
M. Nijhoff, f ^ die op P4augustus g het volgende gen
advies uitbracht: racht: `Wat Achter- hter-
bergbetreft, g ^ waarvan wij reeds eerder iets opnamen P dat beter was dan dit, – ik
zou ditmaal alleen "De verloren zoon" willenlaatsen.' p Zie verder 5.2. S
2 Zetfout in D4, r. 1 o: meeri.p.v. p weer (niet ggecorrigeerd g in M). M
MOEDER I
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen I I I november 1 933 ^ pp.
281.
D'- 2 Osmose' -2, p. p 38. 3
D3 Cr y to ^amen' ^pp.
226.
D4 Cr to amen 2 , p. i81.
94
y ^
M Kopij D 5 H-122.
p J ^
D5 Verzamelde gedichten, p. 2 8.
^ g ^ p 4
p

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[1491
OVERLEVERING
95
Vóór november 1933 3
T
I Vrijdagmorgen; > vrijdagmorgen: DI-D 5
2 doen, > doen; D' -D 5
4 wat er van > wat van DI-D5
4 overbleef... > overbleef. D' -D 5
6 overleeft; > overleeft: D' -D S
7 ik ben een moordenaar, maar > wie ik ook werd, wij eten D I -D 5
8 eten wij1 die > de koek die D' -D
Zonda oren > zonda mor en D I -D S
9 Zondagmor g g
I I aangebroken; > aangebroken D I -D 5
g ^ g
I z evoel >gevoel D I -D 5
g , g
I Naar aanleiding g van de publicatie p van dit gedicht g en [149] 49 `Moeder II' in Op-
avaartsche wegen ^ is een ppolemiek ontstaan. Nadat het Utrecbtsch dagblad ^ op4
novem-
ber I 933 de ggedichten uit Opwaartsche wegen g ggeciteerd
had, verscheen in de krant
vannovember 9 een ingezonden g brief van een zekere `Kastelen'. Y Deze maakte
onder meer bezwaar tegen g de eerste regel g van dit gedicht, g ^ die bij bij hem gangg ver-
vlogen g herinneringen g [had] gewekt, g ^ die ik thans wensch uit te spreken p n.l. dat
mijn l nicht overhelde naar een blauwe Woensdagmiddag,terwijl terwijl mijn l neef meer
we had van een rooden Donderdagavond.' Roel Houwink schreef voor op-
weg g
avaartsche wegen een tegenartikel, waarvoor Achterberg hem op 27 februari I
g g ^ g P 7 934
bedankte: `Wat hebt U uit hetedicht g kunnen halen!! Toevalligerwijze las ik des-
tijds l in 't U.D. dat van Kastelen. Y 't Was wel een heel slappe pP borrel die hij daar
schonk ....' Zie ook[14499]Moeder II', ^ noot i en verder 5.2.
S
2 In deeriode p dat Achterberg gen Ed. Hoornik bezigg waren met de voorere bi-
dingen g voor de bundel Osmose, ^ opperde pp Achterberg g de mogelijkheid g l 18–I 4 49
`Moeder' nogmaals ^ in een tijdschrift
Pte publiceren. Op P z8 november 94 I o schreef
hij aan Hoornik: `De verzen "Moeder" zijn zijnvroeger g al in 0. Wegen g gp gepubliceerd;
hoewel ik ze iets veranderd heb nu, kun je ze nu niet meer in "Criterium" plaat
sen wel?' Zie verder.2.2. 9
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
4 Literatuur over hetedicht: g
Houwink, > R. `Bij 'Bij een gedicht g van Achterberg.' g
Kastele Y> n M.. `Literaire > kritiek.'
Veldstra, B. `Meer dan een moeder.'
MOEDER II
T Opwaartsche wegen g I I I november I 933 , p.
28 8 I.

D1-2 Osmose 1-2 , p. 39.
D3 Cr to y amen ^ l ^ p. p 22 ^.
D4 Cr y to gamen 2 ^p.
182.
M Kopij p l DS ^-I-I 22.
^
D5 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 2 49.
DATERING Vóór november 1933
LEESTEKST T
INGREEP 6 Ik < ik
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M aedrukt b aniline otlood (in de hand van D. Wolthers
g , P
2 sigaretten g > cigaretten g D i -D5
3 rooken. > rooken; D' -D 5
4 Ik zei: ik zal er morgen g > je moet er morgen g DI -Ma >
[jee moet er] vanaf [morgen] g M b-D5
S stoken. > stoken; D' -D5
6 Ik hoorde > horende DI-D5
7 nooit zou > niet kon D I -D5
8 vlak bij > vlakbij D I -D5
zijn COMMENTAAR I Zie[148]`Moeder I' ^ noot 1 en 2. In zijn ingezonden brief in het Utrechtsch da -
g g
I 501 NU IK...
blad vannovember 9 1 933 schreef Kastelen Y naar aanleidin g van dit gedicht:
`Dat
de dichter in de acht regels, g die dit vers bevat, viermaal met ik begint, g is een
kwestie van smaak, waar niet over valt te twisten.' Kennelijk heeft gAchterberg
zich deze kritiek aangetrokken, ^ ggezien de veranderingen g die hij
in Osmose heeft ft
aangebracht. g
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
3 Literatuur over hetedicht: g
Houwink, > R. Bi' l een gedicht g van Achterberg.' g
Kasteleyn,[M.J.],`Literaire kritiek.'
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen g I I (I december 1 93 3 p. 342.
^ P 34
M Typoscript, collectie J. Vermeulen, H
> 2o > I.
96
D I Zevengedichten, g ^ p. p 9.
8
D2 D Ue ^amelde ^ edichten ^ p. P 1002.

DATERING Vóór december 1933
LEESTEKST T
I i een door Jan Vermeulen vervaardigd afschrift van T afkomstig uit het
COMMENTAAR M is g ^ g
i 5 I HULSHORST
materiaalo voor de geplande g p bundel Balans. In de inhoudsopgave pg van deze bundel
staat hetedicht g niet vermeld onder de titel `Nu ik...'. Wel is er een titel `Paria I'
waarmee hoogstwaarschijnlijk g 11 dit gVolgens gedicht is bedoeld (zie 14.0. Vol ens aan-
tekeningen g op p M is ook overwogen g het gedicht g in Cel (zie I6. i) en Morendo (zie
5 ZI.2. 4 o pte nemen. Het gedicht g bleef tijdens tijdensAchterbeis gleven ongebundeld. g
OVERLEVERING T Werk. Het boek der on - rotestantsche letterkunde. Red.J.H. Eekhout.
Jg
's-Gravenhage, I 6 p. I .
g ^ 93 ^ p 34
M I Manuscript, kopij D I H- i o.
p ^p l ^
D I Eiland deriel p. 1 8 .
^ ^ p
D 2 Cr to amen l p.
y g , p 47.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M 2 Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan A. en E. Visser, 21 augustus I 6.
p ^ p 1 1 ^ g 94
D3 Cr toamen 2 p. II.
y ^ ^ p
M3 Kopij D4, H I22.
p l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, g ^ pp.
82.
Vóór 'uni I 6
1 93
T
I I bosschen: > bosschen,: M I
^
g g g g 933 g
Biografie, .I 6.
COMMENTAAR I Volgens een latere mededeling van Achterberg dateert dit gedicht uit I . Vgl.
97
p 4
2 0 Op18 maart i 6 93 vroeg Jan g H. Eekhout Achterberg om g `een drietal verzen'
voor Werk. Het boek der J^ on - rotestantsche letterkunde, ^ dat onder zijn zij redactie zou
verschijnen. De sluitingsdatum g was ggesteld p o i l'uni i 93 6. Achterberg gheeft
een
onbekend aantaledichten g gestuurd, g waarop ^ pEekhout hem vervolgens g (in een
on ongedateerde g brief) schreef: `Gaarne behoud ik voor W ERK 93 I 6 de verzen Huls -
horst Morgenmist g en In den regen. g Ik acht U een der allerbeste dichters die wij
bezitten! T.z.t. ontvangt ^u
de drukproeven.' p Afgezien g van de genoemde g gedich-
ten – zie ooki S2 `Mor Morgenmise g en i S3 `In den reen' g – werden van Achterbei
geen foto en enkele bio- en bibliografische g gegevens g g opgenomen. pg Zie verder
S•3.

I 52 MORGENMIST
3 0 Op2 1 augustus g i 94 6 stuurde Achterberg geen handschrift van dit gedicht g (M 2)
aan Ab en Edith Visser. In het weekend van 71 en 18 augustus gu I 946
hadden de
echtparen p Achterberg g en Visser elkaar voor het eerst ontmoet tijdens tijdensde vieringg
van de vijftigste l g verjaardag 1 g van Hendrik de Vries te Groningen. g Bij Jdie gelegen- g gen-
heid heeft Achterberg beloofd het handschrift te zullen sturen. In zijn brief
g 1
schreef hij: hij: `Huishorst is nu waarschijnlijk nog geerder in A'dam dan jullie.' 1 (Vgl. g
Achterberg-Visser, g ^ p77 .) Het handschrift is gedateerd g `2I-VIII 46'
en bevat de
opdracht `voor Ab en Eddis'. Het bevindt zich thans in de collectie R. Kuipers
p p
van het NLMD.
4 Zetfout in D I r. 10: veroude i.p.v. p oeroude
5 Ditedicht g is vertaald in het Duits door L. Kunz en R.W. Schnell/J. Walvis en
in het Engels g door M. O'Loughlin. g
6 Literatuur over hetedicht: g
Leek, Th. van der, `De dichter Achterberg.' g
OVERLEVERING T Werk. Het boek der 'on - rotestantsche letterkunde. Red. J.H. Eekhout.
J^
's-Gravenha ge, [I 6 p. I .
g ^ 93^p 33
M I Kopie manuscript, oorspronkelijk kopij D I H Io.
p p^ p 1 p l ^
D I Eiland der iel . I .
^ ^ p 7
D 2 Cr to amen I p. 46.
y ^ ^p 4
D3 Cr to amen 2 p. 10.
y ^ ,p
DATERING Vóóruni I 6
1 93
LEESTEKST T
M 2 Kopij D4,
p J ^
D4 Verzamelde gedichten, p. 81.
^ ^ ^ p
COMMENTAAR I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g dateert dit gedicht g uit 1934/1935.
2 Zie[I 5 1] `Hulshorst' noot 2.
IN DEN REGEN
OVERLEVERING T Werk. Het boek der on - rotestantsche letterkunde. Red. J.H. Eekhout.
J^
's-Gravenhage, I 6 p. 132.
g ^ 93 ^ p 3
M I Kopie manuscript, oorspronkelijk kopij D I H I o.
p p^ p 1 pl
D I Eiland deriel .16.
^ ^ p
D 2 Cr to amen s
y g , p. 45.
98

D3 Cryptogamen 2, p. 9.
M 2 Kopij D4, H-izz.
DATERING Vóór 1uni I 936
LEESTEKST T
D4 Verzamelde gedichten, p. 80.
COMMENTAAR I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g dateert dit gedicht g uit I 93 3 i934•
2 Zie[151] `Hulshorst' noot 2.
3 Zetfout in D I r.: 4 Zoover p i..v. ^oover
[154]
HET NAMELOOZE...
OVERLEVERING T Spectrum. Bloemlezing uit de pazie ^ van ^ong
- rotestantsche dichters. Red. B. Bakker ^
e.a. Kampen, I 6. I p o. ^ 93 ^ p
M I Manuscript, kopij D I H I p ^p o.
l ^
D I Eiland deriel p. I . ^ ^ p 9
D 2 Cr to amen l p. 48. y g ^ P 4
D3 Cr to amen 2 p. 12.
y g ^ p
M 2 Kopij D4, p H-122.
l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 8 3.
DATERING Vóór 6uni I 6
1 93
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g dateert dit gedicht g uit I1934.
2 Kamphuis, een van de redacteuren edacteuren vanva Sec Spectrum. m. Bloemlezing uit de poetie
vanjong-protestantsche J g^dichters, heeft Achterberg g via Roel Houwink benaderd met
het verzoek omedichten g voor de bloemlezing. g Op p 6 1juni I 93 6 stuurde Achter-
bergier g gedichten g aan Kamphuis: p z 54] `Het namelooze...' tot en met [i S7 `De
bruid zingt'. g Alleen het laatste ggedicht werd niet opgenomen pg (zie aldaar, noot 2 .
Verder vermeldde Achterberg g in zijn brief enkele bio- en bibliografische g gg e - e
yens en beloofde hij een foto te zullen sturen. Zie verder 5.3.
3 Ditedicht g is vertaald in het Duits door J. Decroos (2x) en in het Engels g door
R.P. Meijer 1 en M. O'Loughlin. g
DE VERDRONKENEN
OVERLEVERING T Spectrum. Bloemlezing uit de poetie van jon -rotestantsche dichters. Red. B. Bakker
e. a. Kamen i 6 p. I I– I 2.
Kampen, 93 ^ p
99

Théophile Alexandre Steinlen `Stromabwarts' zie r `De verdronkenen')
p , 5 S
I00
(3Citi)llttlt j Up;1 1Wt1t

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
IOI
M' Manuscript, kopij D I H I p o.
^ p l ^
D I Eiland der iel ^ p. zo-2I. ,p
D 2 Cr to amen l p. – o. y ^ ^ p 49 s
D3 C to amen 2 5 p. 13–I .
rJ' g p 3 4
M 2 Kopij p D4 H-122.
l ^
D4 Ue amelde gedichten, p. 84-85.
^ á ^ p
Vóór 6 juni I 6
1 93
T
Titel De verdronkenen > De Verdronkenen MI
5 zich zelf > zichzelf M I -D4
9 bruggehoofden gg > bruggenhoofden gg MI .1)4
I 4 hunne > hun D 2-D4
I Er is niet ingegrepen in r. 32: 3 wei eloo e ^ aangezien g deze fout in alle bronnen
voorkomt. Om dezelfde reden is M I -D4, r.: 9 bruggenhoofden niet verbeterd.
2 In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht `uni '36'. 3
3 Ditedicht g is geïnspireerd g p op pde tekening g`Stromabwarts' van Théophile p
Alexandre Steinlen18 $9 – I 9 2 3(zie
afbeelding). De eni e bron enig waarin deze
tekening– voor zover bekend – is gereproduceerd, g p is Sim licissimus van 21 mei
1 906, 9 ^p p. 3I I. Zie hierover T. Dekker, ^`Bij 'Bij een prent p van Steinlen.'
4 Zie'
54 `Het namelooze... noot 2. Enkele jaren na de publicatie p van dit
gedicht edicht in Spectrum schreef Bert Bakker aan Achterberg: g "`De Verdronkenen"
maakte reeds zulk eenrooten g indruk op p mij, 1^ toen ik het kreeg g voor "S pec-
trum"' 16 januari )Op 1 940). 0 1 2 maart I 94 I noemde hij hij het gedicht g het beste `dat
ik van 1je
ken: hun hoofden hebben zij zijbijeengelegd.
Ik kende dat, na eenmaal
lezen, uit het hoofd. Het israndioos.' g Zie verder 5.3.
5 Zie[339] verdronkenen', noot 2.
6 In een brief van 9 februari I 93 8 aan Annie Kuiper p kwam Achterberg g op Pdit
gedicht g terug: g `Ik heb zoo getracht gg te begrijpen wat Christus' gkruisiging
voor ons
kan beteekenen. Ik schreef in "De Verdronkenen":... "want een ander kan niet
voor mij verdrinken..." Maar hoe kan dan een ander straf ondergaan g voor wat
hij niet deed? Of was Jezus' dood een vrijwillig 1 g op p zich nemen van straf voor
wat hij wilde ggedaan hebben, ^ (hoewel hij 1 heilig g was). Hij Hij kende toch angsten, g
alsof hij alle g zonden gedaan had die er maar zijn, }, n.l. in Gethsemané• of was dat at
alleen doodsangst, g ^ nee toch? Ik vind 't alles zoo moeilijk, 1^maar ik wil werkelijk werkelij
gaarne trachten te weten, ^ te voelen wat jij zoo onomstootelijk 1 ggelooft.'
7 Ditedicht gp
is vertaald in het Frans door H. Breuker/F.J. Tem le F Cariés.
8 Literatuur over hetedicht: g
Dekker > T. `Bi 'Bijeen prent p van Steinlen.'

[15 6] ZOMERAVOND
OVERLEVERING T Spectrum. Bloemlezing ^^ uit de poëzie ^ van J^ ^on - rotestantsche dichters. Red. B. Bakker
e.a. Kampen, [1936], . i.
p ^p 3
M' Manuscript, kopij D I H I o.
p l ^
D/ Eiland der ^ iel ^ p. 22. p
D 2 Cr y to gamen I ^p . 5 I.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
[157]
D3 Cr to amen 2 p. I . y ^ ,p 5
M 2 Kopij D4 H I 22.
p l ^
D4 Ue ^amelde ^gedichten, ^ p. 86. P
Vóór 6 juni I 1 93 6
T
6 die > de M I -DI
12 vrouw die > vrouw, die D2-D4
COMM COMMENTAAR I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g dateert dit g gedicht uit 93 I S.
2 Zie[154]Het S4 namelooze...' noot 2.
DE BRUID ZINGT
p. I 1 937 0. ^ p 3
OVERLEVERING T De delver I o uni 1 937),
M T Manuscript, kopij D I , H I o.
p ^ pl
DI Eiland der ^ iel ^ p. p 24 4 .
D 2 Cr y to gamen l ^ p. p S3S4• —
D3 Cr to amen 2 p. I . y g ^ p 7
M 2 Ko Kopi'
D4 H-I22.
^
D4 Verzamelde gedichten, p. 88.
^ g ^ p
DATERING Vóór 6uni i 6
l 93
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
IO2
nooit-ekende > nooit ekende M I -D4
3 g g
binnen voer > binnenvoer MI-D4
5

s voorgoed g > voorgoed g MI-D4
12 zichzelve > zich zelve MI-D4
COMMENTAAR I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht `I 936'.
2 Ditedicht g heeft behoord tot Achterbeis g inzending gvoor Spectrum. Bloemleijng ^g
uit deoë ie ^ van jon J ^- rotestantsche dichters (zie I S4 `Het namelooze...' noot 2). De
redacteuren Barend de Goede en Bert Bakker meenden dat de erotiek van het
gedicht g onaanvaardbaar zou zijn voor de ggereformeerde uitgeverijJ.H. g l Kok te
Kampen. p Uiteindelijk werd – tegen g de zin van de derde redacteur, ^ Gerrit Kam p-
huis – besloten ditedicht g niet op pte nemen. Overigens g vond Bert Bakker het,
volens volgensKamphuis, p wel `een prachtig p gg gedicht. Ik wilde, ^ dat ik dat geschreven g
had'. Kamphuis p zelf was `enthousiast over Achterbeis g inzendingg en in het bij1
-
zonderetroffen g door dit gedicht' g en heeft dit bij bijhet terugsturen g van het gedicht g
ook in zijn brief verwoord. Twee jaar later, ^ p op S n ovember i 93 8 aschreef ree Achter-
bei hem namelijk: `wat je me eens schreef over De Bruid herinner ik me nogg
heelgoed. g (Dat was bij de samenstelling g van Spectrum, p ^ weet je je nog?)'.Zie verder
5.3
3 Over deublicatie p van dit gedicht g – samen met 2I I `Het onweer' tot en met
2I 4`Ik wist niet dat hij ^^ al sprak rak in de taal van den dood' – in De delver zijn zij ^g geen exac -
tee gg evens bekend. In het voorwoord van de juni-aflevering l gschreef
de redactie
onder de kop g `Vier j1ongJ e dichters': `Wi' ppubliceeren
in dit nummer enkele ver-
zen van vier jon e dichters, wier > werk van beteekenis is, of althans ans verwac -
gen wekt.' Volgens g een latere mededeling gvan J. Romijn 1 n – een van de meewer d-
kers – was het de bedoeling g dichters uit Utrecht te vragen: g `En Gerrit woonde in
Utrecht. Vandaar.' Bio g ra ^e p. p 204.) 4Zie
verder 6.1.
4 M' isere g produceerd in Schrijvers J prentenboek, ^ p. p 1. 8
5 Zetfout in D I r. Io: datmen i.p.v. p dat men
6 Literatuur over hetedicht: g
Heynders, Y 0., 'Correspondenties p in poëzie p of: hoe we gedichten g kunnen lezen.' e
Kam Kamphuis, huis G. `Een gedicht g van Gerrit Achterberg g"te
erotisch"?'
IS 'VAARWEL, WERELD, DIT IS DE WOESTI N'
S 1
OVERLEVERING M I Manuscript, bij brief aan R. Houwink, 1 december I p 6.
^ 1 ^ 93
T Groot Nederland. 3S I (april 1937), p.
P 937 ^ p 3 94.
M 2 Manuscript, kopij D I H I p o.
^ P1 ^
D I Eiland der ^ iel ^P . 2 3.
D 2 Cr y to gamen l ^ p. p 52. S
D3 Cr y to gamen 2 . 16.
^ p
M3 Kopij D4, p H I 22.
l ^
D4 Ue ^amelde ^gedichten, ^ p p. 8 7.
I03

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
Vóór I december 1936
93
MI
Titel [ontbreekt] > Vaarwel T-D4
3 uitgebrand; > uitgebrand, T-D4
6 gordijn; > gordijn. T-D4
7 achter > Achter T-D4
I I ander > andere T-D4
I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg gdateert dit gedicht g uit 1932/1933.
2 0 I december 93I 6 schreef Achterberg aan g Roel Houwink dat hij hijdie dagg
van Groot Nederland bericht ontvangen g had `dat het vers "Vaarwel wereld..." zou
wordene gp laatst' en stuurde hij een afschrift M I . Zie verder 5.3.
3 Literatuur over hetedicht: g
Honders, > A.C. 'Achterberg gen het bijbels bijbelsgetuigenis.'
g g
I `0 DONKERE, WOESTE RUITEN VOOR DEN DOOD'
S9
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, TI .
3
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H I z.
>
T CriteriumI' uni I o. 2 .
} 94 ^ p. 77
D I -2 Osmose l - 2 . I.
DATERING Vóór 1937
LEESTEKST MI
INGREEP I 0 < 0
VARIANTEN EN
CORRECTIES
io4
^ P 3
D3 Cr to y amen g I , p. . 2I 4.
D4 Cr yg to amen 2 ^ p. p717o.
M3 Kopij p HI 22.
l ^
D5 Ue ^amelde ^edichten ^ p. p 2.38.
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen T D 5
1
Nummer [ontbreekt] > III M 2 > I T D 5
I voor den dood. > vóór den dood; 11/12-D5

2 De > de M2-D5
kwartrijn, > kwatrijn, M 2-D5
4 1^ 1^
COMMENTAAR I Er is niet ingegrepen in M I ^ r. 44: kwartrijn ^^ aangezien g Achterberg g deze schrij 1 f
wijze } ook consequent q hanteert in zijn zij brieven aan Arie Dekker.
Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g aan A.L. Sótemann dateren de
kwatrijnen [i 59 `0 donkere, ^ woeste ruiten voor den dood' tot en met I 74 `acht op de
vonk der veen ^ en een vrouw:' `van kort na Afvaart' . Over de ontstaansgeschiedenis
g
van de kwatrijnen schreef Jan Vermeulen – on getwijfeld l op pggrond
van informa-
tie van Achterberg g – in een ongepubliceerd gp e essay: Y `Dat Achterberg gdeze grandio-
ze kwatrijnen schreef, ^ hebben wij wij te danken aan de taak die hij hijzich
eens stelde,
toen hij een vacantie op p het land doorbracht, ^ om minstens elke dag g een vers te
schrijven.
1
De vorm die, om althans enigszins "houvast" te hebben bij zulk een taak, wel
van te voren bepaald p moest worden en die uiteraard om zijn beknoptheid p in de
eerstelaats p in aanmerking gkwam
was... h et kwatrijn.' Zie verder 5.4.1.
3 M I is onderdeel van een verzamelingg typoscripten tYp p afkomstig g uit het archief
van A.L.C. Palies, deeneesheer-directeur g van het `Rijksas 1 Y l voor pY s cho pathen'
te Avereest. Deoscri ryp ten p zijn zijn afschriften van een cahier van Achterberg, g
gedichten g bevatte uit de periode p vóór I 937 . Het originele g cahier bleef niet
bewaard.
4 M 2 bestaat uit drie bladen met zestien kwatrijnen 1 ,ggenummerd
in tot en met
XVIII (van het eerste blad is het bovensteedeelte g verwijderd). 1 De bladen zijn zij
gen van de typoscripten p p die Achterbergg op 17 januari 1940 94o aan Ed. Hoor-
nik stuurde ter opname p in de bundel Dead end. Achterberg g stuurde onder meer
`16 on gp e ub. kwatrijnen' kwatrijnen'en twee kwatrijnen `die in Cr. zullen verschijne verschijnen ...
heteval g je jedeze 18 kwatrijnen kwatrijnenmisschien aan de bundel wilt toevoegen, g om
hem teerfectioneeren?Voor p
drie andere verzen in de plaats?)'. p
. Hoornik nam
deedichten g niet op p in Dead end (zie 8.I . De zestien ongepubliceerde gp e kwatrijl
-
nen werden eerst in de juni-aflevering 1 g van Criterium opgenomen pg en vervolgens g
gebundeld ebundeld in Osmose (zie 9.2.2 . De twee andere kwatrijnen waren mogelijk gl
2 5I `Vincent' en [254] S4 `Herfst' (beide gepubliceerd g p in de april-aflevering p gvan
Criterium).
160 `WIE Z66 VERMOEID ZIN LEDEN NEDERLEGT'
J
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies,
T Criterium 1 'uni 1 940),. 2 .
I05
1 p 77
D I - 2 Osmose I -2 , . 3I.
p 3
D3 Cr to amen I p. 2 I.
y g ^p 4
D4 Cr to amen 2 p. I o.
y g ^ p 7

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M3 Kopij D5, H-I22.
D5 Verzamelde gedichten, p. 238.
Vóór 1937
M'
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen l T D5
Nummer [ontbreekt] > Iv M 2 > ir T D 5
I nederlegt g > nederle M2-D5
3 ontvouwen > ontvouwen; M 2-D5
I Zie[159]0 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot 2 tot en met 4.
59 ^ ^ 4
I6II `IK HEB DE GROND ONTHOUDEN WAAR WIJ WI WAREN; '
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, hH .
> 3
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, I-I I2.
>
T Criterium I 1940),. 2 .
(junip 77
D I - 2 Osmose s - z . I.
^p 3
D3 Cr to amen I p. 214.
y ^ ^ p
D4 Cr to amen 2 p. I o.
y ^ ^ p 7
M3 Kopij D S H I22.
p l ^
D5 Verzamelde gedichten, p. 2 8.
^ g ^ p 3
Vóór 1937
MI
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen l T D 5
Nummer [ontbreekt] > v M 2 > III T D 5
I waren; > waren: M2-D5
hij
2 Zij
1
> hij M2-D5
inklinkt, > inklinkt D I -D5
3
COMMENTAAR I Zie[159]0 S9 donkere, woeste ruiten voor den dood', noot 2 tot en met 4. 4
o6

I6z `ACHTERNAMIDDAG LEEG EN UITGELOOGD'
OVERLEVERING M' Typoscript, collectie > A.L.C. Palies, H. 3
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H i z.
T Criterium I uni I 0 p. 2 .
DATERING Vóór 1937
LEESTEKST MI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
1 94 ^ p 77
D I-2 Osmose 1 - 2 . I.
^ p 3
D3 Cr to amen i p. zI .
y ^ ^ p 5
D4 Cr to amen 2 p. I I.
y ^ ^ p 7
M3 Ko i'D S H lzz.
Pl ^
D5 Ue amelde gedichten, p. z 8.
^ g ^ p 3
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen T D 5
1
Nummer [ontbreekt] > VI M 2 > IV T-D5
I Achternamiddag > Achternamiddag, M2-D5
g g^
COMMENTAAR I Zie[159]0 S9 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot 2 tot en met 4. 4
I `DONKER OP DONKER LIG IK OPGETAST'
3
OVERLEVERING M' Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H I 2.
>
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I 07
T Criterium I
l'
uni 194o), 94^p p. 77 2 .
D I - 2 Osmose i -2 , p. p 32. 3
D3 Cr to y amen ^ i p. 215.
^ P
D4 Cr to amen 2 y g ^ p. p I 7I.
M3 Ko Kopi' DS H- IZZ.
^
D5 Ve amelde ^ gedichten, g ^ p. p z 39.
Vóór 1937
M'
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen T-DS

Nummer [ontbreekt] > vii M 2 > v T D 5
I opgetast. > opgetast: M2-D5
pg pg
2 Oogsten > oogsten M2-D5
g g
COMMENTAAR I Zie[159]0 S9 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot 2 tot en met 4. 4
[1 64]
`AVONDHEMEL TOEGEGRENDELDE GEHEIMEN'
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H- 3.
>
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H I 2.
T Criterium I (juni ^ 94^p I o p. 77 z .
D I - 2 Osmose'- 2 ^ p. p 32. 3
D3 Cr to amen i p. 2I .
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
y ^ ^ p S
D4 Cr to amen 2 p. I 1.
y ^ ^ p 7
M3 Kopij D S H I 22.
p l ^
D5 Verzamelde gedichten, p. z .
^ ^ ^ ^ 39
Vóór 1937
MI
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen l T D5
Nummer [ontbreekt] > VIII M 2 > VI T D 5
I Avondhemel, > Avondhemel: M2-D5
2 henen > henen, M2-D5
3
uit,... > uit... M 2-D 5
COMMENTAAR I Zie[1 S9 59]0 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot z tot en met 44.
[165] `MORGEN EN HET ONTHUTSTE KRAAIEN VAN DE HANEN '
>
OVERLEVERING M' Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H. 3
IOó
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-12.
>
T Criterium 1'uni 1940),. 2 .
J p 77
D'- 2 Osmose' - 2 . 32.
^ p 3
D3 Cr to amen l p. 216.
y g ^ p
D4 Cr to amen 2 p. I 1.
y ^ ^ p 7

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M3 Kopij D5, H-ii2.
D5 Verzamelde gedichten, p. 239.
Vóór 1937
M'
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen l T D5
Nummer [ontbreekt] > ix M 2 > VII T D5
I hanen > hanen. M2-D 5
COMMENTAAR I ZieI S9 `0 donkere, ^ woeste ruiten voor den dood' ^ noot 2 tot en met 4. 4
166 `IK WEET HAAR NAAM NIET MEER; DIE IS VERLOREN'
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C.Palies, H.
> 3
M2 Manuscript, collectie J. Vermeulen (alleen r. –8 H.
p ^ S ^ 4
M3 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H-12.
T Criterium1' 1uni I 94 o, ^ p. z 78.
D I-2 Osmose I-2 p. 32.
^ p 3 2
D3 C to amen I ^ g ^ p. p 216.
D4 Cr y to amen ^ 2 , p p. I 7 2.
M4 Kopij p DS H-122.
l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 2 39.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Vóór 193-7
MI
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen l T-D5
Nummer [ontbreekt] > x M3 > VIII T-D5
3 in een taal, > in taal, > M3 -D 5
[M3-D 5 eindigen na r. ¢J
COMMENTAAR I Zie[159]0 S9 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot 2 tot en met 4. 4
2 M2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van r. 5- 5 8 van dit gedicht g
toi

(zie [175]`Ik heb geen naam tusschen u noodig en mijn eer', noot z . Boven het gedicht
g g ^ ^ g
noteerde Vermeulen: 'vervolg g op: oil Ik weet haar naam niet meer'. Bij de samen-
stellingan g Morendo zijn deze reels g onder gebracht in
aldaar, noot I).
SS3 `S pinra g'zie
verder
I `0 DIT EENZELVIG BINNENVAREN VAN HET LIED'
7
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
M z Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H i 2.
T Criterium I l'uni I 94 0 ^ p. p 2 7 8.
D I - 2 - 2
Osmose s ^ p p. 32. 3
D3 Cr to amen s . .^ 216.
g y p
D4 Cr to amen z
. I 2. y g ,p 7
M3 Kopij p D S H-12.2.
l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 2 40.
DATERING VÓÓr 1937
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M'
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen T D 5
1
Nummer [ontbreekt] > xi M 2 > Ix T D 5
COMMENTAAR I Zie[159]0 59 donkere, woeste ruiten voor den dood' ^ noot 2 tot en met 4. 4
168 `MUZIEK VAN SNEEUW IN WINTERKINKHOORN DEZER STAD'
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H- 3.
Mz Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H-I z.
T CriteriumI 1'uni I 94 o. ^ p. 2 7 8.
DI -z Osmose l_ 2, . p 33.
DATERING V66r 1937
IIO
D3 Cr to amen s p. 2I .
y ^ ^ p 7
D 4 Cr to amen z . I z.
y ^ ^p 7
M3 Kopij DS H-12.2.
pl^
D5 Verzamelde gedichten, p. 2 0.
^ ^ ^ p 4

LEESTEKST MI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen T D5
1
Nummer [ontbreekt] > xII M 2 > x T D5
I stad > stad; M2-D5
2 hart > hart: M2-D5
3 diep-gedempte schreden. > die pgedem te p schreden; M2-D5
4 Een > een M2-DS
COMMENTAAR I Zie[159]0 S9 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot 2 tot en met 4. 4
I `DE VRUCHTEN IN DE HOF HADDEN ZICH STIL BEZONNEN'
9
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. , Palies, H I2.
T Criterium i 1^ uni 1940),. 72
8.
DI - 2 Osmose'- 2, p. p 33.
D3 Cr to amen y i p. 2i .
^ ^ p 7
D4 Cr to amen y g 2 ^ p p. I 7 2.
M3 Kop p D S H-i22.
l ^
D5 Uer amelde ^ gedichten, g s p. p 2 40.
DATERING VÓÓr 1937
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
III
MI
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen T D5
1
Nummer [ontbreekt] > mIII M 2 > xI T D S
I de > den M2-D5
2 worden > worden: M2-D5
2 druiven, > druiven D4-D5
3 abrikozen, > abrikozen... M2-D 5
haar > zijn zij M 2 -D5
4
I Zie[159]0 S9 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot 2 tot en met 4. 4

I 70 `DE ZOMERWIJN J KLIMT IN DE BEKEN EN DE BOOMEN , '
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI Typoscript, collectie > A.L.C. Palies, I-I- 3.
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. , Palies, H-12.
T Criterium 1'uni 1 94 I o. , p. 2 78.
D I 2 Osmose I -2 ,p 33.
D 3 Cr to amen I y ^ ^ p. p 217.
D4 Cr to amen 2 y g ^ p. p 73 1 .
M3 Kopij DS H-1 22.
p l ^
D 5 Ue amelde gedichten, p. 2 o.
^ g ,p 4
Vóór 1937
MI
Reekstitel ontbreekt > Kwatrijnen l T D5
Nummer [ontbreekt] > )Iv M 2 > xII T D 5
COMMENTAAR I Zie[159]0 59 donkere, woeste ruiten voor den dood', noot 2 tot en met 4. 4
I I `HOOFD WERD VERLANGENS EDELSTE EXISTENZ'
7
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie > A.L.C. Palies, H. 3
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. , Palies, H I2.
T Criterium 1 1uni 94 I o. ^ p. z 78.
DI - 2 Osmose I 2, .p 3 3.
D 3 Cr to amen l y g ^ Pp.
2i 8.
D4 Cr y to gamen 2 ^ p p. 73 I .
M3 Kopij p DS H-1 22.
l ^
D 5 Ue ^amelde ^gedichten, ^ p. p z 4I.
DATERING Vóór 1937
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I I 2
MI
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen l T D 5
Nummer [ontbreekt] > xv M 2 > xIII T D5

I Hoofd werd > Haar hoofd: M2-D5
I existent > existens' M2-D5
3 lieten > laten M2-D5
COMMENTAAR I Zie I S9 `0 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot 2 tot en met 4. 4
[172] `DE VROEGTE VAN MIN LEVEN DIE IK WEDERVIND'
J
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > HI 2.
T Criterium I (juni 1940),. p 2 7 8.
DI - 2 -2 .
Osmose' ^p 33.
D3 Cr to amen I ,p . z8.
y ^
D4 Cr to amen 2 y p. I .
^ ^ p 73
M3 Kop D S p H I 22.
l ^
D5 Verzamelde gedichten, p. 2 I.
^ ^ ^ p 4
Vóór 1937
MI
Reekstitel MI-2 [ontbreekt]
T-D5 Kwatrijnen
1
Nummer M i[ontbreekt]
M 2 XVI
TD5 XIV
3 M Het licht is onbevrucht ggebleven van den tijd. tij. 1
M 2-DS teru gg eloo pen over dit gebied, g
M I Het lied is wit en stil van 'n uitgewaaide wind.
4 g
M 2-D 5 maakt wit en stil het lied van
COMMENTAAR I Zie[1 S9 59]0 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot z tot en met 4. 4
2 Zetfout in D3, r.: 3 ligt, g ^ i.p.v. p licht,
[1731
`ER IS EEN WENSCHEN, DAT IK KUS MET MIN GEDACHTEN:'
J
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
113

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H I z.
>
T Criterium I uni I o. 2 .
J 94 ^ p. 79
D I -2 Osmose' - 2, p.
p 34.
D 3 Cr to amen l p. z1 8 .
y g ^ p
D 4 Cr to amen 2 p. I .
y g ^ p 73
M3 Kopij DS H I22.
p l ^
D 5 Ver amelde gedichten, p. z I.
g r p 4
Vóór 1937
MI
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen l T D 5
Nummer [ontbreekt] > xvlI M 2 > xV T D 5
I wenschen, > wenschen M2-D 5
4
van uw > van M 2-D 5
I Zie[159]0 S9 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot 2 tot en met 4. 4
2 Zetfout in D 4, r. 2: overnachten i..v i.p.v. overnachten. en r, 3: 3 schuldeloos i..v. p
Schuldeloos(nietecorri g geerd
in M3).
[174] ` ACHT OP DE VONK DER VERZEN EN EEN VROUW:'
J
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H-3.
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, ^ H-12.
T Criterium I (juni94 I o ^ p p. 2 79.
D I -2 Osmose s-2, p. p34.
D 3 Cr to amen I y ^ ^ p. p 219.
D4 Cr to amen 2 y g ^ p. p I 74.
M3 Kopij p DS H I z2,
l ^
D 5 Ver ^amelde g gedichten, ,p p. 2 4I.
DATERING Vóór 1937
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I14
MI
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen T-DS

Nummer [ontbreekt] > xvIII M 2 > xvi T D 5
ontwijkt, > ontwijkt... M 2-T > ontwijkt, ontwijkt... DI-DS
3 l^ l l^ 1
de oo en > d'oogen T D S
4 g g
COMMENTAAR MMENTAAR I Zie I 59 `0 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot 2 tot en met 4. 4
[175] `IK HEB GEEN NAAM TUSSCHEN U NOODIG EN MIN EER'
J
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
DATERING Vóór 1937
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M 2 Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, > H-4 .
D Achter gebleven g edichten ^ p. P 9I.
M'
I tusschen u noodig g > tussen u nodig g 2-D M
3 kwartrijn 1 kwatrijn 1 M2-D
4 duizend > I000 M2-D
I Er is niet ingegrepen in M I ^r. : 3kwartri Jn zie I S9 `0 donkere, woeste ruiten
voor den dood' noot I).
2I M is onderdeel van een verzamelingggafkomsti uit het archief
van A.L.C. Palies. De typoscripten zijn afschriften van een niet overgeleverd g
cahier van Achterberg, g ^ ggedichten bevatte uit de periode p vóór 19937 (zie 37 ook
I 59 `0 donkere, ^ woeste ruiten voor den dood' ^ noot 3 3). M
2 is onderdeel van een
verzameling afschriften in de hand van Jan Vermeulen. Volgens een aantekeg
g
nin van Vermeulen bovenaan het blad zijn de gedichten afkomstig uit `het
g zijn g g
bruine schrift van Roel Houwink'. Zie verder .i.
S4
I `DIT IS DE IDYLLE VAN HET NICHTJE OP BEZOEK:'
7 J
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
, 3
DATERING Vóór 1937
IIj
M 2 Manuscript, p, collectie J. Vermeulen, ^ H. 4
D Achtergebleven ^ g edichten ^ p p. 27. 7

LEESTEKST
INGREEP
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
7 MI
M2
M3-D2
9
MI
Mz-3
M4-DZ
MI
8 zuidzee < zuizee
2 onoogelijk > onooglijk M2-D
g 1 gl
I Zie[175]Ik heb geen naam tusschen u noodig en mijn eer' noot 2.
7S g ^ J
2 Dit gedicht g wordt r vermeld op peen lijst lijstmet gedichten g voor Morendo (zie
21.2.4). Het gedicht ht we werd niet in de bundel opgenomen pg en bleef tijdens tijdens
Achterbergs g leven ongepubliceerd.
`WI ZIN VOLSLAGEN IDIOTEN'
1 77 J 1
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREEP
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI-3
M4-D2
116
M' Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H. 3
M 2 Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, > H. 4
M3 Typoscript Cel collectie P. . Meertens, H-20-IV.
>
>
M4 Typoscript As y l ? hH 36.
T Erica 2 (mei I 947 ,p.
188.
D I Blauw ^ uur ,p p. 3I.
D 2 Ue amelde ^ edichten ^ 4 ^ p p. 972. 97
Vóór 1937
M I
1 9
word < wordt
M' aemachine
tYP
M4 aemachine tYp b ^ potlood p (aangebracht g ná. T)
ontbreekt
Paviljoen
l
1
Lach enrimas g staap'len P zich op Pelkaar.
I staaplen p
1
I staap'len p
I I
De zuster komt te laat om... zand er over.
erover.
I
I er over.

II
I 4
20 MI
2I
MI-3
M4-D2
MI-3
M4-D2
M2
M3
M4-D2
MI-2
M3-D2
22 M1-T
M4
DI-D2
COMMENTAAR
[17 8 ]
LEESTEKST MI
Beter voor mij als 'k viel en brak mijn nek.
l^ 1
dat 'k er nu al een half uur lang gp op staar.
I I ik er al
a Want een engel g
a 'n engel g of zijzelve 1 is het zelfde.
Zij of een engel g
hetzelfde.
Is er 'n liefderooter g dan ter elfder
I I een liefde
ure inkeerend, scheerlings g lans g de dood?
b rakelings g
I Zie[175]Ik 7S heb ^een naam tusschen u noodig 8 en mijn ^ eer', noot 2.
2 Ditedicht g is hoogstwaarschijnlijk g l l geinspireerd g p op p Achterbeis g verblijf l in
eenpaviljoen paviljoen l van de Willem Arntzhoeve te Den Doldei van 12 mei tot ok-
tober 1933. 933 Zie voor een beschrijving l g van deze inrichting: gp Biografie, . 18 S–188.
3 In eerste instantie heeft Achterberg g dit g gedicht p op 4 mei I 94 6 ter publicatie p
ingestuurd g bij l De Vlaamsche ^^ gids, maar daarin werd het uit ruimtegebrek g niet
opgenomen pg (zie 454 `0 ^ielsterreur in deze ^ huizen', ^ ^ noot 33). Op p 27 7 februari
1 947 stuurde Achterberg g het gedicht g – tezamen met enkele andere gedichten g –
aan A. Marja l voor Erica, ^ met het verzoek om de aankondiging gg`uit een eerlangg
bij l Stols te verschijnen bundel "As Y l"' bij de gedichten af te drukken. Op de
bij g p
brief tekende Marja 1 aan: Doorgezonden: g Directeur (I) [en] Paviljoen'. 1 Beide
gedichten g werden – met de aankondiging g g van As yl – in de mei-aflevering g van
Erica opgenomen. pg Zie verder 32.2. 3.
4 Vanaf T staat ditedicht g in de nieuwe spelling.
5 Schrijffout 1 in M 2, ^ r. i o: het i.p.v. p hi hij
`IN DEZE ZUIVERE DUISTERNIS'
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
M 2 Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, > H-4 .
D Achtergebleven ^ g gedichten, ,p p. 5.
DATERING VÓÓr 1937
I17

COMMENTAAR
[179]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
I 7S `Ik heb Zie'
ggeen naam tusschen u noodi g en mijn ^ eer noot z.
2 Ditedicht g wordt vermeld op peen lijst lijstmet gedichten g voor Morendo (zie
z1.2. 4. Het gedicht g werd niet in de bundel opgenomen Pg en bleef tijdens tijden
gs
leven ongepubliceerd.
`VOL VAN AVONDDAUW EN DONKER'
M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > I-I 3.
M 2 Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, > H-4.
D Achtergebleven ^ ^gedichten, ^ p. p 6.
Vóór 1937
MI
6 o>0 M2-D
14 horizon; > horizon, M 2-D
4 >
I Zie[175]Ik 7S heb ggeen naam tusschen u noodig g en mijn J eer' noot z.
2 Ditedicht g wordt vermeld op peen lijst lijstmet gedichten g voor Morendo (zie
21.2.4). Het ggedicht werd niet in de bundel opgenomen pg en bleef tijdens tijden
gs
leven ongepubliceerd.
030 `WEEMOED OMDAT DE DOOD HET WEET,'
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H- 3 .
>
M 2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H- .
p> > 4
D Achtergebleven gedichten, p. 1o.
g g ^ p
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
1 18
Vóór 1937
MI
6 vingers g > vingeren g M2-D
7 Uw > uw M2-D
12 horizon, > horizon. M2-D

COMMENTAAR I Zie[175]Ik 7S heb geen naam tusschen u noodi g en mi ^'n
eer' noot 2.
2 Ditedicht g wordt vermeld op peen lijst lijstmet gedichten g voor Morendo (zie
5 ZI.2. 4. Het gedicht g werd niet in de bundel opgenomen pg en bleef tijdens tijden
g leven ongepubliceerd.
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
z M'
M2-D
4 MI
M2-D
6 M'
M2
D
8 M'
9
181 `HET WORDT MijN LAATSTE, GROOTSTE AVONTUUR:'
J
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, II .
> 3
M 2 Manuscript, p>
collectie J. Vermeulen, > H- 4.
DATERING Vóór 1937
M2
D
M I
M2-D
II MI
M2-D
I M'
3
M2-D
COMMENTAAR
19
D Achtergebleven gedichten, p.
MI
g ^ ^ P 7.
M 2 aotlood (in de hand van J. Vermeulen)
p
Het wordt mijn laatste grootste avontuur:
l ,g
I mijn
l
liggen haar bosschen en moerassen en wellicht
gg
bossen
l
van een bij niet eens bekende stad
a niet eensekende g
a nog g niet ggenoemde
stad
I niet eensekende g
tussschen de vale velen en hebt u zóóewroken
g
tussen
velen en
u zelve te verliezen uit mijn lied,
1
uzelve
leven meer zonder dit, ^g1 gij zijt geworden
zijt g
meer leven
en het vergaat o laatste avontuur,
>
I; I
I Zie[1 75]Ik 7S heb geen naam tusschen u noodig g en mijn ^ eer' noot 2.
2 Ditedicht g wordt vermeld op peen lijst lijstmet gedichten g voor Morendo (zie
ZI.2. 4. Het gedicht g werd niet in de bundel opgenomen pg en bleef tijdens tijden
g leven ongepubliceerd.

I82 `TUIN VAN HERFSTDAG BIJ BI HAAR THUIS '
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[1 83 ]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > II 3.
M 2Manuscript,
p> collectie J. Vermeulen, > H. 4
D Achtergebleven ^ gedichten, g ^ pp.
1 2.
Vóór 1937
MI
6 tusschen > tussen M2-D
I Zie[175]Ik 75 heb ggeen naam tusschen u noodig ^ en mijn J eer' noot 2.
2 Ditedicht g wordt vermeld op peen lijst lijstmet gedichten g voor Morendo (zie
5 21.2.4). 4 Het ggedicht werd niet in de bundel opgenomen pg en bleef tijdens
1
Achterbeis g leven ongepubliceerd.
`OMDAT HET NIET ONTWAKEN KAN'
M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
M 2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H-4.
p> >
M3 Typoscript Morendo collectie J. Vermeulen, II 2o VI.
> > >
D Achtergebleven gedichten, p. I1.
^ ^ ^ p
Vóór 1937
MI
I Zie[1 7 5]`Ik heb geen naam tusschen u noodig g en mijn eer' noot 2.
2 Ditedicht g wordt in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel un Balans ver-
meld bij de gedichten g die mogelijk g l aan de bundel toegevoegd zouden kunnen
worden (zie 14.2). Vervolgens g is het gedicht g ondergebracht g in Morendo (zie
5 21.2.4). 4 M3 is een door Jan Vermeulen vervaardigd g typoscript, afkomstig afkomsti uit
het materiaal voor Morendo. Hetedicht g werd niet in de bundel opgenomen pg en
bleef tijdens 1 Achterbeis g leven ongepubliceerd.
[184] `GÍj J ZIT J BIJ JMij J DEN NACHT, DEN DAG > DEN NACHT'
OVERLEVERING M' Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
I 20

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H.
p> > 4
D I Morendo p. 16.
,p
Pl Eersteroef p D2 ^ H 57.
P 2 Tweederoef p D2 ^ H-5 5 8.
D 2 Oude y cr to g amen ^ p. p772.
M 3 Kopij pl D3 , H I zz.
D3 Uer amelde ^ gedichten, g ^ p. p33 1.
Vóór 1937
MI
Titel [ontbreekt] > Aanwezigheid DI-D3
r Gif > Gij M2-D3
r míj > mij M2-D3
2 toegedacht. > toegedacht, DI-D3
3 Maar > maar DI-D3
I Zie[175]Ik 7S heb geen naam tusschen u noodig g en mijn eer', noot z.
2 Ditedicht g wordt in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel un Balans ver-
meld bij J de gedichten g die mogelijk g l aan de bundel toegevoegd zouden kunnen
worden (zie 4.2). Vervolgens g is het gedicht g ondergebracht g in Morendo.
Volens Volgenseen vroege g versie van de inhoudsopgave Pg van deze bundel luidde de
titel van ditedicht g oorspronkelijk p 1 `Gemis'. Zie verder 21.2.4.
[185] GA NAAR DE STATIONS WAAR DE ATOMEN ZWEVEN'
5
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREEP
COMMENTAAR
I2I
MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
M 2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H.
p^ , 4
D Achtergebleven edichten p. I.
g g ^ p 3
Vóór 1937
MI
7
liefde's < liefde 's
I Zie[175]Ik 7S heb geen naam tusschen u noodi g en mij mijn eer', noot 2.
Ditedicht g wordt vermeld op peen lijst lijstmet gedichten g voor Morendo d (zie

OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
OVERLEVERING M1
21.2.4). 4 Het ggedicht werd niet in de bundel opgenomen pg en bleef tijdens l
Achterbeis g leven ongepubliceerd.
3 Zetfout in D, r. 2: heden i, i.p.v .v neder
`STUK LATEN LIGGEN WAT NIET IS TE HEELEN,'
MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
M 2 Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, > H. 4
M3 Typoscript Morendo collectie J. Vermeulen, H 20 VI.
> > >
D Achtergebleven ^ g gedichten, ,p p. 4I.
Vóór 1937
MI
2 waaier, > waaier M2--D
3 en > & M2
4 den > de D
7 waar zij > die zij ook M 3 -D
I Zie[175]Ik 7S heb ggeen naam tusschen u noodi g en mi Jjn
eer' noot 2. De varianten in
M 2 zijn mogelijk gl afkomstig gvan Jan Vermeulen, ^ die het afschrift vervaardigde. g
2 Ditedicht g wordt in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel un Balans ver-
meld bij l de ggedichten die mogelijk g l aan de bundel toegevoegd zouden kunnen
worden (zie 14.2). Vervolgens g is het gedicht g ondergebracht g in Morendo (zie
21.2.4). 4 M3 is een door Jan Vermeulen vervaardigd g typoscript, afkomstig afkomsti uit
het materiaal van Morendo. Hetedicht g werd niet in de bundel opgenomen pg en
bleef tijdens l Achterbeis g leven ongepubliceerd.
18 `IK BLOEI VAN BINNEN MET DE DOOD TOT BLOEM,'
7
I22
MZ
T
PI
DI
Pz
Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
Manuscript, p, collectie J. Vermeulen, ^ H 4.
De nieuwe stem I (februari 1946), 94 ^p p. 16o.
Proef D I oorspronkelijk p collectie J. Vermeulen, H-29.
l ^
Existentie, ^ p 3 I.
Eersteroef D 2 H-88.
p

DATERING VÓÓr 1937
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Reekstitel
Titel
3
4
MI-2
T
P'-D3
MI-2
T-D3
P3 Tweede proef D 2, H-89.
D 2 Cryptogamen III, p. 137.
M3 Kopij D3, H-I22.
D3 Vel7ameldegedichten, p. 568.
MI
[ontbreekt]
Verzen aan eengestorvene
ontbreekt
[ontbreekt]
L
Bloei
M I-2 Ik mest haar met mizelve j eenmaal zal
T-D3 I I voed
MT
M2
T-D3
de vrucht vallen in dit kwartrin, j dat 's al.
I
I kwatrijn 1^ dat's
eengraf met bloemen bloeien zonder tal.
COMMENTAAR I Er is niet ingegrepen in M I , r. 4: kwartri J n zie I ^9
voor den dood', noot I).
`0 donkere, woeste ruiten
2
Zie'
[175] `Ik heb geen naam tusschen u noodig g en mijn J eer noot 2.
3 In Tzijn 1 twaalf gedichten g van Achterberg g opgenomen pg onder de gezamen-
lij^ ke titel `Verzen aan een ggestorvene'. Zie I 4 I `Tochten.' .. noot 2. 2
4 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin g en in het Spaans p
door F. Carrasquer. q
5 Schrijffout 1 in M 2, ^ r. 4: 4 vruchten i.p.v. p vrucht
[188] `IK BEN ALLEEN MET LIED EN WIND,'
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, II .
> 3
M 2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H.
p> > 4
I 23
M3 Typoscript D I , collectie J. Vermeulen,
^ IT 2o ^vI.
D' Morendo, ^ p. p I . 7
P I Eersteroef p D 2, ^
H- 57.
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D 2 Oude cr
.^ to ^
amen
^ p. p 73.

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
Titel M1-2
I
M3
DI-D3
M'-3
DI-D3
M4 Kopij D3, H-izz.
D3 Verzamelde gedichten, p. 314.
Vóór 1937
MI
M 2 aotlood P (in de hand van J. Vermeulen)
p
CORRECTIES M3 aemachine b bl inkt (in de hand van J. Vermeulen)
2 MI
M2
M3
DI-D3
3 M'-D`
PI-D3
6 MI
M2
8
M3-D3
MI-z
M3-D3
COMMENTAAR
ontbreekt
a
b Alleen
Ik ben alleen met lied en wind
en die ik er in begroef.
g
a I I zij l I I
a I I
b haar
Zij wiegen g beide eensgezind, g
beiden
haar lichaam daar het rythme vindt,
Y
I ritme
I rhythme I
om wind te worden naar haar toe.
0
10
[zij tussen
1
I Zie[175]Ik 7S heb ggeen naam tusschen u noodi 8 en mijn ^ eer' noot z.
2 Ditedicht g wordt in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel un Balans ver-
meld bij de gedichten g die mogelijk g l aan de bundel toegevoegd zouden kunnen
worden (zie 14.2). Vervolgens g is het gedicht g ondergebracht g in Morendo. Zie
verder 21.2.4.
3 Literatuur over hetedicht: g
Houwink, R. `Alleen.'
I S `MISSCHIEN STAAT IN MIN NAAM ALLEEN DE DOOD'
9 J
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
I 24

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M2 Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, H-4.
D Achtergeblevengedichten, p. 8.
Vóór 1937
MI
8 eenigst > enigst M2-D
g g
COMMENTAAR I Zie[175]Ik 75 heb geen naam tusschen u noodig ^ en mijn eer' noot 2.
2 Zetfout in D, r,: 7 vroom, ^ i.p.v. p vrouw,
[190] `NU HET EINDE ZICH NOG BEZINT'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
125
M I Typoscript, collectie ^A.L.C. Palies, I-I 3.
M 2 Manuscript, p, collectie J. Vermeulen, ^ H. 4
M3 Typoscript Morendo > collectie J. Vermeulen, > H 2o > vi.
D Achtergebleven gedichten,
Vóór 1937
MI
g p. g ^ p 9.
M 2 aotlood (in de hand van J. Vermeulen)
P
I het einde zich > zich het einde M2-D
7 zóó > zoo M3-D
9 g eli'k 1 te voren. > gelijk g l te voren. M 2 a > tussen het koren. M 2 a> >
tusschen het koren. M3-D
I Zie[1 75]Ik 7S heb ggeen naam tusschen u noodig g en mijn eer' noot 2.
2 Ditedicht g wordt in de inhoudsopgave Pg van de geplande g p an bundel un Balans ver-
meld bij l de ggedichten die mogelijk g l aan de bundel toegevoegd zouden kunnen
worden (zie 5 14.2). Het komt eveneens voor op p verschillende lijsten lijste met
g voor Morendo (zie . 2 . M3 2vervaardigd
is een door Jan Vermeulen vervaardeg
typoscript , afkomsti guit het materiaal voor Morendo. 0 P het blad tekende
Vermeulen aan: `niet origineel g reeds andere verzen met dergelijke gl
regels'. reels'. Bij r. 34 3-4 noteerde hij als voorbeeld van deze verwantschap p r. 2-3 3van
22I Wij 1moeten slapen'. p Het gedicht g werd niet in Morendo opgenomen pg en
bleef tijdens l Achterbergs g leven ongepubliceerd.

[I9 I] `NU IS HET TIJD OM NAAR UW HART TE REIZEN'
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H-3.
M 2 Manuscript, p, collectie J. Vermeulen, , H. 4
D Achtergebleven ^ g gedichten, ,pp.
26.
DATERING VÓÓr 1937
LEESTEKST MI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
OVERLEVERING
3 weide > weide. M2-D
4 den tijd, > de tijd D
COMMENTAAR I Zie[175]Ik 7S heb geen naam tusschen u noodig g en mijn J eer', noot 2.
[192] `DE DINGEN ZIN NU ZOO DICHBI DAT IK'
J J
MT
Mz
M3
DI
P'
Pz
D2
M4
D3
DATERING VÓÓr 1937
LEESTEKST M'
Typoscript, collectie A.L.C. Palies, ^ H. 3
Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, > H. 4
Typoscript D', D I collectie J. Vermeulen, H Zo > VI.
Morendo, ^ p .I S.
Eersteroef p D 2, ^ H- 57.
Tweederoef p D 2, ^ H-58.
Oude y cr to ^ amen ^ p. p7I.
Kopij D3,
p l ^
p 3
Uer amelde gedichten, p. 2.
^ g ^ 1
INGREEP 6e even gg < gegeven. gg
VARIANTEN EN M3 a typemachine, Yp b bl inkt (in de hand van J. Vermeulen)
CORRECTIES
I z6
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M3 a > Misschien M3 b > Bezinning g DI-D3
i zoo > zo M2
I dichtbij > dichtbij 1^ D I -D 3
oogenblik. > ogenblik. M 2
3 g g

COMMENTAAR
[193]
4 leven > leven D' -D3
5 gedreven. > gedreven, g D I -D3 3
6 Maar > maar DI-D3
7 slaan > slaan, D I -D3
8 stilgestaan g > stilgestaan g M 2 > stil gestaan, g ^ M3 > stilgestaan; g DI-D3
9 aan. > aan M2
12 dood's > doods' M2
I Zie [175]Ik 7S heb geen naam tusschen u noodig ^ en mij mijn eer' noot 2.
Ditedicht g wordt in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel un Balans ver-
meld bij de gedichten g die mogelijk g l aan de bundel toegevoegd zouden kunnen
worden (zie 14.2). Vervolgens is het gedicht ondergebracht in Morendo. Zie
g g g
verder 21.2, .
4
3 0 Op22 april p 1 944 schreef Achterberg g aan Jan Vermeulen dat hij de titel
`Misschien' veranderd had om een doublure met [6o] `Misschien dat ge nog aan2vei
i t' te voorkomen: "`Misschien" (dat in Afv voorkomt) veranderde ik in
"Bezinning" g (Is deze titel niet ggebruikt? ... ' De titel 'Bezinning' gwas
echter
ook reeds eerderebruikt g3
(zie 260 'Bezinning'). Zie verder 21, .
`WEENEN OMDAT ZEILEN ZOO VERRUKT'
OVERLEVERING M' Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I 27
M 2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H.
p> > 4
D' Sintels, p. 2 .
^ p 4
D 2 Hoonte, ^ p. p 52. S
P I Eersteroef p D3, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D3 H-89.
^
D3 Cr y to amen ^ III, ^ p. p 21 . S
M3 Koi ' D4
pl HI 22. D4,
D4 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 681.
Vóór 1937
M'
Titel [ontbreekt] > Zeiltocht DI -D 4
I Weenen > Zin gen
M2-D4
I verrukt > verrukt. DI-D4
Stroomen en > Stroomen. En DI-D4
4

5 achterover > achterover, D'-D4
6 naar beneden naar beneden > achterover aa beneden, naarD I -D 4
7 aan rug g > aan rug. g D I - 4
8 en de ziel het helle zeil > En de ziel, het helle zeil, DI-D4
9 mij > mij. mij DI-D4
o hemelsnede > Hemelsnede. D I -D4
I I heil. > Heil. DI-D4
COMMENTAAR I Zie[1 75]Ik 7S heb ^geen naam tusschen u noodig g en mijn eer', noot z.
2 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
Literatuur over hetedicht: g
Fokkema > R.L.K. `Tra ppen
van zekerheid.'
Hoore, C. van, `De dichter alslastisch p chirurg.' g
[1941 `NU MIN LEVEN VERLOOPEN MOET:'
J
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
M2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, II .
p> > 4
D Achtergebleven gedichten, p. I.
g ^ ^ P S
DATERING VÓÓr 1937
LEESTEKST MI
INGREEP 8 `het < het
VARIANTEN EN
CORRECTIES
8 `het > het D
8 goed'. > goed.' M 2 > goed. D
COMMENTAAR I Zie[1 75]Ik heb een naam tusschen u noodig en mijn eer' noot 2.
7S g ^ ^
2 Schrijffout in M 2, r. 8: het i.p.v. `het (vgl. de ingreep in I
1 ^ p g g P M.
[195] `HET IS VAN ZIJNEN HEER, AL WAT HEM IS GEGEVEN'
J
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
M2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H-4.
^> >
D Achtergebleven gedichten, p. 20.
g ^ ^ p
I 28

:s ^
1 1 1193] /ne omdat zeilen zoo verrukt', M I (collectie . . . Palies)
I2

DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
Vóór 1937
MI
I Zie[175]Ik heb een naam tusschen u noodi en mijn eer' noot 2.
7S g g ^
[196] `B 'BIJ I PERIODEN WAS HIJ J DEMON EN WEER DICHTER '
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
M 2 Manuscript, p, collectie J. Vermeulen, ^ H. 4
D Achtergebleven g ggedichten, ^ p. p 21.
Vóór 1937
MT
I Zie[175]`Ik heb geen naam tusschen u noodi en mijn eer' noot 2.
g g J
I `IN WELK DORP ZIJT GIJ VERDRONKEN'
97 J J
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
M 2 Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, > H. 4
D Achtergebleven ^ ^gedichten, ^ p. p 16.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Vóór 1937
MI
2 gevallen ^ > ggevallen
D
4 in plaats > in plaats p M 2-D
Io uzelf? > uzelf. M2-D
COMMENTAAR I Zie[175]Ik 7S heb g een naam tusschen u noodig $ en mij mijn eer', noot 2.
9 S `0 WIND DIE MIJ J ONWETEND HOUDT'
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
r3o

DATERING Vóór 1937
LEESTEKST M'
INGREEP I 0 < 0
COMMENTAAR
[199]
M 2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H-4.
p> >
M3 Typoscript D I collectie J. Vermeulen, H zo vi.
D', , ^
D I Morendo, ,p p. i . 9
P l Eersteroef D 2 , H-57.
p ^
P 2 Tweederoef D 2 , H-58.
p ^
D 2 Oude cr y to gamen ^ p. p 75.
M4 Kop p D3 H- izz.
l ^
D3 Ver amelde ^ gedichten, g ^ p p. 3316.
VARIANTEN EN M3 a typemachine, Yp b bl inkt (in de hand van J. Vermeulen)
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M3 a > Wind M3 b-D3
I wind > wind, D' -D3
vrouw; > vrouw, M 2
7 >
I z erucht > gerucht, D i -D 3
g g
I het > 't D I -D3
3
I Zie[175]Ik 7S heb geen naam tusschen u noodig g en mijn eer', noot z.
2 Ditedicht g wordt in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel un Balans ver-
meld bij de ggedichten die mogelijk g l aan de bundel toegevoegd zouden kunnen
worden (zie 14.2). Vervolgens g is het gedicht g ondergebracht g in Morendo. Zie
verder 21.2.4. 4
3 In verband met de samenstelling van gp Morendo schreef Achterberg 29op
maart I 944 aan Jan Vermeulen: `Als de titel "Wind" ook niet in de andere bundels
voorkomt, handhaven we deze.' Zie verder 21.1.
4 Zetfout in P I -D 2 r.: 4 houdt i.p.v. i..v houd (in M4 door D. Wolthers gecorri-
geerd .
`IK WIL MET HAAR BEGRAVEN WORDEN IN ÉÉN GRAF'
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
M2 Manuscript, co llectie J. Vermeulen, H.
p> > 4
D Achtergebleven gedichten, p. 2 2.
g g ^ p
DATERING Vóór 1937
1 3 1

LEESTEKST MI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
iraf. g> graf, g M2-D
2 Opdat p > opdat p D
2 éénzelfde > eenzelfde M2-D
3 begonnen, g ^ > begonnen g M 2-D
COMMENTAAR I Zie [175] `Ik heb geen naam tusschen u noodig en mijn eer', noot 2.
2 0 Opde keerzijde keerzijdevan een brief van Cathrien van Baak d.d. 7 april p I 933 collectie
D.-E. Baestaens) staat de volgende g notitie van Achterberg g `Laatste wil:
ik wil met Bep p en alles wat van mij1 is, verbrand worden; als dit niet kan
wil ik met Bep p en alles wat van mij1 is in één graf g begraven g worden.'
200 'ZI 'ZIJZULLEN
ALLES DOEN, HAAR TE VERDONKEREMANEN '
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
DATERING VÓÓr 1937
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M 2 Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, > H-4 .
D Achtergebleven gedichten, p. 2.
^ B ^ p 3
MI
I doen, > doen D
3
tot > te M2 -D
COMMENTAAR I Zie[175]Ik heb geen naam tusschen u noodig en mijn eer', noot 2.
75 g ^ J
20I `IK DROOMDE DAT ZIJ ZI BIJ J MIJ J ZAT EN MET MIN J HANDEN SPEELDE '
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
M 2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H-4.
p> >
DATERING VÓÓr 1937
i3 2
D Achtergebleven g ^gedichten, ^ p. p 24 4 .

LEESTEKST MI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
argeloozer, > argelozer, M 2-D
3 g ^ g ^
COMMENTAAR I Zie [175] `Ik heb geen naam tusschen u noodig en mijn eer', noot z.
202 `DE GOGEN UITGEZIEN ZIN HARD EN BITTER'
> J
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M I Typoscript, collectie A.L.C. , Palies, H-3.
M2 Manuscript, p, collectie J. Vermeulen, , H. 4
D I Morendo ,pp.
20.
P l Eersteroef p D 2 , H-57.
P 2 Tweederoef p D 2, , I^ 58.
D2 Oude y cr to g amen ,p p. 776.
M3 Kopij p l D3 H-122.
^
D3 Uer amelde ^ gedichten, ^ ,p37 p. 1.
Voor 1937
M'
Titel [ontbreekt] > Kou DI-D3
I Zie[175]Ik 7S heb geen naam tusschen u noodi ^ en mi J jn eer' , noot 2.
2 Ditedicht g wordt in de inhoudsopgave pg van de geplande g P bundel un Balans ver-
meld bij de gedichten g die mogelijk g l aan de bundel toegevoegd zouden kunnen
worden (zie 1 4.2). Vervolgens g is het ggedicht ondergebracht g in Morendo.
Volens Volgenseen vroege g versie van de inhoudsopgave pg van de bundel luidde de titel
van hetedicht g oorspronkelijk p l `Kwatrijn'. 'Kwatrijn'. Zie verder 21 .2. 4.
20 `ALLES ZINKT VAN MIJ AF, IK DRAAG GEEN WERELD MEER'
3 J
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie > A.L.C. Palies, H. 3
M2 Manuscript, p, collectie J. Vermeulen, , H- 4.
D Achtergebleven g ^ gedichten, ,p p. 25. 5
133

DATERING Vóór 1937
LEESTEKST MI
COMMENTAAR
I Zie I 7S `Ik heb geen naam tusschen u noodi g en min ^ eer' noot i .
2 Ditedicht g wordt in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel un Balans ver-
meld bij de gedichten g die mogelijk g l aan de bundel toegevoegd zouden kunnen
worden (zie 14.2). Deze uitgave g werd niet gerealiseerd. Het gedicht g bleef tijl
-
dens Achterbeis g leven ongepubliceerd.
20 `DIEN NACHT STONDEN MACHINES IN HET DONKER '
4
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
134
MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H- 3 .
>
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H I2.
T Criterium 1 (mei 1 0. 1 8 . 94 ^ p 4
D I - 2 Osmose s-2 ,p.
22.
D3 Cr to y amen g I ^ p . 1 98.
D4 Cr to amen 2 y g ^ p. p Ss I .
M3 Kopij p DS H I22.
l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, g s pp. 2 2. 3
Vóór 1937
MI
Titel [ontbreekt] > Instrument M 2-D 5
1 donker. > donker: M2-D5
2 Woorden > woorden M 2 -D 5
2 taal > taal, M2-D5
I M' is onderdeel van een verzameling gafkomstig
typoscripten afkomsti uit het archief
van A.L.C. Palies. De typoscripten zijn afschriften van een niet overgeleverd g
cahier van Achterberg, g^ ggedichten bevatte uit de periode p vóór 19937 (zie 37 ook
I S9 ` 0 donkere woeste ruiten voor den dood' noot 3 .
2 M 2 is een doorslag guit het archief van A.L.C. Palies en is overgeleverd g met
doorsla g en van z0 S `laat van uw lichaam bleef voorhanden:' tot en met [208] `De
nacht wordt transparant als een septembermiddag' 34 en 1 `Weerdood'. De originele g
typoscripten van deze ggedichten stuurde Achterberg gp71 op 17 januari 1 94o
aan
Ed. Hoornik, samen met achttien kwatrijnen J (zie I 59 `0 donkere, woeste ruiten

voor den dood 'noot 4). 4 De zes gedichten g werden vervolgens g in verschillende
afleveringen g van Criterium gepubliceerd. gp
3 Zetfout in T r. z: taal. i, i.p.v .v taal,
Dts gedichti vertaald in het Engels g door P. van de Kamp. p
5 Literatuur over hetedicht: g
Sande, > J. van de `De dichter als machine-schrijver.'
1
20 `WAT VAN UW LICHAAM BLEEF VOORHANDEN:'
S
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREPEN
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
2o6
M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
,
M2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H I2.
>
T Criterium 1 (mei 194o),. 18 .
p S
D I -2 Osmose s -2 p. 22.
,p
D3 Cr to y amen g s ^ p. . 199. 1
D4 Cr to y amen g 2 ^p . 1 56.
M3 Kopij p D S H-12.2.
l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. P 2 2. 4
Vóór 1937
MI
4 is < in
6 woedt < wordt
Titel [ontbreekt] > Inteelt M2-D5
I Zie 20 `Dien nacht stonden machines in het donker', noot 1 en 2.
4
`REGEN HAAR LICHAAM HEEFT GEEN SCHULD WANT IK WAS ZONDER'
s
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H- 3.
M2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-12.
>
T Criterium ia pril I 94 o. ^ P68.
DI - 2 Osmose l2 , p p. 2 3.
D3 Cr to y amen ^ l ^ p. p 200.
D4 Cr y to gamen 2 ^ P p. 57 I .
13S

DATERING Vóór 1937
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M3 Kopij D5, H-i22.
D5 Uervimelde gedichten, p. 225.
MI
Titel [ontbreekt] > Aan den reen M 2-D 5 g
2 lag, lag; M2-D 5
g^ g^
3 ineen; > ineen. M 2 -D 5
4 regen, g^ > Regen, g, M 2-D 5
7 lied, > lied; M 2-D5
I Zie20 4 `Dien nacht stonden machines in het donker', noot I en 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce Y en in het Frans door H.
Fa Fagn ne (2x).
'ZIJ SLAAPT ZOOALS EEN HEEL ONG KIND E SLAAPT'
7 J , J J
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
DATERING
LEESTEKST
INGREEP
VARIANTEN EN
CORRECTIES
136
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H I z.
>
T Criterium Ia ril I o. 68.
p 94 ^ P
D I - 2 Osmose s - 2 p. 2 .
^ p 3
D3 Cr to amen l p. 20I.
y ^ ^ p
D4 Cr to amen 2 y g p. 18.
^ p s
M3 Kopij D 5 P1 II i 22.
^
D5 Uer amelde ^ gedichten, g ,pp.
226.
Vóór 1937
MI
I0 Uwe < uwe
Titel [ontbreekt] > Slaapkamer p M2-D5
I slaapt. p > slaapt: P M2-D5
2 Loutere > loutere M 2-D 5

3 Geuren > Geuren, M2-D5
los gemaakt > losgeraakt, M 2-D 5
3 g g
4 gezonken, ezonken > gezonken; g , M 2-D 5
een stro ewit > stro ewit M2-D 5
4 S ^
6 lichaam > lichaam , M 2-D 5
7
moederdonker, > moederdonker: M2-D5
geboren. > geboren; M2-D 5
9 g g
I o Uwe > uwe M 2-D 5
To aan > o M2-D5
p
COMMENTAAR I Zie'
4 nacht stonden machines in het donker' , noot i en 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce Y en in het Frans door H.
Fa Fagn ne (2X).
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
137
`DE NACHT WORDT TRANSPARANT ALS EEN SEPTEMBERMIDDAG'
M I Typoscript, collectie A.L.C. , Palies, H. 3
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. , Palies, H I z.
T Criterium I a pril 94 I o. ^ p68.
D I Thebe ,p.20.
D 2 Cr to amen I y ^ ^ pp. 26 3.
D 3 Cr y to ^ amen 2 ,pp. 2 I. S
M3 Kopij ^I22.
p l ^
D4 Uer ^amelde g gedichten, ,pp.
282.
Vóór 1937
MI
Titel [ontbreekt] > Transparant p M2-D4
4 hand , ik > hand. Ik D I -D4
5 Inni g.
> weenend. M 2 -D4
7 zijn konin gweer
> onzer M 2-D4
I Zie 20 4 `Dien nacht stonden machines in het donker' , noot I en 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Duits door H.J.Schadlich in ^ het Engels g door P.
Bo Yce en M. O'Loughlin, g^ in het Spaans p door E Carrasquer q ( 3 x) en in het
Zweeds door L.H. Svensson L. Sóderber g.
3 Zetfout in D 2, r. i: septembermiddag g i..v p septembermiddag.

9
20 `IN DÉZE NACHT LAAT IK U NIET MEER LOS'
9
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
IO
MI Typoscript, collectie A.L.C. , Palies, H- 3.
T Criterium I (november 1 94 94o), , p. 6 97.
D' Thebe, ,p p. 2 4.
D 2 Cr to amen I y ^ ,p p. 2 7o.
D3 Cr y to ^ amen 2 ,pp.
222.
M 2 Ko Pl i' D 4 ^H-122.
D 4 Uer ^amelde ^ gedichten, ,p p. 2 98.
Vóór 1937
M'
Titel MI [ontbreekt]
T-D4 Leven
i AI' In déze nacht laat ik u niet meer los.
T D I De nacht is om ons heen g ele gen
D2-D4 I I heenele g gen
2 MI
3
4
s
T-D4
AV
T-D4
MI
T-D4
MI
T-D4
6 MI
T-D4
7 MI
T-D4
8 MI
i38
T-D4
MI
T-D4
MI
T-D4
Omdat het buiten eerlijk regent,
alsof ik u nog g nooit bezat.
heeftisteren g geen g zin gehad. g
Omdat het buiten eerlijk regent g
Liefde's oerbestanddeelen
heeftisteren geen zin gehad.
g g g
zijn om het huis en in het bed,
1
Liefde's oerbestanddeelen
o uren zonder wet...
zijn om het huis en aan het bed.
met element op element
p
0 uren zonder wet.
hecht ik me in u vast,
Met element op element
p
gij glpplant
uw bloed in mij alsgras,
hecht ik me in u vast.
ik laat u déze nacht niet los,
Gij plant uw bloed in mij als gras.
lp mij g

II M Imoren begint go nieuw g pde
wereld.
T D4 Moren g de wereld.
COMMENTAAR I Zie20 4 `Dien nacht stonden machines in het donker' noot 1.
2 Nadat Achterberg g op P 8 oktober I 94 0 een concept p van Thebe aan Ed. Hoornik
gestuurd estuurd had, ^ zorgde g deze voor de publicatie P van een aantal gedichten g in
Criterium. Zie verder.2. 9
S
2I0 `HI 'HIJLEGT
HET SPANTOUW OM DE POOTEN VAN HET BEEST '
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
D I Sintels .20.
,p
D 2 Hoonte, p. 48.
^ p4
P I Eersteroef D3, H-88.
P ^
DATERING VÓÓr 1937
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI
DI-D4
I M'
2 Mi
DI-D4
DI-D4
MI-D2
PI-D4
P2 Tweederoef D3, H-89.
P ^
D3 Cr to amen iii, p. 2I 1.
y ^ ^ p
M2 Kopij D4 H-122.
p l ^
D4 Uer amelde ggedichten, ^ p. p ^ 77.
M'
[ontbreekt]
Melkknecht
Hij legt het spantouw om de pooten van het beest .
l gp P
Hi' Hij zet zich op p het melkblok, ,p plaatst de emmer
zet zich neer
Koe-aardig g herkauwt oogendicht g het beest.
Toegevend g
8 M' Hi Hij heeft van alle dier `Geduldichkeit' het meest.
D' iGeduldlichtkeit
D 2 I I gedul eduld
Naast melk en huid heeft hijlg I I M I Het is vandaag weer goed en veel geweest .
g g g
DI
139
D2-D4

I2
MI
DI
DZ
PI-D4
COMMENTAAR
2I I HET ONWEER
Hi' Hij geeft zijn 1 melk als dichteren hun bloed.
hijl
Hijl
zichrijs pl zoals een dichter doet.
I Zie[204] 4 Dien nacht stonden machines in het donker' noot 1.
2 0 ^20 september p 1947 947 stuurde A. Wadman Achterberg een g afschrift van zijn1
artikel `Humor op p leven en dood' voor Commentaar op Achterberg. g Omdat hij er
zelf `niet erg g tevreden' over was, v vroeg g hij Achterberg om zijn mening. In zijn
hij g zijn g l
antwoord schreef Achterberg gonder meer: `U heeft gelijk: gj de titel Melkknecht
is nietelukki g . gIk zal er een ander voor trachten te vinden.' Deze opmerking p g
heeft betrekking g op P de volgende g p passage g in Wadmans artikel: `Een zwak ge-
dicht met een mis plaatste
titel (immers niet de knecht, doch de koe is "hoofdersoon"
met veel gewaagdheden: "sjeest", r
p ^ g g l ^"koe-aa dig", g, "Geduldlichkeit"
dat het toch om de een of andere reden "doet" [...]'(p. p 2 SS . Vergelijk g 1 kde
varianten in r, S en 8;
^ de titel heeft Achterberg g in de latere bronnen niet gewi'l -
zi gd. Zie over Commentaar op Achterberg ^ verder 32.4. 3 4
3 0 Op26 januari 9SS I schreef Achterberg g aan Bert Bakker in verband met Paul
Rodenko's inleiding g voor Voorbij J de laatste stad – die hij van Bakker ter lezingg
had ontvangen g –: "`Melkknecht" ^ waar hij ook van uitgaat, g ^ heeft in Cr YP- to
gamen III een verandering g ondergaan, g ^ zodat het niet meer helemaal aansluit bij
Paul's betoog. g Zou dit hinderen? Het staat trouwens niet in de bloemlezing.' g.
In
de inleiding (p. i 2 citeerde Rodenko het gedicht uit Sintels D I gp g en g ging g hij
onder meer in op p de term `Geduldlichkeit' (vgl. g het apparaat, pp r. 8).
4 Literatuur over hetedicht: g
Brems, > H. `De dichter is een koe 4 .'
OVERLEVERING T De delver I ouni 1937),
1 937 p. I I. ^ p 3
M I Manuscript, kopij P1 D I ^ H 1 o.
D I Eiland deriel p. 2 . ^ ^ p S
D 2 Cr to amen I . – 6.
y g ^p SS S
D3 Cr to y amen g 2 ^ p.
i8.
DATERING Vóóruni 1 I1937
LEESTEKST T
too
M 2 Kopij PlD4, ^H-122.
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ,p p. 8 9.

VARIANTEN EN
CORRECTIES
6 neergelaten, > neergelaten, MI-D4
g ^ g
COMMENTAAR MMENTAAR I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g dateert dit gedicht g uit i1933.
2 Zie[157]De S7 bruid zint' g , noot 3.
2I2 MET DIT GEDICHT...
OVERLEVERING T De delver Do 1^uni 1 937), 937 ^ p. p I 3 2.
AI' Manuscript, p ^pkopij D I H I o.
l ^
D I Eiland deriel ^ ^ p. p 26.
D 2 Cr to amen I y ^ ^ p. p 57.
D3 Cr to amen 2 y g ^ p. p I. 9
M2 Kop p l D4 H-I22.
^
D4 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 9o.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Vóóruni l i1937
T
3
Tot het > Tot D I > Totdat D2-D4
COMMENTAAR I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g dateert dit gedicht g uit I 933 .
2 Zie[157]De S7 bruid zint' g , noot 3.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin, g in het Italiaans
door G. van Woudenberg/F. g Nicosia en in het Roemeens door A. Covaci.
4 Zetfout in D I r. 12: onbevolkte i.p.v. p onbevlekte
2I `NU IK ZOO ZUIVER THUIS BEN MET MIJZELF
3 1
I .
(juni 937 ^ p 33
OVERLEVERING T De delver po 1937), p.
M I Manuscript, p kopij D I H-IO.
^ Pl ^
D I Eiland der iel p. 2 . ^ ^ P 7
D2 Cr to amen I p. 58. y g ^ p 5
D3 Cr to amen 2 y ^ ^ Pp.
20.
M 2 Koi' p l D4H I22.
^
D4 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. p9I.
141

DATERING Tussen i april en juni I
Sp l 937
LEESTEKST T
INGREEP 9 tusschen < tuschen
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
MI a zw inkt, b zw inkt (in de hand van R. Houwink)
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M I a> Woorden, ontwaak! M I b-D4
5 Woorden > Woorden, MI-D4
I De ontstaansdatum van ditedicht g is bekend uit de aantekeningen g die Jan
Vermeulen heeft overgenomen g uit het `Gedateerde schrift', waaruit onder meer
ditedicht g afkomstig gwas. Zie voor een overzicht van de andere gedichten g
6.z.
2 Zie[157]De S7 bruid zingt' zint' noot 3. In T is dit gedicht samen met z 4I
`Ik wist
niet dat hij J al sprak in de taal van den dood' gepubliceerd gp onder de gezamenlijke
g 1
titel `Stro phen'.
3 Zetfout in D I r. z: Zie i..v i.p.v. ^ie
2I `IK WIST NIET DAT HIJ AL SPRAK IN DE TAAL VAN DEN DOOD'
4 J
OVERLEVERING T 1 De delver I o 1uni 1937), 937 ^ p. p I 33.
M I Manuscript, p ^pkopij D I H 1 o.
l ^
T2 Moderne Nederlandsche religieuze l riek. Red. J.H. Eekhout A. .D. van
y
Oosten. Lochem, ^ [februari I 939 ^ p p. I 4.
D I Eiland deriel ^ ^ pp.
28.
D 2 Cr yp to amen ^ I , p. . 59.
D3 Cr y to ^amen 2 ^ p. p 21.
M 2 Kopij Pl D4, ^ H I22.
D 4 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p p. 992.
DATERING Tussen 19 9 april p en 1juni i1937
LEESTEKST T
VARIANTEN v EN M M'a zw inkt, b zw inkt (in de hand van R. Houwink, aangebracht g na T2)
CORRECTIES
142
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M I a-T2 > Ik wist niet... M T b-D4

COMMENTAAR I Zie[213] `Nu ik zoo zuiver thuis ben met mijzelf' noot 1 en 2.
2 In een ongedateerde g brief aan Annie Kuiper p (waarschijnlijk 1 1 20 1juli i 938
schreef Achterberg g dat hij een `uitnoodi gg in voor 'n bloemlezing g(v.
Oosten
en Jan Eekhout)' had ontvangen. g Roel Houwink heeft dit gedicht g en [226]
`Graalridder' aan de samenstellers van de bloemlezing g (T 2) gestuurd. g Zie ook
6.2.2.
DE STAD
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen I uni 1 937), p. I 21.
g $ i 937 ^ p
M I Manuscript, p ^pkopij D I H-io.
l ^
D' Eiland deriel p. 29. ^ ^ p 9
D 2 Cr to amen I y ^ ^ p. p 6o.
D3 Cr to y amen g 2 p. 22.
^ p
111 2 Kopij D4, p ^ I22.
l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p p. 93.
DATERING Tussen 1 maart en juni 1 i1937
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
vergezicht, > vergezicht DII-D4
9 g ^ g
COMMENTAAR I Zie[2.1 3 ] `Nu ik zoo zuiver thuis ben met mijzelf' noot 1.
2 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
Literatuur over hetedicht: g
Honders, > A.C. `Achterbei 'Achterbergen het bijbels bijbelsgetuigenis.'
g g
Mara l> A. `Wij zijn l een duister fenomeen.'
Ruitenbei g-de Wit A. `Achterbei grevised
in de stad.'
216 DE GEK EN DE SPIEGEL
OVERLEVERING T O waartsche wegen g I S auni I p. 122. 937 ^ p
M I Manuscript, p kopij D', H-IO.
^ P1 ^
D' Eiland deriel ^ ^ p. o. P 3
D 2 Cr to amen I p. 6i.
143
y ^ ^ p
D3 Cr to amen 2 p. 2 .
y ^ ^ p 3

[Z171
M 2 Kopij o i' D 4 H-122.
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ , p. 94.
DATERING Tussen 27 7 februari en l'uni i1937
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie z 3i `Nu ik zoo ^ ^zuiver
thuis ben met mijzelf', noot i .
GRAFSCHRIFT
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen 1 (juni 1937),
g 5 l 937 ^ pp. 12 3.
MI Manuscript Eiland der ^ziel (doorgehaald) g , H-1 o.
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H-zo > I.
M3 Typoscript Cel Cel, collectie P. . Meertens, > H zo > Iv.
D l Voorbij de laatste stad I ^ ^ p. p 6 2.
D 2 Voorbij de laatste stad 2 , p. 80.
^ ^ p
D3 Blauwzuur, ^ ^ p. p 22.
D4 Verzamelde ^ edichten ^ 4 ^ p9 . 98i.
DATERING Vóóruni 1 I1937
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
zod-gekoelde do g > doodgekoelde g M 2-D 4
3 Zi' Zij > zij M2-D4
3 dachten, > dachten: M3
7 mi ljn
lichaam is > ik ben DI-4
COMMENTAAR I Dit ggedicht
z zou inee eerste instantie worden opgenomen pg in Eiland der ziel. ^ In
een later stadium werd er het et blad met dit gedicht g in het manuscript Pt
van de bun-
del M I doorgehaald. g Zie verder7.1-7.3.
2 M 2 is iseen door Jan a Vermeulen V vervaardigd deg
afschrift van T Het gedicht g staat
vermeld in de inhoudsopgave van de geplande e lande bundel Balans (zie 14.0. Ver-
volgens g is het gedicht g h ondergebracht o g in de bundel Cel, ^ zoals ook op p M 2 is aan-
getekend. Zie verder 16.
3 In het bundeltyposcript Yp rit p van As yl is dit gedicht g in de plaats p gekomen g voor een
van de ggedichten
uit de reeks ` Directeur'. Het typoscript van z1 7`Grafschrift'
is niet over geleverd
in het typoscript oscri t van de bundel, wel een blad waarop pAch-
I 44

218 OVER EEN LEVEN...
terberg g aantekende: `Grafschrift (zie Laatste aatste stad)'. stad Zie verder 3 I .4. I.
4 In de inhoudsopgave pg van Voorbij de laatste a stad/ -2 staat bij 1 dit ggedicht
ten
onrechte vermeld: 'ongebundeld, g ^eerste publicatie'. p
5 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. oug OVERLEVERING T Opwaartsche wegen I uli au ustus 1 p. 1 2.
^ 5 1 g 937 , p 9
M I Manuscript Eiland der ziel (doorgehaald), H 1 o.
p ^
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, H zo I.
, ,
D I Morendo .26.
,p
P l Eersteroef D 2 H-57.
p ^
P 2 Tweederoef D 2 , H-58.
p ,
D2 Oude cr to amen p. 8z.
y ^ ,p
M3 Kopij D3, H-122.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 323.
^ g ^ p 33
DATERING Tussen 18 maart en juli 1 i1937
LEESTEKST T
VARIANTEN EN PI aedrukt b potlood
g ^ p
CORRECTIES
Titel Over een leven... > Sterrenhoos DI-D3
I weerstandloos, > weerstandsloos, /1/2.-PI a > [weerstandloosPI b-D3 bD
4 verkoos , > verkoos. M 2 -D3
5 omdat, > Omdat, M2-D3
7 sterrenhoos, , > sterrehoos, , M 2
COMMENTAAR 1 Zie[213] `Nu ik zoo zuiver thuis ben met mi ' el ' noot 1.
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in Eiland ddr derziel. IIn
een later stadium werd gedicht het in het blad manuscript met P van de dit- bun
del (M I) doorgehaald. Zie verder7.1-7.3.
145
g
3 M 2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd afschrift van T afkomstig uit het
g ^ g
materiaal van dee g plande bundel Balans. In de inhoudsopgave pgave van deze eze bun-
del staat hetedicht gg
vermeld onder de titel `Sterrehoos' (zie 14.1). Volgens
aantekeningen g pop M 2 is vervolgens g overwogen g het ggedicht op ^ te nemen in Cel
zie 16.1) en Morendo. In een vroege g versie van de inhoudsopgave pg van de
bundel Morendo luidt de titel `Sterrehoos'v g1. M2 , r. 77). Een latere eve versie se heeft ee t
de titel `Sterrenhoos'. Zie verder 21.2.4. 4

219 LAAT MIJ...
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen I uli au ustus I p. I .
g 5 1 g 93 7 ^p 9 3
M I Manuscript Eiland der ziel (doorgehaald) H I o.
P ^ g ,
DATERING Vóóruli 1 I1937
LEESTEKST T
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, s H 2o
^I.
D' Zevengedichten, ^ ^ p. p Ia.
2 D Verzamelde edachten s
^ g ^ p. P I oo 3.
COMMENTAAR I Zie [213] `Nu ik zoo zuiver thuis ben met mi' el ' noot 1.
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in Eiland der ^iel.
In
een later stadium werd het gedicht g blad in het met manuscript ditvan p de bun-
del (M I) doorgehaald. g Zie verder7.1-7.3.
3 M 2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd afschrift van T g ^ afkomstig g uit het
materiaal van dee g plande bundel Balans. In de inhoudsopgave pg van deze bundel
staat hetedicht g niet vermeld onder de titel `Laat mij...'. 1 Wel is er een titel
`Paria II', waarmee ditedicht g bedoeld kan zijn zijng
(zie 14.1). Volgens aanteke-
nin g en pop M 2 is ook overwogen g het gedicht g in Cel (zie 16.I en Morendo (zie
21.2.4) 4 p te nemen. Het ggedicht bleef tijdens Achterbeis g leven on geb
un-
deld en werd opgenomen pg in de postume p uitgave g Zeven ggedichten.
Zie verder
52.2.
220 LAAT IK U LANGZAAM...
OVERLEVERING T Opwaartsche p wegen g I S937 (juli/augustus I ^ p . I 94.
M I Manuscript Eiland der ziel (doorgehaald), H I o.
p ^
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, H2o I.
> >
M3 Typoscript, collectie J. Vermeulen, H-2o I.
> ,
D I Sintels, p. I .
^ p s
PI Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P 2 Tweederoef p D 2, , H-58.
D 2 Oude y cr to g amen ^ p. p I I. 7
M4 Kopij p D 3 H-122.
l ^
D 3 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p 3S 8.
DATERING Tussen 18 maart en juli l I1937
LEESTEKST T
X 46

VARIANTEN EN
CORRECTIES
a t emachine b potlood (in de hand van J. Vermeulen
Yp , p
M3 a typemachine, b zw inkt, c potlood (in de hand van J. Vermeulen)
Ypp
Titel T M 2 Laat ik u langzaam...
M3 a ontbreekt
b Tweede duisternis
b Tusschen Twee [duisternis]
b Tusschen de duisternissen
D'-D3 I I
I T-M 2 Laat ik u langzaam, g ^ongeweld- M3 a
c mi'1 DI-D3 I I ik
5 T-M'
M 2a
En zij voor uw vege g mond gesteld, g
b[zij] l [lees: Zij] 1
M3 a Zij1 b En z[ij]
DI-D3
6 TMI ril van den dood, dit naakte lied
p >
M 2-D3I I de I 10
I
8 T M4 gegeven e even – en wordt niet ontsteld
D3 I word
8/9 T M 2 stro ewit
9
M3-D3 een stro ewit
g
f? na mij]
COMMENTAAR I Zie[213]Nu 3 ik oo ^ ^uiver thuis ben met mi J^'
el ' noot i .
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in Eiland der ^iel.
In
een later stadium werd gedicht het in het blad manuscript met p van de dit- bun
del (M') doorgehaald. g Zie verder7.1-7.3.
3 M2 (een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van T) en M3 zijn ln
af-
komsti guit het materiaal van de geplande g p bundel Balans. In de inhoudsopgave pg
van deze bundel staat hetedicht g vermeld onder de titel `Tusschen de duister-
nissen' (zie 5 14.1). Volgens g aantekeningen g op p M 2 is vervolgens g overwogen g het
gedicht edicht pop te nemen in Cel (zie 16.I en Morendo. In een vroege g versie van de
inhoudsopgav
inhoudso ave van de bundel Morendo luidt de titel `Tussen de duisternissen'.
verder 21.2.4. 4
4 Ditedicht g is vertaald in het Frans door H. Fa Fagne ne.
22I WIJ MOETEN SLAPEN
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen i ull au ustus I p. I .
g 5 l g 937 ^ p 95
147

M I Manuscript, p ^pkopij D I H Io.
l ^
D I Eiland deriel ^ ^ p. p 35.
D 2 Cr to y amen g s ,pp.
66.
D3 Cr to y amen g 2 ,pp.
28.
M 2 Ko Kopi' D4 ^ H-122.
D4 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. p 99.
DATERING Tussen 19 9 februari en juli 1 i1937
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie [213] `Nu ik zoo zuiver thuis ben met mijzelf', noot 1.
2 Regel 2-3 van dit gedicht zijn verwant aan i o `Nu het einde zich nog bezint,',
g 3 g zijn 9 ^ ^^ ,,
r.– (zie ook aldaar, noot 2).
34
222 DE DICHTER IS EEN KOE
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
148
T Opwaartsche wegen ^ 1 S (oktober 1937), 937 p. ^ 2 P S9.
M I Kopie p manuscript, p^ oorspronkelijk p 1 kopij p l D I ^ H 10.
D I Eiland deriel ^ ^ p. p 37.
D 2 C ^ to amen g l ,pp.
68.
D3 Cr to y amen g 2 ,p p. 3 o.
M2 Kopij p D4, H-122.
l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p I o I.
Tussen 28 maart en 1 S september p I1937
T
5 eet, > eet MI-D4
9 drink; > drink, > M I -D4
I I onderste boven? > ondersteboven? MI-D4
I 4 schuw, > schuw M I -D 4
I Zie[213] `Nu ik zoo zuiver thuis ben met mijzelf', noot 1.
2 Toen Achterberg g op p 1 S september p 1937 937 een eerste versie van het manuscript p
van Eiland deriel ^ naar Roel Houwink stuurde, ^ vermeldde hij als 'nog `no te verschijnen
1 in Opw. P Wegen' g dit gedicht, g ^[223] 3`Bloemen' ^22 'Graflegging 4 gg gvan
een oud vriend' en[225]Bloed'. S De gedichten g werden in verschillende
afleveringen g van 0 waartsche wegen g gepubliceerd. gp Zie verder 7 .1.

3 0 Op de publicatie p van dit gedicht g in Opwaartsche wegen ^ reageerde g Martien
Beversluis met 'deevleu g elde g variatie' `De dichter is een eend' in Elckerl yc
1
november 19937^ 3 7), p 3 20. Hierop p ontstond een polemiek P over het gedicht g tussen
Roel Houwink en Beversluis. Op p 9 februari 1 93 8 schreef Achterberg ghier
over aan Annie Kuiper: p `Neen ik wist van dat in "Elcerlijc "Elcerlijc" niets af. 't Deed
wel zeer, dat men nu nog... g Enfin, ^Roel H. verdedigde, g ^ en hij accepteerde p
toen juist t dat vers zoo graag. g g De heele redactie trouwens, ^ zei hij toen.' Zie ver-
der 5 6.1.
4 DitF
gedicht is vertaald in het Engels g door P. Vincent, in het Frans door F.J.
Tem p le H. Breuker , in het Hongaars g door 0. Orbán en in het Roemeens door
A. Covaci.
5 Literatuur over hetedicht: g
Beversluis M. `Ouwe koeien.'
Beversluis, M. `Wie gaf
toestemming gtot
het drukken van deze bederf-
literatuur?'
Brems, > H. `De dichter is een koe 4 .'
Epigoon = M. Beversluis],`Koeien!'
BLOEMEN
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen i6 (maart 1 8. 1 2.
g 93 ^ P
M I Kopie manuscript, oorspronkelijk kopij D I H Io.
p P^ P 1 p l ^
D I Eiland deriel p. 3 6.
^ ^ p 3
D 2 Cr to amen i . 67.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
y ^ ^ p 7
D3 Cr to amen 2 p. 2 .
y g ^ p 9
M 2 Kopij D4 H-122.
Pl ^
D 4 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p 10o.
Tussen 19 9 maart en 1 5 september p 11937
T
10 etrouwe > getrouwe MI-D4
g ^ g
COMMENTAAR I Zie[213] `Nu ik zoo zuiver thuis ben met mi k el ' noot 1.
2 Zie [222] `De dichter is een koe', noot 2.
224 GRAFLEGGING VAN EEN OUD VRIEND
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen g I S (februari I 93 8. ^ p. 4410.
149

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[225]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI Manuscript, p ^pkopij D I H I o.
l ^
D I Eiland deriel ^ ^ p p. 38. 3
D2 Cr y to gamen i ^ p p. 69. 9
D3 Cr to y amen ^ 2 ^ p . 3 II.
M 2 Kopij p D4 I-I 122.
l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 102.
Vóór I S september p I1937
T
r kleed, > kleed MI-D4
9
BLOED
graf, > graf MI-D4
I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g dateert dit gedicht g uit het
voorjaar J van I1937.
2 Zie [222] `De dichter is een koe', noot 2.
3 Zetfout in D3, r.: S mee. i.p.v. P mee (niet ggecorrigeerd g in M2). M 2
T O waartSche wegen I ^ (maart I 8 p. I.
g 93^P 3
M I Manuscript, kopij DI H 1o.
p ^p l ^
D I Eiland der iel p.
^ ^ p 39.
D 2 Cr ta amen i p. o.
y g ^ p7
D3 Cr to amen 2 p. 32.
y ^ ^ p 3
M 2 Kop D 4 H-122.
p l ^
D4 Verzamelde gedichten, p. i o.
^ g ^ p 3
Vóór I S se september p I1937
T
s
weten: > weten, MI-D4
COMMENTAAR I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g dateert dit gedicht g uit april p
1937.
I50

[z261 GRAALRIDDER
2 Zie [2221 `De dichter is een koe', noot 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Hebreeuws door S. van Messes [= J. Meier 1^ in
het Italiaans door G. Prampolini, Pram olim in het Spaans p door F. Carrasquer q (3x) 3 en in
het Zweeds door L.H. Svensson L. Soderber g.
OVERLEVERING M I Manuscript, P^oorspronkelijk p 1 bij 1brief aan R. Houwink, ^ i juli 1 i 93 8.
T I Opwaartsche wegen ^ i 6 (september pp353 1938),. .
T 2 Moderne Nederlandsche religieuze y l riek. Red. J.H.Eekhout A .. D .va van
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
ISI
Oosten. Lochem, ^ [februari 1939], 939 ^ p. p i 3.
D' Eiland deriel ^ ^ p. p 76. 7
M 2 Manuscript, bij brief aan B. Bakker, i januari i o.
p ^ 1 ^ 91 94
D2 Cr to amen l p. II o.
y ^ ^ p
D3 Ene us schreef in 't zand l , p. i 2.
^ ^ ^ p
D4 Ene us schreef in 't and 2 p. 8.
^ ^ ^ p
PI Proef DS H-54.
^
D^ -6 En Jezus schreef in 't ^zand 3-4, -
^ ^ 4 ,pp.
8.
D7 Cr to y amen 2 , p. o.
^ p ^
P2 P Proef D 88,
H9 o.
D 8 En Jezus ^ schreef in an ^ 't and S ^ p. p 8.
M3 Kopi' D9 Hi22.
l ^
D9 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. i 4o.
Vóór I juli i 8
1 93
M I b
M I a-b br inkt
Titel Graalridder < [ontbreekt] M I a > Graalridder M I b-D9
i opgeborgen, > opgeborgen M2
io zijn > Zijn 1 TI -D9
10 avondmaal. > Avondmaal. TI -D9
17 7 moordenaars > zondaren D7-D9
i 7 altemaal... > altemaal... T2-D9
17/18 7 [geen g stro ewit > stro ewit T2
18 ... en > en D3-D 6 P.2-D9
18 mij zelve > mi' zelve D I mij mij zelv -D9
I 0 Op 291 9 uni I 8 93 schreef Achterberg aan g Roel Houwink: `Ik heb nu ± 16
verzen in m'n hoofd. Ik zal, > zoodra ik hem kan ontmoeten, de geneesheer-
genees

[Z 2 7]
OVERLEVERING
1f 2
directeur verzoeken, ze je je te mogen g zenden. Ik wéét dat er iets goeds g bij 1is.'
Twee dagen g later heeft Achterberg gtoestemming gvan A.L.C. Palies gekregen g g en
stuurde hij de gedichten g o p: `Ik geef g ze voor wat ik van sommige g ggeloof
dat ze
zijn: voor aanvulling, g^ vatbaar. Maar 't is misschien 't beste geen
verbetering g
pgg publicatie in tot te doen, vind e j niet. Het is alles zoo direct, als het tenminste
wat is.' De manuscripten p die Achterberg g bij l deze brief voegde, g i zij zijn
g en bevatten vijftien
ggedichten:
[226] `Graalridder' tot en met
2 40 ` Wie ik verder ^al
worden'. Zie verder 6.2.
2 In juli l I 93 8 heeft Roel Houwink contact gehad g met Achterberg gover
de
publicatie p van de vijftien
ggedichten (zie noot I) en hem voorgesteld g een
gedeelte voor Opwaartsche ween ^ te bestemmen en de rest te sturen naar Ed.
Hoornik, die omedichten g voor het nieuwe tijdschrift Werk ggevraagd g had (zie
verder2 2 3 'Jan Toorop', p^ noot 44). In de september-aflevering p g van Opwaartsche
wegen g werden dit gedicht g en [227] 7 `Ambacht achter oogleden' g tot en met 2 3I
'Liefde, ik bli J u loven' gp gepubliceerd. Zie verder 6.2.2.
3 Zie voor T2 [214] 4`Ik
wist niet dat hij i ^j
al sprak in de taal van den dood' noot 2.
4 In de eerste brief die Bert Bakker aan Achterberg gschreef (16 januari 1 194o),
vroeg hij om een afschrift gvan dit gedicht. Drie dagen g later stuurde Achterbergg
hetedicht gedichtin manuscript p M 2 met ^ de opdracht: p `Voor Bert Bakker in
vriendscha vriendschap I 9Jan. 1 94 0.' Vgl. g> Achterberg-Uitgevers, p. dl. 1 . 15-1 7 ; het
manuscript p is g gereproduceerd p in Achterberg g in kaart, ^ pp.
[86].
5 Op 0 1 december 1 2 9Sdeelde Achterberg aan g R.P. Meijer l mee dat r. 17 7van
dit
gedicht in Cr to amen 2 g y^ zou worden: `de voorlaatste regel wordt:
gewijzigdg
"zondaren altemaal"' (brief, collectie R.P. Meijer 1^ Londen).
6 Schri ffout in M 2
1 ^ r. 2: Christus i. i.p.v .v Christus'
De variant in D7 r. 1 7 7is later door D. Wolthers overgenomen g in P 2. De
variant in D3--66, 2
-D
8
> r. 18 nam zij 1 over in M3.Omdat het in deze gevallen g
gaat aat om het bijwerken van inmiddels verouderde versies, ^ worden in het ppa a -
raat alleen deecorri g eerde g versies van P2 en M3 betrokken.
8 Dit gedicht g is vertaald in het Engels g door r S. W Wiersma ersma 2x
9 Literatuur over hetedicht: g
Poort, .. `Graalridder.'
`AMBACHT ACHTER OOGLEDEN'
MI
T
ma
DI
PI
p2
D2
Manuscript, P^ oorspronkelijk P l bij bij brief aan R. Houwink, ^ 1I juli 1 938.
O waartsche wegen g i 6 (september Pp 1938), 354.
Typoscript, collectie . Vermeulen, H 20 I. >
Sintels, ^ p .I 7.
Eersteroef P D 2, ^ H-57.
Tweederoef P D 2 ^,
H-58.
Oude y cr to ^ amen ^ p. p i19.

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M3 Kopij D 3 , H-r 22.
D3 Tleramelde gedichten, p. 36o.
Vóór t juli 1938
M'
P l a gedrukt, b potlood
228 MISGEBOORTE
Titel [ontbreekt] > Ambacht T-D3
9 moesten > moeten P I a > [mo]es[ten] P' b-D3
I Zie 226 `Graalridder' noot I en 2.
2 M 2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd afschrift van T, afkomstig uit het
g g
materiaal van dee g Plande bundel Balans (zie 14.0. Volgens g aantekeningen g
o opM 2 is ook overwogen g het gedicht g op p te nemen in Cel (zie I6.0 en Moren-
do. Het laatste berust op peen vergissing g gvan Jan Vermeulen, ^ die blijkbaar blijkbaa niet
dat Achterberg g het gedicht g reeds had ondergebracht g in Sintels (zie verder
5 2I.2.I .
3 Zetfout in P'-D 2, r. 10: vergeefse i..v tevergeefse (in M3 in onbekende hand
gecorrigeerd).
OVERLEVERING M I Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, I juli 1 8.
p ^ p l 1 ^ 1 93
T Opwaartsche wegen 16 (september I 8.
g p 93 ^ p. 3 5 5.
D I Dead end, p. 26.
p
D 2 Cr to amen I p. I 2.
y g ^ p 4
D3 Cr to amen 2 p. 102.
y ^ ^ p
M 2 Kop D4 H-122.
P1 ^
DATERING VÓÓr I uli I 8
1 93
LEESTEKST MI b
D4 Verzamelde gedichten, p. I 1.
^ g ^ p 7
INGREEP I oëzie < poezië
p P
VARIANTEN EN
CORRECTIES
1S3
M' a-b br inkt
Titel Misgeboorte < [ontbreekt] M I a > Misgeboorte M I b-D4

V COMMENTAAR I In een latere mededeling dateerde Achterberg dit gedicht `oor ' 2 ?'
g g g 3 . .
2 Zie [2261 `Graalridder' noot I en 2.
3 M I isere g roduceerd P in Schri ^ vers prentenboek, ^ p. p 20.
4 Ditedicht is vertaald in het Engels door R.P. Meijer, in i hhet Frans r door
[2291 SURPLUS
g g
D. Vers poor en in het Hebreeuws door S. van Messel = J. Meijer]. l
OVERLEVERING M' Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, i juli I 8.
p ^ p 1 l ^ 1 93
T Opwaartsche wegen i6 (september 1938),. 6.
g pp 3S
D I Eiland deriel p. 48.
^ ^ p4
D 2 Cr to amen I p.
y ^ , p 79.
D3 Cr to amen 2 . 41.
y ^ ^ p 4
M 2 Koi'D4 HI22.
p l ^
DATERING Vóór I 1uli I
93
8
LEESTEKST MI b
VARIANTEN EN MI a-b br inkt
CORRECTIES
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ pp.
112.
Titel Surplus < [ontbreekt] M I a > Surplus M I b-D4
7 het < een M I a> [h]e[t] M I b-D4
COMMENTAAR I Zie 226 `Graalridder' noot 1 en 2.
2I
M isere g roduceerd p in Schrijvers prentenboek rentenboek p. 20.
230 HENRY ROUSSEAU
OVERLEVERING Manuscript, p ^ oorspronkelijk p 1 bij l brief aan R. Houwink, ^ I l juli 93 I 8.
T Opwaartsche wegen ^ 16 (september p 93 I ^ 8. p. 357•
D I Eiland deriel ^ ^ p. p 65. S
D 2 Cr y to gamen i ^ p. p 996.
D3 Cr to y amen g
2 ^ p. p 58.
5
M 2 Kopij p D4 H I22.
l ^
D4 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p p. 12 9.
DATERING Vóór I uli I 8
l 93
154

LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
MI
Titel te Henry yRousseau
> Henri Rousseau D 2-D 4
Jo o meesterhand. > 0 meesterhand. T D4
TO 0 g od g eli' l ke. > 0godgelijke. T> 0 goddeli' l ke. D I -D 4
I Zie[23o]`Graalridder' noot i en 2.
2 Ditedicht g is geïnspireerd g p op phet schilderij `Le rêve' I 9I
o van Henri-Julien
Rousseau \I844-1910)zie afbeelding). g Vgl. g>p Achterberg-Uitgevers, dl. 72
. I .
3 Op 0 1 7oktober I 945 opperde pp Achterberg g tegenover g A.A.M. Stols het idee
voor `een bundel "Hoe maakt u het", zijnde verzen met namen van personen',
waarin o.a. ditedicht g zou moeten worden opgenomen. pg De bundel is nooit
verschenen. Zie verder 22.2.
4 Zetfout in D3, r.: 3 ti J^g ens i..v p tijgers (in M 2 voorstel tot correctie in onbekende
hand).
5 Literatuur over hetedicht: g
Breunesse, J., `Over Gerrit Achterberg,"Henri Rousseau".'
Vries, H. de, `Henri Rousseau.'
2I `LIEFDE IK BLI F U LOVEN'
3 , J
P^ p 1 bij ^ 1 93
T 0 waartsche wegen 16 (september i 8 8–
g p 93 ^p 3S 359
OVERLEVERING M Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, I juli i 8.
DATERING VÓÓr I uli I 8
l 93
LEESTEKST M b
VARIANTEN EN M a-b br inkt
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > Liefde T
7 ggras > gras, g T
225 berooven > berooven, T
26 blijve 1 < schrijf M a > blijve M b-T
3 stro hen. P > stro strophen hen; T
32 Dat > dat T
COMMENTAAR I Zie 226 `Graalridder' noot i en 2.
2 In 1939 939 heeft Achterberg gdit gedicht g g gesplitst p in 3o2 `Liefde i' en 3 o3
`Liefde II' (zie verder het a pP araat aldaar).
ISf

Henri-Julien Rousseau, `Le rêve'(zie[23o] 'Henry YRousseau')
Jan Toorop, P^Toorop'
de Christus kan alles redden' (zie[232]jan Tooro '

232 JAN TOOROP
OVERLEVERING MI Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, 1 juli 1 8.
p ^ p 1 1 ^ l 93
T' Werk 1. 33p44•
(maart 1938),.
D I Eiland deriel ^ ^ p. p 32. 3
D 2 Cr to y amen g
l ,p p. 36
.
D3 Ene us ^schreef in 't and ^ I , p 9.
T 2 Pen en penseel. Bijzonder nummer van Critisch bulletin uitgegeven in de zomer van ^
1947, P . 224.
D4 Ene us schreef in 't and 2 ^ ^ , p. S.
P I Proef DS ^ H- 5 4.
D S -^ En Jezus '
^ schreef in 't zand ^ 3-4 -4,p
, p. 5.
D7 Cr to amen 2 y g ^ p p. 2
S
.
2 P Proef D 88,
Ho. 9
D D 8 En Jezus ^ schreef in an ^ 't and S ,p p. 5.
M 2 Kopij p D9, H I 22.
l ^
D9 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p996.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Vóór I juli 1938
93
M'
2 voor dat > voordat D3
4/5 [geen strofewit] > [strofewit] D3, D4-D 6, P2-D8
9 eendere > eendre D3, D4-D6, PZ-Dg
9/10 [geen strofewit] > [strofewit] D3, D4-D 6, P2-D8
12 juist > juist, T T -D3, D4-D9
1 3zijn > Zijn D3, D 4-D 6, P2-D9
COMMENTAAR I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g dateert dit ggedicht uit 1 936.
2 Ditedicht g is geïnspireerd g p op phet schilderij `Alleen de Christus kan alles redden'
(1922)van Jan Toorop(18 pp 5 8-1 9 28). Een prentbriefkaart met een reproductie p van
dit schilderij bevindt zich in de collectie Achterberg g(zie afbeelding). g
1S7
3 Zie [226] `Graalridder' noot I en 2.
4 0 Op 6 juli ^ I 8 93 wendde Ed. Hoornik zich tot Roel Houwink met het tverzoek o
omedichten g van Achterberg gvoor het eerste nummer van het nieuwe tijd 1 -
schrift Werk. Van de vijftien
ggedichten die Houwink in zijn 1 bezit had (zie 226
`Graalridder' > noot 2 stuurde hij er l negen g aan Hoornik (8 augustus g 1 93 8).
Hoornik kopieerde p de gedichten g en liet ze bij bijde
overige redactieleden van
Werk circuleren. In totaal werden achtgedichten g opgenomen pg in Werk: eik. 2 3 z 'Jan
Toorop' p tot en met [239] 39 `De dood laat ^ een gedicht g meer toe' (het et niet geplaatste gP
gedicht g was 2 4 0 `Wie ik verder ^ al worden' . Zi Zie verder 6.2.2.

X2 3 3]
[234]
5 0 p18 december 1 6 94vroeg R. g Blijstra 1 Achterberg b gom
een bijdrage voor Pen
enpenseel, een bijzonder nummer van Critisch bulletin. Achterberg g stuurde zzes
ge
dichtenedichten g en gaf g – voor het geval g de gedichten g `niet beantwoorden de aa aan
het doel' – in zijn brief nog geen opsomming p gvan de schilders van zijn 1n
voor
keur. Deedichten g werden geplaatst gp in de afdeling g`Schrijvers 1 over schilders'.
Zie verder 3 2.1.
7.
6 Zetfout in D7 r. 1: ik u i..v ik laat u (door D. Wolthers in M 2
p
2 gecorrigeerd).
7 De verandering in D3, D 4-D 6 en P z_ D 8r, 1 3is
later door D. Wolthers over _
g3
ggenomen in M 2 . Omdat het in dit ggeval g gaat om het bijwerken l bijk van een inmid
-
dels verouderde versie, wordt in het apparaat pP alleen de gecorrigeerde g g versie van
M 2 betrokken.
GRAFSCHRIFT
OVERLEVERING M' Manuscript, p ^ oorspronkelijk p 1 bij 1 brief aan R. Houwink, ^ I juli 1 1 93 8.
T Werk 1. 1.3(maart 1939), 939 ^ p 44.
D 1 - 2 Osmose i -2 , 37.
D3 Cr to amen I y g ^ p. p 2 2. s
D 4 Cr to amen y g 2 ^ p. p 18 0.
DATERING VÓÓr I uli I 8
1 93
LEESTEKST
M2 Ko Kopi'
D S H 122.
^
D5 Verzamelde
^ ggedichten, ^ p. p 47 2 .
ml b
VARIANTEN EN MI a-b br inkt
CORRECTIES
`HET BLINDE KOMEN'
p.
Titel Grafschrift < [ontbreekt] M' a > Grafschrift M I b-D5
4 De > de DI-DS
p ^ 3 4
2 Ditedicht is vertaald in het Engels doorJ.S. Holmes(2x),in het Hebreeuws
COMMENTAAR I Zie[232]` an Toorop', noot en 4.
g g
door S. van Messel = J. Meijer] l en in het Spaans P door F.
3 Literatuur over hetedicht: g
Bolhuis, A.. `De dichter van het vers, dat niet bedierf.'
Carrasquer q 2x .
OVERLEVERING M I Manuscript, p, oorspronkelijk p ^ bij ^ brief aan R. Houwink, , I ^juli I 9 3 8.
1Só

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
[235]
T Werk 1.3 (maart 1939), p. 44-45.
D 1 - z O.rmo.re I - Z, p. 37.
D3 Cryptogamen`, p. 224.
D 4 Cryptogamen 2, p. 179.
M 2 Kopij Ds, H-I22.
D S Verzamelde gedichten, p. 246.
Vóór I juli I 8
1 93
MI
Titel [ontbreekt] > Kerker T-D5
4 duren > duren, TD 5
6 deuren > deuren, T D 5
13/14 3 4[gee
[strofewit] > een stro strofewit] D' -D 5
17 uren > uren, T
I 9 zijne > Zijn Zijne DI-D5
I Zie[232]`'Jan Toorop', p ^ noot 3en 4. 4
2 In Tvalt het strofewit in r. 13/14 3 4samen met het pagina-einde. pg
`TOEN IK HET EINDE HAD BEREIKT'
OVERLEVERING M' Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, I juli I 8,
DATERING Vóór I uli I 8
l 93
I 59
P^ p 1 l ^ 1 93
T Werk I. 1.3 (maart 1939), 939 ^ p. p 45.
D I-2 Osmose' -2 p. 36.
^ p 3
M 2 Manuscript, p oorspronkelijk ^ p l collectie A. en E. Visser, ^ H. 3 S
D 3 Cr y to g amen' , p. 2.23.
D4 Ene us ^ schreef in ' 't ^ and' ^ p. p 16.
D 5 Ene us ^ schreef in 't ^and 2 ^ Pp.
I 2
Pl P Proef D 6
^H- S. 4
D ^- 7 En Jezus ^ schreef 't in ^ t and -4
^3 p. p 12.
D s Cr to 2 amen y g , p p. I 7 8.
P 2 Proef D9, ^ H- 9 o.
D9 Ene us schreef in 't and 5
^ ^ p. 12.
^ p
M3 Kop p D 10 H-I22.
l ^
D I ° Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p 2 4S.

LEESTEKST MI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > Tusschen twee eeuwigheden g T D 3 > Over de abbok D4 -D'°
3 slik l^> slijk 1 M 2
hem, > Hem I -D I °
5 > D
hij > Hi D I _D I 0
7
l
één
-
>
I o maar een voor- en achteruit een één D4-D7 maar een D 8_ DIO
COMMENTAAR I Zie[232]`'Jan Toorop', p ^ noot 3en 4. 4
2 M I isere g produceerd
in Schrijvers prentenboek rentenboek p. 20.
Tijdens een bezoek gaan
Ab en Edith Visser in Amsterdam heeft Achterberg
ditedicht g in hun `Gastenboek' geschreven g (M 2, ^ ggedateerd `2 7 –Ix–' 46.
' Vol-
g ens Ab Visser is de titel `Over de Jabbok' (vgl. g D4-D 10 van hem gafkomstig:
`Ik voelde er de strijd in van Jacob met de engel, g ^ bij
de Jabbok, de heroïsche
strijd van de mens met God .... En ik stelde hem voor, ^ de titel van dit ge-
dicht te veranderen in "Over de Jabbok". Onmiddellijk Onmiddellijkstemde hij daarin toe
en later, ik weet niet meer waarin, zag ik dit gedicht herdrukt onder die titel.'
> g g
Zie A. Visser, `Over de Jabbok', p. 140.
> >p 4
4 Op I december I 2 schreef Achterberg aan R .P. Meijer dat hij overwoog in
p 95 g 1 l g
Cr to amen 2 de oorspronkelijke r. I o te herstellen: `de laatste regel herstel ik
y g p l g
waarschijnlijk weer: "Is maar een schrede"' (brief, collectie R.P. Meijer, 1er
Lon-
den .
58 De variant in D r. I o is later door D. Wolthers overgenomen g in P 2.
Omdat
het in diteval g gaat g om het bijwerken bijwerke van een inmiddels verouderde versie,
in het apparaat pp alleen de gecorrigeerde g g versie van P 2 betrokken.
6 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door D. O'Driscoll en S. Wiersma Zx .
7 Literatuur over hetedicht: g
Gier, J. de, `Over en vóór de Jabbok.'
Visser, A. `Over de Jabbok.'
{236] `DE DONKERE MORGENREGENS'
p ^ p 1 1 ^ l 93
T Werk I. 1.3 (maart 1939), 939 ^ p p. 4 5 •
D I Eiland deriel p. i.
^ ^ p 3
D 2 Cr to amen l p. 6z.
y g ,p
D3 Cr
y to gamen
2 , p p. 24 4 .
M 2 Kopij D4 p H I22.
l ^
D4 Verzamelde gedichten, p. ^ ^ ^ p 95.
OVERLEVERING M' Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, I juli I 8.
I 6o

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
VóórI 'ulil 8
1 93
M'
Titel [ontbreekt] > Verloren T-D4
voren —af > vorenaf T D4
S
6 toehooren > toehooren,
>
T> toebehooren > D I -2 > toebehoren D3-D 4
COMMENTAAR I Zie [232 ` an Tooro p, ' noot 3 en 4.
2 Zetfout in D I r.: S beginnen. ^ i..v i.p.v. beginnen ^
[^37]
`HET HUIS IS LEEG, UIT HET HOOREN'
OVERLEVERING M' Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, I juli I 8.
p ^ p 1 1 ^ 1 93
T Werk I. (maart 1939), p.
DI - 2 Osmose' -2 ^ p. p 35.
D 3 Cr to amen l y . 221.
g ,p
D4 Cr to amen 2 y g ^ p. p I ^ 6.
DATERING Vóór I uli I 8
1 93
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
1.3 939 ^ p 45.
M 2 Kopij DS H 1 22.
p l ^
D 5 Verzamelde
^ ggedichten, ^ p. 2 .
p 43
M'
Titel [ontbreekt] > Het huis is leeg T D 5
g
I hooren > hóóren T
s
din en > din en T D 5
g g^
COMMENTAAR I Ziez 2 ` an Tooro ' noot en .
3 p, 3 4
[238] ` ZOOALS HET WATER SMAAKT DES NACHTS,'
OVERLEVERING M I Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, 1 juli I 8.
p ^ p 1 bij ^ 1 93
T Werk 1.3 3 (maart 1939), 939^p 46. 4
D I -2 Osmose' -2 36.
^ p 3
161

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
D3 Cr to amen I y p. 222.
^ ^ p
D4 Cr y to gamen 2 , I . ^ p. 77
M 2 Kopij p DS H I22.
l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 44 2 .
Vóór I juli I 8
l 93
M'
M I a br inkt, botlood (waarschijnlijk niet in de hand van Achterberg)
l 1 g
Titel [ontbreekt] > Overstorven T D 5
6 inharent, > > inha e rent > M I b-D5
I I acht > acht, ^ T D 5
I 2 equivalent q > aequivalent q D I -D 5
COMMENTAAR I Zie[232]`'Jan Toorop', noot en 4.
p ^ 3 4
{239}
`DE DOOD LAAT GEEN GEDICHT MEER TOE'
OVERLEVERING M I Manuscript, p oorspronkelijk ^ p 1 bij 1 brief aan R. Houwink, ^ i ljuli I 938.
T Werk I. 1.3(maart 1939), 939 p. ^ p 46. 4
D I - 2 Osmose -2 . I , p 3S•
D3 r y to ^amen ^I p.
zzo.
D4 Cr y to amen ^ 2 , p. p 75 I .
M 2 Kop p DS H-IZZ.
l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p z 42.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Vóór I juli i 8
1 93
M I b
M' a-b br inkt
Titel [ontbreekt] > Doodendans T D 5
2 vóór > voor T D S
5 hoe < hoe, M I a > [hoe] M I b-D5
9 niet hoe, > niet, > hoe T
II - o > – oDI-DS
I2 zij l > Zij l T
COMMENTAAR I Zie2 32 ` an Tooro p, ' noot 3 en 4.
2 Zetfout in D3 r.: 4 In i.p.v. p in
162.

{24 0] `WIE IK VERDER ZAL WORDEN'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREPEN
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, 1 juli 1 8.
p ^ p l 1 ^ J 93
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, 18 oktober 1 8 H.
> 93 ^ 5
T 0 waartsche wegen I (mei I p. I O.
^ 7 939 ^ p 3
D I Eiland der iel p. o– I.
^ ^ p4 4
D 2 Cr to amenj 1– 2.
y g ^ p> >
D3 Cr to amen 2–
y g ^ p 33 34.
M3 Kopij D 4 , H-122.
p l ^
D4 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. p i o 4 –I So.
Vóór I ljuli 1 938
(M')
Vóór 18 oktober 1938 93 (M 2)
Op COMMENTAARJ
93 g g
163
MI
M 2 (ziep zie. 112)
8 verouden. < verouden
z6 wanneer < wanneer,
Titel [ontbreekt] > Wie ik nu nog g zal worden... T-D4
I verder > nu nog g M2-D4
3 den > de M2-D4
4 mee > mee, T D4
4 mijnheer. J > mijnheer; J M 2 -D 4
[Hier eindigt MI]
^
M 2-D4 r.-28:
5
10 eigenbeheer, g ^> eigen g beheer, T D4
I 3 den > dien T D4
Imeer S > meer, T-D4
16 zonder het > zonder dat het T D I
I 9 ontvouwde > ontvouwde T-D4
28 mee > mee, T D4
I 0 I juli I 8 stuurde Achterberg de eerste versie van dit gedicht M I
samen met veertien andereedichten g naar ^ Roel Houwink. Uit deze zendingg
stuurde Houwink onder andere ditedicht g door aan Ed. Hoornik ter publicatie P
in Werk maar hetedicht g werd daarin niet opgenomen Pg (zie 2 32 'Jan Toorop', p
nooten 3 4). 4 Tussen I juli J en 18 oktober heeft Achterberg ghet gedicht g uit ge- ge
breid met r.5-28 S (zie verder noot 2).

[24 1 ] `OM TE VERGAAN'
LEESTEKST MI
2 M 2 - een afschrift van een niet overgeleverdh handschrift van Achterbergg – is
afkomstig g uit het archief van A.L.C. Palies a es en gedateerd ge
18 October 1938'. B-
halve ditedicht g bevat het typoscript 2 4i Om te vergaan' g tot en z 46
`De
wijlen J dat ^i' het verkoos'. Wellicht heeft Achterberg g de originele g handschriften a dschriften
aan Gerrit Kamphuisgestuurd, p in verband met de eventuele publicatie p van de d
ggedichten in Opwaartsche wegen. ^ Ook is het mogelijk gl dat Achterberg c terber gp op ge
-
dichten doelde toen hij op P 8 november i 938 aan Roel R e Houwink H schreef: 'Mag `
ik de titels der verzen weer aan je je overlaten? Het is misschien s ineens eens te zien.' zeen.
Deedichten g – van titels voorzien – werden in 1939gepubliceerdi 939 in de mel -
afleveringan g Opwaartsche wegen. g Zie verder 6.2.2.
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, 18 oktober 1 8 H.
> 93 ^ 5
T Opwaartsche wegen g 17 7 (mei 1939), 939 ^ p. P 97
D/ Eiland deriel ^^ p4 p. 46.
D 2 Cr to amen I y g ^ pp. 77•
D3 Cr to y amen ^ 2 ^ p p. 39.
M 2 Koi' pJ D4H122. D4,
D4 Verzamelde ^ ^ gedichten, ,pp.
I 1 o.
DATERING VÓÓr 18 oktober 1938
93
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > Aan den dood T D4
I vergaan g > vergaan, T D4
9 hetzelfde > het zelfde T
COMMENTAAR I Zie[24o]`Wie ik verder ^ al worden', , noot 2.
[242] `VANNACHT 'VANNACHT, DEN DROOM, LIGGEND ONDER EEN TAFEL, , '
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie > A.L.C. Palies, i 8 oktober I
93 8 ^
H. S
T Opwaartsche wegen g 17 7 (mei 1939), 939 ^ p. P 998.
D/ Eiland deriel ^ ^ p. p 47.
D 2 Cr to amen I y ^ ,p p. 778.
I 64

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
D3 Cr to y amen ^ 2 ^ p4 . o.
M 2 Kopij p D 4 ^ Izz.
l ^
D 4 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p 111.
Vóór 18 oktober 1938
93
MI
Titel [ontbreekt] > Droom T D4
9 een meter. > één meter. T D4
COMMENTAAR co I Zie [240] `Fie ik verder ^ al worden', , noot 2.
2 Zetfout in T r.: 9 meter i..v i.p.v. meter. en in D 2, ^ r. S: beamen i.p.v. p beamen.
[2431
`ACHTER DEN DOOD VERSCHANST'
> 93 ^ S
T Opwaartsche wegen g 17 7 (mei 1939), 939 ^ p p. 99.
D I Sphinx, ^ p. p 7.
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, 18 oktober 1 8 H.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M 2 Typoscript D 2 Querido-archief, H-56.
^ ,
P l Eersteroef D2 H-57.
p ^
P 2 Tweederoef D 2 H-58.
p ^
D 2 Oude y cr to g amen ^ p. p 1 7S.
M3 Kopij P1D3 ^H-122.
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 47 470.
Vóór 18 oktober 1938
93
MI
Titel [ontbreekt] > Achter den dood T > Achter de dood DI-D3
I den > de D`-D3
3 dans > glans, T-D3
COMMENTAAR I Ziezo [2401`Fie ik verder ^zal
worden' noot z.
165

[z44]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREPEN
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[^4s]
`IN DEZE MORGEN ZONDER SCHULD'
M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > i8 oktober I 93 8.H ^ S.
T Opwaartsche wegen I (mei 1939),
g 7 939 p. I oo. ^ p
D I Eiland deriel ^ ^ p. p4S•
D 2 Cr to y amen g I ^ p . 776.
D3 Cr to amen z p. 38. y g ^ p 3
M z Kop p D 4 H-I22,
l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 1 0 9,
Vóór 18 oktober 1938
93
MI
onthult, < onthuld,
>
10 verzadigt < verzadigd
g g
Titel [ontbreekt] > Deze moren... T D4
^ g
I morgen > morgen, T-D4
g g^
2 dooden > dooden, T D4
onthult > onthult; T D4
4 >
8 overbodig > overbodig, T-D4
g g^
I Zie [240] ` luie ik verder ^al
worden', noot 2.
2 Typefout in M I fout in D I - 2, r. 4: onthuldi.p.v. onthult
YP ^ 4 p
3 Ditedicht is vertaald in het Engels door P. Boyce.
g g Y
`DES MORGENS KRUIPT EEN BEEST VAN VREES'
OVERLEVERING M' Typoscript, collectie A.L.C. Palies, 18 oktober I 8 H.
> 93 ^ S
T Opwaartsche wegen I (mei 1939),
g 7 939 p. IOI. ^ p
D I Eiland deriel ^ ^ p. p 44•
2^` M Manuscript, in exemplaar p I
p oorspronkelijk collectie M. van Loggem.
^ p ^ ggem D 2 Cr to amen I p.
y ^ ^ p 75.
D3 Cr to amen z, y g p. 37.
^
M3 Kopij P1 D 4 ^ H 122.
D4 Verzamelde ^ gedichten ^ ^ p.
IoB.
DATERING VOOr 18 oktober 1938
93
166

LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[^46l
MI
Titel [ontbreekt] > Ontwaken T D4
6 vinden > vinden, D'-D4
6 en ontvangen? > en t' ontvangen? T D4
g g
8 in donker > in 't donker T D4
heiligen geest > Heiligen Geest T D4
9 g g g
I Ziezo `luie ik verder al worden' noot z.
[240] ^
2 Zie 116 `Kleine Ode aan het water', noot z.
3 Zetfout in D i en D 2-D 4, r. 6: en 't ontvangen? g i.p.v. i..v en t' ontvangen? g gecorri
Berd in Verzamelde gedichten 44).
Schrijffout in M z^
g ^ g 1 M2*, r. 16: dode i.p.v i, .v doode
Ditedicht g is vertaald in het Spaans p door F. Carrasquer q zx .
`DE WIJLEN DAT ZIJ HET VERKOOS'
1 J
OVERLEVERING M' Typoscript, collectie A.L.C. Palies, 18 oktober I 8 H.
> 93 ^ 5
T Opwaartsche wegen 17 (mei 1 939), p. 102.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I 67
g 7 939 ^ p
D' Eiland der ^
iel
^ p. p 4 2–
43.
D 2 Cr to amen I .– y g p. ^ 73 74.
D3 Cr to amen 2 . – y g ^p 35-36.
M2 Ko Kopij i^ D 4, H I22.
^
D 4 Verzamelde
p. I o6– I 07.
gedichten,
^ ^ ^ p 7
Vóór 18 oktober 1938
93
MI
Titel [ontbreekt] > Geluk T-D4
9 dit van binnen > dit vanbinnen T > dat van binnen D I -D4
I I te samen > tezamen T > te zamen D' > tesamen D2-D4
1 4 zich zelve > zichzelve T D4
16 'n > een DI-D4
z6 raamkozijn J > raamkozijn; l^ T-D4
28 uit >in DI-D4
3o – o > o D2-D4

COMMENTAAR
[^47]
I
MI-T
DI - 3
D4-D7
D8
P2-Dio
I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit gedicht g `Utrecht ± febr. '38'. 3
2 Zie [24o] ` luie ik verder ^al
worden', noot 2.
3 Zetfout in D3, r. 17/18: 7 [geen g stro ewit i.p.v. p. stro ewit (in D 2 valt het strofewit
samen pg a ina-einde ^• in met M 2 is de zetfout hetecorr
door D. Wolthers g i-
geerd .
REIZIGER `DOET ' GOLGOTHA I
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie ^A.L.C. Palies, 25 S december I 93 8 ^ H-6.
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, ^ januari I H.
3l 93 9 ^ 7
T 0 waartsche wegen g I 7(maart I 939 ^ p. P 8.
D I Eiland deriel ^ ^ p p. 77.
D 2 Reiziger `doet' Golgotha, p. ^ ^ p N.
D3 Cr to y amen ^ l ,p.
I II —II2.
D 4 Ene us schreef in 't and I ^ ^ ^ p. P I 3.
D5 Ene us schreef in 't and 2 ^ ^ ^ p p. 9.
P I Proef D 6 H
_
^ S. 4
D ^- 7 En jezus schreef in ' t zand 3-4 -4 , p.
^ ^ ^ p 9.
D8 D Cr to amen 2
y ^ , p p. 771.
1
P 2 Proef D9, ^ H 9o.
D9 Ene us ^ schreef in 't ^and ^ 5. p. 9.
M3 Kop p l D 10 H I22
^
D° Verzamelde ^ gedichten, ^ ,p p. 4I
1.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Nummer M I -D I I
168
Vóór 22 december 1938
93
M'
D 2[ontbreekt]
D3 -DIO I
Ze hebben Hem, zonder zich af te vragen
g
Zij
0

4 M' En toen Hij daar te lijden hing
MZ I
T-D3 1
D4-D7
D8 I
P2-DIo
I
pl een s jker is een leelijk ldingg MZI I --
TD3 I I
D4-D7 – een I
D 8
P 2-D I °
een I
– een
I
M spijker
6 MI-D3
D4-D7
zei Hij: Vader vergeef g het hun.
D 8
o
P2-D9
M3-D1°
8 M I 't Was hun er immers om te doen,
M 2-D 10Het was
9
M I te zien wat of Hij nu zou doen!
M 2-D 1 ° om eens te zien,
0
De volgende g reels g ontbreken in M I
M 2-D i ° r. 00)-02):
Io M2-D10 Zoo heeft Hij nog voor hen gebeden,
g g
I I M2-D10 en in Zijn sterven aan hen meegegeven
1
I2 M2-D10 een alibi voor huneweten.
g
I2 M2-D10 stro ewit
3
Io MI
(13) M2-DI°
12 MI
I M 2-T
S
DI -DIo
169
MI -D10 r. I o I –I 1
^ 8
3 S 8):
Ik stond van verreuasi wat te praten
q p
En ik stond in de verte
Ze deden toch wat zi zij niet konden laten.
I immers toch,
ze

14 4 MI Zijns J Vaders armen... nog g voor Paschen
i 7 M2
T-D3
de armen van Zijn 1 Vader; – – voor
D4-D7 I I handen
D 8
armen
P 2-D'° I handen
Op 93 g vijf g
[247] 47 'Reiziger g "doet" Golgotha g i' 2 8 4'Reiziger g "doet" Golgotha g i1' 2[249]
`Evenui di aan de e schreden' 2 0 ^ g ^ ` Woordenbloeisel:' en 2 1 `Vincent'. Van de
schreden', S S
eerste tweegedichten g is het origineel g niet overgeleverd. g Voordat Achterbergs g
brief verzonden werd, ^l zijn er afschriften van de gedichten g gemaakt. g Deze
typoscripten, afkomsti afkomstiguit het archief van A.L.C. Palies, v zijn gedateerd `2
zijn g '25
December 1938' 93 MI . Kort na het verzenden van de gedichten g hheeft Achterberge
g beide gedichten g herzien , waarover hij l 0 p 2 januari 1 1 939 aan Houwink
schreef: `Het is misschien wel 'n beetje gek, g ^ maar ik had toch geen g vrede met
die twee "Golgotha"-verzen. g Mag g ik ze je, 1> even veranderd, > met een derde er
aan toegevoeg, d hierbij alsno ginsluiten?'
Ook van deze nieuwe versie is alleen
het afschrift uit de collectie van Palies bewaardebleven g ,ggedateerd ` 3Januari
1 939 M2 . Zie ook 2 S2 'Reiziger g "doet" Golgotha g 111' en verder 6.2. 3.
2 In zijn brief aan Houwink van 22 december 93 1 8 opperde pp Achterberg g ver-
schillende mogelijkheden g l voor publicatie p van de vijf ggedichten
(zie noot 1 :
`Als ze wat zijn, J> zouden ze dan in "Werk" 't meest tot hun recht komen, > of in
O.W?' Ook overwoog g hij de gedichten te sturen naar K. Lekkerkerker, die hem
hij g
om een bijdrage J g had gevraagd g g voor de bloemlezing g In aanbouw. D e gedichten g
zouden in verschillende tijdschriften verschijnen. Dit gedicht g werd, samen met
[248]'Reiziger g "doet" Golgotha g Ii' en 2 S2 `Reizi ger "doet" Gol gotha
111' in
1939 9398 gepubliceerd p in de maart-aflevering gvan Opwaartsche wegen. g Zie verder
6.2.3.
3 Voor de uitgave g van de rijmprent l p Reiziger `doet' Go lg
otha (D 2) in i 943 heeft
Achterberg g de verkorte titel 'Golgotha' g overwogen, g^ zoals blijkt 1 uit een brief
van Bert Bakker van io juli 1 94 9433 : `Met den kleine titel "Golgotha" g ben ik er erg
blij. En toch: het scherpe, p^P spottende, "moderne", Amerikaansche van "Reiziger g
doet" hoort er haast bij.' Uiteindelijk bleef toch de oorspronkelijke P 1 titel ge-
handhaafd. Zie verder 12.4.1. 4
4 In zijn bespreking p g van Eiland der ^iel in Het vaderland van 3 maart I 94o noem-
de Menno ter Braak ditedicht g `misschien wel het beste uit den heelen bundel'.
Achterbergs g reactie hierop p luidde: `Toch is voor mij "Reiziger" g niet het beste.'
(Brief aan Ed. Hoornikuni 7 J 1 940.
5 In 1 9S3 vertelde Achterberg g in een interview: `Sommige g verzen vroegen g een
lang gg rijpingsproces en kre en moeilijk vorm, andere schreef ik juist weer snel
moeilijk ^ l
o pb.v. ^ "Reiziger g `doet' Golgotha". g Dit vers heb ik met opzet p in een soort
krantenstijl l gehouden.' RA. Hekstra K. Kla p, `De dichter Gerrit Achterber g'
p. 199.) 99 Tegenover g H.U. Jessurun d'Oliveira `Gerrit Achterberg', gap 3 1 zei
COMMENTAAR I 0 2 2 december 1 8 stuurde Achterberg vijf gedichten aan Roel Houwink:
170

Achterberg in I ; 'Reiziger doet Golgotha ... heb ik in tien minuten O -
g 959 gpge
schreven.'
62
De in P 2 aangebrachte g veranderingen g zijn 1 later door D. Wolthers over geno-
men in M3, de kopij p l voor D 10 . Omdat het in dit geval g gaat g om het bijwerken bij ke
een inmiddels verouderde versie, wordt in het apparaat pp alleen de gecorri
geerde versie van M3 betrokken.
7 De reeks2 – 47 2 8 4– 2 2 5 'Reiziger g "doet" Golgotha' g is vertaald in het Engels g
door S. Wiersma 2x en in het Spaans P door F. Carrasquer(2)0. 9
8 Literatuur over de reeks2 47 –2 48-2 2 S 'Reiziger g "doet" Gol gotha
.
Berkelmans, > F. `Achterbei g "doet" Golgotha.' g
Boekenoen Boekenogen, H. `Kanttekenin g bil • "Reizi ger `doet' Gol gotha".'
Leek, > Th. van der, `Voor of tegen.' g
Leek Leek, Th. van der, `De dichter Achterberg.' g
Roeland Vermeer, >J.,
`Over religieuzegelegenheidspoëzie g en de Gol gotha
gedichten van .' Gerrit Achterberg.' g
Vereecke, W, `Lessen en methode.'
Anoniem `Twee Pinksterverzen van Gerrit Achterberg.' g 95 I 8)
REIZIGER `DOET ' GOLGOTHA II
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > 52 december 1 93 8 ^ H- 6.
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > 3 1januari I 93 9 ^ H. 7
T Opwaartsche wegen g 1 7(maart I 939 ^ p. p 9.
D I Eiland deriel ^ ^ p. p 7 8.
D 2 Reiziger `doet' Golgotha, ^ ^ p. p [9].
D3 Cr to y amen g I ^ p . 11 3.
D4 Ene• ^us schreef in ^'t zand' ^ p . 1 4.
D5 Ene us schreef in 't and 2 ^ ^ ^ Pp.
1o.
PT P Proef D 6
^H S. 4
D
6-7 En Jezus schreef an in t 'tzand 3-4, -4
^ ^ ,pp.
I o.
D8 D C ^ r to amen 2
y ^ ^ p. p 72. 7 2
P2 Proef D9H D9, 9o.
D9 Ene us ^schreef in 't and ^
5 ^ p. p Ia.
M3 Kopij Pl D 10 ^ H-122.
D I ° Verzamelde ^ ggedichten, ^ p p. 1 4 2.
DATERING Vóór 22 december 1938
93
LEESTEKST MI
INGREEP 8 ontvreemdden < ontvreemden
171

VARIANTEN EN
CORRECTIES
Nummer Al' --D 1 I I
2 MI
M2
7
9
I0
MI-2
TD1°
M1
M2-DI°
MI-2
TD10
14 MI
M2-DIo
I
S
COMMENTAAR
D 2[ontbreekt]
D3-D 1O II
T-D I
D2
D3-D1°
M'
M2
T-D I
D2-Dio
Jezus v. Nazareth – Christuseheeten –
g
van
J. van N.,
v N.,
S M I niet in zijn graf gevonden : 't graf was open.
Al2.-T
i;
DI-3 I Zijn I :
D4-D7 I het I
D 8 't graf
P 2 -D 1OI het I
172
dat zijn discipelen p de wacht beslopen, p,
Zijn l
Geëxalteerde vrouwen meenden,
I echter
dat zij hem zagen wandelen door de beemden;
l g
Hem
Maar dit is van bevoegde zijde wedersproken
g zijde p
men late zicheen knollen voor citroen' verkoopen.
g P
Men
I citroen
I knol voor een
I Zie247 'Reiziger g "doet" Golgotha g I' , noot i tot en met 8. Dit gedicht g is
bovendien vertaald in het Hongaars g door B. István.
2 Over de verandering g van r. I S— die Achterberg g overwoog g in verband met de
uitgave g van de rijmprent l p Reiziger `doet' Golgotha g (D 2) – schreef Bert Bakker hem
op o To juli l I 943 : `De g gewijzigde l g reel g is zoo beter, hoewel de zachte klank van
knollen, de vloeiende staart, nu vervalt. De dikke 1. van knol is zooveel harder.'
Zie 12.4.1.
3 Typefout in M I - 2 Yp^r. 8: ontvreemden i..v ontvreemdden en in M 2, r. i : meeren.
i.p.v. ^ 3
i.p.v. p meren.; , T r. : 5^ i jn i.p.v. p Zijn is inconsequent. q

2 'EVENWIJDIG AAN DEZE SCHREDEN'
49 J
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
MI Typoscript, oors oorspronkelijk P l) bij brief aan R. Houwink, ^ 22 december 1 938.
T Criterium I (mei 1940),. p 18 5.
D I Dead end ^ p . z 3.
D 2 Cr y to gamen i ^ p . 31
8.
D3 Cr y to gamen 2 ^ p. p 998.
M 2 Kopij D4 H-122.
p l ^
D4 Verzamelde ^ g gedichten, ,p p. 16 7.
Vóór zz december 1938
93
MI
[250]`WOORDENBLOEISEL:'
Titel ontbreekt > Gang g T-D4
2 den > de T-D4
5 als mijn 1 heelal en eeuwigheid. g > als lied en gelukzaligheid. g g T-D4
8 g ene – >gene, T-D4
8 bereid, > bereid – T-D4
9 de leden, > de vrede, T > den vrede, DI-D4
1 o waarom > waarin T-D4
I Ziez 47 'Reiziger g "doet" Golgotha g i' ^noot I. Aangezien g van ditgedicht,
[2501`Woordenbloeisel.^' en z i S `Vincent' de originele g- typoscripten zijn over ele
zijn g
verd (M I ), blijven de afschriften uit de collectie van A.L.C. Palies hier buiten
beschouwing. g
2 Ditedicht g stuurde Achterberg g op p 1 Snovember 1939 939 – samen met z 1S
`Vincent'z S3 `Dans' ^ z S4 `Herfst'^3 12 `Vrucht'X33 i `Bloei' en 34 i
`Weerdood' – aan Ed. Hoornik. Achterberg gvroeg gnaar de mogelijkheden gl voor
publicatie g van de ggedichten in Centaur ^ maar dit tijdhrift l sc zou niet meer ver-
schijnen. 1 Hoornik reserveerde de ggedichten voor Werk en, ^ nadat ook dit tijd 1 -
schrift was opgeheven, pg ^ Criterium. Op P 17 7 ljanuari 1 940 schreef Achterberg g aan
Hoornik: `De verzen Dans, Vrucht Gang,Vincent, g He st en Bloei ontving g 1je
in
goede g orde van "Werk" terug gvia Annie, ^ voor Criterium? Ik zie ze al bij bijde
druk pr.' De gedichten g werden, met andere andere, gepubliceerd in de april- p en mei
afleveringan g Criterium. Zie verder 6..2 3 en 8.1.
OVERLEVERING MI Typoscript, oors oorspronkelijk p ) bij brief aan R. Houwink, z2 december i 8.
bij ^ 93
T Criterium i (mei 1 94o), 94 ^pp.
181.
173

I
2
3
4
4/5
S
6
7
8
M'
MI
MI
MI
MI
MI
MI
MI
MI
8/9 Mr
9
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I0
II
I2
MI
MI
MI
MI
DI Dead end ^ p . 34 34.
D 2 Cr y to gamen l ^. p 51 o-I ^ 1.
D3 Cr y to gamen 2 ^ p. p I Io.
M 2 Kopij p D4, H-122.
l ^
D4 Ue ^amelde ggedichten, ^ p. .I179.
Vóór 22 december 1938 M I
93
Vóór I2 december I (T)
939
MI
T (zie p. 148)
M I , r. I-I2:
Woordenbloeisel:
bloed genoot...
Arm vermoeisel,
want zij dood.
J
stro ewit
Poëtisch blijfsel: l
doodenrag
over den brijzel,
zi -za .
g g
[strofewit]
Verzenvindsel
nog op tijd:
g P l
doodenwindsel
in eeuwigheid.
g
[Hier eindigt M I]
^
T-D4 , r. 1-22:
Titel T D4 Overspel
p
I T D4 Poëtisch bloei Sel:
2 T D4 overspel
p
174
R_ N1 `, I, I]

3 T-D4 van dood en leven;
43
T-D4 een arm vermoeisel F– MI ,
T-D4 en blind gegeven,
5 gg
6 T-D4 ik weet het wel
7 T-D4 – o zielsverraad
8 T-D4 aan liefde's al-
9 T-D4 genoegzaamheid
g g –
I o T-D I maar ik sta of val
D2-D4
I I T-D4 bij dit appèl, Pp
I2 T-D4 ik ben u kwijt,
I T-D4 wanneer ik niet
3
14 T-D4 u overhaal
4
I T-D4 vanuit het niet
S
16 T-D4 met woorden, wit
I T-D4 van uw vergaan;
7 g
18 T-D4 het eenigst, dit,
>
1 9 T-D4 en toegestaan,
9 g
20 T-D4 zooals eenmaal
21 T-D4 het zoet bezit
22 T-D4 van uw lichaam.
[Hier eindi gen
T-D4]
COMMENTAAR I Zie [249] 49 aan de ^e
schreden' noot 1.
2 0 OpI 2 december i 939 stuurde Achterberg g tenminste 2 3 gedichten g aan Ed.
Hoornik in verband met de samenstelling g van D ead end (zie ook 3S I `Som -
nambule' noot I). O p 1 9 december 19939 3 9 bevestigde g Hoornik welke `nieuwe
gedichten' edichten' hij in zijn zijn bezit had – waaronder de nieuwe versie van dit gedicht g –
en vroeg g hij of deze gedichten in Criterium mochten worden gepubliceerd. 0
hij g gP Op
2 9 december 1 939 gaf g Achterberg g hiervoor toestemming. g De gedichten g werden
in 1 94o 94 in verschillende afleveringen g van Criterium gepubliceerd. g P Zie verder
8.i.
I7f

25I VINCENT
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M' Typoscript, oors oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, 22 december 1 93 8.
p 1 l ^ 2 93
T 1 Criterium 1 a ril 1 0. o.
p 94 ^ p. 7
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, , ^I zo,1.
D I Sintels, pp.
28.
T z Pen en penseel . Bi J^ ^ onder nummer van Critisch bulletin uitgegeven an de omer ^
van 1947, p. 2 2 S .
D 2 Hoonte, ^ p. p 57.
P I Eersteroef p D3, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D3, 1-1-89.
^
D3 Cr to y amen ^ 111 III p. 220.
Kop p D4 H-1 22.
l ^
D4 Ue amelde ^ gedichten, g ^ p. p 686.
Vóór 2 2 december 1938
93
MI
Reekstitel M I -M2[ontbreekt]
D I Kwatrijnen
T 2-D4 [ontbreekt]
Titel MI-D4
r MI
2 MI
3
4
176
TI-M2
DI-D4
TI-M2
DI-D4
MI
TI
M2
DI
Tz
DZ-D4
MI
TI-D4
M 2 a typemachine, b potlood
Yp^ p
Vincent
Zijn zonnen schroeiden zóó genadeloos: g
De wereld om hem wist hij 1 leeg g en voos .
hij bracht een zijn vrouw zijn oor gelijk gl een roos. s
En ook zijn l lichaam was hem waardeloos
en
Als
Voor
hij lppenseel
verwisselt voor revolver
a
b Eer [
eer I io
acht hij zijn lichaam verder waardeloos.
brengt g hij een vrouw zijn oor gelijk g ^ een roos. os
1°
4]
R_ M' , 21

COMMENTAAR I Op 0 januari i 93 8 schreef Achterberg gaan Annie Kuiper: p `Heb je 1 toen die
[252]
roman over Vincent van Goch's [sic] leven nog gelezen: "Vincent"?' Welke
gg
roman Achterberg bedoelde, is niet te achterhalen.
g
2 Zie [13o] `In uw bloed', noot 1.
3 Zie249 'Evenwijdigaan de deze
schreden' noot i en 2.
M 2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van T. Het gedicht g staat
vermeld in de inhoudsopgave pgg van Balans (zie 14.1). Vervolgens is overwogen g
om gedicht hete in de geplande lande bundel Heul (zie i 6. i en More ndo op p ne te -
men. Volgens g een aantekening g van Vermeulen op p M 2 is dit laatste niet gebeurd g
`omdat het niet in de sfeer v/d bundelast. p Anders is het natuurlijk natuurlij goed.' Zie
21.2 en 21. 3 .
5 In DI is ditedicht , samen met Si `Code 9 civile' en 20 S 'Daemon', , egp - u
bliceerd onder deezamenlijke g 1 titel `Kwatrijnen'.
'Kwatrijnen'
Zie over de opname p van dit gedicht in Pen en penseel 2 2 g 3 'Jan Toorop', p^ S5.
7 Ditedicht gp
is vertaald in het Duits door H.J.Sch^dlich en in het Spaans door
F. Carrasquer. q
REIZIGER `DOET ' GOLGOTHA III
OVERLEVERING M' Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > januari 1 H.
3 93 9 ^ 7
T Opwaartsche wegen g 17 7 (maart 1939), 939 ^ p. p 10.
D I Eiland deriel ^ ^ p. p79•
D 2 Reiziger `doet' Golgotha, ^ ^ p. p [II].
D3 Cr to amen I . 1 I. y ^ ^p 4
D4 Ene us schreef in 't and I p. i .
^ ^ ,p S
D5 Ene us schreef in 't and 2 ^ ^ ^ pp.
I i.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
P 1 Proef D 6 H ^ S. 4
^- D 7 En Jezus schreef in t 'tzand 3-4, -4 p. i 1.
^ ^ ^ p
D8 D Cr to amen 2
y g ^ p. p 73.
P 2 Proef D9, H- o.
^ 9
D9 Ene us schreef in 't and 5 . i i.
^ ^ ,p
M 2 Kop D 10 H-I22.
P1 ^
D I ° Verzamelde gedichten, p. i .
^ g ^ p 43
Tussen 22 december 1 93
8 en 2 januari
I
MI
Nummer M I -D I III
177
D 2[ontbreekt]
D 3-D 10 III
P 2 a gedrukt, b bl potlood
1939

i 8
6 M -D ...Toen heeft een S.O.S. ml n ziel doorreten:
1
P 2a
b ...Daar
D9-D 10...Toen
1 , g lg
8 MI- T Wie niet vóór Mij is is té en Mi' eweest '
D i -8 D
P2-D9 I
M2 I
DIO
I 155
12
i
M -D
8 Christus, wil mij 1 verschijnen 1 aan den einder.
P 2 a
b de
D9-D IO I I den
COMMENTAAR I Zie[247]'Reiziger 47 g "doet" Golgotha g i' noot I tot en met 8.
2 Aangezien g de varianten in P 2 b, ^ r. 6: Daar en r. 12: de niet zijn overgenomen g
in D9, moet er een latereroef p zijn zijn geweest waarin Achterberg gde
veranderin-
gen ongedaan g heeft gemaakt g (zie 3 0.10.1 . Ten onrechte zijn 1 de varianten wel
opgenomen pg in de (postume) p `zevende' druk van En Jezus ^ schreef in 't ^
i693•
38 Zetfout in D r. 2: wordt i..v word en in D D' en D 8 r. 8: voorma i. .v voor Mij
(door D. Wolthersecorri eerd in M 2 ; zetfout in D5 -7 g g r. 8: geweest.' g i.p.v i..v
geweest,' (in P 2 in rode inkt – onbekende hand g –ecorri g eerd tot ggeweest',).
.
BLIJF [253]`IK J U BINNEN MIJ J BEREIKEN'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
178
M I Typoscript, oors
p 1 januari
1 ^
T Criterium i a ril 1 0. 69.
p 94 ^ p. 9
D I Dead end . 2 I.
,p
D 2 Cr to amen I y g ^ p. p 31
6.
D3 Cr to amen 2 . y g 9 6.
^ p9
M 2 Kopij D4, H-122.
p l ^
D4 Verzamelde gedichten, p. 16 .
'
'
oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, 2 januari I1939.
^ g ^ p S
Vóór a januari 939 1939 M I
Vóór I 5november 1939 939 (T)
MI
T (zie p. 144)

VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel M I[ontbreekt]
T-D4 Dans
I ml-D4 Ik blijf u binnen mij bereiken
2 MI met stilten die de uwe reiken,
T' D4 1 lo die u overreiken,
3 M'
4
T-D4
woorden, ontdaan van zon en maan
MI r.-18:
4
M I een evenveel met u bezwijken bezwijke
I aan leven en den dood ingaan
5 g
6 MI is als een laatste, zoete waan,
M Ihuiverend in hen neergestreken,
7 g
8 MI vanuit verleden zekerheden;
M I om u volkomen te gelijken;
9 g l
1 o M I scheidin sli n
9 ^J
10 m1 welk zingen g zal dán zijn zij ontstaan?
O I I M I [scheidingslijn]
I I M 1Maar zij bezitten naar de zijde
12 MI van licht en lucht nog mijn bestaan,
g l
113 M I en moeten weer bij J u vandaan
14 MI dit lichaam in en deze naam;
4
1 M' wankelend tusschen ons beiden
S
16 M I vangt een verloren dansen aan
g
I M I van dood en leven, elkanders waan,
>
18 M Ien van elkander niet te scheiden.
[Hier eindigt MI]
T-D4, r. 4-12:
3/4 T-D4 [strofewit]
179

4 T Zij willen met u zijn ver vergaan g .
DI-D4 I I
5 T Maar zij bezitten naar de zijde 1 i- M I Ii]
D I -D4 maar I I
6 T-D4 van licht en lucht nog mijn bestaan – MI 12
g 1
6/7 T-D4 stro ewit
7
T-D4 en moeten weer bij u vandaan; F– MI
7 1 > /3]
8 T-D4 weifelend tusschen de twee rijken,
T-D4 van t hun verloren dansen aan: i- M I IG
9 g
9/I o T-D4 stro ewit
1 o T-D4 zonder oorsprong,zonder einde, einde
I I T binnen het rhytme Y van ons beide,
D'-D4 I I rhythme Y
beiden,
I2 T-D4 datgeen lichaam meer vinden kan.
COMMENTAAR
[254]
LEESTEKST MI
[Hier eindigen TD4
l
I 0 Op 2 januari
939 1939 stuurde Achterberg – gaf ezien g van de herziene versie van
'Reiziger g "doet" Golgotha' g – vier nieuwe gedichten g aan Roel Houwink: 2 S3
`Ik blijf u binnen mij bereiken' tot en met [256] `Binnen het stugge duister van den
dood'. Aangezien g van deze gedichten g de oorspronkelijke p l- typoscripten zij zijn l over
ggeleverd M I blijven
^ 1ven
de afschriften uit de collectie van A.L.C. Palies hier bui-
ten beschouwing. g
2 Zie2[249] 'Evenwijdigaan de ^e
schreden' noot 2.
`EEUWIGHEDEN VAN MOND EN SCHOOT'
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink,
p 1 2 januari I
1 ^ januari 1939.
T Criterium i a Pril I 94 o. ^ p. 69. 9
DI -2 -2
Osmose s ,p.
26.
D3 r to amen I y p. 20 .
^ ^ p ^
D4 Cr to amen 2 . y g 16 .
^ P 4
M 2 Kopij D S H-1
p l 22.
^
D5 Verzamelde gedichten, p. 2 2.
^ g ,p 3
DATERING Vóór 2 januari
1939 I
I80

VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
Titel [ontbreekt] > Herfst T-D5
I Zie[253]Ik S3 blijfu binnen mij bereiken' noot 1.
2 Zie[249] 49 'Evenwijdig J g aan dee schreden' noot 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
2 'BLIJF IN MIJN GOGEN DIE U ZIEN GELOOVEN'
SS J J >
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M I Typoscript, oors oorspronkelijk P 1 bij 1 brief aan R. Houwink, ^ 2 januari 1 januari 1939.
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-9.
>
T Werk 1. 9 (september p 19939 3 9), ^ p. P 54•
D I Eiland deriel p. o. ^ ^ p 5
D 2 Cr to amen I y g ^ pp.
81.
D3 Cr to amen 2 y g pp. 43•
M3 Kopij D4 H-1 22.
pl
D4 Uer amelde gedichten,
^ ^ ^ p
Vóór 2 januari 1 I1939
MI
p. i14.
Titel [ontbreekt] > Geest M2-D4
naderen, naderen, naderen > langzaam, langzaam komen M 2-D4
4 g ^ g
I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht 1`'anuari mei 1 938'.
2 Zie[253]Ik S 3 bli ^f u binnen mij ^ bereiken' noot 1.
3 Ditedicht g heeft Achterberg, g^ met twintig g andere gedichten, g ^ op p 2 juli 1
i 939 meegegeven aan Ed. Hoornik ter aanvulling g van de bundel E iland der ijel iel.
dezeedichten g zijn zijndoorslagen g bewaard gebleven, g ^afkomstig g uit het
archief van A.L.C. Palies (M 2). Hoornikubliceerde p de gedichten g eveneens in
Werk (zie verder [282] `Onmacht' noot 2).
2 G `BINNEN HET STUGGE DUISTER VAN DEN DOOD'
OVERLEVERING MI Typoscript, oors oorspronkelijk p J bij l brief aan R. Houwink, ^ 2 januari 1 1 939•
T Criterium 1 (mei 194o), 94 , p 181.
IóI

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel
3
4
5
MI
T-D4
M'
T D4
MI
T-D4
MI
T-D4
6 MI
T-D4
COMMENTAAR
[257]
DI Dead end, p. 33.
D 2 Cryptogamen i, p. 149.
D 3 Cryptogamen z, p. Io9.
M 2 Kopij D4, H-i2z.
D4 Uer7ameldegedichten, p. 178.
Vóór 2 januari
1939 I
M'
[ontbreekt]
Offerande
zóó in zich zelfekeerd g of nooit ontriefde
10 en groot,
het leven haar het lichaam, dat zooroot
g
of nooit een leven haar ontriefde
liefhad het andere lichaam, dat haarriefde...
g
het lichaam, waarmee zij zich bood,
Wij waren beide blindelings g en bloot.
om het volkomen teerieven. g
I Zie'
S3 `Ik bli J u binnen mij J bereiken noot I .
2 Zie [250] ` Woordenbloeisel:' noot 2.
3 Zetfout in T r.: 4 even i.p.v. p een
NIEMANDSLAND
OVERLEVERING T In aanbouw. Letterkundig werk van jongeren. J^ Red. K. Lekkerkerker. Brussel, ,
[november '939], 939 D. ^ p 9.
D I Dead end ,p.
I 6.
D 2 Cr to y amen I . i 2 8.
^ ^ p
D 3 Cr to y amen g 2 p. 88.
^ p
M Koi' p l D 4H- 122.
^
D4 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p I S7.
DATERING Vóór 20 maart 1939
1 8 2

LEESTEKST T
COMMENTAAR 10 Op 29 9november 1938 93 benaderde K. Lekkerkerker Achterbergg met ver-
zoek `een aantaledichten g plus p een portret' p af te staan voor `een letterkundige
1 jongerenalmanak'. g Nadat Achterberg g verschillende keren aan Roel Houwink
advies over zijn bijdrage l g had gevraagd, g g^ stuurde hij op p2 0 maart t 1939 93– 9 de slui-
tin gstermijn l was ggesteld o p i april p – `eeni ge verzen, ^met een portret' P naar
Lekkerkerker. Uit de verzameling g van maar liefst vijfentwintig vij fentwinti gedichten d chten koos
Lekkerkerker er acht uit voor In aanbouw: 2 S7 `Niemandsland' tot en met et z6
4
`Contract'. De rest stuurde hij – zoals hij hijAchterberg g op p 29 9maart 1939 939 mee-
deelde – aan S. Vestdijk voor Groot Nederland (zie [265] S`Bolero van Ravel', noot 00
2 en Ed. Hoornik voor Werk (zie[272]`Zestien i' noot 2 . Drie gedichten g e
werden niete g ubliceerd P (zie [279] 79 `H.v B.' noot I . Zie verder 6. 3. I.
2 Zetfout in D I r.: 3 ontberen i.p.v. p ontberen.
[25 8] STEM
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
183
M I Typoscript, bij brief aan K. Lekkerkerker, ^ 20 maart I1939.
T In aanbouw. Letterkunde werk van jongeren. Red. K. Lekkerkerker. Brussel,
[november 1 939], , p. 9.
D' Dead end ,p.
16.
D 2 Cr to amen I y ^ ,pp.
129.
D3 Cr to y amen g 2 , p .8 . 9
M 2 Ko Kopij i j D4, H-I 22.
D4 Ver amelde gedichten, p. 1 8.
^ ^ ^ P 5
Vóór 20 maart 1939
MI
M I a typemachine, b zw inkt (in onbekende hand)
YP
2 parelvisschers
> P[arelvisschers] M' b-D4
3 serenade > S[erenade] MI b-D4
3 enz. > ^ > enzoovoort, > D I -D4
5 de > den TD4
I 0 P 29l 9 januari I 8 93schreef Achterberg vanuit g het Huis van Bewaring g te
Utrecht aan Annie Kuiper: p `Ook is 't nu al meer dan 6 weken geleden g sinds ik
de laatste muziek hoorde. ... Wataf g ik niet om te hooren: Sarah ea L de n r
[...]'. In een ongedateerde g brief, ^ waarschijnlijk van begin augustus I 8
waarschijnlijk g g 93

OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
schreef hij vanuit Avereest aan haar: `Vanmiddag g zong g Sarah Leander Annie.
Dezelfde sonore stem.' De Zweedse filmactrice en zan geres
Zarah Le a de n r
(1907-198 i werd in deze periode p bekend door haar optreden p in Duitse films,
waarin zij met een bijzonder g^lage, omfloerste stem populaire p p liedjes liedjes zong. Ook
`Dearelvissers' P van George g Bizet(1838-1875) was toen reeds een evergreen. g
De `Serenata' van Enrico Toselli188 3– I 26 9 – dus niet: Toscelli – werd in de
dertiger g jaren
bijzonder
PPpopulair in de vertolking g van de tenor Beniamino
Gigli 18 0– i . Zie J. Vermeulen, `Achterbei en de muziek', p. I– z.
g 9 9S7 ^ 'Achterberg ^ p S S
2 Zie[257]Niemandsland' noot 1.
S7
3 Van ditedicht en van 261 `Geest' [263] g ^ 3 `Nacht' en [264] 4`Contract' zijn zij de
Achterberg g aan Lekkerkerker gg
gestuurde typoscripten bewaard gebleven
M I > collectie K. Lekkerkerker, Amsterdam). POp
de typoscripten zij in be
zijn l on
kende hand – niet die van Lekkerkerker – veranderingen g aangebracht g M I b).
WOORD
T In aanbouw. Letterkundi gwerk van Jg jon eren. Red. K. Lekkerkerker. Brussel
[november 19p. 3 9], I o. 939 ^ p
D I Eiland deriel ^ ^ p. p 62.
D 2 Cr to y amen g I , p. 93.
D3 Cr to amen 2
y g ,p ss•
M Ko Pi
jD4,
H 12 2.
D4 Verzamelde gedichten, p. 126.
Vóór 20 maart 1939
260 BEZINNING
T
I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht 1 `januari mei 93 I 8'
2 Zie[257]Niemandsland' S7
noot I.
3 Dit gedicht is vertaald in het Duits door H.J.Schadlich ^ in het Engels g door
P. Boyce, J. Brockway (7x) en M. O'Loughlin en in het Zweeds Y ^ Y7 g
doorJ.F. de
Zanger/S. L Lybeck beck.
Literatuur over hetedicht: g
Brockway, Y> J. `At a loss for words: Achterbei g in En glish.'
OVERLEVERING T In aanbouw. Letterkundig werk van jongeren. Red. K. Lekkerkerker. Brussel,
[november 1939], 939 p. ^p 1o.
1go

DI Dead end ^ p . I 7.
D 2 Cr to amen I y p. I o.
^ ,p 3
D3 Cr to amen 2 y 0.
^ ^ P9
M Koi'D4 pl HI22. D4,
D4 Verzamelde gedichten, p. I 59.
DATERING Vóór 20 maart 1939
LEESTEKST T
^ g ^ p 59
COMMENTAAR I Zie 2 57 `Niemandsland' noot i .
261 GEEST
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M I Typoscript, bij bijbrief aan K. Lekkerkerker, ^ 20 maart I1939.
T In aanbouw. Letterkundig werk van jongeren. Red. K. Lekkerkerker. Brussel,
november 19939 p. 3 9], ^ I p I.
D' Eiland der iel . 61.
D 2 Cr to amen I y ^ ^ p 992.
D3 Cr to y amen g 2 , p. 54.
M 2 Kopij pl D4, H-I22.
D4 Verzamelde ^ g gedichten, ,pp. I2 S.
Vóór zo maart 1939
MI
262 WEDERKEER
M I a typemachine, b zw inkt (in onbekende hand)
I zichzelve > zichzelven T
12 de > [de]n M I b-T
I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht 1 `januari mei 93 i 8'.
2 Zie[257]Niemandsland' S7
noot 1.
3 Zie'
S `Stem' ^ noot 3. 3
4 Zetfout in D3 r. 7: 7 geest g i..v p ^ geest, (in M 2 door ^ D. Wolthersgecorrigeerd).
OVERLEVERING T In aanbouw. Letterkundig gwerk van jongeren. ^ g Red. K. Lekkerkerker. Brussel, SS ,
november I 939 ^ p.
I I.
I85

[263]
DI Dead end ,p.
18.
D 2 Cr to amen I y g ^ p. p 3I
1.
D3 Cr to amen 2 y ^ ^ p. p 91.
M Kop p D4 H-122.
l ^
D4 Vel-zamelde ^amelde gedichten, 8 ^ pp.
16o.
DATERING Vóór 20 maart 1939
LEESTEKST T
INGREEP 7 m1 1^ n' < m1 1, n
VARIANTEN EN
CORRECTIES
9 blijdschapbloed, > blijdschapsbloed, D2-D4
9 mijn > mijn, DI-D4
COMMENTAAR I Zie[257]Niemandsland' 57
noot i.
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
NACHT
M I Typoscript, bij bij brief aan K. Lekkerkerker, ^zo maart 11939.
T In aanbouw. Letterkundig werk vanjongeren. Red. K. Lekkerkerker. Brussel,
november 1939], 939 p. ^ p 12.
D I Eiland deriel ^ ^ p. P 6o.
D 2 Cr to amen I y g ^ p991.
D3 Cr to y amen2 ^ ,P 53.
M 2jKo Pi
D4, H-1 zz.
D4 Verzamelde gedichten, p. 124.
Vóór 20 maart 1939
M'
M I a typemachine, YP b zw inkt (in onbekende hand)
g , P
CORRECTIES M2 aedrukt b bl ball oint (in de hand van D. Wolthers
186
2 de > [de]n M i b-T
5 mij, l^ > mij 1 D3-M 2 a [mij], 2 b-D4
1 ^
8 deze > [dezejn M I b-T
die > die n M I b-T
9

COMMENTAAR I In een latere mededeling g dateerde Achterberg ^ dit ggedicht 1 `januari mei 93 I 8'.
2 Zie[257]Niemandsland' S7
noot I.
3 Zie'
S `Stem' ^ noot . 3
4 Zetfout in D3 r. I: heen i.p.v. P heen. (niet ggecorrigeerd g in M2 M2).
5 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door J. Brockway Y(2X).
26 CONTRACT
4
OVERLEVERING M' Typoscript, bij bi' brief aan K. Lekkerkerker, ^ zo maart I1939.
T In aanbouw. Letterkundig werk ^^,
van jongeren. Red. K. Lekkerkerker. Brussel,
november 1939],
p. 12.
939 ^ p
D I Eiland deriel ^ ^ p. p 75.
D 2 Cr to amen i . 108-109 .
y g ^ p
D3 Cr to amen 2 . 69.
y g ^ p 9
M2 Kopij D4, H-122.
p l ^
D4 Verzamelde gedichten, p. I .
^ g ^ p 39
DATERING Vóór zo maart 1939
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[26 5]
MI
MI a typemachine, b zw inkt (in onbekende hand)
Yp
3 beide > [beide]n M I b-T
14 de > [de]n M I b-T
I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit gedicht g 'Juli of Aug. g '38'. 3
2 Zie[257]Niemandsland' S7
noot I.
3 Zie'
S `Stem' ^ noot . 3
4 Ditedicht g is vertaald in het Frans door H. Breuker F.. Tem le p F. Cariés.
BOLERO VAN RAVEL
OVERLEVERING T Groot Nederland 37.11 (oktober 1 939), p. 345•
D I Eiland der ziel, p. 64.
D 2 Cryptogamen I , p. 95.
I 87
D3 Cryptogamen 2, p. S7.
M Kopij D4, II-122.
D4 Verzamelde gedichten, p. i28.

DATERING Vóór 20 maart 1939
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
3
woestijn: > woestijn;
D I -D4
COMMENTAAR I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht 1`januari mei' 38'.
2 Van de zeventiengedichten g die S. Vestdijk via K. Lekkerkerker ontving g (zie
z S7 `Niemandsland' noot I behield hij er zeven voor Groot Nederland: [265] 26
`Bolero van Ravel' tot en met[271]"`Beumer & Co."'. Het laatste gedicht g werd
niet bij de overige g gedichten g opgenomen, pg ^omdat het in dezelfde aflevering gal
volledig g werd afgedrukt g bij ^ Ed. Hoorniks artikel `Gerrit Achterberg' gp43I–
418), de voorpublicatie P van de inleiding g voor E iland der ijel. iel. Zie verder 6... 3I
3 De Franse componist p Maurice Ravel overleed op p 28 december 1937 937 o p 62 -
l jarige g leeftijd. De 'Boléro' – ook in die tijd één van zijn populairste pp o wer werken k –
dateert uit 128. 9
4 Ditedicht g is vertaald in het Duits door H.J.Schadlich ^in het Engels g door
Brockwa Y 2x en in het Frans door H. Breuker F.. Tem ple
F Cariés.
5 Literatuur over hetedicht: g
Kannemeyer,J.C.`Twee Y "musiek"- g edi gte van Gerrit Achterbei g.'
Reimerink j J., `Achterbei 'Achterbergen
de klassieke muziek.'
266 ONTWORDEN
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
Ióó
T Groot Nederland 37.11 (oktober 1 939), p. 345•
D' Dead end, p. z S .
D Z Cryptogamen I , p. i27.
D3 Cryptogamen 2, p. 87.
M Kopij D4, H-1 22.
D4 Verzamelde gedichten, p. i56.
Vóór 20 maart 1939
T
I Zie[26 5]Bolero van Ravel', noot 2.
S

[26 7] 7
OVERLEVERING T Groot Nederland 37.11 (oktober 1939), p. 346.
D I Dead end, p. 14.
D Z Cryptogamen l , p. i26.
D3 Cryptogamen Z, p. 86.
M Kopij D4, 11-122.
D4 Verzamelde gedichten, p. r S 5 .
DATERING Vóór 20 maart 1939
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie[265]Bolero S van Ravel', noot 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
26$ IN PROFUNDIS
OVERLEVERING T Groot Nederland 37.11 (oktober 1939), p. 346.
D I Eiland der ziel, p. 59.
D 2 Cryptogamen t , p. 9o.
D3 Cryptogamen 2 , p. S 2.
M Kopij D4, H- i zz.
D4 Verzamelde gedichten, p. 123.
DATERING Vóór 20 maart 1939
LEESTEKST T
COMMENTAAR I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit gedicht g `januari 1 mei '38'. 3•
2 Zie26 `Bolero 5 van Ravel', noot 2.
3 Zetfout in D3 titel: Inro p undus i. P.v In pro undis (niet ggecorrigeerd g in M .
26 CIRKEL
9
OVERLEVERING T Groot Nederland 37.11 (oktober 1939), p. 346-3 47.
D' Eiland der hiel, p. 63.
D 2 Cryptogamen í , p. 94•
D 3 Cryptogamen z , p. 56.
I 89
M Kopij D4, H- i zz.
D4 Verzamelde gedichten, p. 12.7.

DATERING Vóór 20 maart 1939
LEESTEKST T
INGREEP 5 bliksemde < bliksemende
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
270 CONTACT
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[271]
9
schouwen?, > schouwen? DII-D4
I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht `januari l mei' 38'.
2 Zie[26 S5]Bolero
van Ravel', noot 2.
3 Zetfout in D3 r.: 3 dit i..v p
die (in M door D. Wolthersgecorrigeerd).
T Groot Nederland 37.11 (oktober 1 939), p. 347.
D' Eiland der hiel, p. f 8.
D 2 Cryptogamen I , p. 89.
D3 Cryptogamen 2 , p. 51.
M Kopij D4, H-1 22.
D4 Verzamelde gedichten, p. i 22.
Vóór 20 maart 1939
T
I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit gedicht g `januari 1 mei '38'. 3
2 Zie[26 S5]Bolero
van Ravel', noot 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Italiaans door G. van Woudenberg. g
`BEUMER & CO.'
OVERLEVERING D I Eiland deriel ^ ^ p. p 7o.
D 2 Cr to y amen g i ^ p. p To I--102.
D3 Ene us ^schreef in 't zand ^ l , ^ p. p I o.
D4 Ene us ^ schreef in 't zand ^ 2 ^, pp.
6.
P I Proef D S ^ H-54.
D 5 -^ En Jezus ^ schreef in 'tt and 3 -4
^ ^ p. p 6.
190

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
D7 Cryptogamen z, p. 63-64.
P 2 Proef D 8 , H-9o.
D 8 En Jezus schreef in 't hand S, p. 6.
M Kopij D9, H-122.
D9 Verzamelde gedichten, p. 134.
Vóór 20 maart 1939
DI
272 ZESTIEN I
Titel 'Beumer & Co.' > 'Beumer & Co' D4-D 6, P 2 -D8
I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht `januari 1 mei' 38'.
2 Ditedicht g zou in eerste instantie bij bijde overige gggedichten
in Groot Nederland
gp gepubliceerd e worden (zie 26 5 `Bolero van Ravel', ^ noot 2 Op .0 2 7 september p
11939 schreef Ed. Hoornik aan waarnemend redactie-secretaris A.E. van Rantwijkt
dat hij de uitgever g had verzocht het gedicht g op p die plaats p niet af te druk-
ken omdat hij het volledig g zou citeren in zijn artikel `Gerrit Achterberg' g – de
voor voorpublicatie g^ van de inleiding voor Eiland der ziel – ^ dat in dezelfde afleveringg
werd opgenomen413-418). pg (p. De aldaar afgedrukte g tekst bevat één variant
ten opzichte van DI p (r. i 2: deur, ^ i, p.v
deur).
3 De titel van ditedicht g is ontleend aan de roman vanJ.K. van Eerbeek, Beu-
mer & Co. Nijkerk, l ^ 937 1 .0 8 mei 1 8 schreef Achterberg aan Annie Kuiper
Op 93 g p
dat hij deze roman gedurende g `de laatste weken' gelezen g had. Op p 191 9juli
I1939
schreef hij aan Ed. Hoornik in verband met de samenstelling g van Eiland der
z `Ik eef geefde titel "Beumer & Co" aarne gaarnevoor
beter: Van Eerbeek's "verhuizers"-roman
heet zoo.' Zie verder.2. 7
4 Waarschijnlijk 1 heeft in 1 943 94 het 3 plan pbestaan
de Leidse schilder Simon Smits
(1 9 21-19 75 ) dit edicht gedichtte laten illustreren. Hiervan is niets terechtgekomen. g
Zie Achterberg-Uitgevers, dl. >p 1 .6 67 en p772.
5 Ditedicht is vertaald in het Duits door J. Piron 2x in het Engels door M.
g
O'Lou O'Loughli hlin en in het Frans (anoniem).
^ g
OVERLEVERING Werk 1.5 S (mei 1 939), 939 ^ p. .2 7.
D I Dead end ,p.
8 .
P I Proef D 2 oorspronkelijk p 1 collectie J. Vermeulen, ^ H-29.
D 2 Existentie, p. 43.

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
192
P2 Eerste proef D3, H- 88.
P3 Tweede proef D3, H- 89.
D3 Cryptogamen Hr, p. 148.
M Kopij D4, H- r zz.
D4 Verzamelde gedichten, p. 579.
Vóór 20 maart 1939
T
Opdracht p [ontbreekt] > (Aan Dr A.L.C. Palies) DI
Nummer I > II P 1-D4
3 leden, > leden D I -D4
4 eeuwig, g^ eeuwig g P I -D4
I Blijkens een aantekening g van Jan Vermeulen, ^ overgenomen g uit het `Gedateerde
schrift', is de ontstaansdatum van ditedicht g 18 april P 1 937 . Zie verder 6.1.
2 Van de tiengedichten g die Ed. Hoornik via K. Lekkerkerker ontving g (zie 2 57
Niemandsland' noot 1),behield hij J er zeven voor Werk, ^ waarvan 2 72
`Zestien 1' tot en met[277]Kind' g gepubliceerd p werden in de mei-afleveringg
van Werk en[278]`Huis' in de september-aflevering. Zie verder 6..1. 3
3 Er is sprake p van geweest g dat[2.72-2751`Zestien' in Eil and der ziel ^ zou worden
opgenomen. pg 0 Padvies
van Roel Houwink liet Hoornik de reeks echter buiten
de bundel. Zie verder.2. 7
4 In een brief vananuari 7 januari 94 1 o vroeg Achterberg g aan g A.L.C. Palies, de
ggeneesheer-directeur van 'Veldzicht', `Veldzicht' of hij `Zestien' in Dead end D I op P zou
nemen `of heel beslist niét?' Op p 17 71januari 1 940 schreef Achterberg ghierover
aan Ed. Hoornik: `De verzen "Zestien" zijn l hierbij; 1^ zoo je J ziet: opgedragen
aan Dr. Palies; ik vroeg g hem ze al of niet op p te nemen en op Pl zijn voorsla gis
het nu zoo. Vind je dat ook niet pprachtig?' g Zie verder 8.1.
5 Volgens g een aantekening g van Jan Vermeulen zou de reeks 2 72-2 75 `Zestien'
ook worden opgenomen pg in de geplande g P bundel Embryo zie 17.1). Deze is
nooit als zelfstandige g uitgave g verschenen. Vervolgens g was het de bedoeling g dat
'Embryo' Y één van de drie afdelingen g van de bundel Existentie (D 2) zou worden.
De titel van de betreffende afdeling gwerd uiteindelijk gewijzigd g l g in `Zestien'. De
afdeling gp opende met de gelijknamige gl g reeks – de opdracht p aan A.L.C. Palies
verviel –, uitgebreid g met een voorafgaand g ggedicht, ^ S80
`Zestien'. Hierdoor
veranderen de nummers van de afzonderlijke J ggedichten. Zie verder 2 4.I.
6 De reeks Zestien is vertaald in het Engels g door S. Wiersma.
7 Literatuur over de reeks `Zestien':
Hamans, C. 'Sweet sixteen.'

[2731
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[274]
OVERLEVERING
193
ZESTIEN II
T Werk 1. S(mei 1939), 939 ^ p. p 2 7.
D I Dead end ,p.
8.
P l Proef D 2, oorspronkelijk p collectie J. Vermeulen, H-29.
l ^
D 2 Existentie, 44.
P 2 Eersteroef EersteproeD3,
H-88.
Tweederoef p D3 H-89.
^
D3 Cr y to g amen iii , p. p 149. I
M KoiD4 pj H 122.
D4 Uer amelde gedichten, ^ ^ p 5 80.
Vóór zo maart 1939
T
Nummer II > III P 1-D4
2 borsten, > borsten; DI-D4
2 maar, > maar D' -D4
4 wonderbaar; > wonderbaar: D I -D4
7 versmalt > versmalt D' -D4
I Blijkens een aantekening g van Jan Vermeulen overgenomen uit het `Gedateerde
schrift', is de ontstaansdatum van ditedicht g z I april p 1 937 . Zie verder 6.1.
2 Zie[2 72]`Zestien I' ^ noot 2 tot en met . 7Een fragment g van dit gedicht g is
bovendien vertaald in het Frans door E. Lauf.
ZESTIEN III
T Werk 1. S (mei 939 ^ p. p 7
D I Dead end, 9•
P l Proef D 2, oorspronkelijk p 1 collectie J. Vermeulen, ^ H-29.
D 2 Existentie, 44.
P 2 Eerste Eersteproe roef D3 H-88.
Tweederoef p D3 H-89.
^
D3 Cr y to gamen III, ^ p. p 1 5o.
M Kopij pl D4, H 122.
D4 Ue ^amelde ^gedichten, ^ p p. 581.

DATERING Vóór 20 maart 1939
LEESTEKST T
INGREEP des < deds
3
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[275]
Nummer III > IV PI-D4
2 jaar ' aar > 1'
aar: D I -D4
3 eef, > geef DI
g ^ g
-
5 lit ligt, >litD lig l -D4
Blijkens een aantekening g van Jan Vermeulen, ^ overgenomen genomen
uit het et `Gedateerde
schrift', is de ontstaansdatum van ditedicht g 20 april p I 937.
Zie verder 6.1.
2 Zie [272 `Zestien I' , noot 2 tot en met 7.
ZESTIEN IV
OVERLEVERING T Werk I. S(mei 1939), 939 .2 ^ p. 7.
D I Dead end, 9•
P I Proef D 2, oorspronkelijk p collectie J. Vermeulen, H-29.
l ^
D 2 Existentie, p. 45.
P 2 Eersteroef Eersteproe D3 H-88.
Tweederoef p D3, H-89.
^
D3 Cr y to g amen iii ,p p. I 551.
M Koi'D4HI22. pl
D4 Ve amelde gedichten, p. 82.
^ g ^ p 5
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
194
Vóór 20 maart 1939
T
Nummer iv > v PI-D4
6 God, > God; D'-D4
7 het zelfde > hetzelfde PI-D4
[Hier eindigt T]

[277]
D'-D4, r. (8)–(9):
(8) Dezelfde wondere warande DI-D4
(9) gloeit buiten in de wind. D T -D4
[Hier eindigen D I -D4
g
COMMENTAAR I Zie [272] `Zestien I' noot 2 tot en met 7.
2 Zetfout in D3 r. (8): waranda i.p.v. p warande (niet ggecorrigeerd g in MM).
276]BOLWERK
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
T Werk 1.5 (mei 193 9), p. 28.
D I Eiland der ziel, p. 33.
D 2 Cryptogamen I , p. 64.
D3 Cryptogamen z, p. 26.
M Kopij D4, H-i zz.
D4 Uerzameldegedichten, p. 97.
Vóór 20 maart 1939
T
I 2 bloed > bloei D3-D4
I Zie [272] `Zestien I' noot 2.
2 Zetfout in D3 r.: 9 dier envan i..v i.p.v. dieren van (in M door D. Wolthers gecorri-
geerd .
3 Ditedicht gedicht is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin g en in het Frans
door H. Breuker F.. Tem ple
F. Cariés.
KIND
OVERLEVERING T Werk 1. 5 (mei 1 939), p. z8.
19S
D' Eiland der hiel, p. 34.
D 2 Cryptogamen I , p. 65.
D3 Cryptogamen 2, p. z7.
M Kopij D4, H-122.
D4 Verzamelde gedichten, p. 98.

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[ 2 781
[279]
Vóór 20 maart 1939
T
4 Het > Hij D3-D4
I Zie [272] `Zestien I' noot 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Frans door H. Deluy Y(2X).
3 Literatuur over hetedicht: g
[Anoniem],`Tussen twee stilten.' (195
HUIS
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-8.
>
T Werk I. 9(september p 19939 3p. 9), ^ p 54•
D I Dead end, p.
12.
D 2 Cr
y to amen I . I 2.
^ ^ p 3
D3 Cr
y toamen 2 p. 8 .
^ ^ p 3
M 2 Kopij D4, H I22.
p l ^
D4 Verzamelde gedichten, p. I 52.
^ g ^ p 5
DATERING Vóór 20 maart 1939
LEESTEKST M'
INGREEP 4 vermag < vemag
g
COMMENTAAR I Op p MI heeft A.L.C. Palies aangetekend: g `Wordt opgenomen pg in een der e.v.
no's "Werk".
2 Zie[272] `Zestien ^I' noot 2. Dit gedicht g werd, ^samen met éénentwintigg
anderever
gedichten^egp gepubliceerd in de september-aflevering P g van Werk (zie -
der [282] `Onmacht' noot 2).
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce, Y^J. Brockway Y ( 3
x) en M.
O'Loughlin. g
H.V.B.
OVERLEVERING M Typoscript^s l H-36.
y ^
T Erica 2 (augustus 1947)5P. 2 2.
g 7
1 96

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
DI Blauwzuur, p. 2 .
^ ,p 3
D 2 Verzamelde gedichten 4 p. 982.
^ ^ ,p 9
Vóór 20 maart 1939
M
s bezwaring g > bezwaring, g^
9 bestaring g > bestaring, g^
280 HET ADEMLOOZE
I O Pzo maart 1939 939 heeft Achterberg dit g gedicht g aan K. Lekkerkerker gestuurd g
terublicatie P in de bloemlezing g In aanbouw (zie 2 S7 `Niemandsland' , noot 1).
Aanvankelijk was Lekkerkerker van pplan het ggedicht op P te nemen, maar na
overleg g met Pierre H. Dubois – aan wie hij de ggedichten liet lezen – zag g hij hij er-
van af. Ook twee andereedichten g , 280 `Het ademlooze' en 281 `Re 9uiem'
werden niete g Plaatst. Zie verder 6.3.1. 3
2 In verband met de samenstelling g van As yl schreef Achterberg gP op 2 november
1 94 945 aan 5 Bert Bakker dat hij hij `no 'nog eenige gnieuwe
verzen' aan de bundel wilde
toevoegen. lt In zijn brief noemde hij onder andere dit ggedicht
`Huis van Bewa
rin g' . Zie verder 3 I.1.
3 Op p 2 7 7februari i 947 stuurde Achterberg g een aantal gedichten g aan A. Marja 1
terublicatie p in Erica, ^ waarvan dit gedicht g in de augustus-aflevering g g werd ge
-
plaatst. Zie verder 32.2.3. 3 2.2. 3
4 Typefout Yp in M, ^ r. 7: 7 huis beharing ^ i..v i.p.v. huis van beharing ^ (door Achterberg g met
potloodgecorrigeerd). P
5 Vanaf T staat ditedicht g in de nieuwe spelling.
6 Literatuur over hetedicht: g
Lucas, , E.P.A. `Rijm- 1 en rechtsdwan g.'
OVERLEVERING M' Eerste typoscript D I H 26.
^
M 2 Tweede typoscript, ko pi' l D I ^H. SS
P I Eersteroef P D I , .H- ^7.
P 2 Tweederoef D I H- 8.
p , S
D I Inertie Oude cr y to amen ^ ^ P996.
M3 Kop p D2 H 122.
l ^
D 2 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 337.
197

DATERING Vóór 20 maart 1939
LEESTEKST M'
COMMENTAAR I Zie[279]H.v.B,' 79 ^ noot I.
2 T Yp efout in MM2, 2 r. 8: verukkin g en i. p.v verrukkin gen over genomen
in PI en
vervolgens g door Achterberg g met p potloodgecorrigeerd).
281 REQUIEM
OVERLEVERING MI Eerste typoscript D I H 26.
^
M 2 Tweede typoscript, ko Pl i' D I ^H. 5^
P l Eersteroef p D I H-57.
^
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
P 2 Tweederoef p D I ^ H- 58.
D I Inertie Oude cr to amen p. 98.
y ^ ^ p 9
M3 Kopij p D 2 II I22.
l ^
D 2 Uer ^amelde ggedichten, ^ p p. 339.
Vóór 20 maart 1939
M'
M I a typemachine, b potlood
YP ^ P
3 4 [geen stro ewit > stro ewit M I b-D2
COMMENTAAR I Zie [279]H.v.B.' 79 noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
282 ONMACHT
OVERLEVERING Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-9.
198
T Werk 1. 9 (september 1 939), p. Si.
D' Eiland der hiel, p. 74.
D 2 Cryptogamen', p. rol.
D3 Cryptogamen z , p. 68.
M2 Kopij D4, H-I 22.
D4 Ueramelde gedichten, p. 138.

DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[283]
3
Vóór 2 juli I
l 939
MI
Ir In mededeling een latere eded dateerde g Achterberg dit ggedicht g `januari 1 mei' 8'. 3
22 0 P ' lli
u i 939 bracht Ed. Hoornik een bezoek aan Achterberg gin
Avereest.
Bij1 gelegenheid heeft hij tenminste 2I gedichten van Achterberg mee ekre-
die g hij g g g
gen, ter aa aanvulling g van de bundel Eiland der ^iel: [25 5 5 `Bli J^ in mijn ^ oogen, g, die u
^ ggelooven'
e en 282 `Onmacht' tot en met [301] 3 `Nadood'. Hoornik publi
ceerde dezeedichten g in de september-aflevering p g van Werk ^ alsmede 2 78
'Huis', Huls dat hij reeds s in zijn bezit had. De originele g-g
typoscripten van de edich
ten zl zijn 1 niet bewaard b w ^gebleven, ^ wel de doorslagen g die Achterberg g heeft afg
e -
staan aan A.L.C. Palies (M I). Zie verder 6. 3.1 3 en 7.2. 7
3 Zetfout in T r. 2: onbewogen, ^ ^ i..v onbewogen.
i.p.v. g
> 9
T Werk I, 1.9(september 1939), 51– 52.
p 939 ^ p. 5 S
D I Eiland der iel . 68-6 . ^ p 9
D 2 Cr to amen i p. –Ioo.
.^ ^ ^ p 99
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
D3 Cr to amen 2 p. 61-6 2.
y g ^ p
M 2 Koi'D4 pl H122. D4,
p. 1 3 2-1 3.
^ g ^ p 3
D4 Uer amelde gedichten,
DATERING Vóór 2 1 939
LEESTEKST MI
INGREEP I2 voorzichtig < voor zichtig
g
COMMENTAAR I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht `januari 1 mei' 38'.
2 Zie [282] `Onmacht' noot 2.
3V, an dit gedicht gg is een typoscript over eleverd dat afkomstig gis
uit het bezit
van a M. Ferguson g (1920-1992) en zetinstructies in de hand van Bert Bakker
bevat. Voor welkeublicatie p het is gebruikt, g ^is niet bekend. Aangezien g en het een
niet door Achterberg gvervaardigd g afschrift (waarschijnlijk 11 van D 2) betreft,
blijft blijft het hier verder buiten beschouwing. g
4 Zetfout in D2-3 r. 26: voet: i..v i.p.v. voet; ^ (in M 2 door D. Wolthers gecorrigeerd).
g g
.
Zetfout in D3 r. 16/1 7: geen stro ewit i..v p [strofewit] (in D 2 valt het strofewit
samen met heta pgina-einde
.
199

28 FANTOOM
4
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie > A.L.C. Palies, H. 9
9 T Werk I. (september 1939), p. 52.
p 939 ^ p S
D/ Eiland deriel ^ ^ p. P49,
D 2 Cr to amen I p. 80. y g ^ p
D3 Cr to amen 2 , p. 42. y g p4
M 2 Kopij p D4 H I 22.
l ^
D4 Verzamelde ^ ^ gedichten, ,pp. I I. 3
DATERING VÓÓr 2 1uli
I1939
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI
3
zekerheid, > zekerheid D I -D4
COMMENTAAR I In een latere mededeling dateerde Achterberg dit gedicht `Utrecht i v '38'.
g g g 3
2 Zie [282] `Onmacht' noot 2.
28 TEKORT
S
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-9.
>
T Werk 1.9 (september 1 939),
9 p
D/ Dead end ,p.
I I.
D 2 Cr to amen
939^P S
I p. I21.
y ^ ^ p
D3 Cr to amen 2 . 8i.
yp ^ ^ p
M2 Kopij D4, H I 22.
p l ^
D4 Verzamelde gedichten, p. I o.
^ ^ ^ p 5
DATERING VÓÓr 2 uli 1939
939
LEESTEKST MI
COMMENTAAR I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g dateert dit ggedicht uit 93 i 8.
2 Zie 282 `Onmacht' rnoot
2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce Y en M. O'Loughlin. g
200
p. 52.

286 AARDE
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-9.
>
T Werk I. 9(september p 1939), 939 p. ^ p 53.
DI-2 Osmose i -2 . I .
^ p 5
D3 Cr y to amen I . I 8.
^ ,p 4
D4 Cr yto amen ^ 2 , p4 p. 141.
M 2 Kopij P1 DS ^ H-I22.
D5 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ pp.
210.
Vóór 2 1juli
i1939
MI
I Zie [282] `Onmacht' noot 2.
28 TO BE OR NOT TO BE
7
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
MI Typoscript, collectie > A.L.C. Palies, H. 9
T Werk I. 1.9(september p I1939),
p 53.
D' Eiland deriel p. I.
^ ^ p S
D 2 Cr to amen I . 82.
y ^ ^ p
D3 Cr to amen 2 ,
y g ^ p. 44.
M2 Kopij pl HI 22. D4,
D4 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p I i. S
Vóór 2 l'uli
I1939
MI
28$ REFLEX
I In een latere mededeling dateerde Achterberg dit gedicht `januari mei '38'.
g g g 1 3
2 Zie 282 `Onmacht' noot 2.
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie > A.L.C. Palies, H. 9
T Werk I. 1.9(september p 1 939 9 39), p. ^ p 53.
D' Dead end, p.
I I.
D 2 Cr to amen I y g ^pp.
i 22.
D3 Cr to y amen 2 , p. 82.
^ p
20I

M2 Kopij D4, H I22.
p l ^
D4 Verzamelde gedichten, p. I I.
^ ^ ^ p 5
DATERING Vóór 2 1uli
I1939
LEESTEKST MI
COMMENTAAR I Zie 282 `Onmacht' noot 2.
[289]
9
2 Zetfout in D I , r. 6: stondi.p.v. p stonde (door Achterberggecorrigeerd gg g in het
exem plaar van Dead end voor Gisela Persijn-van de Gumster (zie 3S o `Dich-
ter' > noot 2 en in D3 r.
Wolthersecorri g geerd
.
3 4 stro ewit i.p.v. p r. 2/3: 3 stro ewit (in M 2 door D.
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-9.
T Werk 1.9 (september 1939), p. S4.
D I Eiland der hiel, p. 71.
D 2 Cryptogamen I , p. 103.
D3 Cryptogamen 2 , p. 65.
M 2 Kopij D4, H-I22.
D4 Verzamelde gedichten, p. I35.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[290]
OVERLEVERING
202
Vóór z Jjuli
1939 i
MI
I 0 ontlaadt > ontlaad D2-D4
I Zie [282] `Onmacht' noot 2.
TENDRESSE
M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-9.
T Werk 1.9 (september 1939), p. 55.
D' Eiland der hiel, p. 56.
D 2 Cryptogamen I , p. 87.

DATERING
LEESTEKST
INGREEP
COMMENTAAR
D3 Cr y to ^amen 2 ^ p. . 49.
M2 Kopij plD4, ^II-122.
D4 Uer ^amelde ^gedichten, ^ p. p 120.
Vóór 2 juli 19 39
939
MI
[291] JERICHO
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[292]
S
gevederd < gevedert
g g
I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht `januari J mei '38'. 3
2 Zie [282] `Onmacht' noot 2.
3 Typefout in M I fout in T D I r. :evedert i..v gevederd; zetfout in T Yp S g p g > r. 6:
staat: i.p.v. p staat;
M' Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-9.
T Werk 1. 9 (september 19 3 9), p. 5S.
D i Eiland der hiel, p. 5 5.
D 2 Cryptogamen I , p. 86.
D3 Cryptogamen z, p. 48.
M 2 Kopij D4,1/-122.
D4 Verzamelde gedichten, p. 119.
Vóór 2 juli 1 I1939
MI
I In een latere mededeling g dateerde Achterberg ^ dit ggedicht `januari 1 mei' 38'.
2 Zie 282 `Onmacht' noot 2.
3 Achterberg g heeft in 16o 9 informatie evraa g d g over de naam `ericho' aan A.
Middeldorp, p^ diens brief van I o november 16o: `De oud-testamenticus
blijkens 9
die ik raadpleegde, mij, zei mi' dat in de bekende woordenboeken geen g behoorlijke behoorlijk
verklaringvoor de naam Jericho is te vinden. Volgens g hem is de naam vóór-
semietisch. Sommige g commentatoren zoeken echter wél semietisch; ^volgens g
hen zou het woord dan maan-stad of reuk balsem -stad betekenen.'
4 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door J. Brockway. Y
SMART
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H .
9
203

DATERING Vóór 2 luli
I1939
LEESTEKST MI
[293]
[294]
T Werk 1.9 (september 1939), p. 56.
D' Eiland der hiel, p. S7.
D 2 Cryptogamen', p. 88.
D3 Cryptogamen 2 , p. 5o.
M 2 Kopij D4, H-izz.
D4 Verzamelde gedichten, p. i21.
COMMENTAAR co I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht ^ `januari mei8 ' 3 '.
2 Zie z8z `Onmacht' noot 2.
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
3 Dit t gedicht g is vertaald in het Chinees door M. van Crevel, in het Engels g door
J. Brockway Y3(3x) en M. O'Loughlin g en in het Italiaans door G. Prampolini. p
PROJECTIE
M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-9.
T Werk 1.9 (september 1939), p. 56.
D T Eiland der hiel, p. 54•
D 2 Cyptogamen', p. 85•
D3 Cryptogamen z, p. 47.
M 2 Kopij D4, H-122.
D4 Verzamelde gedichten, p. I I S.
Vóór z 1juli
I1939
M'
I In een latere mededeling dateerde Achterberg dit gedicht `januari mei '38'.
g g g 1 3
2 Zie 282 `Onmacht' noot 2.
RYTME
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H. 9
T Werk I. (september 1 939), p. 6.
204
1.9 p 939 ^p 5
D I - 2 Osmose I-2 p. I 5.
^ p S
D3 Cr to amen I p. i 8.
.^ g ^ P 5
D4 Cr to amen 2 , p. I 2.
y ^ p 4

M2 Kopij HI22.
p l ^
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[295]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
D5 Verzamelde gedichten,
^ ^ ^ p
Vóór 2 1juli
I1939
MI
ACCOMODATIE
p. 2I I.
Titel Rytme > Rythme D I - 2 > Rhythme D3-DS
I Zie [282] `Onmacht' noot 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce Y en in het Spaans p door
E Carrasquer. 9
M I Typoscript, collectie > A.L.C. Palies, H. 9
T Werk 1.9 I. (september p 1939), 939 p. ^ p 57•
D I Eiland der iel p. 12. ^ ^ p
D 2 Cr y to amen I . I 2.
^ ^p 4
D3 Cr to amen y g 2 ^ p . 84. 4
M 2 Kop p D 4 H I22.
l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, p. I .
g ^ p S3
Vóór 2 ljuli
I1939
MI
[296]DOODLIED
I Zie [282] `Onmacht' noot 2.
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-9.
205
T Werk 1.9 (september 1 939), p. S7.
D I Eiland der ziel, p. 5 3 .
D 2 Cryptogamen I , p. 84.
D3 Cryptogamen Z , p. 46.
M 2 Kopij D4, H-I22.
D4 Verzamelde gedichten, p. s r 7.

DATERING Vóór 2 1uli
I1939
LEESTEKST M'
COMMENTAAR I In een latere mededeling dateerde Achterberg dit gedicht `januari mei '38'.
g g g 1 3
2 Zie [282] `Onmacht' noot 2.
[Z97]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
WINDMORGEN
M' Typoscript, collectie = A.L.C. Palies, H. 9
T Werk 1.9 9 (september p 1939), 939 p. = P S7•
M 2 Eerste typoscript D I H 26.
=
M3 Tweedeoscri tY p t Pkopij = pl D I = H. S S
P l Eersteroef p D I = H-57.
P 2 Tweederoef p D I H-58.
=
D' Inertie Oude cr y to ^ amen ,p p. 95.
M4 Kop p l D 2 H I 22.
=
D 2 Verzamelde ^ g gedichten, = p p. 336.
Vóór 2 ljuli
I1939
M'
[298] KAIN
I Zie [282] `Onmacht' noot 2.
2 In de collectie van J. Vermeulen bevindt zich een typoscript van dit gedicht, g =
dat blijkens een aantekening g van Vermeulen een afschrift is van T Het tYp
o
script p bevat echter twee afwijkingen l g ten opzichte p van T: r. 2: bomen i..v i.p.v boomen
r.: 7 volkomen i..v i.p.v. de gansche g
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-9.
T Werk 1.9 (september 1 939), p. 58.
D I Eiland der hiel, p. S z.
D 2 Cryptogamen I , p. 83.
D3 Cryptogamen z , p. 45.
M2 Kopij D 4, H- 122.
D4 Verzamelde gedichten, p. 116.
DATERING Vóór 2 luli
I1939
zo6

LEESTEKST MI
COMMENTAAR co I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g8
dit g3
gedicht `januari/mei ' '.
2 Zie [282] `Onmacht' , noot 2.
[299]
STOF
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-9.
T Werk 1.9 (september 1939), p. 58.
D I Eiland der hiel, p. 72.
D Z Cryptogamen I , p. 104.
D3 Cryptogamen 2, p. 66.
M 2 Kopij D4, H- 122.
D4 Verzamelde gedichten, p. i36.
DATERING Vóór 2 1 939
LEESTEKST MI
COMMENTAAR I In een latere mededeling g dateerde Achterberg gdit gedicht g ` l• anuari mei '38'. 3
2 Zie [282] `Onmacht' , noot 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
4 Zetfout in D 2-3 r. 1: immeri.p.v. p nimmer (in M 2 door D. Wolthers gecorri
geerel .
[300] FATA MORGANA
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie > A.L.C. Palies, H. 9
T Werk 1.9 9 (september p 1939), 939 p. , p S 8– 5 9•
DI Eiland deriel ^ ,p 73.
D 2 Cr ta y amen g
i ,p . '0 5 -106.
D3 Ene us schreef in 't and I ^ ^ ,pp.
I 1.
D4 Ene us ^schreef in 't zand ^ 2 ,p , p. 7.
P I Proef DSH- , S4.
D S-^ En Jezus ^ schreef in an 't t ^ and 3-4,p
. 7.
D7 Cr to y amen ^ 2 , p. p 6 7.
P P2 Proef D 88,
Ho. 9
D 8 En Jezus schreef in an 't and S
^ ^ ,p p. 7.
M 2 Kopij p l D9, H-122.
^
D9 Verzamelde ^ gedichten, g , p. p 1 37.
207

DATERING Vóór 2 1uli
I1939
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
[30Z]
MI
21 uw > Uw Di -D9
COMMENTAAR I In een latere mededeling dateerde Achterberg dit gedicht `± Aug. i 8'.
g g g g 93
30I NADOOD
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
2 Zie [282] `Onmacht' noot 2.
M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-9.
T Werk 1.9 (september 1939), p. 59.
D I Dead end, p. 13.
D 2 Cryptogamen I , p. i25.
D3 Cryptogamen 2 , p. 85.
M z Kopij D4, H-I 22.
D4 Verzamelde gedichten, p. r S4.
Vóór 2 1juli
i1939
MI
I Zie [282] `Onmacht' noot 2.
2 Literatuur over hetedicht: g
Heerikhuizen, s F.W. van , `Gerrit Achterbei gals dichter van deze tijd.' 1
LIEFDE I
OVERLEVERING D' Eiland der ziel, p. 66.
D 2 Cryptogamen I , p. 97.
D3 Cryptogamen z , p. 5 9.
M Kopij D4, H-122.
D4 Verzamelde gedichten, p. r;o.
DATERING Vóór I 15augustus
I
208
g
1939

LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Ditedicht g en [303] 3 3 `Liefde II' zijn ontstaan uit de splitsing p g van het in 9I
38
gp e ubliceerde ggedicht 2 3 I 'Liefde, ik bli J u loven' (zie ook het apparaat Pp aldaar).
De datering g van de aldus ontstane reeks is ggebaseerd op p de publicatiegeschie denis van Eiland deriel ^ Op p I 5 augustus g 1939 939 stuurde Ed. Hoornik de kopij pl
van de bundel aan A.A.M. Stols. Zie 7.4.
[3°31
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
LIEFDE II
D' Eiland der hiel, p. 67.
D 2 Cryptogamen I , p. 98.
D 3 Cryptogamen 2, p. 6o.
M Kopij D4, H-iz2.
D4 Verzamelde gedichten, p. 13i.
Vóór I S au augustus g 1939 I
DI
[3041 ODE
I2 onstervelijke 1 > onsterflijk onsterflij D2-D4
I Zie [302] `Liefde I' noot 1.
OVERLEVERING MI Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie A.L.C. Palies, > H-11.
T Opwaartsche wegen g I 7 (februari I 94 o. ^p S33 – 534.
M 2 Typoscript, uit corres correspondentie p H. Marsman, ^ ongedateerd. g
M3 Manuscript, p ^ bij l brief aan B. Bakker, ^ I 9 januari I o.
januari 94
D I Dead end, p. p S – 7.
M4 Manuscript, p oorspronkelijk ^ p 1 collectie C.A.B. Bantzinger, g^ kopij p l D 2, ^ H 2I.
P I Proef D 2 (alleen r. I-2 5^ oorspronkelijk p l collectie C.A.B. Bantzinger, g ^
H- 2I.
D 2 Huis. Ode, p. [7- 8].
209
^ p
D 3 Cr y to gamen I ^ p.
II-7 -11 9 .
D4 Cr to amen 2 p. –
y ^ ^ p 77 79.
M5 Kopij DS H-122.
p l ^
D 5 Ver amelde gedichten, p. 146-148.
^ g ^ p

DATERING
LEESTEKST
INGREEP
Vóór 16 augustus g I1939
M'
24 Deur < deur
4
VARIANTEN EN MI a typemachine, Yp b br inkt
CORRECTIES M2 a typemachine, Yp b zw inkt
P I aedrukt g b ^ potlood p
Titel Ode > [ontbreekt] M4-P I > Huis. Ode D2
3 gebied g > gebied, g M3
4 geschiedt, eschiedt > geschiedt; g dt• M 2-3
5 hoor, > hoor M2
6 snik, > snik; M2-3
7 bloedleeuwerik; > bloedleeuwerik. M3
8 van > Van M3
10 Muren, > Muren M 2 a > [Muren],M 2 b
12 wonen. > wonen; M2
i 3 Keuken, > keuken M 2
1 3 is > is, M 2
1 4 is: > is; M2- 3
1 7verlies, > verlies M 2
7
I 9 Vloerkleed > Vloerkleed, M3
199 sterven: > sterven; M4-P I a > [sterven]: P I b
2 33gelaat, g > ^ gelaat g M 2 -3
26 behang, g^ behang gM4
28ooten• p > pooten. M3 ^ p
229 ik > Ik M3
29 9 gewezen g > gewezen, g 1 M 2
3 I schemer > schemer, M3
33 hier; > hier. M3
34 huiskamer, > Huiskamer, > M3
34 thuis; > thuis. M3 > thuis, > D3-D5
35 wi' 1 > Wi' 1 M 3
3 8 Nachtkamer, > Nachtkamer M2
43 lief, > lief; > M 2
44 alstublieft. > alstublief . M' b-D5
49 Portaal, > Portaal M2
S 1 in zichzelve; > inzichzelve; > M3
52 delven > delven, M3
COMMENTAAR I M I – afkomstig guit de collectie van A.L.C. Palies, ^ thans overgeleverd g in de
collectie Achterberg – is waarschijnlijk een doorslag g van het originele g typoYpo 2I0

2II
sc script p da dat als kopij pl voor T heeft gediend g (vgl. g noot 6). Onderaan het blad
noteerde Achterberg: g "`0 pwaartsche Ween"'. g
2 Uit itee een brief van Achterberg g aan Roel Houwink d.d. 16 augustus g 93 i 8 blijk blijkt
Houwink kort daarvoor achtgedichten g van hem g gekregen g had ter publica
tie in O waartsche wegen. ^ Op p 12 december I 939 stuurde Achterberg g Ed. Hoornik
een niet bewaardebleven g afschrift van `mijn 1 Ode, ^die straks in Opw. P Wegen g
verschijnt.' In een latere brief aan Hoornik meldde Achterberg g dat Houwink
hemeschreven g had dat dit gedicht g `in de redactie van O.W. een storm van
enthousiasme' had doen opgaan. pg Van de gedichten g werden [304] 3 4`Ode'
tot en
met[3 09]Wachtwoord' 9 in i o 94gp gepubliceerd in de februari-aflevering gvan
Opwaartsche wegen ^ en Io 3 `Sneeuw' en i I 3'Remplacant' p in de mei-aflevering. g
Zie verder 6..2. 3
3 M 2 is een typoscript dat Achterberg g aan H. Marsman stuurde, ^ met de o - p
dracht `Voor Marsman, als hij haar wil accepteeren.' P (Zie de gedeeltelijke g 1 re-
Pproductie in Schri ^ vers prentenboek, ^ Pp. 22.) Marsman bedankte Achterberg g op p I13
januari
941 0 aldus: `Vanmiddag g je brief en de ode, ^waarvoor mijn 1 hart. dank. Ik
moet de ode nog g een paar p maal lezen voor ik weet wat ik ervan vind. Je bent
nu eenmaal, voor mij, een P "duister" g poeët.' M3 op schonk Achterberg 19 -anu 1
ari 1 940 94 aan Bert Bakker, ^ die hem om een afschrift van `Graalridder' had ge-
vraa gd (zie 226 `Graalridder' noot 4). 4 Het handschrift bevat de opdracht: p
`Voor Bert Bakker' ^in vriendschapp 19 9 Jan. i 940.'
en is ondertekend met
'Asyl Y voorpsychopaten Naaar Najaar 939 I ' (de ondertekening g is naderhand vrijwel
doorgehaald; g ^g vgl. ook de gedeeltelijke g l reproductie p in Maatsta ii
(196 3-1964)Achterber [Achterberg-nummer], -nummer p. 801— 8 30 . In zijn bedankbrief van 22 j1
anu-
ari 1 940 94 noemde Bakker `Ode' `een P rachti g gedicht.'
4 M4 en P I zijn afkomstig g uit de collectie van C.A.B. Bantzinger g (thans ans in on-
bekendrivébezit p . Voor de uitgave g van de rijmprent lp had Achterberg gde
titel
`Huis' voorgesteld, g ^ zoals blijkt uit een brief van Bert Bakker van 1 o juli l I1943:
`Ik wilde van Huis heeloede g titel) het Ode als ondertitel handhaven. Voel je 1
daar voor?' Achterberg g vatte dit in een brief van 1 2 juli 1 I 943 enigszins g anders
op: `Ik ben het eens met je j titels; "Ode" noemen we dan "Ode aan het huis".' p
De titel werd evenwel Huis. Ode. De rijmprent bevat de opdracht `Voor Gisela',
l p p
d.i. Gisela Persijn-van 1 de Gumster 1888-1 973 ^ met wie Achterberg g in de jaren
contact had. 4Zie
verder 12. .1.
5 Toen de il m rij l rent Huis. Ode (D 2) eind 1943 943 uitverkocht was, schreef Achterbergan
g Bert Bakker: `Mocht je j soms plannen p hebben voor een 2de druk, dan
wil ik ergraag erraa een kleine wijziging Jggin brengen.' g I o december 1 943 ) Een afzon-
derlijke ^ herdruk is nooit verschenen. In D3-D5 is alleen in r, 34 nogg een veran-
derin gaangebracht g (thuis, ^ i..v thuis;).
i.p.v.
Zetfout in T r. 12: wonen, ,pi. .v. wonen. (in M' is depgenigszins onduidelijk)
entype-/zetfout in. p M I en T r. 2 : deur i. Deur v 1. In ree . Zetfout in DI
^ 4 p g ^
r. 25: diebaar toe. i..v S
i.p.v dierbaar toe.
Literatuur over hetedicht: g
Lucas, E.P.A. `Aanrecht kraan, servies.'
Pels, E. `Filosofie van de rust.'

[3051
DICHTER
OVERLEVERING T 0 waartsche wegen g 1 7pS3S.
(februari 1940),.
D l Dead end ,p.
1 o.
M* I Wijziging,in brief >S aan H. Marsman, mei 1 94o.
M2* M* Wijziging, in in exemplaar D I
l gg^ p , collectie C.M. Persijn-van l de Gumster.
D 2 Cr to amen I y ^ ^ pp.
120.
D3 Cr to y amen ^ 2 ,pp.
80.
M3 Kop p D4 H-122.
l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 1 49.
DATERING VÓ6r 16 augustus g I1939
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
7
T
DI-D4
alsmede die Kritik der reinen —Vernunft van Kant,
I
I reinen Vernunft
[De volgende regel ontbreekt in T D I en D2.
AP* M * -D4 r. (8):
(8) MM I*
om nog g even heel ggroot te doen teen g het kind
M 2 * 01
10
D2 [ontbreekt] fzie noot 2]
D3-D4 (om nog g even heel ggroot te doen tegen g het kind)
[T-D1,
I *-2 * r. 8— r verschuiven I hierdoor in M - en D 3 D 4 van laats, (9)—(i6)] r.
4
g pS 94 p
stuurde schreef hij: hij: `In 't e 3 gedicht: g "Dichter" is 'n fout ingeslopen: de zesde
regel g Ware moet Was zijn en dan onder de zevende regel g hoort deze, die ik later
vond "(om nog geven heel groot g te doen tegen g het kind)" tusschen haakjes. Wil
je daarmee rekenen, als je het bespreekt (ik het niet).' (M I*
l ^ 1 preekt
weet et niet I* ) Deze veran -
derin gen heeft Achterberg gook aangebracht g in het exemplaar p van Dead end
M 2 * dat hij ^ in I 942 of 1 943 aan Gisela Persijn-van l de Gumster heeft ge g gge-
e
ven. De toegevoegde r. 8 ontbreekt in D 2, ^ wat waarschijnlijk
een zetfout is.
3 Zetfout in D I r. 6: Ware i.p.v. p Was (door Achterberggecorrigeerd g g g in M I* en
M 2* vgl.nootz.
,
COMMENTAAR I Zie[3o4]Ode' noot 2.
2 Toen Achterberg op mei 1 o een exemplaar van Dead end aan H. Marsman
2I2

[3 06] DIALOOG
OVERLEVERING T 0 waartsche wegen g 17 7pS3
(februari 1940),. 6.
D I Dead end ,p . 91
.
D 2 Cr to y gamen ^I p . I 33.
D 3 Cr to amen 2. y ^ p. 93. ^
M Kopij p D4 H 1 22.
l ^
D4 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. p 162.
DATERING Vóór 16 augustus I
g 939
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie0 34`Ode'
noot 2.
[3071
MEDIUM
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen ^ I 7(februari 94 I ^ o. p. 537.
D I Dead end, p. p 20.
D 2 Cr y to 8amen ^ I p . 1 3S.
D3 Cr to y amen g 2 , p. p 95.
M Kopij D 4 H I22.
p l ^
D4 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p 16 4.
DATERING Vóór 16 augustus I
g 939
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie[304]Ode' noot 2.
4
[308] CHAOS
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen 17 (februari 194o),. 8.
^ 7pS3
D I Dead end . zo.
,p
D 2 Cr to amen I . I .
y ^ ^ p. 34
D 3 Cr y to amen ^ 2 , p p. 94.
M Koi'D4 H-I22.
p l ^
D 4 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p 16 3.
DATERING VÓór 16 augustus g I1939
zi3

LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
[3091
8 rytme, > rhythme, DI-D4
COMMENTAAR I Zie[304]Ode' 4 noot 2.
WACHTWOORD
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen g 17 7 (februari 94 I ^ p. o. S 39 .
D/ Dead end ^ p . 1 9.
D 2 Cr to y amen ^ I ^ p. p 1 32.
D3 Cr to amen 2 y ^ ^ p9 p. 92.
M Kopij p J D4, ^ H I22.
D4 Ue amelde ^ gedichten, ^ ^ p. p I 6 I.
DATERING Vóór 16 augustus g I1939
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie0 34`Ode'
noot 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin, g ^in het Russisch s
door E.V. Vitkovskijl in het Spaans p doorJ.M. Lechner.
3 Literatuur over hetedicht: g
Diemer, W, 'Bespreking p g met het niets.'
I01 SNEEUW
g 94 ^ p 93.
D I -2 Osmose 1-2 . 1 8.
,p
D3 Cr to amen l . I o—I 1.
OVERLEVERING T Opwaartse wegen I 8 (mei I 0 p.
y g ^ p 9 9
D4 Cr to amen 2 . 147-148.
y g ^ p
M Kopij DS H I22.
P1 ^
D5 Uer amelde ^ gedichten, g ,pp.
216.
DATERING Vóór 16 augustus I
g 939
LEESTEKST T
214

INGREEP NGR P Motto ógeworden. (2 Cor. 5 : ^I b< geworden g 2 Cor. j : ^1
b.
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[31 I REMPLACANT
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Motto (2 Cor. 5 : i 7b) > 2 Cor. 5 : i7b DI-DS
I In D I -DS is het motto over drie regels g gezet, g waardoor `ziet 'ziet, het is alles
nieuweworden' g op peen nieuwe regel g begint. g Mogelijk g l betreft het een door
Achterberg g bewust gekozen g 'poëtische' p schikking. g
2 Zie[3o4]Ode' 4 noot 2.
T Opwaartse wegen g 18 (mei 94 I 0 ^ p. p 94.
D I -2 Osmose s-2, p p. 1 7.
D3 Cr to y amen ^ s ,p p. I 98.
D4 Cr y to ^ amen 2 ,p p. I 46.
M Kopij p l D S I^ I 2 2.
^
D S Uer ^amelde ggedichten, ^ p. p 2 I 5. 5
Vóór 16 augustus g 11939
T
M aedrukt b bl ball oint (in de hand van D. ^lolthers
g , p
Titel Remplacant > RemplaÇant D I -D3 > Remplacant D4-M a>
[Rempla]Ç[ant] M b-D5
6 bloed, > bloed D I -DS
7 adem, > adem DI-DS
8 hart, > hart DI-DS
COMMENTAAR I Zie0 34`Ode'
noot 2.
VRUCHT
OVERLEVERING T Criterium I a ril I o o.
p 94 ^ p. 7
D I Dead end . 2 2.
,p
D 2 Cr to amen s p. i .
y ^ ^p 37
2I5

[313]
D3 Cryptogamen z, p. 97.
M Kopij D4, H-riz.
D4 Verzamelde gedichten, p. i66.
DATERING Vóór I Snovember
I1939
LEESTEKST T
INGREEP I2 heb < Heb
VARIANTEN EN
CORRECTIES
3 gedicht > gedicht, DI-D4
7 u > U D2-M
I I de zelfde > dezelfde DlI-D4
COMMENTAAR I Zie2[249] 'Evenwijdig J ^ aan de ^e
schreden', noot 2.
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
z 1
BLOEI
T Criterium Ia pril I 94 o. ^ p. o. 7
D I Dead end
^ p. p 2 4.
D z Cr y to amen I . I .
^ ^ p 39
D3 Cr to amen 2. y g p. 99. ^
M Kop p l D4 H-122.
^
D4 Verzamelde gedichten, . 1 68.
^ ^ p
Vóór I Snovember
I1939
T
5
verzaken > verzaken, DII-D4
I Zie [249] 49 aan de ^e
schreden', noot 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door J. Brockway Y 2x en in het Frans
door H. Deluy Y(2x).
3 Zetfout in D3 r.: 4 dit i..v p
die (door D. Wolthers in Mgecorrigeerd).

[314]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[3151
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
217
WEERDOOD
M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H I2.
>
T Criterium I (mei 1940),. 1 8 .
p 4
D' Sphinx p. 10.
,p
M 2 Typoscript D 2 Querido-archief, H-56.
D 2 , ^
P I Eersteroef D 2, H .
^ S7
P 2 Tweederoef D 2, H-58.
p ,
D 2 Oude cr to amen p. I .
y g ^ p 77
M3 Kopij D3 H I 22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 47 2.
^ g ^ p 47
Vóór Inovember S i1939
MI
I Zie[249] 49 aan de ^e
schreden', noot 2.
2 0Op januari I 94 0 stuurde Achterberg gdoorslagen g van vijfentwintig l gg gedichten
die in Criterium zouden verschijnen 1 aan A.L.C. Palies (M'). Zie 5 8.1.
3 Zetfout in T r.: 9 tot niet i..v i.p.v tot het niet
T Criterium I (mei 194o), 94 ^ pp. 18 3.
D I Dead end ^ p . 332.
D 2 Cr to amen I y ^ ^ p. p 1 48.
D3 Cr to amen 2 y ^ ^ p. p 108.
M Kopij p D4 IÍ 1 22.
l ^
D4 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p p. I 77.
Vóór 12 december 1939
I 0 Op1 2 december 1939 939 stuurde Achterberg gtenminste 2 3 gedichten g aan Ed.
Hoornik in verband met de samenstelling g van D ead end: 3S 1 `Somnambule'
tot en met[ 337 337] en een nieuwe versie van 2 S0 `Overs p el'. In zijn zij ) antwoord
van 1 9december i 939 bevestigde g Hoornik welke `nieuwe gedichten' g hij
van Achterberg g in zijn bezit had en vroeg g hij of deze gedichten in Criterium
hij g
gp gepubliceerd e mochten worden. Op p 29 9december 1939 9398 gaf Achterberg ghiervoor
toestemming. g Zeventien gedichten g verschenen in I 94 940 in de maart-, ^ april- p en
mei-aflevering mei-afleverin van Criterium. Drie ggedichten zouden ppas in 94 1 1 in Criterium

[3161
[3171
wordene g ubliceerd p (zie 33S `Roep', p^ noot I en eveneens drie gedichten g ver-
schenen niet in Criterium maar in de De stem (zie[322]`Bruiloftslied' noot I).
Zie verder 8.1.
2 Ditedicht is vertaald in het Engels door K. Snoek.
g g
VROUW
OVERLEVERING T Criterium I (mei 194o),. 18 .
p 3
D/ Dead end . 2.
^ p 7
D 2 Cr y to gamen
^ I p p. 43 I .
D3 Cr to y amen g 2 , p. p I 3o.
M Koi'D4H122.
p l ^
D4 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p p. 1 72.
DATERING Vóór 12 december 1939
LEESTEKST T
COMMENTAAR I ZieI 35 `Somnambule' noot i.
2 Ditedicht g is vertaald in het Frans door H. Deluy Y(2X).
GEDULD
OVERLEVERING T Criterium I (mei 194o), 94 ^ p. 18 3.
D 1 - 2 Osmose i-2 ^ p. I S.
D3 Cr yp to g amen I , p . I 8 6.
D4 Cr y to amen g 2 , 1 .
^ p. 43
M Kopij H I 22.
p l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ pp.
212.
DATERING Vóór I 2 december 1939
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
21ó
5 beduidt > beduidt, DI-D5
6 om te zetten > omzetten D3-D5
6 in uw > in D I -D5

COMMENTAAR I Zie 3 I j `Somnambule' , noot I.
[318] VERGIF
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
[3191
T Criterium I (maart 1 940),. p I 9.
D' Dead end ^ p . 2. 5
D 2 Cr to amen I y g ^ p. p 1 40.
D3 Cr to y amen g 2 ^ p . ioo.
M Koi'D4HI22.
p l ^
D4 Ue amelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 16 9.
Vóór I2 december 1939
T
S
DUUR
in de bus > de bus in D2-D4
I
COMMENTAAR Zie Z e i 3S `Somnambule' noot ^ I. In zijn zijn brief aan Hoornik vroeg gAchterbei Achterberg
speciale aa aandacht voor dit ggedicht: ` ... en wou wel wijzen pop "Vergif"!?' g
OVERLEVERING T Criterium 1 (mei 1 940). 94 ,p I 82.
D I Dead end, ^ p p. 46. 4
D 2 Cr y to gamen I ^ p. p 16 3.
D3 Cr y t0 gamen 2 ^ p. p I 22.
M Kopij p D4 H 12 2.
l ^
D4 Ve amelde gedichten, p. I 1.
^ ^ ^ p 9
DATERING Vóór 12 december 1939
LEESTEKST T
COMMENTAAR I ZieI 35 `Somnambule' noot r 1.
2 Ditedicht g is vertaald in het Duits door H.J. Schddlich.
3 Zetfout in D3 r. 13: 3 uur i.p.v. p vuur (niet ggecorrigeerd g in M). M
21p

320 SCHIJNWERPER
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
T Criterium 1 (mei 194o),. p 182.
D' Dead end ^ p . 338.
D 2 Cr to amen I y g , p. I ss5.
D3 Cr y to amen ^ ^2 p . 11 4.
M Kopij P1 D4, ^ H 12 2.
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p p. 18 3.
Vóór I2 december 1939
T
9 verschiet, > verschiet; D I -D4
10 overschot > overschot, DI-D4
COMMENTAAR I ZieI 3s `Somnambule' noot 1.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
3 2I SLAAP
OVERLEVERING T Criterium I (mei 1 94o) 94 ,p p. I 8 2.
D I Dead end ^ p . 39.
D 2 Cr to amen I y g ^ p. p 5i
6.
D3 Cr to y amen ^ 2 ,p . I I s.
M Kopij P1 ^ I22. D4,
D4 Verzamelde ^ gedichten, 8 ^p p. 18 4.
DATERING Vóór 12 december 1939
LEESTEKST T
COMMENTAAR I ZieI 3S `Somnambule' noot 1.
[3221 BRUILOFTSLIED
OVERLEVERING T De stem zo (maart 1940) 94^p 5p.
2 SS.
D I Dead end, 43.
220

[3231
D 2 Cr to amen I y g ,pp.
16o.
D3 Cr to y amen ^ 2 p. 119.
^ p
M Kop p D4 H-122.
l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten g , p. 88 i.
DATERING Vóór I2 december 1939
LEESTEKST T
COMMENTAAR co I Zie I 3 `Somnambule' S noot ^ I. Van de gedichten g die Hoornik in zijn zij brief
19 9 december 1939 939 noemde, werden ^ drie gedichten g niet in Criterium – zoals
hij voorstelde – maar in de maart-aflevering g van D e stem gp gepubliceerd: e dit g - e
dicht2 3 'Joseph 933
Schmidt' en o 'Onteigening'. Wellicht heeft Anthonie
Donker – die in dezelfde aflevering g een artikel over Achterberg gppubliceerde,
waarover hij Hoornik had ingelicht g – om de gedichten g gevraagd. g g
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[3241
NEGATIEF I
T Criterium I (mei 1940). 94 sp 180.
D I Dead end
, o.
2 Cr y to ^ amen I ,p p. 57 I .
D3 Cr to y amen ^ 2 , pp.
I 16.
M Kopij p D4, l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 18 í.
Vóór 12 december 1939
T
2/3 stro ewit > [geen stro ewit D I -D4
3 g
I Zie[ 3 1 5]Somnambule' S
noot I.
NEGATIEF II
OVERLEVERING T Criterium I (mei 1940), 94 , pp.
180.
D I Dead end^ p 4 1.
22I

Dz Cryptogamen I , p. 158.
D3 Cryptogamen 2, p. iii.
M Kopij D 4, H-i22.
D4 Tler^ameldegedichten, p. 186.
DATERING Vóór 12 december 1939
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie 3S I `Somnambule' noot I.
[32s]
NEGATIEF III
OVERLEVERING T Criterium I (mei 194o),. p 180.
D' Dead end
. 2.
Cr to amen I y g ^ p. p I 59•
D3 Cr to y amen ^ 2 . I I 8.
^ p
M Kopij p D4 H-122.
l ^
D4 Uer ^amelde ggedichten, ^ p. p 18 7.
DATERING Vóór 12 december 1939
LEESTEKST T
COMMENTAAR I ZieI `Somnambule' noot I.
3S
[326] KOSMOS
OVERLEVERING T Criterium i (maart 1 94o),. p I 7.
D I Dead end, ^ p p. 44.
D 2 Cr to y amen ^ I ^p . 161.
D 3 Cr to y amen ^ 2 ^ . p I2o.
M Kopij p D4 H I 22.
l ^
D4 Uer ^amelde ^gedichten, ^ p. p 18 9.
DATERING Vóór I2 december 1939
LEESTEKST T
222

VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[327]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[328]
I zijn l^ > zijn 1 D2-D4
6 de > den DI-D4
9 derven > derven DI-D4
I Zie'
3S`Somnambule ^noot
1.
2 Zetfout in D3, ^ s ; ^ taken; , i. p .v taken, ^ > en in D 2-3 > r. 12; Legt g i. p.v legt g (beide
nietecorri ggecorrigeerd g in M).
JOB
T Criterium 1 (maart 1 940),. p I. 9
D/ Dead end ^ p . 4S•
D 2 Cr to y amen g i ^ p. p 162.
D3 Cr to y amen g 2 , p. p 121.
M Koi'D4H122. pl D4,
D4 Ue ^amelde ggedichten, ^ p. P 1 9o.
Vóór I2 december 1939
T
6 zijn > zijn, l^ D II -D4
I Zie[315]Somnambule' noot 1.
S
GOLF
OVERLEVERING T Criterium 1 (mei 194o), 94 ^ p. 18 s.
D I Dead end ^ p . 37.
D 2 Cr to y amen g i ^p p. s4 I .
D3 Cr to y amen g 2 . 11 .
^ p 3
M Kopij p D4 H 12 2.
l ^
D4 Uer ^amelde ggedichten, ^ pp.
182.
DATERING Vóór 12 december 1939
223

LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
[3291
[3301
2 I00000-tallen > Ioo.000-tallen DI-D4
6 betrekken > betrekken, D2-M
COMMENTAAR I Zie[315]Somnambule' S
noot I.
JOSEPH SCHMIDT
OVERLEVERING T De stem 20 (maart 194o), 94 ^ p p. S 2 S.
D I Dead end ^ p . 35.
D 2 Cr to amen I p. I 2.
y ^ ^ p S
D3 Cr to amen 2 , p. I I I.
y ^ p
M Kopij D 4 ^I I 22.
p l ^
D4 Uer amelde gedichten,
^ ^ ^ p
DATERING Vóór 12 december 1939
LEESTEKST T
ONTEIGENING
p. i 8 0.
INGREEP Titelose h Schmidt streelen, DI-D4
9 ^
COMMENTAAR I In een ongedateerde g brief, ^ waarschijnlijk van begin augustus I 8 schreef
waarschijnlijk g g 93
Achterberg vanuit p Avereest aan Annie hij Kuiper dat hij `beneden nu gwaarachtig
Jozef Schmidt' voor de radio hoorde: `een keel die nimmer kerkers kent. Het
is... ik kan 't niet schrijven.' De Roemeense tenorose ph
Schmidt(1 904-1942)
maakte in de derti dertiger er jaren in Nederland furore als concert-, ^ radio- en operette- p
zanger. Zie ^J. Vermeulen, 'Achterberg `Achterbei en de muziek', , p. 54.
2 Zie[322]`Bruiloftslied' noot I.
OVERLEVERING P I De stem 20 (maart 1 94o), p. 2 6.
94 ^ p S
224

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[3311
DI Dead end ^ p . 336.
T2 Criterium 2 (september 94 I j I p p. ^ ^6.
D 2 Cr to y gamen ^ I p . I 53.
D3 Cr to y amen g 2 p. I I 2.
^ p
M Koi'D p
4 HI22.
l ^
D 4 Ue amelde ^ gedichten, ^ ^ pp.
181.
Vóór 12 december 1939
TI
7/8 stro ewit > [geen stro ewit D I -D4
7 g
Io boren > boren; D I D2-D4
I I bezit > bezit, D I D2-D4
I Zie22 3 `Bruiloftslied' noot 1.
2 De opname van dit gedicht in Criterium T 2 p g berust — ggezien de eerdere publi-
catie in De stem en Dead end — waarschijnlijk 11 op p een vergissing.
GEDAANTE
OVERLEVERING T Criterium i a ril I o. 69.
p 94 ^ p. 9
D I Dead end . o.
^ p 3
D 2 Cr to amen I p. I 6.
y 8 ^ p 4
D3 Cr to amen 2 . I o6.
y ^ ^ p
M Koi'D4 H122.
p l ^
D4 Ue amelde gedichten, p. I .
^ g ^ p 7S
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Vóór I2 december 1939
T
I in > in D I , -D4
7 den > de DI-D4
COMMENTAAR I Zie[ 3 15]Somnambule' S
noot 1.
225

[3321
[3331
LENTE I
OVERLEVERING T Criterium I (maart 194o),. p 177-18. D' Dead end ^ p . 29. 9
D 2 Cr to y amen g i ^ p. . 4S I .
D3 Cr to amen 2 . y ^ 2, p. I o. S
M Kopij D4, H- I zz.
p l ^
D4 Ue ^amelde ggedichten, ^ p. I . p 74
DATERING Vóór 12 december 1939
LEESTEKST T
INGREEP U < UW
9
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Nummer I > II DI-D4
COMMENTAAR I Zie[315]Somnambule' S
noot I.
2 Vanaf Dead end is de vo gorde van dit gedicht g en 333 `Lente II' veranderd verandd
(zie 8.4). 4 Het derde gedicht g van de reeks, ^ 334 `Lente III' ^ werd in een gewi'- 1
zi gde versie en onder de titel 'Verkenning' g opgenomen pg in Inertie (zie z6.1 .
LENTE II
OVERLEVERING T Criterium 1 (maart 194o),. 18.
p
D I Dead end . z 8.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
226
,p
D 2 Cr to amen I p. 1 .
y ^ ^ p 44
D3 Cr to amen 2, p. 10 .
y ^ p 4
M Kopij D4 H-1 2z.
p l ^
D4 Uer amelde gedichten, p. 1 .
^ g ^ p 73
Vóór 12 december 1939
T
Nummer II > I DI-D4

COMMENTAAR I Zie[332]`Lente I' noot I en 2.
2 Ditedicht is vertaald in het Spaans door F. Carrasquer.
g p 9
X334]
LENTE III
OVERLEVERING T Criterium I (maart 1940),. 18. p
M I Eerste typoscript D I H 26.
^
M 2 Tweede typoscript, ko kopij i' D I ^H. 5 5
P I Eersteroef P D I ^H S7.
P 2 Tweederoef p D I , H-58.
D' Inertie Oude cr y to gamen ^ p. p 1 o. 5
M3 Kopl i ' D2 H122. D2,
D 2 Ue amelde ^ gedichten, g ^ p. p 34 346.
939
Vóór december 1 94S I)
DATERING Vóór i2 december 1 939 (T)
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Reekstitel T Lente
T
M I (zie p. 313)
M I -D Z[ontbreekt]
Nummer T III
Al l -1)2 [ontbreekt]
Titel T [ontbreekt]
M I -D 2 Verkenning
M I a typemachine, b-c potlood
Yp^ P
T r. 1-9:
T Wat nimmermeer begint
g
2 T is nu bi jeen
met bloem en wind
3
T in nachten, ver van hier; ik wil
4 T betrachten elk verschil,
5 T dat zich nog g tusschen ons bevindt
6 T over te nemen in het woord,
7 T vaarwel aan dit verlaten oord
227

8 T
9
I
2
3
4
5
T
MI-D2
MI-D2
M I
M2-D2
MI-D2
MI -D2
6 MI-D2
7
MI
8 MI
9
M2-D2
M2-D2
MI
(IO) MI
M2-D2
M2-D2
en er niets is
dan uw verlies.
[Hier eindigt T
g
M I -D Z r. r- io :
,
Gi Gij zijt bijeen bijeenmet bloem en wind; R- 1 2]
toestand, onbekend; ik wil F-T,j
a betrachten elk verschil, ,

[335]
[336]
3 DIt ggedicht
is vertaald in het Italiaans door G. van Woudenberg/F. g Nicosia
en G. van Woudenberg. g
ROEP
OVERLEVERING T Criterium z (maart 1941), 94I, p p. I 73.
D I-2 Osmose l-2 ,pp.
i6.
D3 Cr to y amen ^ l ,pp.
i88.
D4 Cr yg to amen 2 ,p4S p. 1 45 .
M Kopij D S H 12 2.
p l ^
D5 Verzamelde gedichten, p. 2 ^ g ,p I. 4
DATERING D G Vóór 12 december i 939
LEESTEKST T
INGREEP 5 vervult, , < vervuld vervuld,
VARIANTEN EN
CORRECTIES
9
M2>m2DI-D5
COMMENTAAR I Zle I`Somnambule',
3 S noot I. Dit gedicht g werd, , evenals 33 6 `Versteenin g'
en 337 'Illusie', ' pas in 1941 in I 1 CCriterium
gepubliceerd (samen met drie edich -
, p 94 g p g
ten van later datum). deze publicatie p zijn zijn verder geen g gegevens g g bekend.
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
229
VERSTEENING
T Criterium 2 (maart 1941), 94 , p p. I 74.
D I -2 Osmose s-2 ,pp.
i6.
D3 Cr to y amen g I ,p p. I 78.
D4 Cr to y amen g 2 ,p p. I 44.
M Ko Kopi' DS ^ H- I22.
D5 Uer amelde gedichten, p. 2 ^ g ,p I. 3
Vóór 12 december 1939
T
I Zie`Roe ' noot I.
33S P,

X337)
ILLUSIE
OVERLEVERING D I Dead end ^ p . 3I. 3
T Criterium 2 (maart 1941), 94 ^ p p. I 74.
D 2 Cr to y amen g l ^ p p. I 47.
D3 Cr to amen y 2 . I o.
^ ^ p 7
M Kopij p l D4 H 12 2.
^
D4 Ue ^amelde ggedichten, ^ P p. I 7 6.
DATERING Vóór 12 december 1939
LEESTEKST DI
I COMMENTAAR Zie 335 'Roep',noot I. De opname p van dit gedicht g in Criterium berust b –
gezien g de eerdere publicatie p in Dead end – waarschijnlijk 11 op p een vergissing.
$ `DICHT BIJ DE DINGEN DIE U KENNEN'
33 J
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
230
M' Manuscript, p , in brief aan R. Houwink, > I maart I 94o.
M 2 Typoscript, collectie C.M. Persijn-van de Gumster, H-14.
T Criterium I (mei 1 94o),. I 8.
p 7
D' Thebe, p.
^ p 9.
D 2 Cr to amen I p. 2 .
y ^ ^p 4S
D3 Cr to amen 2 . I 8.
y ^ ^ p 9
M3 Kopij D4, H-122.
Pl ^
D4 Uer amelde gedichten, p. 26 .
^ g ,p 5
Vóór I maart 1940
94
M'
Titel [ontbreekt] > Wacht M2-D4
Nummer [ontbreekt] > r M2-T
1 ^
I 0 pI maart I 94o bedankte beda Achterberg g Roel Houwink voor diens `uitnemend
artikel ' `Over den dichte dichterAc Achterberg' g in Woord en wereld. Hij besloot zijn 1 brief
met: `Laat ik ' e dit vers mogen geven: [volgt M I '.
l g g g
2 0 Op i Smaart 94 I o heeft Achterberg g dit gedicht, g ^ samen met 339 `De ver-
Bronkenen ' tot en met 343 `Steekvlam' ^ aan Ed. Hoornik gestuurd, g
, die de

[339]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
gedichten in de april- p en mei-aflevering g van Criterium pplaatste. Dit gedicht g en
I `acht' Wacht' werden aldaar afgedrukt g onder de gemeenschappelijke g pp 1 titel
`acht' W en met de nummers `I' en `II'. Zie verder 9.I.I.
DE VERDRONKENEN
340 MANIFEST
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel T-M I Manifest
2 3 i
T Criterium I a pril I 94 o. ^ p. 67. 7
D I - 2 Osmose -2 , p. p 24. 4
D3 Cr to y amen ^ i ,p p. zo 3.
D4 Cr to y amen ^ 2 ^ p. p 16o.
M Kopij Pl DS ^ H I zz.
D5 Verzamelde gedichten g ,p.
z z 8.
Vóór I maart I o
S 94
T
I Zie[338] 33 `Dicht bij J de dingen g die u kennen', noot z.
2 Ditedicht g is kennelijk kennelijkgeschreven naar aanleiding gvan
opmerkingen van Ed.
Hoornik SS `De verdronkenen. over' Vgl. g Biografie ^ p . 6 7o.
3 Zetfout in D4, r. 8: in i..v p is (in M door D. Wolthersgecorrigeerd).
T Criterium i a ril I o. 67.
p 94 ^ p. 7
M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, > ^-Í-2o > I.
M2 Typoscript Cel > collectie P. . Meertens, > H 2o > IV.
M3 Typoscript As y l H-36.
^
D I Blauwzuur, ^ ^ p p. I 7.
D2 Verzamelde gedichten 4 976.
^ ^ ^ p. 97
Vóór I maart I o
S 94
T
M 2[ontbreekt]
M3-D 2 Manifest
M I a t Yp emachine b , blpotlood p (in de hand van J. Vermeulen
M3 a typemachine, Yp ^ b anilinepotlood p

8 T
MI-Dz
I2 T-M2
M3
DI-2
13 T
M'
Mz
M3
DI-2
COMMENTAAR
341
o een bericht, zoo regelrecht,
p ^ g
zoo
breng g mij vergif wanneer geen brood kan baten.
mij g , g
a
b [
Wil u dan haasten.
a
b [
[ontbreekt]
a
b Wil u dan haasten.
reel tussen
g
I Zie[338] 33 `Dicht bij J de dingen g die u kennen', noot 2.
2 M I is een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van T. Het gedicht g staat
vermeld in de inhoudsopgave pg van de geplande g bundel Balans p- (zie 14.1). Ver
volens g is het gedicht g ondergebracht g in de bundel Cel, ^ zoals ook op p M I is aan-
getekend. Zie verder 16.
WACHT
OVERLEVERING T Criterium 1 (mei 1940),. 1 8.
p 7
D I-2 Osmase l - 2 p. z6.
,p
D3 Cr to amen l p. zo6.
y g ^ p
D4 Cr to amen 2 p. 16 .
y g ,p 3
M Kopij DS H-I22.
p l ?
p. z 1.
D5 Ue amelde gedichten, ^ ^ ^ p 3
DATERING Vóór I maart I 0
S 94
LEESTEKST T
INGREEP Titel Wacht < Wacht II
COMMENTAAR o I In T is dit gedicht g het tweede gedicht g van de reeks `Wacht' zie voor het eer-
steedicht gedicht 33 8 `Dicht bij Jj de dingen ^ die u kennen' noot z .
2 Zetfout in D4, r.: levensduur i.p.v. levensdeur (niet gecorrigeerd in MM).
23z
p g g
()]

342
VISIOEN
OVERLEVERING T Criterium r (mei 1940), p. 179.
D T Thebe, p. 8-9.
D 2 Cryptogamen I , p. 244•
D3 Cryptogamen 2 , p. 197.
M Kopij D4, H-iz2.
D4 T/e7ameldegedichten, p. 264.
DATERING Vóór I maart I 0
S 94
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
gestorven, > gestorven D I -D4
3 g ^ g
COMMENTAAR I Zie[338] 33 `Dicht bij J j de dingen g die u kennen', noot 2.
[3431
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
STEEKVLAM
T Criterium I (mei 1940),. p I 79.
DI Sphinx ,pp.
i8. 8.
M I Typoscript D z ^Querido-archief, ^ H-56.
PT Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P z Tweederoef p D z ^H-58.
D z Oude cr to amen y p. I 8.
^ ^ p 3
M z Kopij p D3 1/--I 22.
l ^
D3 Verzamelde
^
gedichten,
^ ^ p. p 47 478.
Vóór I maart I o
S 94
T
I den > de PI-D3
COMMENTAAR 1 Zie[338] 33 `Dicht bij J de dingen g die u kennen', noot 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
z33

[344]
LEESTEKST MI
IN HOC VINCIT I
OVERLEVERING MI Typoscript, oors oorspronkelijk p l bij J brief aan H. Marsman, ^ S mei I 94o.
1 M 2 Typoscript, collectie C.M. Persijn-van de Gumster, ^ H I. 4
T Criterium 2 lanuari I 94I ^1' p. 69. 9
D I Thebe ^ p. I S.
D 2 Cr to amen I y ^ ^ p. p 2 S4.
D3 Cr y to ^amen 2 ^ p. p 20 7.
M3 Kopij p l
HI22.
^
D4 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p p. 2 74.
DATERING VÓÓr 24 april I 0
4 p 94
LEESTEKST MI
COMMENTAAR I pop 2 april 94 I o stuurde Achterberg g2 i nieuwe ggedichten
aan Ed. Hoornik.
[34S]
Deedichten g waren, zo ^ schreef hij, l^`behoudens de aanloopen p natuurlijk, 1 in
drie dagen g ontstaan'. Uit deze verzameling g heeft Hoornik twaalf gedichten g
behouden voor Criterium. Dezeedichten g stuurde Achterberg g p op S mei 94 I o
aan Marsman: `Aan verstaanbaarheid hebben sommige g van deze toch wel ge
-
wonnen vind ik zelf. Of niet? Ik weet het: het dreunt te veel.' Achterberg
vroeg g ook Marsmans oordeel over deze gedichten, g maar diens antwoord is niet
over overgeleverd. gg De typoscripten die Achterberg bij zijn brief insloot zijn be- n
bij zijn 1
waardebleven g en bevatten [344] `In hoc vincit I' tot en met 3SS 'Paschen'.
Deedichten g werden in verschillende afleveringen g van Criterium gp gepubliceerd.
Zie verder.I.I. 9
IN HOC VINCIT II
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk p J bij J brief aan H. Marsman, ^s mei I 94o.
M 2 Typoscript, collectie JC.M. Persijn-van de Gumster, ^ H-14.
T Criterium 2 'anuari I I p. 69.
(januari 94 ^ p 9
D I Thebe ^ p. i S.
D 2 Cr to amen I y g ^ p. 2 . P S4
D3 Cr y to ^amen 2 , p p. 20 7.
M3 Kopij p D4 H I22.
l ^
D 4 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p 2 74.
DATERING VÓÓr 24 april I 0
4p 94
234

COMMENTAAR I zie`In 344hoc
vincit i' noot 1.
[346]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[347]
IN HOC VINCIT III
MI Typoscript, oors oorspronkelijk P l bij l brief aan H. Marsman, ^S mei 1 940.
M 2 Typoscript, collectie 1C.M. Persi'n-van de Gumster, ^ H I 4.
T Criterium 2 lanuari 94 I I ^ p. p69-7o.
D I Thebe, ^ p. p 15-16.
D 2 Cr y to gamen i ^ p . 2 SS.
D3 Cr y to ^amen 2 p. 20 –208.
^ p 7
M3 Kopij p D 4 H-122.
l ^
D4 Ue ^amelde ggedichten, ^ p. p 274-275.
Vóór 24 april I o
4 p 94
MI
8 eneest. > en naar geest. D2-D4
g g
I `Lie`In hoc vincit I' noot 1.
344
IN HOC VINCIT IV
OVERLEVERING M' Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 bij l brief aan H. Marsman, ^ S mei
M 2 Typoscript, collectie 1C.M. Persijn-van de Gumster, ^ H I. 4
T Criterium 2 ) anuari 94,p7 I 1 p. o.
D I Thebe ,p.16.
D2 Cr y to amen I . 2 ^ ^ p S 6.
D3 Cr ta amen 2 p. 208.
y ^ ^ p
M3 Kopij D 4 H 122.
p l ^
D4 Uer amelde gedichten, p. 2 .
^ ^ ^ p 75
DATERING Vóór 24 april I 0
4 p 94
LEESTEKST M'
235
1940.

eau deze ver ^
r: liefde . ^ eex^
die zia nu i_
p í over,
Je Te k^^Yït uo^ Y^ete^ h^^en^n ^^ eth
en heal' voo^ zeven ^^.den' a^r
of ' doe `iets ;^oor het ^^ea, 1 ^
,
o.do
^,^ iva . de z^a.^ niets ^an
, .
u^ ^^^^ ^^ ^
^^:he^ , ^as ` e ^hien'
a1len^ vereiea
^ e^t^^^en
dat ik 110 a-, altxj^ moet ^ ,
Onder het SatIIf
v^ klaaa^ en ^
zin en be^i^'
onder het hee^
^ ^
v^ dit vu.nr
^a^at God zi ch
PSTCHIAMB
ie ^u^ ^e .^waten" b^ j ^i j aan
als the r^nc^r^eter heit f.i^
^ b^i^ ^ ^ t ^
tiny,
^^ een verschil v^n :zeve^ eet ^e te: Tae
mtd de
4
n nor ^aa^
.
L^ [ i ^!►p ^t j, C y p
,^li^l^` ^. ^ ^&t bet f * ^^^t^^. ...
e laat e ^i' weer a,a^r toe ^e^.n.
^ j _^
[344] `In hoc vincit I' tot en met 3 S o `Psychiater', y M i (collectie H. Marsman)
236

COMMENTAAR I 344 Zie' hoc vincit I' ^ noot I.
D3, ^^ p ^^
g ecorri geerd
.
[34 8] THEBE
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
22
MI-2
T-D4
2 Zetfout in D3 r. I: iets zeggen i. .v iets te zeggen (in M3 door D. Wolthers
MI Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 bij 1 brief aan H. Marsman, ^ mei I o.
5 94
M 2 Typoscript, collectie C.M. Persijn-van J de Gumster, ^ H- 1 4 .
T Criterium I (augustus gp 194o),. 397.
D I Thebe . –
^ p 4 S.
D 2 Cr to amen I p. 2 –2 8.
y ^ ^ p 37 3
D3 Cr to amen 2 . I I– I 2.
.^ ^ s p 9 9
M3 Kopij D4 .H I 22.
p l ^
D4 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p 2 S8– 2 S9.
Vóór 24 4 april p I 94o
MI
M 2 a-b typemachine Ypg(fase
b aangebracht na T)
uw handen die ik niet kon tillen,
26 MI - 2 Een taal waarvooreen teeken is
g
T 1,1 I
DI-D4 I i 0
M I M2 a en T eindigen na r. 28]
^ g
M Z b,
(28/29) M zb [strofewit]
DI-D4
na/
.z)^
(29) MZ b Maar had geen adem meer genoeg
D'-D4
(30) M2 b en ben gevlucht in dit gedicht:
D'-D4
( 3 I) M2 b noodtrappen naar het morgenlicht,
D I-D4 ^ ^
237

(3 z) M2
[3491
D I -D4
b vervaald en veel te vroeg. g
[Hier eindigen M 2 b en DI-D4]
COMMENTAAR I Zie[ 3344 44] hoc vincit I' ^ noot I. . In zijn zij brief aan Marsman schreef Achter -
gover zijn gedichten: g `Ik weet het: het dreunt te veel', ^maar hij voegde g er
meteen aan toe: `Maar in Thebe moet het dreunen'.
2 0 OpM 2 heeft Achterberg gp naderhand r.(29)–(32)onder de oorspronkelijke l
tekste g tYpt
(fase b).
3 Zetfout in D3, r.: Met i, .v Het (in M3 door D. Wolthersgecorrigeerd).
4 p
4 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce, Y^ P.K.Kin gen
K. Snoek,
in het Italiaans door G. van Woudenber g E Nicosia en G. van Woudenberg, g^
het Roemeens door A. Covaci en in het Spaans p door E Carrasquer q 2x .
5 Literatuur over hetedicht: g
Anbeek > T. `Slordige g dichters?'
Zonneveld, > PA.W. van, 'Achterberg `Achterbei en Staring.' g
PINKSTEREN
OVERLEVERING M' Typoscript, oors
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
z38
oorspronkelijk p l bij J brief aan H. Marsman, ^ 5 mei I 94o.
M 2 Typoscript, collectie 1C.M. Persijn-van de Gumster, ^ H-14.
T Criterium I (november 1940),. p 6 99.
D I Thebe ,p.22.
D 2 Cr to amen I y ^ ^ pp.
268.
D3 Ene us ^ schreef in 't ^ zand' ,p p. 7I
.
D4 Ene us ^schreef in 't zand ^ 2 , ^ p p. I 3.
P T Proef DS ^H-54.
D S-^ En Je 7s schreef in an 't t and 3-4
^ ^ ^ p. P I3.
D7 Cr to amen 2 y g p. 220.
^ p
P 2 Proef DD s8,
Ho. 9
D 8in En Jezus ^ schreef an ^ 't and S ^ p. p I13.
M3 Kopij p D9, l ^
D9 Verzamelde ^ gedichten, g ^ P p. 28 7.
Vóór 24 april I o
4 p 94
MI
M3 aedrukt b aniline otlood (in de hand van D. Wolthers
g , p
I den > de D3-D 6, P2-D8
14 zich > zich M3 a> Z[ich] M3 b-D9

COMMENTAAR I Zie`In 344 hoc vincit I', noot I.
2 Dit gedicht gEngel
is ivertaald in het En els door D. O'Driscoll en S. Wiersma, in het
door d G. van Woudenberg g en in het Spaans P door F. Carrasquer. q
3 Literatuur over hetedicht: g
Reijmerink, 1 J., `Achterbeis g "Pinksteren".'
[3s01
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[3511
PSYCHIATER
M I Typoscript, oors oorspronkelijk bij brief aan H. Marsman, mei I o.
P l 1 ^5 94
T Criterium 2 uni I I p.
J 94 ^p 433.
M 2 Typoscript, t collectie J. Vermeulen, H zo .
Ypp , , ^ I
M3 Typoscript Cel Cel, collectie P, , Meertens, > H zo > Iv.
M4 Typoscript As l 11-36. y ^
D I Blauiv uur p. 26.
^ ^ p
D 2 Uer amelde edichten 4 . 985.
^ g ^ P95
Vóór 24 april I o
4 p 94
MI
M4 a typemachine, b anilinepotlood
YP ^ P
7 henen gaan > henen gaan g M2-M4 a > [henengaan henen aan M4 b-D2
0 aan.' > aan' M2 > aan'. M3-M4 a > aan.' M4 b-D2
I I allang g > al lang g M4-D2
I I vergeten, g ^ > vergeten g M2
I Zie[ 3344 44] hoc vincit I', ^ noot I. In zijn brief aan Hoornik van 24 4 papril I 94o
vroeg g Achterberg: g `En "Psychiater"... Y kan dat?' Een jaar jaar later, ^ pSop maart 94, I I
schreef hij hij aan Hoornik: `P.S. Publiceer "Psychiater" Y maar niet.' Het gedicht g
werd evenwel, met vijf andere gedichten, g ^gp gepubliceerd in de juni-aflevering l g van
Criterium. Zie verder 1 2. I .
2 M 2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van T Het gedicht g staat
vermeld in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel Balans (zie 14.1).
Vervolgens g is het ggedicht ondergebracht g in de bundel Cel ^ zoals ook o p M 2 is
aangetekend. g Zie verder 16.
3 Ditedicht g is vertaald in het Spaans p door F. Carrasquer. q
DECEMBER
OVERLEVERING M' Typoscript, oors oorspronkelijk P J bij 1 brief aan H. Marsman, ^ ^ mei 94 i o.
239

DATERING VÓÓr 24 april I 0
4 p 94
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[352]
LEESTEKST MI
M2 Typoscript, collectie 1C.M. Persijn-van de Gumster, ^ H-14.
T Criterium I (augustus g 1940), p . 39 8– 399.
D I Thebe, ^ p p. S –6.
D 2 Cr to y amen g l ^p p. 2 39 –2 41.
D3 Cr to y amen ^ 2 ^ p. p 93 I –I 94.
M3 Kopij pl H122. D4,
D4 Ver amelde ggedichten, ^ pp.
260-261.
MI
41 de > je D3-D4
I 0 Op 1 maart S 1 0 94 stuurde Achterberg zeven g gedichten g aan Ed. Hoornik (zie
33 8 `Dicht bi 1j de din g en die u kennen' noot 2 waaronder een niet bewaard ge-
bleven versie van ditedicht ^die wellicht nog gniet voltooid was. Achterbergg
schreef namelijk: ` ... van "December" ben ik niet zeker. Als je l ook vindt dat
het niet uit de verf is, wil je het dan retourneeren?' Op p 24 4 april p zon zond Achter -
bergem g – naast twintig gandere gedichten g (zie 344 `In hoc vincit I', noot 1 –
een nieuwe gedicht: versie `Kun je je ook vinden van dat "December" hete nu g -
wonnen heeft zoo?' Hij 1 verzocht Hoornik de oude versie van het gedicht g te
vernieti gen.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
HOUTSNEDE
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk p l bij 1 brief aan H. Marsman, ^ S mei 1 940.
M 2 Typoscript, collectie 1 C.M. Persijn-van de Gumster, , H-14.
T Criterium I (november 1940),. p77
00.
D' Thebe ,pp.
20.
D 2 Cr y to ^amen l ^ p p. 26 4.
D3 Cr to y amen ^ 2 ^ pp.
216.
M3 Kopij P1D4 H-122.
^
D4 Ver ^amelde ggedichten, ^ Pp.
283.
DATERING VÓÓr 24 april I 0
4 p 94
240

VARIANTEN EN
CORRECTIES
[3531
I ben u > ben D3-D4
3 ondergegaan; > onder ondergaan; g ^ D 2-D4
4 duizeling, g^ duizelig, g^
6 Ze > Zijl
8 zorgvuldig, > zorgvuldig zor vuldi D I -D4 -
COMMENTAAR I Zie[344] hoc vincit I' noot 1.
2 Zetfout in T, r. I I: Als i.p.v. als
p
GEBED AAN DE STOF
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk bij brief aan H. Marsman, mei I P 1 1 ^ 5 94o.
T Criterium I (augustus 94 I ^ o. p. 39 396.
D I - 2 Osmose'- 2 ^ P p. 3o.
D 3 Cr y to amen ^ i ,p . 2 3I.
D4 Cr y to ^amen 2 ^ p. p 16 9.
M 2 Kopij p l D S H I 2 2.
^
D 5 Verzamelde gedichten, p. 2 .
^ ^ ^ p 37
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Vóór 24 april I o
4 p 94
MI
Titel Gebed aan de stof > Stof D'-DS
3 welgewikt > welgewikt, T
I r en > En DI-D3
COMMENTAAR I Zie[344] hoc vincit I' noot I.
{3541
GEBED AAN HET VUUR
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk bij brief aan H. Marsman, mei I p l l ^ S 94o.
M 2 Typoscript, collectie C.M. Persijn-van de Gumster, H I . 1 ^ 4
T Criterium I (augustus 94 1 ^ 0. p. 39 396.
D' Thebe, ^ p .I 9.
241

DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[3551
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[356]
D2 Cr to y amen ^ l ^ p. p 262,
D3 Cr to amen 2 p. 2I , y ^ ^ p 4
M3 Kop p D 4 H-I22.
l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten g ^ p.
28 8 i.
Vóór 24 april I o
4 p 94
MI
I Zie`In hoc vincit I' noot I.
344
2 Ditedicht is vertaald in het Engels door P. Boyce en in het Russisch door
g g Y
E.V Vitkovskij.
l
PASCHEN
M I Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 bij l brief aan H. Marsman, ^ S mei 1940.
M 2 Typoscript, collectie C.M. Persijn-van 1 de Gumster, ^ H-14.
T Criterium 2 (januari I 94 I ^ p. , 7o.
D IThebe ,pp.
21. I.
D 2 Cr to amen l p. 266.
y ^ ^ p
D3 Cr to amen 2 p. 2I 8.
y ^ ,p
M3 Kopij H-122.
Pl ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. P 285.
Vóór 24 april I o
4 p 94
MI
I Zie`In hoc vincit I' noot I.
344
MONADE
OVERLEVERING D I - 2 O.rmosel -2, p p. 4 I.
D3 Cr to amen I y ^ ^ p p. 2
3 o.
D4 Cr y to gamen 2 ^ pp. 1 8 S.
M Kop D S H-I 22.
p l ^
gedichten, p. z 2.
D5 Verzamelde ^ ^ p S
DATERING Vóór 24 april I 0
4 p 94
242

LEESTEKST
INGREEP
COMMENTAAR
[3571
DI
I Dartmoor < Datmoor
3
I Uit een brief van 8 april P I 94 o van Achterberg gaan Roel Houwink blijkt, l dat
deze Achterberg g om ggedichten voor Opwaartse wegen ^ had gevraagd. g g Toen Ach-
terber gp4p op 24 april i o 94 zijn nieuwe gedichten aan Ed. Hoornik stuurde (zie
zijn g
344 `In hoc vincit I' noot I vroeg hij: g `Roel komt waarschijnlijk volgende
hij: waarschijnlijk g
week hier en heeft me al om verzen voor O.W.evraa g gd. Zou je jedie, ^welke je 1
ook beter g voor acht, w?' willenHoornik
retourneeren?' dat bladft hheeft ver-
volens g negen g gedichten g afgestaan. g Op P 91 19 uni I 94 o heeft Achterberg gvan
de
redactie van Opwaartse wegen g bericht ontvangen g dat alleen dit gedicht g geplaatst gp
zou worden. Door de opheffing P gvan het tijdschrift g ging gde publicatie P evenwel
niet door. Zie verder.I.2. 9
GEBED AAN GOD
OVERLEVERING M I Manuscript, p in brief aan R. Houwink, 19 'uni I o.
> >9 1 94
T Criterium I (augustus 194o),. p 39 6.
D' Thebe, ^ p. p I 9.
D 2 Cr to amen I y ^ ^ pp.
261.
D3 Ene us ^ schreef in 't ^zand' ^ pp.
18.
D 4 Ene us ^ schreef in 't ^ and ^2 p p. I 4.
P I Proef DS H-54.
^
D S -^En Jezus ^ schreef in t 't zand ^ 3-4, -4 ^ p. p I14.
D7 Cr to y amen g 2 ^ p. p 2I 3.
P2 P Proef D
8
8, H 9 o.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
D 8 En Jezus ^ schreef in an ^ 't and S , p. I 4.
M 2 Kopij D9, TI I22.
p l ^
D9 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ pp.
280.
Vóórmei I o
3 94
MI
Titel Gebed aan God > Gebed D3-D 6 , P2-Dg
COMMENTAAR I 0Op 3 mei i 94o schreef Achterberg g aan Ed Hoornik: `Bij ) de ggezonden
verzen
voe voegik nog gdit Gebed.' Hiermee is dit gedicht g bedoeld, ^want op pl 6 juni meldde
243

Achterberg: g `Gisteren Ppasseerde de drukproef p van "Gebed aan God" . Het
gedicht werd, ^ samen met vier andere ggedichten,gepubliceerd gp in de d augustus-
afleveringan g Criterium. Zie verder 9 . I . i .
WAARHEID
OVERLEVERING T Opwaartse wegen I 8 (juli/augustus 1 0. 16 .
g 94 ^p S
M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, H 2o I.
> >
M 2 Typoscript Cel collectie P. . Meertens, H 2o Iv.
> > >
M3 Typoscript^1s l TI 6.
y ^ 3
DATERING VÓÓrull I 0
1 94
LEESTEKST T
D I Voorbij ' de laatste stad I , p.
^
D 2 Voorbij de laatste stad 2 p.
J ^ p 77.
D3 Blauwzuur, p. I. ^ ^ p 3
D4 Verzamelde gedichten 4, p. i.
^ g ^ p 99
VARIANTEN EN MI aemachine b gr potlood
p ^ gp
CORRECTIES
2 lied > lied, M3-D4
5 verworven, > verworven MI-D4
6 sferen; > sferen; M I a > sferen M I b > sferen, M2
8 verkeeren. > verkeren – M I > verkeeren – M2-D4
9 Maar > maar M3-D4
COMMENTAAR I Over deublicatie P van dit gedicht g in Opwaartse wegen ween samen met 3S9 `Zwerver'
zijn l geen g gegevens gg bekend. De gedichten g hebben niet behoord tot de
groep roe van negen g gedichten g die Achterberg gomstreeks
mei aan Roel Houwink
had afgestaan, g ^g gezien Achterbergs g mededeling g dat slechts `I van de 9 geaccep -
teerd' was (brief aan Roel Houwink, 1 9919
uni 1 940). Zie verder 9.1.2.
2 M I is een door Jan Vermeulen vervaardigd gver
typoscript. Het gedich edicht staat -
in de inhoudsopgave pg van de gp geplande e bundel Balans (zie 14.1). Vervol-
gens is overwogen g het ggedicht op p tenemen ineen bundel un met de titel Heul
ggezien een aantekening gp op een door Vermeulen vervaardigd g afschrift van T
dat hier verder buiten beschouwing g blijft) 1 – en in de bundel Cel, ^ zoals ook oop
M I is aangetekend. g Zie verder 16.1.
3 In de inhoudsopgave van Voorbij de laatste stad I pg J - 2 staat bij dit gedicht g ten
onrechte vermeld: 'ongebundeld; g ^ eerste publicatie'. p
4 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
244

[3591
ZWERVER
OVERLEVERING T Opwaartse wegen g i 8 juli l au gp
ustus 194o),. 166.
D I Sphinx, ^ p. p 36. 3
M' Typoscript D 2 , Querido-archief, , H-56.
Pl Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H- 5 8.
D2 Oude cr y to gamen ^ p. p I 98.
M 2 Kopij p D3 H 122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 493•
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Vóór juli 1 0
J 94
T
7
den > de MI-D3
COMMENTAAR I Zie[358]`Waarheid' noot I.
2 In het archief van Jan Vermeulen bevindt zich een afschrift van T, in diens
[3601 MARSMAN I
hand en met een aantekening g waaruit blijkt dat het gedicht g in de bundel Heul
zou worden opgenomen pg (zie verder 16.I . Het afschrift blijft 1 hier verder ver bui-
ten beschouwing. g
3 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
OVERLEVERING Criterium I (september 94 1 ^ 0. p. 47
2.
D I Thebe, ^ p. p 3o.
D 2 Cr to yp amen g i , p p. 2 78.
D3 Cr to .^ amen g 2 ^ p p. 2 3o.
M Kopij p D4, l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p p. 2 97.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
245
Vóór augustus 1 0
g 94
T
5/6 geen strofewit] > [strofewit] D' -D4

COMMENTAAR I De reeks60– 3 62 3 `Marsman' is geschreven g naar aanleiding gvan
de dood van
H. Marsman. Deze kwam op 21 l juni i 940 om het leven toen het vrachtschipp
waarmee hij 1 vanuit Bordeaux naar Engeland g vluchtte door onbekende oorzaak
explodeerde pp en verging. Het bericht werd pas on ongeveer g maandd
later in NNe
-
derland bekendgemaakt. Eind 1juli zal Achterberg g3[360] `Marsman I' en 361
`Marsman II'eschreven g hebben , het derde gedicht – 62 3 `Marsman III' – is
later ontstaan, gezien g de volgende g passage p in een ongedateerde brief (van ver-
moedelijk l begin g augustus) g aan Ed. Hoornik: `De 2 eerste verzen Marsman had
ik al, zooals je ziet.' Hoornik had Achterberg g om een bijdrage l g ggevraagd g voor
het aan Marsmanewijde g1
In memoriam-nummer van Criterium. Zie verder9.1.3.
2 In verband met de samenstelling g van Thebe vroeg g Achterberg g in een brief van
3 0 oktober I 94 o aan Ed. Hoornik of `er iets op p tegen g is "Marsman" opte
nemen'. De drie `Marsman'-gedichten g werden inderdaad in Thebe opgenomen. pg
Zie verder.2.I. 9
3 De reeks60– 3 62 3`Marsman' is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
Zetfout in D3 r. 6: uw i, p.v Uw (door D. Wolthers gecorrigeerd g g in M). M
[3 61] MARSMAN II
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
T Criterium I (september 1940),. p472.
D I Thebe ^ p . 31. 3
D 2 Cr y to gamen i ^ p. p 2
79
.
D3 Cr y to gamen 2 ^ p . 2 3 I.
M Koi' p D4 HI22.
l ^
D4 Uer amelde 8gedichten, ^ p. p 2 97.
Vóór augustus g 94 I o
T
2 den bodem > de bodem DI -D4
COMMENTAAR I Zie' 3 noot i tot , en met 3.
[362] MARSMAN III
OVERLEVERING T Criterium I (september I 94 o. ^ p. 472. 47
246
D I Thebe, p. 32.
^ p 3

DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[363]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
247
D2 Cr to amen y g l ^ pp.
280.
D3 Cr to amen
y g
2 ^ p p. 2 32.
M Kopij p
D 4 H 122.
l ^
D4 Verzamelde gedichten, p. 2 8.
^ ^ ^ p 9
Begin augustus I o
g g 94
T
I Zie 3 60 `Marsman I' , noot I tot en met 3.
2 De laatste regel g van dit gedicht g is ontleend aan de afsluiting gvan
Marsmans
brief aan Achterberg g van 24 4 februari I 94 o: `Maar hoe dan ook, ^ ^zien zullen wij
elkaar ^eker wel eens.' Zie Achterberg-Marsman,
g ,p p. 2 4–26.
COLUMBUS I
T Novellen en gedichten. Geschenk ter gelegenheid van de Nederlandsche boekenweek i-8
maart 1941. Red. E. van Lokhorst/V.E. van Vriesland. z, . I I
94 p ^ 94 , p. 47.
M I Manuscript, in brief aan L. van der Horst, februari I I privébezit.
p> >7 94 ,p
D I - 2 Osmose s - 2 p. Z .
^ p ^
D3 Cr to amen I .2 0 .
y g ^p 4
D4 Cr to amen 2 p. 161.
y g ^ p
M 2 Koi'DS H122.
pl
D 5 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p
Vóór 8 oktober 1940
94
T
p. 2 2 229.
Nummer I > [ontbreekt] MI
I verloren, > verloren. MI
2 de>DeMI
3 behooren, > behooren MI
5 seizoenen > seizoenen, MI
6 heen, > heen MI
I Ditedicht g werd, ^samen met [364] 3 4'Columbus II', ^ opgenomen pgenomen in de bllebloemlegNovellen en ggedichten, ^ het boekenweekgeschenk g voor 1 941
onder redactie
van Emmy Y van Lokhorst en Victor E. van Vriesland. Achterberg g had via Ed. E

364
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Hoornik vijftien l gedichten g voor de bloemlezing g afgestaan. g Op p 8 oktober 94 I 0
schreef hij aan Hoornik: `Ik ben benieuwd welke van Vriesland zal kiezen.' Op 0
26 december vroeg g} hij hem Van Vrieslands adres, om te kunnen informeren `of
hij tot een keuze kwam'. Op p 3 februari I 94 I antwoordde Van Vriesland: `0 'Op
verzoek van Hoornik zend ik u hierbij de verzen terug g .... Ik behield het ge-
dicht "Columbus"; Hoornik nam de correctie waar.' Zie verder .2.I en
9.2.1 9.3•
2 0Op 7 februari I 94 I stuurde Achterberg geen afschrift van dit ggedicht en 3 64
'Columbus II' aan L. van der Horst, zijn behandelend geneesheer g in de Vale-
riuskliniek (M I). Het manuscript p bevat de opdracht: P `Voor Prof. Dr. L. van der
Horst.' en is ondertekend met: `ValeriuskliniekFeb. 7 I 94 I.' (Collectie D.-E.
Baestaens.) Vgl. g Achterberg-Hoornik, ^ ^ p. p I 9I
–I20.
3 In een brief van I 7oktober 1945 94S aan A.A.M. Stols opperde pp Achterberg ghet
idee om onder andere de 'Columbus'-gedichten g op P te nemen in een bundel Hoe
maakt u het. Ditlan p ging g gevenwel
niet door. Zie verder 22.2.
COLUMBUS II
T Novellen enedichten. ^ Geschenk ter gelegenheid g^ van de Nederlandsche boekenweek 18
maart 1941. 94 Red. E. van Lokhorst/V.E. van Vriesland. z.. p^p 1941, 47.
M I Manuscript, p> in brief aan L. van der Horst, >7 februari I 94^p I privébezit.
D'- 2 Osmose'- 2 ^ p .2 5.
D3 Cr to y amen ^ s ^ p. p 20 5.
D4 Cr y to ^amen 2 ^ p. p 162.
M 2 Kopij p} , HI22.
D5 Ve amelde ^ gedichten, ^ ^ p p. 2 3o.
Vóór 8 oktober 1940
94
T
6 in > aan MI
I I bloot > bloot, MI
COMMENTAAR I Zie'
[363] `Columbus I ^noot i tot en me t 3.
[365]
BINNENHUISARCHITECTUUR
OVERLEVERING T Criterium I (november 1 940), 695-696.
94 ^ p
248

[3 6 3-3 64] 'Columbus', MI (collectie D.-E. Baestaens)
249

D' Thebe, p. 7-8.
D 2 Cryptogamen I , p. 242-243•
D3 Cryptogamen 2, p. 195-196.
M Kopij D4, H-izz.
D4 Verzamelde gedichten, p. 262-263.
DATERING Vóór 8 oktober 1940
94
LEESTEKST T
INGREEP 24 moet < Moet
4
VARIANTEN EN M a gedrukt ^ll
b bl ballpoint (waarschijnlijk in de hand van D. Wolthers)
CORRECTIES
7 intérieur > intérieur M a > [interieur] M b-D4
stro ewit > [geen stro ewit D I 34 3S g
-D4
COMMENTAAR I De datering g van 3S 6 `Binnenhuisarchitectuur' tot en met [4.i 4 o] `Pastiches III'
isebaseerd g op pde ontstaansgeschiedenis g van de bundels Thebe en Osmose. 0Op
8 oktober 1940 94 stuurde Achterberg g een concept p van Thebe aan Ed. Hoornik en
schreef hij: `Ik heb noggenoeg gg gvoor
een Ze bundel, die ik Osmose zou willen
noemen ... '. Uit de in totaal ongeveer g I o gedichten heeft Hoornik oornik vervol-
gens de bundels samengesteld. g Tevens zorgde g hij voor de publicatie van een
hij p
aantaledichten g in Criterium. Zie verder 9.2. 9
2 Zetfout in D I, r.: 37 oogi.p.v. g p oog. g
[366] SPHINX
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
2So
T Criterium 2 (juni 1 94 1), p. 434.
D/ Thebe, p. io.
D 2 Cryptogamen I , p. 246.
D3 Cryptogamen z, p. 199.
M Kopij D4, H-122.
D4 Verzamelde gedichten, p. 266.
Vóór 8 oktober 1940
94
T
I 1/12 re el puntjes] stro ewit D2-D4
^ J >

COMMENTAAR I Zie e [365] 3 S `Binnenhuisarchitectuur' , noot I.
2In november I 94 6 heeft Achterberg ove4
manuscripten p van dit ggedicht
en I Z
`Droomschuim afgestaan a gestaa
aan H. Tielrooy, y, veran verbandmet de P.E.N.-tentoon-
stelling g 'Kunst van e woord het w d in ZZuid en Noord' Noor Amsterdam. te msteramBeide manu-
scri pten zijn, l , vvoor zover bekend, niet bewaard gebleven. g
[367]
DON QUICHOT
OVERLEVERING T Criterium 2 (september 94^pSSS• I I p .
D I Thebe ,pp.
I 0– I I.
D 2 Cr to amen I y g ^ p. p 2 47.
D3 Cr to y g amen 2 ,pp.
200.
M Koi'D4 pl HI22. D4,
D4 Ue amelde ^ gedichten, g ^ p. p 26 7.
DATERING V6 6r 8 oktober 1 94o
94
LEESTEKST T
COMMENTAAR co I Zie [365] 3 S `Binnenhuisarchitectuur' , noot I.
2 Di t gedicht ged is vertaald in het Engels g door J. Brockway y4 (4x) en in het Russisch
door E.V. Vitkovskij.
[368] ANGRIFF
l
OVERLEVERING M' Typoscript, ko p i' l T collectie C.M. Persijn-van de Gumster, ^ I .
^ 1 ^ 4
T Groot Nederland 39 .II (juli J 94^p I I p. 2 7–28.
D' Thebe . I I.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
25I
2 Cr y to gamen I ^ p . 2 48.
D3 Cr to amen yp 2 p. 20I.
^ ^ p
M 2 Koi'D4 pJ HI22. D4,
D4 Uer amelde ^ gedichten, g ^ pp.
268.
Vóór 8 oktober 1 94o
94
MI
Titel Angriff > Aanval T
I 0 legt, > legt; D I -D4

COMMENTAAR I Zie[365]Binnenhuisarchitectuur' S
noot I.
2 0 Op20 december 1 94 0 vroeg gS. Vestdijk Achterberg om een bijdrage voor
Vestdijk g l g
Groot Nederland. In overleg g met Ed. Hoornik stuurde Achterberg g begin g januar januari
94 1 vijf gedichten, waarvoor Vestdijk hem op 16 januari I 1 bedankte.
vijf g ^ Vestdijk p januari 94
Tevens vroeg g hij t of Achterberg g`later nog geens
wat' wilde sturen. Aan dit ver-
zoek heeft Achterberg g ggehoor g gegeven, g ^ want op P 13 3 februari 1 941 bevestigde g
Vestdijk de gontvangst van `uw zending, g^ mij in sommige g opzichten p nogg
beter beviel dan de vorige. g An ^rij en Droomschuim vind ik b.v bijzonder bijd 1 tref-
fend.' (Zie ook[412] 4 `Droomschuim'. In totaal werden er zeven gedichten g in
de juli-aflevering 1 g van Groot Nederland gepubliceerd. gP Van vijf ggedichten
is de
getyptepl kopij overgeleverd g M I alsmede ^ van het niet geplaatste gP ggedicht
380
`Lichaam'. Zie verder 9.3•
3 Het is niet bekend of de verandering g van de titel in T– waarschijnlijk waarschijnlij om
P redenen – met instemming gvan Achterberg gheeft plaatsgevonden. p g
[369]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
252
VLINDER
M' Typoscript, ko i' T
p l collectie C.M. Persijn-van de Gumster, ^ 1 ^ H- 1 4 .
T Groot Nederland 39 .11 ) uli 94 1 1 ^ p. p 28.
D' Thebe ,p.
12.
D 2 Cr y to ^amen i ^ p. p 2 49.
D3 Cr to y amen ^ 2 ,pp.
202.
M 2 Kopij p H1 22.
l ^
D4 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. p 26 9.
Vóór 8 oktober 1940
94
MI
I dood, > dood D2-D4
I Zie[ 3 65]Binnenhuisarchitectuur' S
noot 1.
2 Zie[ 3 68] `An g riff' noot 2.
p wankelende (niet ggecorrigeerd g in M2
4 Literatuur over hetedicht: g
Vries > H. de 'Verlokking gvanuit
het hierna.'
3 Zetfout in D3, r. 8: wankele i.p.v. M2).

[37°]
[37"
RETRAITE
OVERLEVERING M' Typoscript, kopij ko i' T collectie C.M. Persijn-van 1 de Gumster, ^ H-14.
T Groot Nederland 39 .II (juli 1 94 I i ^ p.
28.
D IThebe, p. 12-13.
^ p
D 2 Cr to amen l p. 2 0.
y g ^ p s
D3 Cr to amen 2 p. 20 .
^ g ^ p 3
M 2 Kopij D4, H-12,2.
ROUW
p l ^
D4 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p p. 2 70.
DATERING Vóór 8 oktober 194o
94
LEESTEKST M'
VARIANTEN EN
CORRECTIES
S
leden, > leden D3 -D4
COMMENTAAR I Zie[365]Binnenhuisarchitectuur' 5
noot 1.
2 Zie[ 3 68] `An g riff' noot 2.
OVERLEVERING M I Typoscript, ko Pl i^ T collectie C.M. Persi'n-van de Gumster, 1/-14.
T, l ^
T Groot Nederland .II uli i I p. 2 9 .
D IThebe, p. i .
^ P 3
D 2 Cr to amen l p. 2 1.
y g ^ p 5
D 3 Cr to amen 2 p. 20 .
y g ^ p 4
M 2 Kopij D4, H-12.2.
p l ^
39 1 94 ^ p 9
D4 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. p 2 71.
DATERING Vóór 8 oktober 194o
94
LEESTEKST M'
COMMENTAAR I Zie[365]Binnenhuisarchitectuur' S
noot I.
2 Zie[ 3 68] `An g riff' ^ noot 2.0 Opde keerzijde keerzijdevan M' (de kopij pl voor T) staat in
onbekende handmo eli'k van redacteur 1A. van Rantwijk): `aangenomen g svpp
zetten'.
3 Ditedicht gP
is vertaald in het Frans door H. Breuker/F.J. Tem le F. Cariés.
2S3

[372]
[3731
[3741
KERKHOF
j 94 ^ p 7
D IThebe, ^ p. p 1 4.
D 2 Cr to y amen g l ^ p. p 2 s2.
D3 Cr y ta amen ^ 2 ^ p. p 20 s.
M Kopij p
D 4 H-122.
l ^
D4 Uer amelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 2 7 2.
OVERLEVERING T Criterium 2 (januari I 1 p. I.
DATERING Vóór 8 oktober 1940
94
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie`Binnenhuisarchitectuur' 3s
noot I.
BALANS
OVERLEVERING T Criterium 2 (september 1941), p. 556.
D I Thebe, p. 14.
D 2 Cryptogamen I , p. 253.
D3 Cyptogamen 2, p. 206.
M Kopij D 4, H— r 22.
D4 Ver^ameldegedichten, p. 273.
DATERING Vóór 8 oktober 1940
94
LEESTEKST T
INGREEP IO schrijf < Schrijf 1
COMMENTAAR I Zie[365]Binnenhuisarchitectuur' s
noot i.
VAMPIER
OVERLEVERING T Criterium i (juni 1941), p. 433.
D I Thebe, p. 17.
2S4
D 2 Cryptogamen i , p. 257•
D3 Cryptogamen 2, p. 209.
M Kopij D4, H- izz.
D4 Verzamelde gedichten, p. 276.

DATERING Vóór 8 oktober 194o
94
LEESTEKST T
co COMMENTAAR I Zie 3 5 `Binnenhuisarchitectuur' , noot 1.
2 Ditedicht g is vertaald in het Duits door L. Kunz.
[37s]
[376]
OVERLEVERING
NACHTMERRIE
OVERLEVERING T Criterium 2 Juni 94 I I ^ p p. 434.
D' Thebe, ^ p. p I 7.
D 2 Cr to amen l p. 2 y ^ ^ p 8. 5
D3 Cr to y amen ^ 2 ,pp.
2I0.
M Kopi ' D4 H122.
l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. P
2 77.
DATERING Vóór 8 oktober 194o
94
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie`Binnenhuisarchitectuur' 3S
noot I.
2 Zetfout in D I r. 4: liefelijks. i..v liefelijks,
SLAAPLIEDJE
T Criterium 2 (januari I I p. I. 94 ^p 7
D IThebe ,p p. i8. 8.
D 2 Cr to y amen g l ^ p. p 2
s9
.
D3 Cr to amen 2 y g ,pp.
211.
M Kop D4 H-122.
P1 ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. P 2 7 8.
DATERING Vóór 8 oktober 1940
94
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie`Binnenhuisarchitectuur' 3S
noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Chinees door M. van Crevel, ^ in het Engels g door
J. Brockwa Brockway x 3 in ^ het Frans door D. Vers oor P en in het Spaans P door
F. Carrasquer q (2X).
Z5S

[3771
[37g]
3 Zetfout in D3, ^ r. 6: Mij J i. p.v Mijn J (in M ggecorrigeerd, g ^ waarschijnlijk door
waarschijnlijk
D. Wolthers .
NAZOMER
OVERLEVERING T Criterium 1 (november 1940),. p 6 9 8.
D I Thebe ,p.
i8. 8.
D 2 Cr y to gamen i ^ p. p 26o.
D3 Cr to amen 2 p. 21 2.
y g ^ P
M Koi' D4H1 22.
Pl ^
D4 Verzamelde gedichten, p. 2 .
^ g ^ p 79
DATERING Vóór 8 oktober 1 940
94
LEESTEKST T
VARIANTEN EN M aedrukt g b ^ bl ballpoint p (waarschijnlijk ll in de hand van D. Wolthers)
CORRECTIES
t de dood. > de dood. M a > [d] en [dood.] M b-D4
5 u; > u, DI-D4
6 waart > waart, DI-D4
COMMENTAAR I Zie[365]Binnenhuisarchitectuur' S
noot 1.
OPENBARING
OVERLEVERING M I Typoscript, ko p1 i' T collectie C.M. Persijn-van de Gumster, 1/-14.
T, > >
T Groot Nederland 39.II 1uli I 94 1 ^ p. p 29 9 .
D I Thebe ,pp.
21.
D 2 Cr y to gamen i ^ p. p 26 5.
D3 Cr y to gamen 2 ^ p p. 2 7I.
M 2 Kopij Pl D4, ^ H-122.
D4 Verzamelde ^ ggedichten, ^ P p. 28 4.
DATERING Vóór 8 oktober 1 94o
94
LEESTEKST M'
256

VARIANTEN EN
CORRECTIES
I M I -T ik de mor enkamer in:
g ^
D' -D4 I I doodenkamer
2 Ivy -T het donker is bijeen l gebleven g
D' -D4 gedreve edreven
[379]
volgende regel ontbreekt in MI-T.1
D I -D4 r. (3):
(3) D I -D4 en tot een wolk omhoog gg geheven
M I -D4, r. 3(4)-8(9):
4 MI - 7' geen dood heeft dit begin.
(5) D I -D4 I I eind I I
7 M I -T met al de heerlijkheid , omschreven
(8) DI -D4 I 10 I i
COMMENTAAR I Zie[ 3 65]Binnenhuisarchitectuur' 5
noot 1.
2 Zie [368] 3 `An g riff' noot a.
45 g
i.p.v
gebrek).
3 Zetfout in T, r.; [geen stro ewit i..v stro ewit (veroorzaakt door ruimte-
OPSTANDING
OVERLEVERING T Criterium zanuari 1 I 94 I ^ p. p 7 I.
DI Thebe ,pp.
z 2.
D 2 Cr to y amen ^ i ,p p. 26 7.
D3 Cr to y amen ^ 2 ^ p. p 2I
9
.
M Kop D4 H- I z 2.
Pl ^
D4 Uer amelde ^ gedichten, ,pp.
z86.
DATERING VÓÓr 8 oktober 1 94o
94
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie[ 3 65]Binnenhuisarchitectuur' S
noot I.
2f%

[3 80] LICHAAM
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie 1C.M. Persijn-van de Gumster, ^H-14.
D I Thebe, ^ p. p 2 3.
D 2 Cr y to gamen l ^ p. p 26 9.
D3 Cr y to g amen 2 ,pp.
221.
M 2 Kopij p D4, H-122.
l ^
D4 Uer amelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 288.
DATERING Vóór 8 oktober 1940
94
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
MI
[381] ERFDEEL
M I aemachine, b potlood (in onbekende hand)
tYp p
12 Beenen, a > Voeten a M I b-D 4
I Zie[365]Binnenhuisarchitectuur' 5
noot I.
2 Ditedicht g heeft behoord tot Achterbeis g inzending g voor Groot Nederland
zie 68 3 `An griff' ^noot 2.0 Op de keerzijde 1 van M I staat in de hand an van Ach-
terber g: `co pie Gr. N.' en in onbekende hand (mogelijk g 1 van redacteur A. van
Rantwijk): 1 'terug'. g Blijkens bepaalde sporen op het blad is het gedicht wel -
Blijkens p p p g ge
zet maar waarschijnlijk werd het uit ruimtegebrek g uiteindelijk uiteindelijk niet in de 'uli- 1
afleveringan g Groot Nederland opgenomen. pg
OVERLEVERING T Criterium 2 (september 1 94 1 ^ p . 555.
D I Thebe, ^ p. p 2 4.
D 2 Cr y to gamen l ^ p. p 2 7I.
D3 Cr y to gamen 2 ^ p. p 22 3.
M Koi'D4H--122.
Pl D4,
D4 Verzamelde gedichten, ^ ^ p. p 2 90.
DATERING Vóór 8 oktober 1940
94
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie`Binnenhuisarchitectuur' 3S
noot 1.
2 Ditedicht g is vertaald in het Frans door D. Vers poor (4x) 4 en in het Spaans p
door F. Albal [= F. Carrasquer] q en F. Carrasquer. q
258

{3 82] STERREN
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
[383]
[3g4]
T Criterium 2 se tember I I p 94 ^ pp. SS 4.
D' Thebe, p. 2 .
^ p S
D 2 Cr to y amen g I ^ p . 272.
D3 Cr to y gamen 2 ^p p. 22 4,
M Kopij D 4, H-1 22.
p l ^
D4 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p p. 2 9I.
Vóór 8 oktober 1940
94
T
7 had > heb D3 -D4
8/9 [strofewit] > [geen strofewit] DI -D4
COMMENTAAR I Zie [365] Binnenhuisarchitectuur' noot I.
S
REINCARNATIE I
OVERLEVERING T Criterium 2 (januari a 94 I I ^ p. p 772.
D I Thebe ,pp.
26.
D 2 Cr to amen I . 2 . y ^ ^ p. 73
D3 Cr to amen 2 p. 22 . y g ^ p S
M Kopij D4 ^-Í--I 22.
p l ^
D4 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p z 9z.
DATERING Vóór 8 oktober 194o
94
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie`Binnenhuisarchitectuur' noot I.
3S
REINCARNATIE II
l 94 ^ p. 7
OVERLEVERING T Criterium 2 (januari I I 72.
25
D I Thebe, p. 2 .
^ p 7

[385]
D2 Cryptogamen I , p. 274•
D3 Cryptogamen z, p. z26.
M Kopij D4, H- i22.
D4 Verzamelde gedichten, p. 293.
DATERING Vóór 8 oktober 1 940
94
LEESTEKST T
COMMENTAAR 0 I Zie [365] 35 `Binnenhuisarchitectuur' , noot 1.
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
FRANCISCUS
T Criterium I (december) p 7 8 2.
D I Thebe,
^ p. p 9
D 2 Cr to amen l y g ,p p. 2 7S -2 76.
D3 Cr to amen y g 2 ,pp.
227-228.
M Kopij D 4 1-/-I2,2..
p l ^
D4 Verzamelde gedichten, p. 294-295.
^ ^ ^ p
Vóór 8 oktober 1 940
94
T
s
uur, > uur, DI-D4
COMMENTAAR I Zie[ 3 6 5]Binnenhuisarchitectuur' 5
noot I.
2 In zijnn zexemplaar van Thebe noteerde Jan Vermeulen naast de eerste strofe
van ditedicht g de volgende g regels: g 'Gezegend g ieder woord uit Koenen's
woordenboek eeuwig en g eeuwig gzoekt de dichter zijn l accoord'. De sta-
tus hiervan is onduidelijk. l
3 In D3-D4 is de oude spelling p gvan `theere' (motto) gehandhaafd.
g
4 Literatuur over hetedicht: g
Reijmerink, e > J., `Achterbeis g ppoëticale
"Zonnelied".'
3 $6 HEIMWEE
OVERLEVERING ERLE
T Criterium 2 (september I I p. S .
ov v 94 ^ p S6
z6o

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
8
37
D' Thebe, .2 .
,p 9
D 2 Cr to amen I p. 2 .
y g ^ p 77
D3 Cr to amen 2 p. 22 .
y ^ ^ p 9
M Kopij D 4 H-122.
p l ^
D4 Verzamelde gedichten, p. 2 6.
^ ^ ^ p 9
Vóór 8 oktober 1940
94
T
4 langs trekt. > langstrekt. DI-D4
I Zie[365]innenhuisarchitectuur' noot I.
5
DELPHI
OVERLEVERING D I -2 Osmose' -2, . p 5.
D3 Cr to y amen g I ^ p . I 6. 7
D4 Cr to y g amen 2 ,pp. I2 5.
M Kop p D S H-I 22.
l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p I 94.
DATERING Vóór 8 oktober 194o
94
LEESTEKST D'
COMMENTAAR I Zie[36 5 ]Binnenhuisarchitectuur' noot 1.
[388] DRUIDE
OVERLEVERING M I Manuscript, P ^ bij 1 brief aan G. Kamphuis, p ^ I I november 94 I 0.
D'-2 Osmose s -2 ,pp.
6.
D3 Cr to amen s p. 168.
26 I
y g ,p
D4 Cr to amen2 p. I26.
y g ^ p
M 2 Kopij D S H 1 22.
p l ^
D5 Ve amelde gedichten, p. I .
^ ^ ^ p 95

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
[3891
X39°1
Vóór 8 oktober 194o
94
MI
2 afgerond, > afgerond: D i -D 5
g ^ g
COMMENTAAR I Zie [365] Binnenhuisarchitectuur' noot I.
5
2 0 I I november I o stuurde Achterberg een afschrift van dit gedicht M I
Op 94 g g
aan Gerrit Kamphuis, p ^ met daarop p de opdracht: P `Voor Gerrit Kamphuis'. P In de
be begeleidende g brief schreef hij: `Wil je dit vers van me aanvaarden, ^ als je l het
ookuceer
goëtisch kunt accepteeren?' p Het manuscript p is gereproduceerd g pro
in Achter-
berg-Kamphuis, afbeeldin .
Ditedicht g is vertaald in het Duits door L. Kunz en in het Engels g door P.
Bo Yce.
HERCULANEUM
OVERLEVERING D I -2 Osmose l -2, P p. 7.
D3 Cr to y amen g I ^ p p. 1 6 9.
D 4 Cr y to g amen 2 ,p . 12
7
.
M Kopij
P1
D S
^
H I 2 2.
D5 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p I 9 6.
DATERING Vóór 8 oktober 194o
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie [365] Binnenhuisarchitectuur' noot 1.
S
2 Ditedicht is vertaald in het Frans door D. Vers oor (4x) en in het Spaans
g p 4 P
door E Carrasquer.
q
AFSPRAAK
OVERLEVERING D I - 2 Osmose l -2 ,p.
8.
D3 Cr y to gamen l ^ p. p 1 7 o.
D 4 Cr y to ^amen 2 ^ p. p 128.
262
M Kop DS H-1 22.
p l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p p. I 97.

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[39"
[392]
Vóór 8 oktober 194o
94
D I
8 O > o D4-D5
I Zie[365]Binnenhuisarchitectuur' noot I.
S
WELKOM
OVERLEVERING D I - 2 Osmose s - 2 ,pp.
8.
D3 CY y to amen s . I I.
^ ,p 7
D 4 Cr to y amen 2 p. I 2.
^ ^ p 9
M Koi•DS H I p 22.
l ^
D5 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p I 9 8.
DATERING Vóór 8 oktober 194o
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie`Binnenhuisarchitectuur' 3S
noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
DOOI
OVERLEVERING D- 2 Osmose l - 2 ,p 9.
D3 Cr to amen I y g ,p p. I ^ 2.
D4 Cr to amen 2 . I o.
y ^ ,p 3
M Kopij D S H 1 22.
p l ^
D5 Verzamelde gedichten, p. I .
^ g ^ p 99
DATERING Vóór 8 oktober 194o
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie`Binnenhuisarchitectuur' 35
noot 1.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
263

X393)
[394]
[3951
BAAIERD
OVERLEVERING D I - 2 Osmose'- 2 ^ p. p 9.
D3 Cr to y amen g s ^ p. . I 73.
D4 Cr to y amen 8 2 ^ p p. I 3I.
M Kopij p l D S H I zz.
^
D5 D Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. P zoo.
DATERING Vóór 8 oktober 1 94.0
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR co I Zie 3 5 `Binnenhuisarchitectuur' , noot 1.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
GEVECHT
OVERLEVERING D I -2 Osmose' -2 ,p.
Io.
D3 Cr to y amen g s ^ p. . I 74.
D4 Cr to y amen ^ 2 ^ p. p I 3 2.
M Kopij p l D S H I z z.
^
D5 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p zo I.
DATERING Vóór 8 oktober 1940
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie 3 S `Binnenhuisarchitectuur' noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Spaans p door F. Carrasquer. q
FATUM
OVERLEVERING D I - 2 Osmose 1 - 2 ,pp.
Io.
D3 Cr to amen I y ^ ^ p. p I ^s.
D4 Cr to ygamen 2 ^ p. p33 133.
M Kopij pl ^ H-122.
D5 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p zoz.
DATERING Vóór 8 oktober 194o
94
264

LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie[365]Binnenhuisarchitectuur' S
noot I.
[3961
[3971
[398]
RETROSPECTIE
OVERLEVERING D I - 2 Osmose s -2 ,p.
II.
D3 Cr y to gamen I ^ p . I 7 6.
D4 Cr y to ^amen2 ^ . p I 34.
M Kopij p DS H 122.
l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 20 3.
DATERING Vóór 8 oktober 194o
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie[365]Binnenhuisarchitectuur' S
noot I.
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
OSMOSE
DI-2 Osmose s - 2 ,p.
II.
D3 Cr y to gamen l ^ p p. I 77.
D4 Cr y to ^ amen 2 ,p p. 35 I .
M Kopij D 5 H I 2 2.
p l ^
D 5 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. p 20 4.
Vóór 8 oktober 1940
94
DI
I Zie[365]Binnenhuisarchitectuur' S
noot 1.
2 Literatuur over hetedicht: g
Jansma, > B. `De dichter Gerrit Achterberg.' g
VERBOND
OVERLEVERING DI-2 Osmose s - 2
,p.
I2.
D3 Cr y to ^ amen s ,p p. 178. 7
z6 5

[3991
OVERLEVERING
D4 Cryptogamen Z, p. 136.
M Kopij D S , H-I22.
D 5 Tleramelde gedichten, p. 205.
DATERING Vóór 8 oktober 194o
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie`Binnenhuisarchitectuur' 3S
noot I.
SPIEGELING
D 1 -2 Osmose' -2 p. I .
,p 9
D 3 Cr to amen' p. I 2.
y g ^ p 9
D4 Cr to y amen g 2 ^ p p. I 49.
5 ^-I
M Kop
p} D5-I22.
D 5 Ver ^amelde ^gedichten, ^ p. p 2 I. 7
DATERING Vóór 8 oktober 194o
94
LEESTEKST D I
COMMENTAAR I Zie`Binnenhuisarchitectuur' 3S
noot i.
400 WAANZIN
OVERLEVERING D I -2 Osmose' -z p. I .
^ p 9
D 3 Cr y to ^amen l ^ p p. I
93
.
D4 Cr to y amen ^ 2 ,p . I
5 o.
M Kopij pl ^ II-122.
D 5 Ver ^amelde ^gedichten, ^ Pp.
2I 8.
DATERING Vóór 8 oktober 194o
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie`Binnenhuisarchitectuur' 3S
noot I.
2 Dit2x
gedicht is vertaald in het Frans door D. Vers poor
.
266

40I MONOMAAN
OVERLEVERING D1-2 Osmose I 2 ,pp.
20. 0.
[4031
OVERLEVERING
D 3 Cr to amen l p. I .
y ^ ^ p 94
D4 Cr to amen 2 p. I I.
y ^ ,p s
M Kopij DS H I 22.
p l ^
D 5 Ver amelde gedichten, p. 2 I.
^ g ^ p 9
DATERING Vóór 8 oktober 1 94o
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie`Binnenhuisarchitectuur' 35
noot 1.
2 Zetfout in D 2, r.: 7 ver. i.p.v. p ver
402 GEBED AAN DE SCHRIJFMACHINE
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
267
D' -2 Osmose' -2 . 2I.
,p
D3 Cr y to gamen l ^ p . I 97.
D4 Cr y to gamen 2 ^p . I S4.
M Ko i' D S H I 2 2.
Kop ^
D 5 Ver amelde gedichten, p. 222.
g ^ p
Vóór 8 oktober 1 94o
94
DI
I Zie[365]Binnenhuisarchitectuur' noot I.
S
2 Ditedicht is vertaald in het Engels door P. Boyce.
g g Y
3 Literatuur over hetedicht:
g
Sande, J. van de, `De dichter als machine-schrijver.'
WODAN
D I -2 Osmose l-2 p. 2 .
^ p 4
D3 Cr y to ^amen l ^ pp.
202.
D4 Cr y to gamen 2 ^p . I 5 9.
M Kopij D S p H I 22.
l ^
D5 Ver ^amelde ggedichten, ^ p p. 2 2. 7

DATERING Vóór 8 oktober 1940
94
LEESTEKST D'
COMMENTAAR
[404]
[4051
I Zie6 `Binnenhuisarchitectuur' noot I.
3S
EXIL
OVERLEVERING D'- 2 Osmose'- 2 ^ p p. 2 7.
D3 Cr to amen' p. 208.
y ^ ^ p
D4 Cr to amen 2 p. 16 .
y ^ ^ p s
M Kopij HI 22.
p l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. z 33.
DATERING Vóór 8 oktober 1940
94
LEESTEKST D'
COMMENTAAR I Zie[365]Binnenhuisarchitectuur' S
noot 1.
2 Ditedicht g is vertaald in het Esperanto p door WA. Verloren van Themaat.
ONTSLAPEN
OVERLEVERING D1-2 Osmose'- 2 ^ p. p 2 7.
D3 Cr to y amen ^ i ,p p. 20
9
.
D4 Cr to yp amen g 2 , pp.
i66.
M Kopij p l DS H-122.
^
D5 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. P 2 3 4.
DATERING Vóór 8 oktober 1940
94
LEESTEKST D'
COMMENTAAR I Zie[365]Binnenhuisarchitectuur' S
noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door J. Brockway Y3 (3x).
[406]
DE VLIEGENDE HOLLANDER
OVERLEVERING T Criterium 2 (maart 1941), p. I .
94^ p 73
268

[4071
DI-2 Osmose'- 2 ,p.
28.
D3 Cr y to gamen' ^ pp.
2 1 0.
D4 Cr y to gamen 2 ^ p p. 16 7.
M Kopij p l D S H I 22.
^
D5 Ve amelde gedichten, p. 2 .
^ ^ ^ p 3S
DATERING Vóór 8 oktober 194o
94
LEESTEKST T
COMMENTAAR
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I Zie [365] S Binnenhuisarchitectuur' noot i.
2 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
ONTSLAG
T Criterium 1 (november 1 940),. p701.
D'- 2 Osmose'- 2 ^ p. p 2 9.
D3 Cr y to ^amen' ^ p. p 211-21 2.
D4 Cr to .^ amen 2 p. i68.
^ ^ p
M Kop p l D S H-I 22.
^
D5 Ver amelde ^ gedichten, ^ ,p p. 2 3 6.
Vóór 8 oktober 1940
94
T
12 ziel, > ziel, D' --D5
1 viel > viel; D' -D5
3
COMMENTAAR I Zie [365] Binnenhuisarchitectuur' noot 1.
S
408 PASTICHES I
OVERLEVERING T Criterium I (december) 94p7 . 81.
D'- 2 Osmose'- 2 5 p4 . 2.
D 3 Cr y to gamen' ^p . 2
3 1.
D4 Cr to y amen ^ 2 ^ . p 186.
269

M Kopij p l D S H-I22.
^
D 5 Verzamelde gedichten, p. 2 ,
^ g ^ p S3
DATERING Vóór 8 oktober 1940
94
LEESTEKST T
INGREEP 2 H0. < H 2 0 0
2 2
COMMENTAAR I Zie[365]Binnenhuisarchitectuur' S
noot 1.
2 Achterberg g heeft in 1 946 overwogen g de reeks 4 08– 410
`Pastiches' in de
bundel As y l op p te nemen. Op p7J uni I 6 94 schreef hij hij aan Jan Vermeulen:
"`Pastiches" in Asyl Y was niet kwaad. Vind[t] Stols dat ggoed?' De ggedichten zijn zij
overgeleverd g in het typoscript tY
p p van de bundel. Zie verder31.3.
3 Bij de voorbereidingen g voor de Verzamelde ^ gedichten g heeft Achterbergg
overwo -
gen de titel van 08– 4 10 4 `Pastiches' te veranderen. Op peen correctielijst correctielijs voor
uitgave g noteerde hij: `titel wordt: Portretten ? '. Deze verandering gis
niet in
de kopij p l van D 5 aangebracht. g Zie verder S 1.2.
[4091
PASTICHES II
OVERLEVERING T Criterium I (december) . 8 1.
94p7
D'- 2 Osmose', ^ p 42. 4
D 3 Cr y to amen' p. 2 1.
^ ^ p 3
D4 Cr y to ^amen 2 ^ pp.
186.
M Kop p J
D S ^ H- 122.
D 5 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p S 3
DATERING Vóór 8 oktober 1940
94
LEESTEKST T
p. 2 3.
COMMENTAAR 1 Zie[365]Binnenhuisarchitectuur' S
noot i.
2 Zie'
4 `Pastiches I' ^ noot 2 en 3.
3 Dit2x
gedicht
is vertaald in het Frans door D. Verspoo Vers oor .
Zetfout in D4, r. 2: het i.p.v. p Het (in M voorstel tot correctie in onbekende
hand).
[4' 01 PASTICHES III
OVERLEVERING T Criterium 1 (december 1 940), 781.
94 }p7
270

D I - 2 O.fmoJ'e I - 2 ^ p. . 442.
D3 Cr y to gamen l ^ p. p 2 32.
D4 Cr y to gamen 2 ^p . 18 7.
M Kopij p D S H 122.
l ^
D5 Verzameldeedichten g ^p p. 253-254.
DATERING Vóór 8 oktober 1 940
94
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie`Binnenhuisarchitectuur' 3S
noot i.
2 Zie[408] 4 `Pastiches i' ^ noot 2 en 3. 3
[411] AMBTMAN
94^p77
02.
M Typoscript Cel > collectie P. . Meertens, > H 2o IV. >
D I Zevengedichten, ^ ^ pp.
II–I2.
D2 D Ue amelde edichten 8
^ ^ ^ p. 1004
.p
OVERLEVERING T Criterium I (november 1940), p.
DATERING Vóóro 3 oktober i 940
LEESTEKST T
INGREEP 3 dro gen < drogen. g
VARIANTEN EN
CORRECTIES
drogen > drogen, M
3 g g^
COMMENTAAR I In verband met de samenstelling g van Thebe vroeg g Achterberg g op p3o
oktober
1 940 94 aan Ed. Hoornik of het misschien beter was dit gedicht g buiten de bundel
te laten. Hetedicht g werd niet in Thebe opgenomen, pg wellicht – zoals R.L.K.
Fokkema vermoedt – `uit vrees ambtenaren van het Departement p van Justitie
voor het hoofd te stoten'. Volgens g Fokkema is het gedicht g geschreven g na de
gesprekken rekken tussen Achterberg g en S.L. Veenstra van het Departement p van us-
titie en de afwijzing l g van het verzoek omgezinsverpleging. Het gedich edicht zou dan
september/oktober I1 939 gedateerd edateerd kunnen worden. (Achterberg-Hoornik, ^
P 120–I21.) Zie verder 9 . 2.1.
2 Ditedicht g staat vermeld in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel
Balans (zie 14.1). Vervolgens g zijn enkele gedichten g – waaron waaronder er `Ambtman' –
271

I4 DROOMSCHUIM
uit deze inhoudsopgave Pgg aangestreept met de bedoeling ze in C el op p te nemen.
In het bundelt Ypp oscri t van Cel (M) staat bij dit ggedicht in potlood p een vraag- -
teken (zie 16.2. In de inhoudsopgave pg van het ^Yp typoscript P van de bundel As yl
is de titel later door Achterberg gggeschrapt, p^ met de aantekening g 'vernietigd'. g
Volgens g Bert Voeten heeft Achterberg g in ljuli 1949 949 tegenover g hem verklaard dat
Ambtman' in As yl zou worden opgenomen: pg `Hij 'Hij zag g dit "haatvers" als een
ppendant van "Spreekuur": p B. Voeten, ^`Over Blauwzuur ^ g gesproken...' p ,p . 2 7–28;
vgl. g 499 `S preekuur'. Zie verder 3 1.2 3 1, 3 en 3 1. 4.2.
3 Typefout Yp in M, ^ r. 22: li i..v p lijf
OVERLEVERING M I Manuscript, p uit ^ correspondentie p Ed. Hoornik, ^ ongedateerd. g
M 2 Typoscript, oors oorspronkelijk p collectie A.L.C. Palies, H-13.
l ^
M3 Manuscript, kopij T collectie J. Vermeulen, H-15.
p ^p l ^
,
T Groot Nederland 39 .II (juli 1 1 94 1 ^ P . 27. 7
D I Sphinx, p. o.
^ p 3
M4 Typoscript D Z uerido-archief, H-56.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
D 2 , ,
P l Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P 2 Tweederoef D 2, H-58.
p ^
D 2 Oude cr y to amen p. I .
^ ^ p 94
MS Kopij D3 p H-122.
l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 489.
^ g ^ p49
Vóór 20 november 194o
94
MI
P I aedrukt b bl ballpoint (in de hand van S. Heynemann)
g ^ p Y
Opdracht 0 dracht [ontbreekt] > voor Mr J. Thomassen D I -M4>
Voor Mr J. Thomassen P I a > [doorgehaald] P I b
3 vlug, g^ > vlug g M3 3
9 acht, > acht: M3-D3
10 bevonden > ontstonden M3-D3
I I p latte gronden > plattegronden, p g Di-D3
12 voelvlucht vogelvlucht, in > vogelvlucht. g In M3-D3
12/1 3 stro ewit > [geen g stro ewit M 2
18 lokken. > rokken. M3 -D3
COMMENTAAR I Volgens g een mededeling g van Achterberg gaan Jan Vermeulen is dit gedicht g
geschreven g naar aanleiding g van het verzoek van A.L.C. Palies aan Achterbergg
272

[4 12] 2 Droomschuim' M3 (collectie J. Vermeulen)
273

[413]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
274
om zijn zijn dromen op pschrift te stellen. `Gerrit zei mij dat hij direct de volgende g
da dagnaar Palies was gegaan, gg ^niet met een prozaïsch p verslag gvan wat hij die
nacht hadedroomd ^maar met het gedicht g "Droomschuim".' (Mededelingg
(mijn transcriptie) P op P geluidsband g bij W. Hazeu, ^ GerritAchterber g. Culemborg, g,
i 984.
2 M I is afkomstig g uit Achterbeis g correspondentie p met Ed. Hoornik (zie de
reproductie p in Achterberg-Hoornik,
g ^ p 4S 45). Achterberg g heeft het gedicht g vóór 20
november 1940 94 aan Hoornik ggestuurd, ^ want op P die datum schreef hij in ver-
band met de samenstelling g van Osmose: `Winteravond en Dood paard p zijn zij
Misschien kunnen die (met Droomschuim, dat ik je zond) er bij?' 1 (Zie
ook1 43 `Winteravond' en I `Dood 44 paard'.) p Ook in zijn zijn twee volgende g
brieven (van 25 S en 28 november 94 i o informeerde Achterberg gnaar
Hoorniks
PJannen met dit ggedicht. Zie verder 99.2.2.
3 M3 heeft deel uitgemaakt g van Achterbeis g tweede inzending g voor Groot
Nederland (zie[368] 3 `An g riff' noot 2).
4 In D I is ditedicht g geïllustreerd g door C.A.B. Bantzinger g en opgedragen aan
J. ThomassenI 0 9 –I 7 9S i – een vriend van de psychiater p Y H. Keilson –, ^die oop
16 oktober 1941 94 schriftelijk contact had gezocht met Achterberg hemd-
schriftelijk g g en em aar
na verschillende malen heeft bezocht. In 1 94S zou Achterberg g ook Limiet aan
hem opdragen. Zie Biografie, p 3S43SS – . In P I is de opdracht P geschrapt. g p
5 Zie[366] 'Sphinx', P noot 2.
6 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
7 Schrijffout J in M 3
^ r. 1 o: herroepelijk her her direct doorgehaald).
WINTERAVOND
D T Sphinx, p. 38.
^ p 3
M I Typoscript D 2 uerido-archief, H- > > 6. S
P T Eersteroef D 2 H- .
p ^ S7
P2 Tweederoef D2 H- p 8.
^ S
D2 Oude cr to amen y p. 2oo.
^ ^ p
M 2 Kopij D3 H- izz.
p l ^
D3 Uer amelde gedichten, p.
Vóór zo november 1940
94
DI
7
g ^ p 495.
blauwe > blaue M I -D3

COMMENTAAR I Zie[412]`Droomschuim' noot 2.
[414]
[4 1 5]
2 Het Berlijns 1 close harmony-mannensextet Y
Comedian Harmonists werd in de
jaren dertig g beroemd in het lichte genre g (zie J. Vermeulen, ^ 'Achterberg `Achterbei en de
muziek', ^p p. SS•
DOOD PAARD
OVERLEVERING T Criterium 2 (maart 1941), 94 ^ p. p I 7S.
D I -2 Osmosel -2 , p. p 43•
D3 Cr to amen I y g ^ p p. 2 . 33
D4 Cr to y amen g 2 ,pp.
188.
M Kopij p D S H I 22.
l ^
D5 Uer amelde ggedichten, ^ p. p 25 SS5.
DATERING Vóór 20 november 1940
94
LEESTEKST T
INGREEP 4 kort. < kort
COMMENTAAR I ZieI2 4 `Droomschuim' noot 2.
2 O 2 8 november I o vroeg Achterberg aan A.A.M. Stols om `de verzen
Op 94 g g
Dood Paard Graf en Opstanding uit Osmose even te doen copieeren en aan
^ p
Hoornik opzenden? p Hij vroeg gmij nog om deze verzen voor "Criterium"; ik
mij g a
heb ze helaas niet meer in duplo p en kan ze ook niet precies reproduceeren.' Zie
p p
[416] 16 `Graf' en [41 477] 'Opstanding' en verder 9 .2.2.
3 Literatuur over hetedicht: g
Kusters, > W. `Dood paard.' p
MEMBRAAN
OVERLEVERING M I Typoscript, bi' bijbrief aan Ed. Hoornik, ^ 25 S november 94 I o.
T Groot Nederland 39 .II l uli 1941), . 2. p. 9
D I Sphinx, ^ p p. I 9.
M 2 Typoscript D 2 , Querido-archief, ^ H- 5 6.
P T Eersteroef p D 2 ^,
H- 57.
275
P 2 Tweederoef D 2, H- 58.
p ^
D 2 Oude cr to amen p. I 8.
y ^ ^ p 4
M3 Kopij D3 H-1 22.
p l ^
D 3 Uer ^amelde ^gedichten, ^ p p. 479.

DATERING Vóór 25 november I o
S 94
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
3 MI
4 Mr
5
[416]
T-Ma
PI-D3
T
D'-D3
MI
T-D3
MI
I M' Ik blijf u met dit leven overtreffen
T I I
D I -D 3 I I
2 1111-T
DI-D3
7
MI
T-D I
M2-D3
8 MI
T-D3
COMMENTAAR
een blind verschil ligt g in mij mijwakker,
Een
gebonden aan de doodenakker .
I den I
de I
Tot engelen hun vleugels heffen
g g
tot I
om over ééngeheel te waken.
een
De windselen zijn weggenomen. gg
Het doet niet meer ter zake.
terzake.
Ik zie uw oogen g stralen.
De windselen zijn weggenomen. gg
GRAF
1 ,
i
I .
/- MI,
I 0 Op 25 Snovember i o 94stuurde Achterberg g dit ggedicht
M I aan Ed. Hoornik
ter eventuele opname p in de bundel Osmose. Hij schreef: `Het correspondeert p
met de titelua 9 "inhoud".' Op 26 P december vroeg gAchterberg ghet gedicht g weer
aan Hoornik terug g in verband met de inzending g voor G root Nederland. Zie [368] 3
An griff' ^ noot 2 en verder 9 .2.2. en 9.3•
OVERLEVERING T Criterium 2 (maart 1941), 94,p p. I 7S.
276
D I-z Osmose l -2 ,pp.
21.
D3 Cr to amen I y g ^ p. p I 96.
D4 Cr y to gamen 2 ^ p p. I S3.
M Kopij p l H I22.
^
D5 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p
p. 221.

DATERING Vóór z8 november 194o
94
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie[414]Dood 4 paard', p , noot 2.
2 Ditedicht is vertaald , in het Duits door in
J. Decroos 2x en G.H.Willems,
het Engels g door P. Boyce Y en J. Brockway Y 2x ^in het Esperanto p door WA.
Verloren van Themaat en in het Frans door H. Deluy,F.J.Tem Y^ Templ le en een onbevertaler
(zie [Anoniem]).
3 Literatuur over hetedicht: g
Kusters, W, , 'Opluchting.'
[417]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
OPSTANDING
D' Osmose I ,p.
20.
T Criterium 2 (september pp 554. 1941),.
D 2 Osmose 2 ,p.20.
D3 Cr to y amen ^ I ,p p. 95 1 .
D 4 Cr y to ^ amen 2 ,p . 51
2.
M Kopij p l DS H-I22.
^
D5 Uer amelde ^ gedichten, 8 ,pp.
2 2o.
Vóór z8 november 194o
94
DI
418 HEUL
I Zie 4 4 `Dood paard', p , noot z. De publicatie p van dit ggedicht in Tvond o d plaats p
na de verschinin verschijning j van Osmose (D').
2 Dit edicht is vertaald in het Frans door D. Verspoo Vers oor 2x .
g
OVERLEVERING Criterium 2 1uni I 94,p43 I p. 2.
D I Sphinx, ^ p p. 37.
M' Typoscript D2, D 2 uerido-archief, , H-56.
P I Eersteroef p D 2, , H- 57.
277
P 2 Tweederoef p D2 , H-58.
D 2 Oude cr y to ^amen ^ p. p I 99.
M 2 Kopij Pl D 3 ^ H I 22.
D3 Uer amelde ^ gedichten, ^ , p p. 494.

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
[4191
Vóór 20 mei 1941
94
T
6 and'ren and'ren, > andren , D I -D 3
COMMENTAAR I 0 Op20 mei I 94 I vroeg Achterberg g gaan Ed. Hoornik: `Er komen nog gverzen
van mij bij "Criterium", ^ niet? Is daar ook "Heul" onder? Mocht je 1 sommige g
om des tijds wille pliever niet publiceeren, ^ doe het dan niet.' Dit gedicht g htwerd,
we d
samen met vijf andere gedichten, g ^gp gepubliceerd in de juni-aflevering l gvan
Criterium. Zie verder 12.1.
CEL
OVERLEVERING T 1Criterium 2 1uni 94 I I ^ p. p 43 432.
M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H-20,1.
M 2 Typoscript Cel collectie P. , Meertens, II 2o Iv.
> > >
M3 Typoscript A l I-I 6. y ^ 3
T2 Podium 4 december I 947 ^ p. p I S2.
D I Blauwzuur, p. 2 . ^ ^ p 7
D 2 Verzamelde edichten4 p. 986.
^ ^ ^ p 9
DATERING Vóór 20 mei 1941
94
LEESTEKST TI
VARIANTEN EN M3 a typemachine, ^ b ppotloodd
CORRECTIES
Reekstitel TI -M3 [ontbreekt]
T2Asyl
2
4
27ó
D I -2 [ontbreekt]
TI
M1-2
M3-D2
TI-M3
T2-D2
of sta ik al weer in de hoek,
alweer I I
al weer
teen de schaduw aan den wand?
g
de

5 T' -M 2 Binnen den steen van dit bestaan
M3 a 1 1
b [ Hhet{ ] [?door het en dit]
b [ ] [dit] [ ]
T Z-D 2 I I de 1 1
7 T' -M 2 tusschen dit wezen en zijn gast,
M3 a I I
b [ ]het [ ]
T2 i I dit I I
DI-2
I I het1 I
8 T' -M 2 die dragen mijnen naam.
M3 a I
b [ ] [mijn] geboorte [naam.]
T2.-D2
I I
COMMENTAAR I Zie18 4 `Heul' noot 1.
2 Ditedicht g staat vermeld in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel
Balans (zie 14.0. Vervolgens g is het gedicht g ondergebracht g in de bundel Cel,
zoals ook op p M 2 – een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift – is aange- ge
tekend. Zie verder 16.
3 0Op 4 mei 1 94 6 heeft Achterberg g dit ggedicht ter publicatie p gestuurd g aan De
Vlaamscheids maar daarin werd het uit ruimtegebrek niet opgenomen (zie
^ ^ g pg
0 ielsterreur in deze huizen, noot .
4S4 '0 ^ ^ ^ 3
4 In een brief van 2? 7 augustus g 1 947 sprak p F. Sierksma de hoop p uit dat Achter -
berggeregeld gg g zou meewerken aan Podium. In de december-aflevering g van
Podium (T 2) is ditedicht g samen ^ met vier andere gedichten, g ^gp gepubliceerd
onder deezamenli'ke g l titel `As l' Y en met de vermelding: g `Uit de binnenkort te
verschijnen verschijnen bundel "A yl".' Zie verder 3 2.2. 7.
5 Vanaf T 2 staat ditedicht g in de nieuwe spelling.
20 `ROKKEN WAARIN GIJ HEBT GELOOPEN,'
4 'ROKKEN, J
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^
D' Sphinx, ^ p. p 26-2 7.
M 2 Typoscript D 2 , Querido-archief, > H-56.
I P Eerste pproef D2,
D ^ HH-57.
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D 2 Oude cr to y gamen ^ p. p 91 0-1 91.
M3 Kopij p D 3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde
^ ggedichten, ^ p.485-486. p
279

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel M'
I2
MI
I-D3
met lee ge manen langs de dingen
g g g
22 MI
getal dat staat tot u
23 MI
29 M'
30 MI
T-D3
DI-D3
I-D3
I-D3
DI-D3
Vóór 29 oktober I I
9 94
MI
[ontbreekt]
Tweeheid
als een tot nul;
één
I 2 D I -D3 stro ewit
3 3
vleesch enestalte stem en lach .
g
De zinnen, binnenwaartsekeerd
g
de
[M. ' eindigt na r. 31]
8 3
D I -D3 r.(32)–(43):
(32) D l -D3 Bestond er ooit een ander lied?
(33)g D I -D3 Uw oogen lagen g eender dicht
(34) D I -D3 voor het ontstaan van dit ggedicht.
(35) D I -D3 Dit is de verste liefde niet.
35 36 D I -D 3 stro ewit
(36) D I -D3 Bestond er ooit een ander blijk
(37) D I -D3
van uw bestaan buiten mij om?
(38) D I -D3
In uw oogappel, rond en krom,>
(39) D I -D3 bleef het heelal zichzelf gelijk. g ^k
a D I -D 3 stro ewit
39 4
4j
o D I -D3 Hierna treden wij uit elkaar
z8o
I D I -D3 zonder elkanders tusschenkomst,
,

(42) DI-D3
(43) DI-D3
COMMENTAAR
en zijn hetzelfde, even waar
1
als voormaals binnen elk van ons.
[Hier eindigen D' -D3]
g
42I SCHAATSENRIJDER
I Uit een brief van Achterberg g aan Ed. Hoornik van 29 9 oktober 94 I 1 blijk blijkt dat
hem heeftevraa g d gde eerste versie van dit gedicht g (M I) `af te
maken'. Op p 29 9 oktober stuurde Achterberg gde
nieuwe versie: `Zie eens of het
zoo kan.' Op p 8 november vroeg g hij nogmaals: `Is "Rokken"... naar je zin zoo?'
hij g 1
Het handschrift dat Achterberg g aan Hoornik heeft gestuurd g is niet bewaard
gebleven. ebleven. p Op 91 november I 1 94 zond hij een l – eveneens niet overgeleverd g –
afschrift van hetedicht g aan H. Keilson: `Van de 3slotcoupletten p van het vers
"Rokken waarinji g hebt eloo g pen..."
ben ik niet meer zeker. Ik heb ze uit het
hoofd opgeschreven, pg ^ wijl de tekst nog g bij Hoornik is.' Zie verder i 2.I .
bij
OVERLEVERING MI Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
T Criterium z (december 1 94 941), ^p73 p. 7 13.
M2 Manuscript, p ^ oorspronkelijk p l bij l brief aan H. Roest, ^ 27 7 maart 1944. 1
D' Schaatsenrijder.
D 2 Sphinx ,p.
1 6.
M3 Manuscript, p ^ 1 7 april p 1 947 ^ PT 42.
M4 Typoscript D 2 > uerido-archief, > H-56.
PI Eersteroef p D 3 ^ H 57.
P 2 Tweede proef D3 sH-58.
D3 Oude cr y to g amen ,pp.
1 8 2.
M 5 Kop p D4 H-122.
l ^
D 4 Uer ^amelde ggedichten, ^ p . 477.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
28 i
Vóór 8 november 1 941
94
MI
4 matematica > mathematica M2-D4
4 moe > moe, T, > D I -D 4
10 snelle, > snelle DI
12 ijzers > ijzers, D I

1vrouweschim S
> vrouweschim M 2
1 S zien > zien, D I-2 > M4-D4
16 dit veld > dit eenzaam veld M2-D4
20 vollag, vol lag, D 4
g ^ g^
COMMENTAAR I Ditedicht heeft gdeel uitgemaakt van een grote g verzameling ggedichten, die
waarschijnlijk in de tweede helft van I 941 is ontstaan. Uit deze verzamelingg
koos Ed. Hoornik zesgedichten g – 21 4 `Schaatsenrijder' J tot en met [426] 4
`Wandeling' g – ter ppublicatie in Criterium, zoals blijkt uit Achterbeis g brief aan aa
hem van 8 november 1 941. 94 Zie verder 12.I.
2 M 2 is een afschrift van ditedicht g op peen van de tekeningen gdie
en C.A.B. Bant-
zin ger maakte voor Sphinx (zie i . 3Achterberg gheeft dit manuscript p op p 227
maart 1944 944 aan Hans Roest gestuurd g in verband met diens plannen p voor de
uit gave van een rijmprent lp (zie noot 3). 3 Het handschrift bevat de opdracht p
`Voor Hans Roest in Dordrecht' en isedateerd g '2 7- 3–'44'zie de
reproductie p in H. Roest, ^p Schaatsenrijder, 7I
.
3 D I is een op p initiatief van Hans Roest in mei 1944rijmprent 944 uitgegeven rijm rent van
ditedicht g geïllustreerd ^g door de Dordtse kunstenaar Jaap pecmann Beckmann. Achter-
bei ghad zelf drie mogelijkheden g J voor de rijmprent J p voorgesteld: g dit gedicht, g
[422] 22 `Luchtaanval' of S o 9`Het meisje en de tijd'. Zie verder I2.. 44.
4 M3 is een afschrift van ditedicht g op peen aparte p afdruk van de illustratie van
Jaap aa Beckmann. Achterberg gheeft
dit handschrift aan Bert Bakker en Victorine
Bakker-Heftin Bakker-Heftinggeschonken. Het bevat de opdracht p `voor Victorien en Bert' en
isedateerd `I –IV–' 'zie de re roductie in Achterber -Uit evers dl. 2 . g 7 47 p g g I I2).
> p
5 Ditedicht g is vertaald in het Roemeens door A. Covaci.
6 Literatuur over hetedicht: g
Deel, > T. van, `Achterbeis g schaatsenrijder.'
schaatsenrijder.
> H. Schaatsenrijder, p 7 –i 4.
422 LUCHTAANVAL
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk p l collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
T Criterium 2 (december 1941), 94 ^pp
. 7 1 3-7 1 4.
2ó2
M 2 Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan H. Roest, 2 7 maart I
p ^ p 1 1 ^ 7 1944.
D I Sphinx, p. 3 2.
} p 3
M3 Typo t D 2, uerido-archief, H-56.
Yp p ^ ,
P l Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P 2 Tweederoef D 2, H-58.
p ^
D 2 Oude y cr to g amen ^ p p. 9S 1 .
M4 Kopij p} D3 , H-122.
D3 Ver amelde gedichten, g ^ p p. 49o.

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[4231
LEESTEKST MI
Vóór 8 november 1941
94
MI
Motto [ontbreekt] > homo homini lupus... p M2
2 den > de M2-D3
5 den > de PI-D3
6/7 7 [geen ^ stro ewit > stro ewit T D I -D3
7 wi j hebben een g doel > hoe is uw doel M 2
1 4 gillen, g ^ > ggillen.
D I - D 3
I Zie[421]`Schaatsenrijder' noot 1.
2 M 2 heeft Achterberg g aan Hans Roest gestuurd g in verband met de uitgave g van
een rijmprent l p (zie 421 `Schaatsenrijder' l, noot 3. Het bevat de o dracht p `Voor
Hans Roest in Dordrecht' en isedateerd gedateerd '27- 3–'44'. Het motto heeft
Achterberg gin 1945 94S ook overwogen g voor de bundel As y l (zie 3 1. I).
3 Toen Achterberg g op il1
o mei i 94 6 A.A.M. Stols bedankte voor de auteurs-
exemplaren p van Sphinx, hij hij de uit uitgever ever op peen
aantal zetfouten in de bun-
del waaronder bij dit ggedicht de witregel g tussen r. 6 en 7. 7 Deze correctie is
echter in latere bronnen niet door Achterberg g aangebracht. g Zie ook 1 .2. 3
4 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk p l collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
T Criterium 2 (december 1941), 94 ^ pp. 774 1 4 .
D I Sphinx, ^ p . 5.
M 2 Typoscript D 2 , Querido-archief, > H-56.
P l Eersteroef p D 2 ^ H-57.
P 2 Tweede proef D2 ^ H 58.
D2 Oude cr y to ^ amen ^ p p. 1 73.
M3 Kopij D 3 ÍI 12 2.
p l ^
p. 468.
D3 Verzamelde gedichten,
^ ^ ^ p 4
DATERING Vóór 8 november 1 94 1
94
z8 3

VARIANTEN EN
CORRECTIES
I volgen. g > volgen, g^ D I -D 3
2 Hiëro glieven > hiëro g Yp 1 hen D I -D 3
3 Liefdefossielen ^ > Liefdefossielen D I -D3
5 droge g > drooge g D I -D 3
I2 ténébreuze, > ténébreuse, M2-D3
> >
COMMENTAAR I Zie[421] `Schaatsenrijder' `Schaatsenrijder', noot 1. Eerder had Achterberg geen (wellicht nogg
nieteheel g voltooide) versie van dit gedicht g al laten lezen aan H. Keilson,
waarna hij hem op p I I oktober I 94 1 schreef: `Het gedicht g "Memphis" p zend ik
U eenvol gende keer, ^ als U dat goed g vindt: wil er nog geven met EddyY over heb -
ben n.l. dat "ténébreuze", en over de andere.' Zie verder 5 I2.I.
2 In een brief van 22 april 'Hoe
1944 vroeg Achterberg aan Jan Vermeulen:
schrijf 1je hiëro gYp 1 hen?' Vgl. g het apparaat, pp r. 2.
3 In P I r. I I heeft Achterberg gonder de s van telamen een streepje pl geplaatst. g p
Dit voorstel tot correctie werd in blauwe ballpoint P (door S. He Heynemann)
Y d-
gehaald.
424 MIN MOEDER STERFT
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
284
T Criterium 2 (december 1941), .714-715.
p
M 2 Manuscript, uit correspondentie H. Roest, ongedateerd.
P^ p ^ g
p.
D I Sphinx, ^ p 33.
M3 Typoscript D 2 > Querido-archief, > H-56.
P I Eersteroef D 2, H-57.
p ^
Pz Tweederoef Dz H-5 8.
P ^ S
D2 Oude cr to amen p. I 6.
y g ^ p 9
M4 Kop D3 H- I2z.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 1.
^ ^ ^ p 49
Vóór 8 november 1941
94
MI
3
valleiën > valleien T , D I -D 3
Jo neerlag g > neer lag g D I -D
3

COMMENTAAR I Ziez 41
`Schaatsenrijder' `Schaatsenrijder', noot 1.
2 Achterberg g heeft een afschrift van dit gedicht g gestuurd g aan Theo van der
Leek naar aanleiding g van de fusillade van diens broer Harmen op p7 17 novem-
ber 1941. 94 Op z6 november I 94 1 bedankte Van der Leek voor het gedicht. g Het
handschrift is mij mi niet bekend.
3 Eind september p 1945 94S stuurde Achterberg gdit gedicht g (M M 2) aan Hans Roest,
ter condoleance met het overlijden van zijn moeder op p I 5 september p 1 94S . In
M 2 luidt de titel: `voor zes zonen'. Roest herinnerde zich later: `Ik had hem
namelijk J ggeschreven dat mijn 1 vijf broers en ik mijn moeder het huis uit zouden
vijf 1
dra gen.' H. Roest, ^ Schaatsenrijder, J ^ p. p 3I
.
4 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
CHANSON TRISTE
[426] WANDELING
M I Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
T Criterium z (december 1 941), 94 ^p p. 7 S1
5 .
D I Sphinx, ^p p. 29. 9
M 2 Typoscript D 2 Querido-archief, H-56.
D 2 , >
P I Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P 2 Tweederoef D 2 , H-58.
p ^
D2 Oude cr to amen y g p. I . ^ p 93
M3 Kopij p H122.
l ^
D3 U r amelde gedichten, p. 488.
Vóór 8 november 1941
94
MI
^ ^ p4
12 elkanders > dezelfde D I -D3
I Zie[421] 4 `Schaatsenrijder' J noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
3 Zetfout in T r. 1 3 : Belanden i.p.v. p Beladen
OVERLEVERING T Criterium 2 (december 1 941), 94 ^p 1 16.
D I Sintels ,pp.
I I .
285

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[427]
Pl Eersteroef p
D 2, ^ H-57.
P 2 Tweede roef D 2, ^I
p ^ S 8.
D 2 Oude Cr to y gamen ^ pp. I I S.
M Kopij
p H I22.
J ^
D3 Uer amelde
^
gedichten,
^ ^ p. p 3S6.
Vóór 8 november 1941
94
T
Opdracht/ondertitel (voor Eddy) > (met Eddy) D' > [ontbreekt] PI-D3
8 niet, > niet DI-D3
I 2 vreemde, > vele, DI-D3
I Zie [421] 4 `Schaatsenrijder' J noot i.
2 Volgens g Evert Peet heeft Achterberg glater aan Jan Vermeulen verteld dat hij
tijdens l een wandeling g met Ed. Hoornik (vgl. g de opdracht/ondertitel in Ten
D I gesproken gp had over `de gebeurtenissen g in 1 937' E. Peet, `Sintels 'Sintels, een
onderzoek van motieven' p. I2 .
,p
3 Ditedicht g staat vermeld in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel
Balans (zie 14.1). Vervolgens g heeft Achterberg g het gedicht g ondergebracht g in
Sintels (zie 2o). Blijkbaar was Jan Vermeulen hiervan niet op de hoogte toen
Blijkbaar p g
hij J aan de samenstelling g van Morendo begon, g^ want uit zijn aantekeningen g blijkt blijk
hij hij later nog g heeft overwogen g het gedicht g in die bundel op pte
nemen (zie
2I.2.I .
4 Literatuur over hetedicht: g
Kusters > W. `Met mi j in het moeras.'
Zickhardt, K. `Kortsluitingen.'
> g
`NACHTWIND EN RITSELING'
OVERLEVERING M Typoscript, oors oorspronkelijk p J collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
DATERING Vóór 1942
94
LEESTEKST M
co COMMENTAAR 1 M maakt deel uit van een verzamelingtyposcripten, ggdie
gedichten bevat uit
deeriode p vóór 1 2. 94Tot de verzameling gbehoren verder [428] 4 `De binnen-
^zoomen van den dood' tot en met [491] 49 `Gijzijt J weer toegevoegd' en een onvolledige g
versie van[524]Ei 4 gg enfin '. Zie verder 12.1.
286

2 In het begin g van I 942 heeft eet Achterberg c g dit g gedicht en 4 82 `Koorts weekt u los'
samengevoegd tot ééngedicht,
g , 493 `Koorts' (zie verder het apparaat Pp aldaar). aar
[4 28] `DE BINNENZOOMEN VAN DEN DOOD'
OVERLEVERING M' Typoscript, oors oorspronkelijk p l collectie .Th. Stakenburg, g^
D
16.
'-2 Eurydice' -2 . 12.
^ p
DATERING Vóór 1 942
94
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
P l Eersteroef p D3 H-88.
^
P 2 Tweederoef p D3 H-89.
^
D3 Cr y to gamen III, ^ pp.
12.
M 2 Kopij p D4 H I22.
l ^
D4 Ue amelde ^ gedichten, g ^ p. p 37 I.
M'
Titel M' [ontbreekt]
D I -D4 Volvoering
[De volgende regel ontbreekt in M':
D'-D4, r. (3):
D I -D 4zi j vormen u tot voering om.
3 zij g
M'-D4 r. 3(4)-7(8):
3 M' gij gl zijt nergens meer dan
zijt g
(4) D'-D4 Gij
COMMENTAAR I Zie[427]Nachtwind 7 en ritselin g, ' noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Frans door D. Vers Verspoor oor.
Literatuur over hetedicht: g
S. Vestdijk 1, `Dichtkunst als ma gie.'
[4291
`HET FLUISTERBOSCH'
OVERLEVERING M' Typoscript, oors oorspronkelijk collectie .Th. Stakenburg, 16.
287
P 1 g^
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, H 2o II.
, ^

DATERING
LEESTEKST
INGREEP
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
LEE STEKST MT
DI -2 Eur dice' - 2 y ^ pp.
20.
P l Eersteroef D3 H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D3, P 1-1-89.
^
D3 Cr to amen III y g ^ p. p zo.
M3 Kopij p D 4 H I22.
l ^
D4 Ve amelde gedichten,
^ g ^ p p. 379.
Vóór 1942
94
MI
43 0 NARCISSUS
3 syllaben, Y ^ < sylaben, Y ,
Titel [ontbreekt] > Syllaben D' -D4
Y
2 kennis over > kennis van over M2
I Zie'
[427] `Nachtwind en ritseling, g^ noot I.
2 M 2 maakt deel uit van een verzamelingg typoscripten, p P door Jan Vermeulen
vervaardigd g in verband met de eerste samenstelling g van Eur ydice
Limiet (zie
I5). S Deze afschriften worden in de overlevering g betrokken, ook kal
is het heel
ggoed mogelijk gl dat bepaalde p varianten niet van Achterberg ^stammen.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
OVERLEVERING M' Typoscript, oors oorspronkelijk collectie .Th. Stakenburg, p 1 g^
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, H-2o II.
> >
D'
16.
- 2 Eurydice/ - 2 . 22.
^ p
P' Eersteroef D3, P H-88.
^
P 2 Tweederoef D3, P H-89.
^
D3 Cr y to ^amen III ^ p. p 22.
M3 Kop Pl D4 ^ H-I 22.
,p 3
DATERING Vóór 1942
94
z88
D4 Ver amelde gedichten, p. 381.
8

VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
3 dingen g > dingen g^ D I -D 4
4 zoo > zóó DI-D4
4 diep p > diep, p^ DI .1)4
I Zie[427]Nachtwind en ritseling' noot I.
7 g^
2 Zie2 `Het uisterbosch' noot 2.
49
3 Ditedicht is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij.
g l
I `MIN HOOFD LIGT IN EEN HOLTE VAN MUZIEK '
43 J
yposcript, OVERLEVERING oorsoorspronkelijk MI
p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ I 6.
MZ Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H 2o II. >
DI
pr
Limiet
,pp.
28. 8 .
Eersteroef p D 2, H-88.
^
Pz Tweederoef p D 2 H-89.
^
D2 Cr to amen iii, y p. 8.
^ ^ p s
M3 Kop p ij D 3 ^ 12 2.
l ^
D3 Ver amelde gedichten, g ^ p. p4S 415.
DATERING Vóór 1 942
94
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI
Titel M' -2 [ontbreekt]
D I -D3 Muziek
M I - 2 ^ r. 6- 6-7:
6 MI-2 Zoo was het eens
M I een cel die slie .
7 ^ P
M2 I l0
(6) D'-D3
289
[Hier eindigen M/ -2]
D I -D3 r. (6):
De cel, die alles iseweest.
g
[Hier eindigen D I -D3]

COMMENTAAR I Zie[427]Nachtwind 7 en ritselin g, ' noot I
2 Zie[429] 9 Het uisterbosch' noot 2.
3 Typefout Yp^in M 2, r. S:
diep. i, i.p.v .v even diep.
Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
Literatuur over hetedicht: g
Reijmerink, l J., `Gedicht g geopend. p Gerrit Achterberg: g een "noot" in beeld.'
[432]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
4 Mr
S
DI-D4
MI
DI-D4
`ALLE DEURKNOPPEN'
M I Typoscript, oors oorspronkelijk p J collectie .Th. Stakenburg, g ^ 16.
D' - 2 Eurydice/- 2, . z .
p S
P l Eersteroef D3, H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D3, P H-89.
^
D3 Cr to amen III, p. 25.
y ^ ^ p 5
M 2 Kop p D4 H-I ZZ.
l ^
D 4 Ue amelde gedichten, p. 8.
^ g ^ p 3 4
Vóór 1 942
94
MI
Titel MI [ontbreekt]
DI-D4 Uitwendigheid
7
MI
in mijn l vingertoppen
Uwe uitwendigheid
g
uwe
[De volgende regel ontbreekt in D I -D4.
M', r.
^ 7:
Ik open en niemand sluit.
p
9
MI mijn oogas ligt uw gang.
( 8) DI-D4
COMMENTAAR I Zie[427]Nachtwind en ritselin ' noot I.
7 ^,
2 Ditedicht is vertaald in het Frans door D. Vers oor (4x).
g p 4
290

`VANNACHT WERD JE GESTALTE'
433 1
MI Typoscript, OVERLEVERING oorsoorspronkelijk collectie .Th. Stakenburg, 16.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
p
D'
1 g^
-2 Eurydice'- 2 ,p . 31
.
P I Eersteroef p D3, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D3, H-89.
^
D3 Cr y to ^ amen HI, ,p p. 31.
M 2 Kopij p D4 H-122.
l ^
D 4 Verzamelde ^ g edichten ,p p. 372. 37
Vóór 1942
94
MI
Titel [ontbreekt] > Bloedgehalte D' -D4
g
een stro ewit > stro ewit D I -D4 4
4 S g
8 met ziel en > van ziel tot D I -D4
COMMENTAAR I Zie [427]Nachtwind en ritselin ' noot 1.
7 g,
434
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
VOLK EN VADERLAND
M I Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
M 2 Manuscript, p, collectie J. Vermeulen, , H 2o , vI.
D Achtergebleven ^ ^ gedichten, ,pp.
28.
Vóór 1942
94
Titel Volk en Vaderland > Volk en vaderland D
breedte, > breedte, .1112-D
4, ,
291
MI
I Zie[427]Nachtwind 7 en ritselin g, ' noot 1.
2 M2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van dit gedicht. g Het
gedicht g staat vermeld in een door Vermeulen geschreven g lijstje metgedichten,
dat voorkomt op p een vroege g versie van de 'Verantwoording' g van Morendo (zie

[43 S]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
436
LEESTEKST MI
21.2.0. Hetedicht g werd evenwel niet in deze bundel opgenomen pg en bleef
tijdens Achterbeis gPg leven ongepubliceerd. Het werd opgenomen in de postu
-
me uitgave g Achtergebleven ^ ^gedichten. Zie verder 52.3. 5 3
`IK SPRAK ALLEEN TEGEN UW MOND'
M I Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
D I - 2 Eurydice/ -2, p . 2 9.
P l Eersteroef p D3, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D3 H-89.
^
D3 Cr y to amen ^ III, ^ p. p 2 9.
M 2 KopP1 ^ H1 22.
D 4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 388. 3
Vóór 1942
94
M'
Titel [ontbreekt] > Mond DI-D4
I Zie [427] `Nachtwind en ritseling', noot I .
4 7 g^
`NU GI GIJU
WEER VERBINDT '
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, > I^ 2o vII.
>
D' Limiet, p. 2 .
^ p 9
P I Eersteroef p D 2 , H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H-8 9.
D 2 Cr to amen III, p.
16.
DATERING Vóór 1 942
94
292
y ^ ^ p 59.
M3 Kop D3 H-122.
P1 ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 16.
^ g ^ P 4

VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[4371
Titel [ontbreekt] > Centrifuge DI-D3
4/5 [geen strofewit] > frtrofewitJ D I -D3
I Zie[427]Nachtwind 7 en ritseling' ^^ noot I.
2 M 2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd gg
typoscript van dit gedicht, dat
samen met enkele andere afschriften is overgeleverd g in een verzameling g`res
tanten en varianten' (zie ook de Lijst van documentaire bronnen, H 20 vIr . De
afschriften worden in de overlevering g van de gedichten g betrokken, ook al is het
heeloed g mogelijk gl dat bepaalde p varianten niet van Achterberg g stammen. Op 0
de keerzijde van M 2 staat S3 S `Klankleer' (M I ).
`Uw LEDEN STREKKEN ZICH IN BOOMEN'
OVERLEVERING M' Typoscript, oors
DATERING VÓÓr 1942
94
LEESTEKST MI
oorspronkelijk p l collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H 2o > I.
T De nieuwe stem I (februari 1946), 94 ^ p. p S7 I .
P l Proef D I ^ oors oorspronkelijk p 1 collectie J. Vermeulen, ^ H-29.
M3 Manuscript, p oorspronkelijk ^ P l collectie H. Roest, ^ H. 34
D I Existentie p. I o.
,p
P 2 Eersteroef D 2, H-88.
p ^
P3 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen Hi, p. 117.
y g ^ p
M4 Kopij D3 H I 22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 548.
^ ^ ^ p S4
Ypg p
in de hand van J. Vermeulen)
potlood
VARIANTEN EN M2 a typemachine, b zw inkt, c groen potlood, d zw inkt, e rood -e
Reekstitel M I - 2 [ontbreekt]
T Verzen aan eengestorvene
293
PI -D 3 [ontbreekt]

Titel M I[ontbreekt]
M 2a
c Paarden
d [Paarden] en Boomen
T P I
M3
e Beweging gg
Arbeidsvermogen g van beweging gg
D'-D 3 I I van beweging
6 MI-2, met diteluid.
g
T D 3 I I nieuweeluid.
g
(9) MZ
T-D3
(io) M2
T-D3
COMMENTAAR
[438]
[De volgende regels ontbreken in M' en M 2 a.
g ^
M 2 b-D3, r. (9)–(Io):
b dit is een onbekende kracht
Deze materie is nog te zacht
g
b waarbinnenji g U uit.
voor de verbeeldingskracht. g
[Hier eindigen M 2 3]
g
yposcript, OVERLEVERING oorsoorspronkelijk MI
P 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
Mz Typoscript, collectie J. Vermeulen, H-20, I I.
294
DI
Pl
en Boomen tussen(); ? ? na Boomen
I Zie[427]Nachtwind 7 en ritseling' g^ noot I.
2 Voor ditedicht g zijn zijnverschillende mogelijkheden gl overwogen g wat betreft de
o Pname in een bundel. Het gedicht g staat onder de titel 'Beweging' vermeld in
de inhoudsopgave pgBlijkens van Balans (zie 14.1). Blijkens een aantekening g op p M 2, een
door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift, ^ is ook overwogen g het gedicht g in de
geplandeP bundel Heul o te nemen (zie 16.I .0 2 pseptember p 1943 943 schreef
Achterberg g in verband met de samenstelling g van de E ur ydice
Limiet aan Jan
Vermeulen: `Nu ik zoo'n beetje zit te bladeren ... kom ik sommige g verzen
teen tegen, die o.a. in Morendo of Sintels stonden; > zooals "Uw leden strekken zich
in boomen" enz. Hoe zit dit?' Hierover zijn zijnverder geen g gegevens gg bekend (zie
I5.2.). Het ggedicht werd uiteindelijk gebundeld in Existentie. Zie verder 2 4.
3 In Tzijn twaalf gedichten van Achterberg opgenomen onder de gezamenlijke
1 g g pg g 1
titel `Verzen aan eengestorvene' (zie verder I I `Tochten...' noot .
g 4
`NU IK U NADER ZONDER TUSSCHENSTOF'
Limiet .12.
,p
Eersteroef D2 H-88.
p ^
>

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[4391
OVERLEVERING
Pz Tweede proef D 2, H-89.
D Z Cryptogamen rrz p. 42.
M3 Kopij D3, H-122.
D3 Verameldegedichten, p. 399.
Vóór 1942
94
M'
Titel [ontbreekt] > Vacuum 13' -D3
eigen > ei en D I 3 g , g -D 3
4 verrast – > verrast. – M2
5 o> 0M2 > (oo D I -D
6 sprongen > zuiging zui in M 2 -D3
6 kant , > kant) D I -D 3
8 uw > er M2-D3
I Zie[427] 4 7`Nachtwind en ritselin g, ' noot 1.
2 Zie'
[429] `Het uisterbosch , noot 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin g en in het Hongaars g
door 0. Orbán.
`HERMETISCH HUIS'
DATERING Vóór 1942
94
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
295
M I Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
M2 Typoscript, collectie J. , Vermeulen, H 2o , I I.
D I Limiet, ,p p. 1 4.
P l Eersteroef p D 2, H-88.
^
P2 Tweederoef p D 2 H-89.
^
D 2 Cr y to g amen Hy, , p p. 44.
M3 Kopij p l D 3 H 122.
^
D3 Ver amelde g gedichten, , p. p 401. 4
M'
Titel [ontbreekt] > Densiteit D'-D3

COMMENTAAR
I huis. > huis M2
2 Ik > ik M2
taalkristal, – > taalkristal D I -D3
7 >
8 het > – het D I -D3
Io tot> in DI-D3
10 zooveel > zoveel M2
I I melodie bezit > vleugelen bezit: DI-D3
g
12 om vleugels uit te slaan > de melodie D I -D3
g
I in zon en maan. > ligt opgerold. D I - D 3
3 g pg
I Zie[427] 4 7`Nachtwind en ritseling' g, noot i.
2 Zie[429] 9 Het uisterbosch' noot 2.
3 Zetfout in P I -D 2 r. I: huis i..v i.p.v. huis. h (niet iet gecorrigeerd g g in MM3).
4 Ditedicht g is vertaald in het Engels g doorJ.S.Holmes zx ,
5 Literatuur over hetedicht: g
Stolk, F R.W. Achterbeis g densiteit.'
440 'HET ` BESTE GLAS STAAT IN HET VOLGENDE CAFÉ , '
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
296
M I Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie e J.Th. Th Sta kkenburg, gH
^ 16. -
M 2 Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, > PI zo , II •
D Achtergebleven gedichten, p. I.
^ g ^ p 3
Vóór 1942
94
MI
Titel [ontbreekt] > Gerard den Brabander D
2 Brabander, > Brabander M2-D
I Zie[42 4 7] 7 `Nachtwind en ritselin g, ' noot I.
2 0 OpM 2, ^ een door Jan Vermeulen vervaardigd afschrift, is het et ggedicht
zonder
hoofdletterse gtY t. pDit is in het apparaat pp genegeerd. g g Hetgedicht staat vermeld
in de eerste inhoudsopgave pg van Eur ydice Limiet (zie i S en e in een door Vermeuleneschreven
lijstje lijstje met gedichten, g dat voorkomt op een vroege v oe ge
versie
van de 'Verantwoording' g
van Morendo (zie 2I. 2. I . Hetgedicht t werd niet in
deze bundels opgenomen. pg In 1945 94S stelde Achterberg A.A.M, Stols voor onder
andere ditedicht g op p te nemen in `een bundel "Hoeaakt u het het", zi zijnde 1 ver-
zen met namen vanersonen'. p Deze bundel is nooit verschenen (zie 22.2).

[44" ]
9
(I I)
M1-2
DI-D3
Hetedicht g bleef tijdens tijdensAchterbeis gpg
leven ongepubliceerd en werd o eno-
men in deostume p uitgave g Achtergebleven g ggedichten. Zie verder 52.3. s3
`DE MORGEN HEEFT VASTE ONDERDEELEN'
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H 2o > VII.
D I Sphinx, ^ p. p I 4.
DATERING VÓÓr 1942
94
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI-2
DI-D3
M3 Typoscript D 2 , Querido-archief, > H-56.
P l Eersteroef p D2 ^
H. S7
P 2 Tweederoef p D 2 ^, H-5 5 8.
D 2 Oude cr y to g amen ^ pp.
18 0 .
M4 Kopij D3 HI 2 2.
p l ^
D3 Ver amelde ggedichten, ^ p 47 5 •
MI
[ontbreekt]
Onderdeelen
I MI-2. moren g heeft vaste onderdeelen
D I -D3 I I dagg losse
2 MI-2 uit den nacht overgehouden,
g
D I -D3 I I de
De volgende reels ontbreken in M I -2.
g g]
D I -D3 r. (8)–(9)
(8) D I -D3 De zuigerstangen wachten
(9) D I -D3 in hun metalen schachten.
ze weer ineen te doen.
alles
COMMENTAAR I Zie[427]Nachtwind en ritselin ' noot I.
7 g^
2 Zie [436] `Nu i j u weer verbindt', noot 2.
43 g1
297
p.

2 `INKTZWART LOOVER LOOPT OVER GRIJZE PADEN '
44 J
OVERLEVERING
COMMENTAAR
MI Typoscript, oors oorspronkelijk p l collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
M 2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, I^ zo III.
^ , ^
M3 Typoscript, collectie J. Vermeulen, H zo III.
> >
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M4 Typoscript Cel collectie P. . Meertens, II 2o IV.
> > >
M5 Typoscript As l H-36.
y ^
T Semaphore 1.1 1 6. 85.
94 ^ p S
D I Blauw ^ uur , p. p 7.
D 2 Verzamelde ^ gedichten ^
4 ,p . 9966.
Vóór 1942 94
MI
Titel [ontbreekt] > Zuur M5-D2
2 licht > licht, M5-D2
3 de > den M2 T
8 den dooden > de dode DI-2
I Zie[427]Nachtwind 7 en ritselin g^'
noot I.
2 M2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van dit gedicht. g M3 is,
gezien g de door Vermeulen genoteerde g aanduiding g `Cel' ^ afkomstig guit het mate -
riaal van de bundel Cel. Hetedicht g staat vermeld in de eerste inhoudsopgave pg
van deze bundel. Zie verder 16.2.
3 In 1 944 schreef Achterberg g aan Bert Bakker dat hij hij de gedichten g in Cel een
titel wildegeven, wildeeven 'b.v "Speeksel" p en "Zuur"' (ongedateerde g brief, na I mei
1944) . In het typoscript van de bundel As l 944 y waarvan M5 deel uitmaakt, zijn
> 1
voor het eerst alleedichten g van een titel voorzien. Zie verder 16. 3.
4 In 1 94S en 1 94 6 heeft Achterberg gverschillende keren gedichten g ingezonden g
bij het tijdschrift Semaphore. Omdat hij hij niets van de redactie vernam, verzocht
hij Hans Roest op p 7december 1 94 6 vijf van de acht gestuurde gedichten terug
vijf g g g
te vragen g (zie 472 `Ik blijfmet u verbonden' ^3noot en 499 `Taal' 'Taal', noot 44).
De
aflevering g waarin de resterende drie ggedichten werden opgenomen, pg verscheen
waarschijnlijk pas p begin g 1 947 . Zie verder 22.3.6. 3
5 Ditedicht g is vertaald in het Duits door H.J. Schdlich.
`VANNACHT ZIN ZE WEER BEGONNEN,'
443 J
OVERLEVERING MI Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
298

DATERING Vbór 1942
94
LEESTEKST MI
4 M^
4/5
7
Mz-3
PI-D3
MI
M2-D3
MI
8 MI
M2 Typoscript collectie > J. Vermeulen H 20 I.
M3 Doorslag van M 2, collectie J. Vermeulen H 20 I.
P l Proef D I oorspronkelijk P 1 collectie J. Vermeulen, ^ H-29.
D I Existentie ,pp.
22. 2.
P 2 Eersteroef Eersteproe D 2 , H-88.
Tweederoef P D 2, ^ H-89.
D 2 Cr y to gamen iii p.
12 8 .
M4 Kopij pl D3 H-1 22.
D3 Ver amelde gedichten,
INGREEP 8 rechtuit. < rechtuit,
VARIANTEN EN M2 a t Yp emachine b-c , blpotlood p (in de hand van J. Vermeulen
CORRECTIES M3 a Yp typemachine,
, b p bl ^ c potlood p potlood)
(b-c in de hand van J. Vermeulen
Titel MI [ontbreekt]
MZ a
b Oliebron
c Bron
M3 a [ontbreekt]
b Bron
P I -D 3 I
MI
Mz-D3
2/3 MI-2
299
M3
PI-D3
Vannacht zijn ze weer begonnen g
[geen strofewit]
a
c stro ewit
aderen ongehoord.
g
0
[geen strofewit]
[strofewit]
M I r.–I
7 4:
Ik heb ween verzuimd
g
rechtuit, rechtuit.

`Vannacht zijn e weer begonnen,' M 2 (collectie J. Vermeulen)
[443] ^ ^ >>
300

9
IO
II
1 2
1 3
14
MI
M'
MI
MI
MI
MI
Ik rijd in op p den tijd tij
den toekomenden tijd,
die mij tegen g wil liggen. gg
Zijn geboorte vooruit
lg
is dit de inrit
naar den dood.
[Hier eindigt MI]
M2-3 , r. (7)-03):
(6/7) M2-3 [strofewit]
(7) Mz-3 Ik rijd in op den tijd [

(ro/rz) P'-D 3[.rtrofemitJ
(rr) P I -D j die mij tegenligger [F M z, (y)J
(12) P I -D 3 voor de voorruit. j- M 2, (zz)J
(12/13) P I -D 3 [strofewitJ
(rj) P'-D 3 Hun geboorte vooruit (-- M 2, (zo)]
(LI) P I -D 3 is dit de inrit [- M 2, (rz)J
(rJ) P I -D 3 tot uw dood. [f- M 2, (zq)J
[Hier eindigen P'-D 3]
COMMENTAAR I Zie[427]Nachtwind 7 en ritselin g, ' noot I.
2 Ditedicht g staat vermeld in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel b
Balans (zie 5 1 4 .1 .0 OpM 2 - afkomstig afkomst' uit het materiaal van deze bundel -
tekende Jan Vermeulen bij bij r. I I aan: ` gezocht (vgl. g de synopsis). s Y no p . Zoals Jan
Vermeulen op p M 2 heeft aangegeven, is vervol vervolgens g overwogen g het gedicht g in
de bundels Cel (zie I6.I en Morendo (zie 5 21.2.4) 4 o te pnemen.
Uiteindelijk
hetedicht g gebundeld g in Existentie. Zie verder z 4.
3 Ditedicht g heeft deel uitgemaakt g van een verzameling gdie Achterberg g ter
beoordeling g stuurde aan S. Vestdijk. In zijn brief van 2 5S
januari J 1944 bestem-
pelde p Vestdijk onder andere dit ggedicht als `heel mooi'. Zie verder I 7..
2
[4441
`UIT DE TROMPET'
OVERLEVERING MI Typoscript, oors oorspronkelijk p l collectie .Th. Stakenburg, g^
M2 Typoscript, collectie , J. Vermeulen, H zo 11. ,
16.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
302
T Ad interim [I/21 uni 1944), p.
^ 944 ^ p 39.
D I -2 Eurydice' -2 . I .
^ p 7
P l Eersteroef D3 H-88.
p ^
P2 Tweederoef D3 H-89.
p ^
D3 Cr to amen rlr p. I.
y g ^ p 7
M3 Kopij D4 H-122.
p l ^
D4 Uer amelde ^gedichten, ^ p. p 376. 37
Vóór 1 942
94
MI
Titel [ontbreekt] > Trompet T-D4

3 wit > wit, T D4
10 triumpheert p > triompheert p T D4
i 4 huid, hand, haar. > hand, huid, > haar. M 2 -D 4
COMMENTAAR I Ziez 4 7`Nachtwind en ritseling' ^^ noot 1.
2 Ziez 49 `Het uisterbosch' noot z.
3 0 Opi o ) juli 1 944 schreef Gabriël Smit, redacteur van Ad interim en medewerker
bij uitgeverij g 1 Het Spectrum, P ^ aan Achterberg g dat hij vier gedichten g uit de bij
Het Spectrum p te verschijnen bundel Eur ydice voor Ad interim had gereserveerd.
g
Tweeedichten Tweegedichtenwaren op pdat moment reeds in de juni-aflevering l gverschenen,
de andere twee werden opgenomen pg in de augustus-aflevering. Zie ook 18.1.
4 Ditedicht g is vertaald in het Engels g doorJ.S.Holmes zx R.P. ^ Meijer 1 (zx)
en M. O'Loughlin. g
5 Typefout p^in M 2, r. 1 4: hand i..v. p hand,
`DE RUIMTE, DIE U VERLIET'
445 >
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M I Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, H zo v.
D' Limiet p. 8. .
,p
PI Eersteroef P D 2 ^H-88.
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr y to gamen HI, ^ p. p 338.
M3 Kopij D3 p H-1 zz.
l ^
D3 Verzamelde gedichten, p.
Vóór 1942
94
MI
Reekstitel M' [ontbreekt]
M 2-D 3 Kandinsky
Nummer M I[ontbreekt]
M 2 III
D I -D3 II
^ g ^ p 395•
, ^
M 2 a t emachine bpotlood (in de hand van J. Vermeulen
Yp , p
I MI De ruimte, die u verliet
M 2 Ruimte,
303
DI-D3 I 1 0

3
5(6)
6(7)
MI-2
DI-D3
MI
M2
DI-D3
MI-D3 r.3(4)-1102):
achter iedere verte
I 1.
een rechte kromming in het niet
g
i
Een
7(8) MI
uit mijn l momenten.
M2-D3
fragmenten. g
LEESTEKST MI
De volgende regel ontbreekt in M' en M 2 a.
^
M 2 b-D3, r.:
3
M 2b wij waren j één heelal
D I -D 3— wij 1
11 (12) M Ionuit-te-zeggen. gg
M 2-D3 in bolsegmenten. g
COMMENTAAR I Zie[427] 4 7`Nachtwind en ritseling', B^ noot I.
2 In M 2, afkomstig g uit het materiaal van de geplande gp bundel Embryo zie
I 7 . i ^is dit het derde gedicht g van de reeks 'Kandinsky'. Y De andere twee
gedichten zijn J 4 [487] 7'Embryo' Y `Kandinsk Y I' en 49S `De koude van uw
dood' `Kandinsk Y II' . Vanaf D I is de vol gorde van de gedichten
in de reeks
veranderd. Zie verder I 9.
3 0 p20 januari 1 I 944 schreef Achterber gaan
an Vermeulen: `Ik lees nu in
Zut phen " p er ost". p Kandinsk merkwaarde Y^ g^ merkwaarde g . o 4 blz. tekst van
hemzelf en talrijke J re producties.' Mo g elijk J is de keuze van de reekstitel geïns pi-
reerd o pdeze lectuur. Volens g Achterber g -Uit ^ evers dl. 2 > p 9 I is het desbetref-
fende boek Uber das Geisti 8e in der Kunst uit I
9
i 2.
4 Literatuur over hetedicht: g
Piere > . de `Van Kandinsk Ynaar Achterber g: het "duizendjari l g rijk l des punts".'
6 HET DONKER DAT U DEKT'
44 ` >
ovERLEVERING MI T Yp oscri t poors ^ ronkeli'k p 1 collectie .Th. Stakenbur g^ H 16.
M 2 T oscri Yp t collectie p ^ . Vermeulen H , 2o II. ^
DATERING VÓÓr 1 942
94
304

COMMENTAAR I Zie[427] 4 7`Nachtwind en ritselin g, ' noot 1.
2 Zie[429] 9 Het uisterbosch' noot 2.
3 Eind i943/begin i1944 heeft Achterberg g dit g gedicht en 5 o 9 `Ho e ^al
nu in het
huis de stilte ^ij n' samengevoegd tot één gedicht, g ^ S3 o `Distantie'.
447 `BINNEN U, 0 LIED, KAN HET NIET HINDEREN' >
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk P l collectie .Th. Stakenburg, g^
M 2 Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, H-20,111.
>
M3 Typoscript Cel > collectie P. . Meertens, > H 2o > Iv.
M4 Typoscript As l H-36.
16.
DATERING VÓÓr 194z
94
LEESTEKST MI
y ^
T Semaphore (1946)p. 94 8.
^ p S
D I Blauw uur p. 12. ^ ^ p
D 2 Uer amelde edichten g 4 p. 971. ^ p 97
INGREEP 4 word < wordt
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > Eigen zee M4-D2
3/4 [geen strofewit] > [strofewit] M4-D2
4 volgestort > volgestort, M4-D2
6/7 [geen strofewit] > [.ctrofeWitJ M4-D2
COMMENTAAR I Zie[427]Nachtwind 7 en ritselin g, ' noot 1.
2 M 2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van dit ggedicht
en is af
komsti guit het materiaal van de bundel Cel. Het ggedicht
staat vermeld in een
eerste inhoudsopgave pg van deze bundel. Zie verder 16.2.
3 Zie[442] 44 `Inkt ^art loover loopt over g ri ^^ j e aden' , noot 4.
4 Schrijffouten in M 2, ^ r. 44: wordt i.p.v. i..v word (vgl. g ingreep g p M I en r. 77: tekort i.p.v. p
te kort.
5 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
44 8 `SAMENGESTELD MET DOOD'
OVERLEVERING MI Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
305

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H zo >
I I.
D T Limiet,p. ,p i 5.
P T Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2 H-89.
^
D 2 Cr y to gamen III, ^ p p. 45.
M3 Kopij D3 H p Izz.
l ^
D3 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p4402.
Vóór 1 942
94
MI
Titel [ontbreekt] > Reagens g DI-D3
I dood > dood, D I -D3
3 weten: > deden: M2
8 waan, schijn, droom. > schijn, waan, droom. M2-D3
COMMENTAAR I Zie[427] 4 7`Nachtwind en ritselin ^, ' noot I.
2 Zie[42 9] 9 Het uisterbosch' noot 2.
[4491
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
`HET IS ZONDAGAVOND IN AVEREEST'
M I Typoscript, oors oorspronkelijk p l collectie .Th. Stakenburg, g^
M 2 Manuscript, p^ collectie J. Vermeulen, , H zo III. ^
M3 Typoscript, collectie > J. Vermeulen, H 2o >
III.
M4 Typoscript Cel > collectie P. . Meertens, > H-20 ,Iv. >
MS Typoscript As l H- 6. y ^ 3
16.
T Podium december 1 947), p. I 50.
4 947 ^ p S
D T Blauwzuur, ^ ^ p. p 4I.
D 2 Verzamelde
^
gedichten p. p 973.
g ^
Vóór 1 942
94
MI
Reekstitel M I - 5 [ontbreekt]
T Asyl
D1-2 [ontbreekt]
306
M3 a typemachine, Yp^ pb
potlood
MS a typemachine, Yp^ pb
potlood

Titel M I -4 [ontbreekt]
M S -D Z Zondag
4 MI-a
(5) M5-D2
5 1111-3
(6)
MI-2 Het is Zondagavond in Avereest.
M3 a
b Dit is een Zondag dood van geest.
b E[en] [Zondag] dor en [dood van geest.]
M4 I I
M S I I doof I I
T ^ i zondag I
D 1 - 2 I Zondag I
M4
M5
T-D2
[De volgende regel ontbreekt in MI-4:J
MS-D 2 ,): r. 2
(2) M5 -D 2Dean en liggen star en heesch.
g g gg
M'-D2, r. 2( 3)-8(9):
3 9:
Waarom leg ik dus mijnen niet we ?
g lp g
10
En sterf liever dan in teaan
g
1°1
a en
b
COMMENTAAR I Zie[427] 4 7`Nachtwind en ritseling' g noot 1. Van l juni 1 938 tot en met mei 1 941
verbleef Achterberg in het lRijksasyl Y voor pY s cho athen p Veldzicht te Balkbrugg
(gemeente Avereest).
2 M2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van dit gedicht. g M3 is,
gezien ezien de door Vermeulen genoteerde g aanduiding g `Cel' ^ afkomstig g uit het
materiaal van de bundel Cel (dit typoscript is g gereproduceerd erep
in Achterberg-- g
kroniek 4.2 i 9 8 S^ p. p 20 . Het gedicht g staat vermeld in de eerste inhoudsopgave pg
van deze bundel. Zie verder 16.2.
3 Ditedicht g heeft behoord tot de verzameling g die Achterberg g p op 4 mei 1 946
terublicatie p instuurde bij l De Vlaamsche ^gids. Uit ruimtegebrek g werd het niet
g opgenomen (zie 4S4 `0 ielsterreur ^ in de ^e hui ^ en' ^ noot 3
).
4 Zie' 49 noot , 4.
307
5 Vanaf T staat ditedicht g in de nieuwe spelling.
6 Ditedicht is vertaald in het Spaans door F. Carrasquer.
g p q
7 Literatuur over hetedicht:
g
Reitsma, A. "`Het vers dat in het zonlicht kan bestaan."'

{45 0]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Reekstitel MI-4
Nummer
Titel
I
5/6
I0
T
COMMENTAAR
308
D'-z
mi-4
T
DI-2
MI-3
M4-D2
MI- T
M4
DI-2
MI-3
M4-D2
MI-2
M3
M4-D2
`IK GA IEDERE MORGEN TEN GRONDE'
MI Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^
M 2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H p> > zo III.
>
M3 Typoscript Cel collectie P, . Meertens, H zo ^ , , Iv.
M4 Typoscript As y l H-36.
^
16.
T Ad interim 3 december I 94 6 ^ p. p S z 9.
D I Blauwzuur, p. I . ^ ^ p 5
D 2 Verzamelde gedichten 4,
^ ^ ^ p. 974.
Vóór 1942
94
MI
M4 aemachine b potlood (aangebracht na T
^P ^ P g
[ontbreekt]
Asyl
[ontbreekt]
[ontbreekt]
II
[ontbreekt]
[ontbreekt]
Ontbijt
l
Ika gaiedere morgen g ten gronde g
b te
een stro ewit
g
stro ewit
binnen die stille koninkrijken
de I I
die
I Ziez 4 7`Nachtwind en ritselin g, ' noot i .
2 M 2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van dit gedicht g en is af
komsti guit het materiaal van de bundel Cel. Het gedicht g staat vermeld in een
eerste inhoudsopgave pg van deze bundel. Zie verder 16.2.
3 In Ad interim is ditedicht g samen ^ met drie andere gedichten, g ^gp gepubliceerd
onder de verzameltitel Asyl' Y en met de reeksnummers `I' tot en met `IV'. Over
de inzending g zijn verder geen gegevens bekend. Zie verder 22. , en I. .
zijn g gg 3 3 3 3

I `GOGEN DIE IN MI RUSTEN'
4S ^ J
OVERLEVERING MI Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^
M 2 [Ed. Hoornik `Twee nagelaten gedichten.' In: De ids 12 .I I 6 2 In
memoriam-nummer ,pp.
I 61.
M3 Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H 2o I1. >
D I -2 Eur dice i -2 y p. 16.
^ p
P I Eersteroef p D3, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D3 H-89.
^
D3 Cr y to g amen rrr, ,pp.
16.
M4 Kopij p D4, H 122.
l ^
D4 Uer amelde ^ gedichten, g ^ p. p 375.
^ g g ^ S 9
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[452]
OVERLEVERING
309
Vóór 1942 94
MI
Titel [ontbreekt] > Ogen M Z > Medusa D I -D4
5 gevoel > gevoel, D T -D4
9 laatst > laatste M2-3
I Zie[427]Nachtwind 7 en ritseling' ^^ noot 1.
2 Ditedicht g werd, ^evenals [484] 44`Herfst' door ^ Ed. Hoornik als nagelaten g
gedicht gp e ubliceerd in De ^gids
M 2 . Hoornik schreef: `Tussen brieven die
Achterberg g mij in de eerste oorlogsjaren schreef, trof ik kort na zijn dood
mij gl ^ 1
bovenstaande tweegedichten g aan, ^ die bij mijn l weten nimmer werden gp e ubli-
ceerd.' Omdat het originele g manuscript p of typoscript niet is overgeleverd,
wordt de door Hoornikeciteerde g versie in de overlevering gbetrokken.
3 Zie[429] 9 Het uisterbosch' noot 2.
4 0 p 22 april p 1 944 vroeg g Achterberg, g^ die kennelijk kennelijkbezigg was met de defini-
tieve samenstelling g van Eur y dice ^ aan Jan Vermeulen: `Weet 1je
e iets te vinden
over: Medusa? (Beteekenis enz.)'. Zie verder 5 18.1.
` IN WELK RIOOL BEN IK TERECHT GEKOMEN'
MI
Mz
M3
M4
Typoscript, oors oorspronkelijk p l collectie .Th. Stakenburg, g^
Manuscript, p^ collectie J. Vermeulen, , H20 ^ I1I.
Typoscript, collectie . Vermeulen, H2o III.
> >
Typoscript Cel collectie P. . Meertens, H ZO IV.
> >

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I
2
MS TyposcriptAs l H-36. y ^
T Podium 4 december 1 947), 947 ^ p S
I P. o.
DT Blauwuur ,pp.
I I.
D 2 Uer amelde edichten 4
^ g ^ p. , 97o,
Vóór 1942 94
MI
Reekstitel M I -S [ontbreekt]
T Asyl
DI-2 [ontbreekt]
Titel MI-a (ontbreekt)
M5-D2 Riool
3
4
4/5
S
3 io
M3 a typemachine, b potlood
YP ^ p
M S a typemachine, b potlood
YP ^ p
M I -D 2In welk riool ben ik terechtgekomen.
M I - 2Dit is de ter beschikking stelling der re eerin .
g g g g
M3 a
M4
M5-D2
MI-z
M3 a
b
M4
M5-D2
MI-4
M5 a
b
T-D2
MI-a
M5-D2
MI-2
M3 a
b
M4
M5-D2
b Wij liggen samen in afzichtelijke zwering
gg afzichtelijke g
b ver zwerm g
b Samen ele en in afzichtelijke verzwering
g afzichtelijke g
Wij vormen met elkander één legeering
Wij g g
[vormen] w i' [met elkander een le eerin
l g g
wii I I
één
ziektebezinksel en ver ifti in s kantomen.
g g gp
i
] [vergiftigings]f[antomen]
een stro ewit
g
stro ewit
Afval van vorig leven, nimmer weggenomen,
g ^ gg
I
vori - levend
[
g
vorig leven,
g

6 M'-4
7
[4531
M5-D2
MI-4
M5-D2
veroorzaakt in de ziel een doffe fermenteering,
dat zich heenvreet door derond g waterkeeri ng,
die zich wegvreet door de grondwaterkeering.
g g•
veroorzaakt in de ziel een doffe fermenteering. g
8 MI-5 Modder en vuilnis staan in onze droomen.
T ogen.
DI-2 d romen.
WATERMOLEN
R— M ^ -4, 7]
COMMENTAAR I Zie[42 4 7] 7 `Nachtwind en ritseling', g^ noot 1.
2 M 2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift schrift van dit gedicht. g Het
gedicht edicht staat vermeld in een eerste ste inhoudsopgave oudso ave van Eur ydace
Limiet (zie
i5.1). Vervolgens g is het ondergebracht g in de bundel Cel, zoals oa s ook door Jan
Vermeulen op p M3 is aan g etekend `Cel' . Dit Yp t oscri p t i s g e e r roduceerd p in
Achterbei g kroniek 44.2 1 9S^p 8 .20. Zie verder 16.
3 Zie' 49`Cel noot ^ 4. 4
4 Ditedicht g is vertaald in het Engels E ge s door M. O'Loughlin. 0 ou ghlin.
5 Vanaf T staat ditedicht g in de nieuwe spelling. p g•
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk p collectie J.Th. .Th Sta kkenburg, l g H - ^ 1 6.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
3ii
M 2 Manuscript, p > collectie J. Vermeulen, > H 2o ,v II.
D' Sintels ,pp.
1 0.
D 2 Hoonte ,p.16.
P l Eersteroef D3, H-88.
^
P 2 Tweede roef D3, H-89.
p ^
D3 Cr to amen iii p. 1 8.
y ^ ^ p 7
M3 Kopij D4 H-122.
p J ^
D4 Uer amelde gedichten, p. 6 .
^ ^ ^ p 4S
Vóór 1 94 2
MI
P l a gedrukt, b bl potlood
1 Middeleeuwen > middeleeuwen D2-D4
i Ary > Ary P I a [Ar]ij P I
Y Y 1 b-D 4
9 dat in het water klopt. p > waarin het klopt. pt. D' D >
dat in de bossen klopt. p D2-D4

COMMENTAAR
[4S4]
Titel Mr-2
M3-D2
4/5 MI-2
7
M3-D2
MI-2
M3-D2
I Volgens g de herinnering gvan J. Eijckmans 1g was westeld Achterberg o de boe- op
ken van Arij l Prins: "`Hij 1 bracht je l zo fijn naar de e Middeleeuwen."' drieleeuwen. (Biografie, Bao
l ^
p S9S In Achterbeis g collectie bevindt zich: Arij Prins, Eenkoning. n Tweede
druk, Amsterdam, 1 9 24.
>
2 Zie [427]Nachtwind en ritselin ' noot 1.
7 B,
3 Zie[4 3 6] `Nu i' u weer verbindt', noot 2.
43 8J
ZIELSTERREUR IN DEZE HUIZEN'
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk collectie .Th. Stakenburg, g
M 2 Typoscript Cel collectie P.J.Meertens, H 2o I.
> > > ^
M3 Typoscript As y l H-36.
^
T De Vlaamschegids g 330 (augustus gpS4
1 946),. 8.
D I Blauwzuur, p. 8. ^ ^ P
D 2 Verzamelde ^ ^gedichten p. 967.
^ p97
DATERING VÓÓr 1 942
94
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
4 Mr-z
M3-D2
(8) M3-D2
MI
[ontbreekt]
Terreur
[geen stro ewit
stro ewit
der droomen, die ons samenlazen .
10
p l ,
die loodrecht zweven boven muur en deur.
^ I dak I
[Hier eindigen MI-2]
M3-D 2, r. (8):
buiten deoort over de muur.
P
[Hier eindigen M3-D2
g
COMMENTAAR I Zie[42 7]Nachtwind en ritseling' noot 1.
7 g^
2 Ditedicht staat vermeld in een eerste inhoudsopgave van Eur dice Limiet
g pg y
3 i2
1

(zie 15.1). Vervolgens g is het ondergebracht g in de bundel Cel. In de collectie
van Jan Vermeulen bevindt zicheen g manuscript p of typoscript van he het gedicht, ged
ic
wel de uitgescheurde g bladzijde uit De Vlaamschegids. ^ Zie verder de 16.
Op 3 0 25 april 16 94 verzocht J. Schepens, p redactiesecretaris van De Vlaamsche
gids, ids Achterberg g om een bijdrage. l g Op p 4 mei 1 94 6 stuurde Achterberg e gonde
onder
meer elf "As "Asyl"-verzen', l"-verzen' met het verzoek ze onder deze titel oop te nemen. Op 0
24 4 mei vroeg g Achterberg g Schepens p bij l de ggedichten een noot op p te nemen met
vermelding g van de bundel `As Y l'. Uiteindelijk werden uit ruimtegebrek alleen all n
ditedicht g en 476 `Ik laat de avond sterven' gepubliceerd, g p ^ mét de aankondiging
van de bundel. Zie verder 22.3.9.
4 Ditedicht g is vertaald in het Spaans p door F. Carrasquer. q
455 SOLDAAT
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
313
M I Typoscript, oors oorspronkelijk collectie .Th. Stakenburg, 16.
p 1 g^
M 2 Typoscript Cel > collectie P. . Meertens, > H 2o > Iv.
M3 Typoscript As l y H-36.
^
T Ad interim 3 1uli au g ustus 94 1 ^ 6. p. 34 341.
D I Blauw uur p. 2 . ^ ^ p 9
D 2 Ver amelde edichten4 p. 989.
Vóór 1942
94
MI
^ g ^ p99
6 tezamen, > tezamen. T
6/7 [geen stro ewit > stro ewit M3-D 2
7 g
I Zie[427]Nachtwind 7 en ritselin B, ' noot 1.
2 Ditedicht g staat vermeld in een eerste inhoudsopgave pg van Eury dice Limiet
(zie 15.1). Vervolgens g is het ondergebracht g in de bundel Cel. Zie verder 16.
3 In M 2 luidt r. 8: `nimmermeer uit g eze gtoevoeging d(afgezegd?);'. De toevoe in ` af ge-
ze gd? ' is opgevat pg als een voorstel tot correctie (dat niet van Achterberg gstamt)
en is om die reden niet opgenomen pg in het apparaat. pp
4 Over deublicatie p van dit gedicht g in Ad interim, samen met vier andere a de e
ggedichten, ^ zijn geen g gg gegevens e bekend. Zie verder 22.3.3.
5 Zetfout in DI r,: 3 in i.p.v. p op

[456] `ZIEKENHUIS. WIEKENZUIS'
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk P 1 collectie .Th. Stakenburg, g^
M 2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H 2o p> > > VII.
D I Sintels ,pp.
8. .
D 2 Hoonte, ^ p. P 3
P I Eersteroef P D3, ^ H-88.
P 2 Tweederoef p D3, H-89.
^
D3 Cr to amen In-, p. 229-23o.
y g ,p
M3 Kopij P1 D4 ^H-122.
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ,p p. 95 6 .
16.
DATERING VÓÓr 1 942
94
LEESTEKST MI
ONTWIKKELINGSGANG De eerste versie van ditedicht g M I bestaat uit I 5 regels. g In de latere bronnen
zijn bepaalde P regels g g gesplitst. p In de hiernavolgende g presentatie p worden de
desbetreffendeedeelten g parallel p gepresenteerd. gp
M I r. 1-8 zijn in M 2 – een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift (zie
noot 2) – verdeeld over i2 regels g (M 2, r.(I)–(I 2 . Vanaf D I zijn dezelfde ^zij
regels herschikt tot I S regels: g D I -D4 ^ r.(1)–(ij). De schikking g van M I ^ r. 9 –IS
blijft t,
in M2-D I ongewijzigd: M I -D I r,9(13)(16)-1 5 0 9)(22).-
In D 2-D4 wor
den deze regels g eveneens g gesplitst, p ^ zodat het gedicht g in D 2-D4 in totaal 229
regels g telt: D 2-D4, ^ r.(16)–(29).
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I MI
2 MI
3
4
S
MI
M'
MI
6 MI
7
MI
8 MI
M I r. 1-8:
Ziekenhuis. Wiekenzuis.
Dood en waanzin. Kind aan huis.
Zonder aanzien desersoons
p
leggen w'ons, iets doodgewoons,
gg ^ g
naakt en broos te vondeling
in twee witte handen,
voor een einde of be gin•^
Prometheus ontbonden.
M2 , r. I-12:
(I) M 2Ziekenhuis.
314

(z) M 2Wiekensuis.
(3)
M 2 Dood en waanzin
(4) M 2 Kind aan huis
(5)
M 2 Zonder aanzien
6 M 2 desersoons
p
M 2leggen w'ons
7 gg
(8) M 2iets dood gewoons
g
M 2naakt en broos te vondeling
9 2 g
(1 o) M 2in twee witte handen,
I I M 2voor een einde of begin;
g^
I2 M 2Prometheus ontbonden.
D I -D 4 r. I –(ij):
J•
Titel D i -D4 Ziekenhuis
(I) D i -D4 Ziekenhuis.
(2) D I -D4 Wiekensuis.
(3) D I -D4 Dood en waanzin,
(4) D i -D4 kind aan huis.
(1) D I -D4 Zonder aanzien
6 D -D4 desersoons
p
(7) D I -D4leggen gg w'ons,
8 D I -D4 iets doodgewoons, g
(9) D I -D 4 naakt en broos
lo D I -D4 te vondeling
Ir D I -D4 in twee witte handen,
12 D i -D4 voor een einde
r3 D I -D4 of begin; g^
r4 D i -D4 Prometheus
1J D i -D4 ontbonden.
31S

M I -D I r. 9(13)(16)-15(19)(22):
^
9,
M I -D I Prometheus ligt in de doos
I 3 M2 0
rG DI ,
I o I ^ M I -D I waarin Mozes is gevonden
4 7 g
II(I5) M I - 2 door een vrouw der Pharao's ,
(18) DI I
12(16)(19)M ID I en die naar het hof gezonden,
g ,
133 MI volk'ren richtte voor altoos.
I 7 M2 volkren
(20) DI volk'ren
14(18)(2I M I -D I Is verzwonden graveloos;
g ,
1509) S 9 MI-2 weggenomen gg door Gods handen.
22 DI IHanden.
D 2-D 4, r. 06)–(2.9):
,
16 D 2 -D4 Prometheus
('7) D2-D4 ligt in de doos ,
(i8) D2-D4 waarin Mozes
1 9 D2-D4 is gevonden g
zo D2-D4 door een vrouw der
2I D2 Pharao's ,
PI-D4 ,
(22) D2-D4 en die naar het
(23) Dg 2-D4 hof gezonden, ,
(24) 4 D2-D4 volk'ren richtte
(25) S D2-D4 voor altoos.
26 D2-D4 Is verzwonden
(27) 7 D 2graveloos; g
PI-D4 groeveloos•
(z8) D2-D4 weggenomen gg
(29) D2-D4 door Gods handen.
316
[die noot ¢J

COMMENTAAR
[4571
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel M1-2
I
T-D3
MI-2
T-D3
3 Mi-i
T-D3
I Zie [427]Nachtwind 7 en ritseling' ^^ noot 1.
22 M is is een ee orJan doorVermeulen vervaardigd afschrift van dit gedicht g (zie 43 6
Nu Di uweer verbindt', ' 2 . Het gedicht ed c is – gezien g de onregelmatige g ged-
uc
tu s– nogal g haastig i ggenoteerd
g den bevat enkele verschrijvingen, 1 gen
door oor Ver-
meulen direct zijngecorrigeerd. l Dit t is s in het apparaat pp genegeerd. g geer
Het et ontbre-
ken van interpunctie P in r. 3 – 4 is s wwel
in het apparaat pp opgenomen, pg omdat
deze z lezingen mo mogelijk gl een rol hebben gespeeld gp in de tekstgeschiedenis g (zie
DI , r.(3)–(4)).
3 Ditgedichtsstaat vermeld in een eerste inhoudsopgave pg van Eur ydice
Limiet
(zie 1 S . Vervolgens rvol gens is het ondergebracht g in de bundel Sintels. Zie verder
20.
4 I nD,s D 2, r.(2.1): Pharao's; is de puntkomma p beschadigd, g^ waaruit mogelijk g 1 de
variant in P I -D4: Pharao s , verklaard kan worden.
5 Schrijffout in M 2, ^ r. (I Phara'os, i. .v Pharao's
5 ^ p ,
EMBRYO
OVERLEVERING M' Typoscript, oors oorspronkelijk p l collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
3i7
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, H 2o II.
, ,
T Criterium [4] 4 1945), 94S^p p. 7
72.
P l Proef D I ^ oors oorspronkelijk P 1 collectie J. Vermeulen, ^ H-29.
M3 Manuscript, oorspronkelijk collectie H. Roest, H.
p ^ p 1 ^ 34
D I Existentie, ^ p. p S 6.
P 2 Eersteroef p D 2, H-88.
^
P3 Tweederoef P D 2, ^ H-89.
D 2 Cr to y amen g irr, ^ pp.
16o.
M4 Kopij p H 122.
l ^
D3 Ver amelde gedichten, g ^ p. p 59 1.
Vóór 1942
94
M'
Embryo
Y
Teling
Onder den morgen liggen wij bijeen.
g gg l 1
de
dat naast mij staat, zondergewin,
l ^ g
is

4 Mr
16
17
Ió
Mz
T-P I
M3
DI-D3
MI-2
5
T
PI
M3
DI-Dj
mi-2
7
T
PI-D3
14 MI
M2-D3
MI -2
zf
T-D3
MI -2
MI-2
MI-2
MI-2
I
eraat g ggeen stroming g naar u henen.
strooming
I I stromingg heen.
I
I stroomingg henen.
I
heen.
Alles is stil . Wij ^ moeten menen
I I staat I I
i i ,wij I I meenen
I 1. Wil I I
I 1, wij I I
dezelfde bladen van een bloem ;
omvat de kern
verhardt
der teelaarde
I I teling
MI-2 r. 16-19:
Bladmoes en mos.
Ons bewustzijn: l
humus;
spons.
[Hier eindigen M1-2]
T-D3, r. 16-18:
(i6) T-D3 Ons bewustzijn:
1
I T humus, spons.
7 ^p
P I bladmoes en mos
M3
DI-D3
18 T Bladmoes en mos.
P'-.D3 humus, spons. p
[Hier eindigen T D 3
g
tusschen ons.
COMMENTAAR I Zie[427] 4 7`Nachtwind en ritseling', g^ noot 1.
2 0 OpM 2, een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift, is het gedicht g geheel g e
3i8

[458]
2 MI
M2-D4
(3) M2
(4) M2
in onderkastet g t. Yppp
Dit is in het apparaat genegeerd. g g Het gedicht g staat ver-
meld in een eerste inhoudsopgave pg van Eur ydice Limiet (zie I .I 5 . Blijkens Blijken een
Vermeulen gemaakte inventarisatie is het ook de bedoeling geweest het
doorV g gg
gedicht edicht in de geplande gpop bundel Embryo o te nemen. Zie verder I 7.1.
3 Een nieuwe versie van hetedicht heeft deel uitgemaakt van een verzameling
g g
die Achterberg g ter beoordeling g stuurde aan S. Vestdijk. In zijn brief van 225
Jjanuari 1944 944 bestempelde p Vestdijk onder andere `Teling' gals
`heel mooi'. Zie
verder 1 7
.2.
4 De nieuwe versie van ditedicht g is, ^samen met zeven andere gedichten, g
g gepubliceerd ee
in de november-aflevering g 94 1945 van S Criterium. Zie [ S 5 63 3 ] 'Opper- pp
vlaktespanning,' noot 2 en verder 22.3.1.
5 Zetfout in P'-D', r. 14: 4 verhard i, i.p.v .v verhardt
AVOND OVERMANT UW DOOD'
OVERLEVERING I Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H-20,11.
16.
DATERING VÓÓr 1942
94
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
D'- 2 Eur dice' -2
y ^ p p. 1 4.
P l Eersteroef p D3, H-88.
^
P 2 Tweederoef D3, p H-89.
^
D3 Cr ygto amen HI, ^ pp. 14. 4
M3 Koi'D4 H122. pl D4,
D 4 Uer amelde gedichten, p.
MI
Titel M I - Z[ontbreekt]
D I -D4 Luchtslag
319
met transparante krachten
p
M2 , r.(3)–(4):
^ g ^ p 373.
De volgende regels ontbreken in M I en D'-D4:]
(die op het leven wachten
p
dat mij u ontvlood)
1

[4591
I
4
MI
M2
D'-D3
MI - 2
M I -D4, r. 3(5)(3)-80o)(8):
4 MI den hemel rood ,
(6) M 2de I 1
(4) D I -D4 den 1 10
COMMENTAAR
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
3 MI
M2
DI-D3
I Zie[427]Nachtwind en ritselin ' noot I.
7 g^
2 Zie[429]Het uisterbosch' noot z.
9 ,
REIMERSWAAL
M I Typoscript, oors oorspronkelijk P l collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, , H 2o , II.
D I Limiet ,pp.
i8. .
P l Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D2,1-1-89.
D 2 Cr y to g amen 111 ,p p. 448.
M3 Kopij p l D 3 , H I22.
^
D3 Ver amelde ^ gedichten, g ,p p. 4 o. S
Vóór 1942
94
MI
Een, zichzelf niet meer bezit
, ,
Klokken zijn mee verdronken
meeverdronken
mee verdronken
M I - 2 r.
,
(4) D I -D3 en luiden dit
4:
en luiden dit ononderbroken;,
(5) D I -D3 ononderbroken.
320

[460] EN DOOD'
COMMENTAAR
[461]
M`-D 3 , r. 5(6)-6(7):
5 M1-2 maar niemand weet of ziet
(6) D I -D3 Maar I
6 M' de plaats , waar alles ligt gezonken.
MZ I I° I
(7) DI -D3 I I, I
COMMENTAAR I Zie 4 z 7 `Nachtwind en ritselin ^, ' noot I.
2 Zie [429] 9 Het uisterbosch' noot 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Frans door H. Fa Fagne ne.
oorspronkelijk collectie .Th. Stakenburg, 16.
OVERLEVERING M I Typoscript, oorsp
DI Sphinx, ^ p. p 34.
1 g^
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M 2 Typoscript D 2 > Querido-archief, > II S 6.
P l Eersteroef D2 H-57.
p
^
P 2 Tweederoef D 2 H-58.
p
^
D 2 Oude cr y to amen p. I .
^ ^ p 97
M3 Kop P1 D3 ^ H-Izz.
D3 Uer amelde gedichten,
^ g ^ p. p 492. 49
Vóór 1 942
94
MI
Titel [ontbreekt] > Tweeklank DI-D3
2/3 [geen strofewit] > [.rtrofewitJ DI-D3
4/5 [geen strofewit] > [,rtrofewitJ D' -D3
I Zie [427]Nachtwind 7 en ritselin g, ' noot I.
2 In D I is ditedicht g geillustreerd g door C.A.B. Bantzinger. g Zie verder 1 3.1.
3 Ditedicht g is vertaald in het Duits door H.J. Schádlich.
` STAAR IN MIJ MI ZONDER STERREN,'
OVERLEVERING MI Typoscript, oors oorspronkelijk P 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
3zI

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
DI Sphinx, ^ p. p 23. 3
M 2 Typoscript D2, D 2 uerido-archief, , H-56.
P I Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P 2 Tweederoef P D 2, ^ H-58.
D 2 Oude cr to y ^ amen, p. 88 1.
M3 Kopij p D3, H-I22.
l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 48 3 .
Vóór 1942
94
MI
^ g ^ p43
Titel [ontbreekt] > Sferoide D I -M3 > Sferoïde D3
I sterren, > sterren. DI-D3
2 het > Het D' -D 3
3 verder, > verder. DI-D3
4 zonder > Zonder DI-D3
5 grooter, ^ > ggrooter
D I -D3
COMMENTAAR I Zie2 4 7`Nachtwind en ritselin g, ' noot I.
62 'TERWIJL HET REGENT TUSSCHEN U EN MIJ '
' J J
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M I Typoscript, oors oorspronkelijk p l collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
T Ad interim [I/2.] uni J 1944), 944 p. ^ p 0. 4
D I -2 Eurydice' -2, . p 33.
PT Eersteroef p D3, H-88.
^
P2 Tweederoef p D3 H-89.
^
D3 Cr y to gamen Hi, p. ^ p 33.
M 2 Kopij Pl HI22. D4,
D4 Ue ^amelde ggedichten, ^ p. p 392. 39
Vóór 1 942
94
MI
Titel M I(ontóreektJ
T-D4 Verschijning
322

6(7) MI-T
DI-D4
COMMENTAAR
De volgende regel ontbreekt in M':]
^
T D4 r. (6):
(6) T D4 Een omgekeerde orde is op handen.
g p
MI-D4 r. 6(7)-8(9):
Ik zie uw oogen in den regen branden.
g g
de
I Zie [427] `Nachtwind en ritseling, g^'
noot 1.
2 Zie 444 `Uit de trom et' noot 3.
3 Ditedicht g is vertaald in het Frans door D. Vers Verspoo oor Frans (6x).
Zetfout in D 2-D3, r.: 7 branden i.p.v. p branden. (niet ggecorrigeerd g in MM2). 2
6 'GIJ HEBT UW KUSSEN KOEL GEMAAKT'
43 J
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk P l collectie .Th. Stakenburg, g^
D
16.
I-2 Eur dice' - 2 y ^ p p. 1 9.
P I Eersteroef p D3, I^ 88.
^
P 2 Tweederoef p D3, H- 89.
^
D3 Cr y to gamen III, ^ p. p 1 9.
M 2 Koi'D4 H122.
DATERING VÓÓr 1942
94
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
p l ^
D4 Uer amelde gedichten, p. ^ g ^ 37
M'
378.
Titel [ontbreekt] > Droomgebruik D' g -D4
7 namen. > namen; DI-D4
8 Be gin,
> begin, DII-D4
COMMENTAAR I Zie[427]Nachtwind en ritseling', noot 1.
7 $^
2 Ditedicht is vertaald in het Engels door M. O'Loughlin.
g g g
[464]
`ER WAREN VASTE KERNEN IN UW HUIS'
OVERLEVERING M Typoscript, oors oorspronkelijk p l collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
323

DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
Vóór 1942 94
M
[4651 `NI JHOFF'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
I Zie[427] 4 7`Nachtwind en ritseling' ^^ noot 1.
2 Eind 194 3/begin i'944 is dit gedicht g gesplitst g p in twee afzonderlijke afzonderlijkeg
gedichten:
r. 1-6 werden in Limiet opgenomen pg (zie S 3 6 `Gruis'), , 7-13 7 3 in Eur ydice
(zie
[ 5S 261 'Eigendom') g .
M I Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, ^ H 2o , II.
D Achtergebleven g g gedichten, ,p p. 29. 9
Vóór 1942
94
MI
2 schrijven; 1 ^ > schrijven, J D
I De aanleiding g voor dit gedicht g is niet achterhaald.
2 Zie[427] 4 7`Nachtwind en ritselin g, ' noot 1.
3 M2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van dit g gedicht. Het ge-
dicht staat vermeld in de eerste inhoudsopgave pg van Eur ydice
Limiet (zie 15.1)
en in een door Vermeulenemaakt g lijstje lijstjemet gedichten, g ^ dat voorkomt op P een
vroege g versie van de 'Verantwoording' g van Morendo (zie 21.2.1. Het gedicht g
werd ineen geenvan deze bundels opgenomen Pg en bleef tijdens tijdensAchterbergs g leven
ongepubliceerd. Het werd opgenomen pg in de postume p uitgave g Achtergebleven ^
gedichten. edichten. Zie verder 52.3. S3
4 Zetfout in D, r. geschied, i.p.v. geschied.
[4661 `TUSSCHEN DE ENGELEN EN KLIEREN'
MOVERLEVERING I Typoscript, oors
324
oorspronkelijk P 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
M 2 Typoscript Cel , collectie P. . Meertens, , H-2o , Iv.
M3 Typoscript As y l H-36.
^

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel M1-2
I
M3-D2
MT
M2
M3-D2
4/5 MI-2
S
8/9
M3-D2
MI-T
M3
DI-z
MI-2
M3-D2
COMMENTAAR
LEESTEKST MT
b
T Semaphore i.i (1946),p. 85.
D I Blauwuur, p. 9.
D 2 Uer7ameldegedichten4, p. 968.
Vóór 1942
94
MI
M3 a typemachine, b potlood (aangebracht na T)
Yp^ p g
[ontbreekt)
Lichtslag
Tusschen de engelen en klieren
g
I de klieren
I klieren
[geen strofewit]
[strofewit]
Afscheidingen g van vocht en sterren
dossier
[geen strofewit]
[strofewit
I Zie 4 2 7 `Nachtwind en ritselin g, ' noot 1.
2 Zie 442 `Inkt
wart loover loopt over g ri ^^ t e aden' noot 4.
6 `IK SCHRIK WANNEER MIJN NAAM WEERKLINKT'
47 J
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk P 1 collectie .Th. Stakenburg, g^
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H-2o I. >
16.
DATERING Vóór 1942
94
32S
M 3 Typoscript, collectie J. Vermeulen, H 2o I.
> >
M4 Typoscript Cel collectie P. . Meertens, H 2 o Iv.
> > ,
M 5 Typoscript As l H-36.
y ^
T Ad interim 3 december I 94^P59 6 p. 5 2 9 .
D' Blauw uur p. 16.
^ ^ p
D 2 Uer amelde edichten 4 .
^ ^ ^ p 975.

VARIANTEN EN M2 a typemachine, bl potlood (in de hand van J. Vermeulen)
CORRECTIES
COMMENTAAR
Reekstitel [ontbreekt] > Asyl Y T
Nummer [ontbreekt] > I T
Titel ontbreekt' J > [ontbreekt] M 2 a> Schrik M 2 b-D2
I weerklinkt, > weerklinkt. M2-D2
2 want > Want M2-D2
4 bord, er > bord. Er M2-D2
8 g raf, ^ > ggraf
M 2 -4
8 bestaan, > bestaan M5-D2
10 den > de M2-D2
I Zie[42 77]Nachtwind en ritselin g, ' noot I.
2 Ditedicht g staat vermeld in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel
Balans (zie 14.1). Vervolgens g is het ondergebracht g in de bundel Cel, zoals ook
door Jan Vermeulen op p M 2-3 is aangetekend. g Zie verder 16.
3 Zie[45o] 4S `Ika gaiedere moren g ten g ronde' , noot 3.
4 Op 0 27 januari 1949 949 schreef Bert Voeten aan Achterberg g`Hoe
was toch dat
vers, dat je me in de telefooncel hebt laten horen? Ik loop P sindsdien rond met
de sleutelwoorden "kiezen" en "slijmvliezen" 1 – best mogelijk g j dat het iets heel
anders iseweest...' g Vgl. g 3 I. 3.
[468] `DE DOOD BRANDT U UITEEN'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
D' Sphinx ,pp.
6.
M 2 Typoscript D 2 > Querido-archief, > H-56.
P I Eerste roef D p 2 ^ H- 57.
P 2 Tweederoef P D 2 ^,
H-58.
D2 Oude cr y to g amen p. I . ^ p 74
M3 Kop D3 H-122.
p l ^
D3 Ver amelde gedichten, p. 469.
^ ^ p 49
Vóór 1942
94
M'
Titel M I[ontbreekt]
D' -D3 Hersenschim
326

4 Mr
DI-D3
7 MI
DI-D3
LEESTEKST MI
Ik moet manieren vinden
methoden I I
aanan lie en kraakbeen .
g g
[De volgende g regels ^ ontbreken in M'
DI-D3 r.(8)–(io):
(8) D I -D3 de spermatozoïde
p
(9) D'-D3 van leem en kiezelsteen.
(9/I o D' -D3 stro ewit
o D I -D3 Om u opnieuw te binden
p
s M'
(I I) DI-D3
JO MI
( r 3) DI-D3
I I _Ai I
( 14) DI-D3
COMMENTAAR
[469]
M I -D3,Y. 800-4'04):
Aan deze hersenschim
aan
waarop p wij
beide wachten .
I beiden I
Ik samen. Gij Gi alleen.
ik
I Zie [427]Nachtwind en ritselin ' noot I.
7 g^
`DE BEVENDE BINNENKOMST'
oorspronkelijk collectie .Th. Stakenburg, 16.
D I - 2 Eur dice' - 2 p. y ^ p 9.
P I Eersteroef p D3, H- 88.
^
P 2 Tweederoef p D3, H-89.
^
D3 Cr to amen lii p. y g ^ p 9.
M 2 Kopij P} D4, ^H-122.
OVERLEVERING M' Typoscript, oorsp
} g?
DATERING VÓÓr 1942
94
327
D 4 IVe amelde gedichten, p. 368.
^ ^ ^ P 3

VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > Branding g DI-D4
3 bloem, > bloem D I -D4
4/5 stro ewit > [geen ^ stro ewit Dl-D4
5 ons, > ons DII-D4
7 bloed, verstart > bloed verstard DI-D4
7 aangezicht. g > aangezicht; g ht• DI-D4
77/8 stro ewit > [geen ^ stro ewit DI -D4
8 Waartegen g > waartegen g D I -D4
COMMENTAAR I Zie[427]Nachtwind en ritseling' noot i.
7 g^
[470]
DANAIDE VAN RODIN
oorspronkelijk collectie .Th. Stakenburg, 16.
OVERLEVERING MI Typoscript, oorsp
1 g^
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, ^ ^I 20 ^I.
P I Proef D', oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, H-29.
^ P l ^
D I Existentie, ^ p. p 57•
P 2 Eersteroef p D 2, H- 88.
^
P3 Tweederoef D 2, p H-89.
^
D 2 Cr y to amen HI, p. i61.
^ ^ p
M3 Kopij p D3 H I22.
l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 592.
^ ^ ^ p 59
DATERING
LEE STEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
328
Vóór 1942
94
M'
M 2 a typemachine, b zw inkt, c gr potlood -c in de hand van J. Vermeulen)
yp g p
Titel Danaïde van Rodin > Danaide M 2 a > Rodin M 2 b >
Danaïde P I -D3
Ondertitel [ontbreekt] > Rodin M 2 a> Danaïde M 2 b > (Rodin) PI-D3
I vrouw, > vrouw P I -D 3
2 berouw > berouw, M2-D3
3 vóór > voor M2
stro ewit > een stro ewit P I 3/4 g
-D 3
S 6 stro ewit > een g stro ewit P I -D 3
7 waarin > waarin M 2 a > waar M 2 c
7 vreezen. > vrezen. M2

,^..a....:.::,..::^ ..^-.
,::.-_ :^-...-....•w ^-:;.::;:^
Auguste g Rodin, od ^ `La Danaïde' (zie 47o
`Danaïde van Rodin')
3z9

COMMENTAAR I De titel verwijst verwijstAuguste
naar het beeld `La Danaïde'(1889-1890) van Au uste Rodin
zie afbeelding). g gVgl. noot 33.
2 Ziez 4 7`Nachtwind en ritseling' ^^ noot I.
3 Voor ditedicht g zijn zijnverschillende mogelijkheden gl voor bundeling goverwo -
gen. Het gedicht g staat, > onder de titel `Danaïde' vermeld in de inhoudsopgave pg
van Balans (zie 14.1). Blijkens Blijkenseen aantekening g op P M 2 , een door Jan Vermeu -
len vervaardigd g typoscript, is vervol vervolgens g overwogen g het ggedicht op p te nemen
in dee gplande bundel Heul (zie 16.I .0 Op I I december 1943 943 vroeg Achter- g
bergan g Jan Vermeulen: `Staat Danaïde (Rodin) in Eur Ydice?
Is de titel
"Danaïde" eigenlijk g 1 wel g goed, voor dat beeld van Rodin, >1 ja ik meen zeker dat 't
zoo heet, maar Danaïde komt toch vooral voor in 't meervoud? ('t vat der
Danaïden?)'. Voorzover bekend is het nooit de bedoeling gggeweest dit gedicht g
in Eur ydice op p te nemen (zie 18.1. Wel komt het gedicht g voor op peen
van de
lijsten ^s die Jan Vermeulen maakte in verband met de samenstelling g van Morendo
zie 21.2. 4^maar waarschijnlijk wist Vermeulen op p dat moment niet dat
Achterberg g het ggedicht inmiddels had ondergebracht g in de bundel Existentie.
Zie ook noot 4 en verder 2 4.
4 Ditedicht g heeft deel uitgemaakt g van het concept p van de bundel Existentie,
dat Achterberg g begin g i 944 ter beoordeling g stuurde aan S. Vestdijk. In zijn zij brief
25 S januari 1944 bestempelde Vestdijk onder andere dit gedicht als `heel
januari 944 p Vestdijk g
mooi' waarbij hij hij expliciet p de 'voortreffelijke `voortreffelijke 4
e en S e regel' g noemde. Zie ver-
der 1 7 .2.
1 `WI STONDEN HUID AAN HUID'
47 J
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
330
M I Typoscript, oors oorspronkelijk collectie .Th. Stakenburg, 16.
p l g^
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H 2o > v.
T Ad interim 3 februari I 94 6. , p. 8. 3
P I Proef D I ^ oorspronkelijk P 1 co llectie J. Vermeulen, ^ H-29.
M3 Manuscript, P ^ oorspronkelijk p 1 collectie H. Roest, ^ H. 3 4
D' Existentie, ^ p. p s o– SI.
P 2 Eersteroef D 2 , H-88.
p ^
P3 Tweederoef D 2, H-8 .
p ^ 9
D 2 Cr y to gamen III, ^ p. p I SS.
M4 Kop D 3 H-1 22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, .$ 6.
^ g ^ p 5
Vóór 1942 (MI)
Eind 1943/begin 1944 (M2)
MI
M 2 (zie p. 244)

VARIANTEN EN
CORRECTIES
Reekstitel MI
M2
Titel
I
4
S
8
9
I0
T-D3
MI-2
T-D3
MI-2
T-P'
M3
D T -D3
MI
M z-D 3
MI
M2-D3
MT
M2-D3
MI
Mz-D3
MI-2
T-D I
PZ
P3-D3
MI-2
T-D3
M 2 a typemachine, b groen potlood
Yp^ g p
P 2 a edrukt b potlood
g ^ p
ontbreekt
Embryo
Y
ontbreekt
Nummer M I[ontbreekt]
6
7
331
M 2 r
T-D3 [ontbreekt]
[ontbreekt]
Liezen en regenbogen
Wij j stonden huid aan huid
Het sneeuwde besluit
menigvuldig g g voornemen
Menigvuldig g g
ml voerde niets uit
M 2a brak de ruit
b bracht niets uit
T-D3
M'
M2
T
PI-D3
dan innerlijk weenen, s
a der innerlijkheden,
1
b dan innerlijk J weenen
I wenen,
weenen,
a
b [
omdat de tijd
nu
tekort schoot voor zooveel
volliep van zooveel
p
weelde op eenen:
p
opeenen:
I openen:
[op] [enen:]
[geen strofewit]
[strofewit]

I2 MI
^4
If
M2-D3
MI-2
MI
M2
zonder sterven
MI - 2 r. I –I
^ 4 S:
van holten en liezen
in alvermogen g
I
0
[De volgende ^ regel ontbreekt in M I.
M 2 ,): r. 1 6
16 M 2en naamverliezen
M I - 2 r. 16(17)-18(19):
16 M I en duizend regenbogen
I M 20
7
I 18 M I - 2getrokken over elkanders land.
7 g
I8 1 9 M I - 2Wij stonden j hand in hand.
[Hier eindigen M/-2]
g
T-D3, r. (14)–(2o):
r T D3 met dichte oogen
4 g
1 T D 3 van holten en liezen
J
16 T D3 in alvermogen
g
1 T D3 en doelverliezen...
7
(17/d)T-D 3 stro ewit
Iá T-D 3 En duizend regenbogen
1 T D 3 getrokken over elkanders land.
9 g
(20) T-D3 Wi Wij stonden hand in hand.
[Hier eindigen T D 3
COMMENTAAR I Zie[427]Nachtwind 7 en ritselin g^'
noot 1.
2 M 2 is afkomstig g uit het materiaal van de geplande gp bundel Embryo zie I 7.I
en vormt daar samen met[521] S 'Embryo Y ii' en [522] S 'Embryo Y iii' een reeks
(zie in deel I ook leestekst[471B] 47 'Embryo Y I' . Het gedicht g werd gepubliceerd g P
in Existentie. Zie verder 24. 4
332

{472]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREEP
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI
I M'
i MI
P'-D3
PI-D3
PI-D3
3 0 Op20 november i 945 vroeg g aa pRomijn l Achterberg gom een bijdrage l g voor
de januari-aflevering l g 94 I 6 van Ad interim. Wanneer Achterberg g aan dit verzoek
heeft voldaan, is niet bekend. In de betreffende aflevering g werden vijf
edich-
ten opgenomen. pg Wellicht hebben tot de inzending g ook de ggedichten
behoord
die in de februari-aflevering g en latere afleveringen g werden gepubliceerd. gp Zie
verder 22.3.3.
4 Dit2x
gedicht is vertaald in het Spaans p door F. Carrasquer q
.
`IK BLIJF MET U VERBONDEN'
M I Typoscript, oors oorspronkelijk P l collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
P I Proef D', ^ oorspronkelijk p 1 collectie J. Vermeulen, ^ H-29.
D I Existentie, ^ p. p 2 7.
P 2 Eersteroef D 2 , p H-88.
^
P3 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen rir y g ^ p. p 1 33.
M 2 Kopij D3 H-1 22.
p l ^
D3 Verzamelde
^ gedichten ^ p. p S4 5 64.
Vóór 1 94 942 M I
Vóór 3 november 1945 94S (P1 )
MI
D I (zie p. 296)
M I z cellulose. < cellulose
[ontbreekt]
Symbiose
Y
Ik blijf met u verbonden
aan
door wind en cellulose.
met
[M I eindigt na r. 1
( 5/6) P I -D3 [strofewit]
(6) P I -D3 Natuur en geest, vermalen,
333

(7)
I -D 3 planten lanten zich in elkander voort
8 P I -D3 door einders en centralen,
P I -D3 lan s vezels en metalen
9 g
I o P I -D3 om nog te achterhalen,
g
I I P I -D3 bi' bij de gratie g van een woord,
I Z P I -D3 momenten van ontmoeten,
I 3 P I -D3 die eenmaal zijn geweest,
I P I -D3op wandelende voeten,
4 p
I P I -D 3 eenheid van tijd en vleesch.
S J
[Hier eindigen P' -D3]
COMMENTAAR I Ziek Ziez z7] `Nachtwind en ritseling' g^ noot I.
2 Op 0 24 4en 2 7 oktober i 94S schreef Achterberg g aan Jan Vermeulen dat dit
gedicht g en [493] `Koorts' uit Sphinx `enkele regels g ggemeen' hebben. De enig ge
verwantschap p tussen beide gedichten g is het rijmpaar Jp `cellulose'-`rozen'. Deze
doublure is echter ongewijzigd ggelaten, ^ al schreef Achterberg gp3 op november
1 94S aan Vermeulen dat hij l beide gedichten g `hier en daar nog g iets veranderd'
had. Zie verder 1 3 .2 en 24.1.
3 Ditedicht g 61 ^ `Oceaan' 3 'Oceaan', 61 `Anjers' 7 'Anjers' en 618 'Vervulling' ghebben
deel
uitgemaakt g van Achterbeis g inzendingen g voor Semaphore (zie [442] 44 `Inktzwart ^
loover loopt overri' ^ ^^e paden', ^ noot 4). 4 Op p 7 december 1 946 vroeg gAchterbei Achterberg
dezeedichten g terug, g^ omdat ze `nu door de ppublicatie van Existentie zijn 1 zijh ac -
terhaald' (brief aan H. Roest). Zie ook 24.3.
4 Ditedicht g is vertaald in het Roemeens door A. Covaci en in het Spaans p
door F Carrasquer q (2x).
`DE HONDEN IN MIN HOOFD'
473 J
OVERLEVERING MI Typoscript, oors oorspronkelijk p l collectie .Th. Stakenburg, g^
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H-2o > II.
D I Limiet, p. 2. 7 .
^ p
16.
334
P I Eersteroef p D 2, H-88.
^
p ^
D 2 Cr to amen III p. .^ ^ ^ p 57•
M3 Kopij D3 H-I 22.
P2 Tweederoef D 2 H-89.
p J ^
p. 4 1 4 .
D3 Verzamelde ^ gedichten,
g ^ p44

DATERING Vóór 1942
94
LEESTEKST MI
INGREEP 6 word < wordt
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > Jacht D' --D3
2 woord, > woord M2
3 slaap. p > slaap, P^
4 De > de M2
4 toegeschroefd. g > toegeschroefd; g MM2
s Het > het M2
COMMENTAAR I Zie[427]Nachtwind en ritselin ' noot 1.
7 g^
2 Zie2 `Het uisterbosch' noot 2.
49
3 Ditedicht is vertaald in het Engels door M. O'Loughlin.
g g g
[4741
`IK KAN ALLEEN WOORDEN ONTMOETEN, U NIET MEER'
oorspronkelijk collectie .Th. Stakenburg, 16.
M 2 Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, > H-2o > vII.
D/ Limiet ,pp.
22. 2.
M3 Manuscript, kopij D 2, p collectie S. van den Berg,
^ P 1 ^ g^ S 3
D 2 Woord.
OVERLEVERING I Typoscript, oorsp
1 g^
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
335
P I Eersteroef D3, H-88.
P ^
P 2 Tweederoef p D3 H-89.
^
D3 Cr y to amen ^ HI, ^ p. p 2. 5
M4 Kopij p l D 4, H-122.
^
D4 Ve amelde gedichten, p. 409.
^ g ^ P 49
Vóór 1 942 94
M'
Titel [ontbreekt] > Woord B"-D4
3 ggelooven > g elooven D I > P I -D 4
4 zooals > zoals M2

COMMENTAAR I Zie[427]Nachtwind 7 en ritseling' ^^ noot 1.
2 Zie[436] 43 `Nu gij g.i u weer verbindt', noot 2.
3 0 Op 1 november 4 I o 95 vroeg Siep g van p de Berg gaan Achterberg g of hij J dit ge-
dicht als rijmprent l pguit mocht geven. `Als U dit goedkeurt g wil U mij dan dit vers
in handschrift doen toekomen zoodat ik met event. verandering gp op de hoogte g
ben.' In zijn zijn antwoord op p dit verzoek (d.d. I 5november 1 90ee
5 heeft Achter-
bergg 3 gestuurd. g De rijmprent lp (D 2) verscheen kort daarna in een oplage van
dertig g exemplaren. p Zie verder 36.4. 3 4
4 Literatuur over hetedicht: g
Reijmerink, l J., `Gedicht g geopend. p Gerrit Achterberg: geen
: "noot" in beeld.'
475 `EEN ENGEL, DIE DE AARDE NIET MEER ZIET' >
oorspronkelijk collectie .Th. Stakenburg, 16.
OVERLEVERING M I Typoscript, oorsp
D I Sphinx, p. 24.
l g^
DATERING VÓÓr 194z
94
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
336
^ p 4
M 2 Typoscript D 2 , uerido-archief, ^ H-56.
Pl Eersteroef D p 2, ^ H-57.
P 2 Tweederoef D 2, H-58.
p ^
D 2 Oude cr y to g amen ^ p p. 1 8 9.
M3 Kopij p H122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 444 84 .
MI
Titel [ontbreekt] > Engel g DI-D3
3 1ubelin gen > ljubelin gen
D I -D3
6 raakt > vliet D I g -D 3
6 vergetelheid g , > ver getelheid•
D I -D 3
7 vlucht > vlucht, DI-D3
7 den > de PI-D3
0o en > oo en D I 9 g g^ -D3
I Zie[427]Nachtwind en ritselin ' noot 1.
7 ^,
2 In D I is ditedicht geïllustreerd door C.A.B. Bantzinger. Zie verder I .1.
g g g 3

476] ` IK LAAT DE AVOND STERVEN'
OVERLEVERING MI Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^
M 2 Manuscript, p, collectie J. Vermeulen, , ^I 2o , III.
M3 Typoscript Cel Cel, collectie P. . Meertens, , I^ 2o , Iv.
M4 Typoscript As y l H-36.
^
16.
T De Vlaamschegids g 3o (augustus ^p1946),. S4 8.
D' Blauwzuur, ^ ,pp.
18.
D2 Verzamelde ^ ^ edichten ,p 4. 977.
DATERING VÓÓr 1 94 2.
94
LEESTEKST MI
INGREEP I I onwederstrevend < onwederstreven
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > Mimicry Y M4-D2
3 beeld , > beeld M 2
12 staat , > staat M 2
COMMENTAAR I Zie [427]Nachtwind 7 en ritselin g, ' noot 1.
2 M2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van dit gedicht g en is af-
komsti guit
het materiaal van de bundel Cel (zie 16). In de collectie van Jan
Vermeulen bevindt ook de uitgescheurde g bladzijde bladzijde uit De Vlaamsche gids. ^
3 Zie'
[454] ^ielsterreur in deze ^ huizen, ^ , noot 3. 3
4 Ditedicht gg
is vertaald in het Duits door H.J.Schadlich en in het Engels door
M. O'Loughlin. g
5 Type-/schrijffout in M I -4 fout in T r. 11: onwederstreven i.p.v. p onwederstrevend
naderhand in M4 door Achterberg g in potloodgecorrigeerd). p
` IK BEN VAN ZOOVEEL GLAS '
477 ,
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk p l collectie .Th. Stakenburg, g^
M 2 Manuscript, p, collectie J. Vermeulen, , H 20 , vII.
D I Limiet ,p.
16.
P I Eersteroef p D 2, H-88.
^
16.
337
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen HI, p. 46.
y ^ ,p4
M3 Kopij D3, H-122.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, 403.
^ g ,p4 3

DATERING Vóór 1942
94
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
S
MI
M2-P2
D2-M3
D3
MI
Titel MI [ontbreekt]
M2-D3 Glas
1
I MI Ik ben van zooveellas g
I zoveel o 1
6 MI
M2 I
D'-D3 1
M2-D3
zoo breekbaar ver,
zóó
zo
zo
I zooveel
I I
(7) M 2-D3 voor ik u her-
(S) M 2over als ster
D I -D 3
I I >
7 MI
(9) M2
DI-D3
g(1o) M1-2
DI-D3
MI
9
(II) MZ
DI-D3
dat ik met ster aan ster
I I gij g l ggaat wiegelen g
De volgende regels ontbreken in MI.
versmelt
enji g
weer
versmelt
tot schuim en dras
om in de morgen g op Pte gaan g
I I dit zingen g
I
een zeepbel p zonder naam.
0
I ^g groot; ^langzaam. gzaam
COMMENTAAR I Zie[427]Nachtwind en ritseling', noot 1.
7 g^
2 Zie[436] `Nu i ' u weer verbindt', noot 2.
43 ^J
33g

[47 8 ] ` JE
LAG HALF OVER EEN MUUR'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
DI Sphinx ,pp.
20.
M 2 Typoscript D 2 , uerido-archief, > H-56.
PI Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P2 Tweederoef p D 2 ^,
H-58.
D 2 Oude cr y to ^ amen ,p. 18 5–18
6.
M3 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Uer ^amelde gedichten, p. 8 0 — 81.
g ^ p 4 4
Vóór 1 942 94 (M I )
Vóór augustus g 1943 943 DI
MI
D I (zie p. 237)
Titel M I[ontbreekt]
D I -D3 Muur
3
4
S
(3)
(4)
(5)
MI
MI
MI
'-D3
I-D3
D T -D3
P' a gedrukt, b potlood
mi, r. –
3 S:
Ik zag dezelfde poriën
g p
in huid en steen.
Het was het oude uur.
D'-D3, r.(3)–(5):
Het was het oude uur. i- M',
Ik zag dezelfde poriën E- M I
g p 3]
in huid en steen. R- M I 4]
[De volgende regels ontbreken in MI
D I -D3 r. (6)–(9)
(6) D I -D3 Dezelfderondstof naar het scheen.
g
(7) D'--D3 Met evenveel caloriën.
(7/8) D I -D3 stro ewit
8 D' -D3 En evenveel ontroerin gen
339

(9) D'-D3 bijeen.
(9/1o) D' -D3 [strofewit]
M I -D3, r. 6(I0)–I004):
9/10 M' [geen strofewit]
(13/14) D I -D3 [strofewit]
1 MI
( 1 4) DI-D3
De droom heeft zijn temperatuur .
l p
0
De volgende regel ontbreekt in M1.1
DI-D3 r.
^ (I 5):
I D I -D3 en wisselstaten.
S
MI-D3 r. 1106)-16(20:
12/13 M I een stro ewit
3 g
(17/18) D I -D3 stroewit
14 M 1 met onze zware gelaten
4 g
1 DI-D3 0
9
MI
DI-D3
dat dag g werd op pden
duur.
I I nacht
[Hier eindigt MI]
g
2I 22 D I -D3 stro ewit
D I -D3 r. (22)–(25):
^
(22) DI-D3 Maar de verklaarde mor genstraten
(23) D I -D3 stonden nog in de kleur
3 g
24 DI binnen mijn ^ oog g overgelaten g .
M2 I
P I a
b [ )
P2-D 3
I I
2 D I In zelfde geuren en figuur.
S g g
M 2-D3 in I I
340
[Hier eindigen D I -D3]
^
0

COMMENTAAR I Zie[427]Nachtwind 7 en ritseling' g^ noot I
2 De datering g van de versie D I is ggebaseerd op p de publicatiegeschiedenis p g van
Sphinx. Zie verder 13.1. 3
3 In D I is ditedicht g geïllustreerd g door C.A.B. Bantzinger. g Zie verder i 3.1.
`MI N HAND STRIJKT OVER UW DEUR'
479 'MIJN J
OVERLEVERING M I Typoscript, oors
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
D'-2 Eur y dice'- 2 ,pp.
Io.
Pl Eersteroef p D3, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D3, ^H-8 9.
D3 Cr y to g amen HI, ,pp.
1 o.
M 2 Kopij p D4 H-122.
l ^
D 4 Ue ^amelde ggedichten, ^ p. p 369. 39
Vóór 1 942
94
M'
Titel [ontbreekt] > Deur D I-D4
COMMENTAAR I Zie[427] 4 7`Nachtwind en ritseling', g^ noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Hebreeuws door S. van Messel = J. Meijer]. 1
[4801
` IK KAN MET DEZE GROVERE ORGANEN'
OVERLEVERING I Typoscript, oors oorspronkelijk p l collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
DATERING Vóór 1 942
94
341
M 2 Typoscript, collectie , Vermeulen, > H-2o II, >
D I Limiet, ^ p. p 2 4.
Pl Eersteroef p D 2 , H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H-8 9.
D 2 Cr y to gamen Hi, ^ p. p 54.
M3 Kopij D3 H=122,
p l ^
D3 Uer amelde gedichten, p. 11.
^ g ^ p 4

LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel M1-2
DI-D3
7 Mr
Mz
DI-D3
8 M1-2
DI-D3
MI
[ontbreekt]
Vergroving
g g
tot wat ik eenmaal met mijn oogen za
l g g,
I ogen
I eens met eigen oogen zag.
g g g
deze nu zooveelrovere organen.
g g
Deze
COMMENTAAR I Zie[427]Nachtwind 7 en ritseling' ^^ noot I.
429] 2 Zie'
`Het uisterbosch , noot 2.
S I 'GIJ DRINGT DOOR ALLES HEEN:'
4 1
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M I Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
M 2 Typoscript, collectie J. , Vermeulen, H 2o , II.
D' Limiet, ,p p. I 3.
P l Eersteroef p D 2 , H-88.
^
P 2 Tweederoef D 2 , H-89.
p ^
D 2 Cr to y amen g Hi, , p p. 43.
M3 Kopij pl D3 ^H-I
2.2.
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ,p p. 4oo.
Vóór 1 94 2
94
M'
Titel M I [ontbreekt]
M 2-D3 Radium
4/5 MI-Z [geen.rtrofewitJ
D I -D3 [rtrofewitJ
S MT Het radium van uw ziel
342

MI
MI
M2
DI-D3
M2-D3
M2-D3
M2-D3
COMMENTAAR
straalt naar een doel
dat uit mij mi viel.
[Hier eindigt MI
M 2-D3 r.(5)–(8):
De x-stralen uwer ziel
D'x-stralen
stuiten alleen nog op
de donkere eierstok
van ongeboren poëzie.
g P
Hier eindigen M2-D3]
g
4 82 `KOORTS WEEKT U LOS'
I Zie[427] 4 7`Nachtwind en ritseling', g^ noot I.
2 Zie[429] 9 Het uisterbosch' noot 2.
3 Dit2x
gedicht is vertaald in het Engels g door P. Nijmeijer .
4 Typefout Yp^in M 2, r. 8 : poëzie ^ i..v poëzie.
i.p.v. ^
OVERLEVERING M Typoscript, oors oorspronkelijk P 1 collectie .Th. Stakenburg, g, 1 6.
DATERING VÓÓr 1 942
94
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie[427]Nachtwind 7 en ritselin g, ' noot I.
2 In het begin g van I 94 2 heeft Achterberg g dit ggedicht en [427] 4 7 `Nachtwind en rit
seling' g samengevoegd tot één gedicht g ^ 493 `Koorts' (zie verder het apparaat pp
aldaar .
[4831
`MIN 1 REGEN, '
OVERLEVERING M' Typoscript, oors
343
oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H 2o aII.
D I - 2 Eur dicei - 2 y ^ p p. 2 4.
P l Eersteroef p D3, H-88.
^

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I
MI-2
DI-D4
3 mi-2
4 Ivy
9
I S
DI-D4
M2-D1
D2-D4
MI-2
DI-D4
MI-2
DI-D4
P2 Tweede proef D3, H-89.
D3 Cryptogamen rrr, p. 24.
M3 Kopij D4, H-z Zz.
D 4 Verzamelde gedichten, p. 383.
Vóór 1 942 94
MI
Titel M I[ontbreekt]
M 2 Regen
D I -D4 Eigenaar
g
Mijn l regen, g
Reen g,
van droge terreinen
g
die in Utrecht liggen
gg
elders
als een zeen.
g
Benen
tot een diepe nacht .
p
Hier eindigen M I - 2 ie noot 2)]
D I-D4,r.16–I :
7
(i6) D I -D4 wil zijnen wacht
1
1 D'-D 4binnen u slaken.
7
[Hier eindigen D 1 1) 4]
COMMENTAAR I Zie[427]Nachtwind 7 en ritselin ^, ' noot i.
2 Zie[429]Het 9 uisterbosch' noot 2. M 2, r. I 5 noteerde Jan Vermeulen
inotlood: potlood: `waken'. Dit is ongetwijfeld g l bedoeld als voorstel tot uitbreiding gvan
hetedicht g (vgl. g D I -D4, r. 06)-07)).
3 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. l
344

[484] 4
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[485]
HERFST
MI Typoscript, oorspronkelijk oors ronkeli'k collectie .Th. Stakenburg, ^^ 16.
M 2Hoornik [Ed. `Twee nagelaten gedichten.' In: De ids 12 .I ^ g g ^ S (1 962) [In
memoriam-nummer ,pp.
16 I.
M3 Typoscript, collectie , J. Vermeulen, H- 20 II. H-20,II
Manuscript, p, collectie J. Vermeulen, , H 20 ^vII.
D I Zevengedichten, ^ ,p p. 13. 3
D2 D Verzamelde gedichten 8
^ g 8, ,pp. 1 oo S.
Vóór 1 942
94
M1
2 verf , > verf M3 -4
7 den > de M2-D2
7 gouden g >gouden, M3
7 ledigen g > ledige g M2, DI-2
I Zie[427]Nachtwind 7 en ritselin 8, ' noot 1.
2 De versie die Ed. Hoornikubliceerde P in De ^gids (M 2) is gebaseerd g op p een
niet overgeleverd g manuscript p4 of typoscript zie 5ook I `Oogen^ die in mi ^^
rus
ten' noot 2).
3 Zie[429]Het 9 uisterbosch' ^ noot 2. Dit gedicht g staat vermeld in de inhoudsopgave
pg van Eur ydice Limiet zo als die in september p 1943 943 doorJan Vermeulen
aan Bertus Aafjes is gestuurd (zie 15.3). gg Het gedicht werd niet in de bundel
opgenomen Pg en bleef tijdens 1g Achterbergs leven ongepubliceerd. Het werd
opgenomen pg in de postume p uitgave g Zeven ^gedichten. Zie verder 52.2. 5
4 Zie [436] 43 `Nu gij ^J u weer verbindt', noot 2.
`IK BEN AL LANG NAPOLEON GEWEEST,'
,
oorspronkelijk p l collectie .Th. Stakenburg, g^ I 6.
OVERLEVERING M' Typoscript, oors
M 2 Typoscript, collectie J. , Vermeulen, H 2o , II.
D' -2 Eurydice'- 2 ,p . 2 3.
P' Eersteroef p D3, H-88.
^
345
P 2 Tweederoef P D3 ^ H-89.
D3 Cr y to g amen Hi, ,p p. 23. 3
M3 Kopij D 4 H I 22.
P1 ^
D4 Verzamelde ^ ^ gedichten, ,p p. 3382

DATERING
LEESTEKST MI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I
M'
M2-D4
Vóór 1 942 (MI)
Eind 1943/begin 1944 (DI)
D I (zie p. 248)
Titel M I[ontbreekt]
M 2 Napoleon
p
D I -D 4 Todesraum
Ik ben al lang
g Napoleon p geweest
g ,
I I allangg o
4 M om doodruimte voor den geest. g .
MZ I I de
D I -D 4 i 1 den
(4/5) M 2-D4 stro ewit
MI eindigt na r. 4
M2-D4 r.(5)-02):
(5) M 2-D4 De batal'onen ^ van het vleesch
6 M 2 rukken op naar de barrière
p
D'-D4
(7)
M 2 bevolkt met bittere chimaeren
DI-D 4
8 M2 die leefden en stierven tevergeefs
g
D I -D4 I I
(8/9) M2-D4 9
stro ewit
M 2 en slaan een bres. Gevleugelte begeeft
9 g g
D I -D 4 En
Io M 2-D4 zich windgewijze verder op den tast
g 1 p
(I I) M 2-D4 der liefde, en is niet verrast
I2 M 2-D4 als het naar alle zijden ingang g g heeft.
[Hier eindigen M2-D4]
COMMENTAAR I Zie[4z7] 4 7`Nachtwind en ritselin g, ' noot i .
346

S
MI
DI-D4
2 Zie 4 2 Het uasterbosch ^ noot z 2. Vanwege Va w g de onduidelijke status van M 2 is
deze dz versie niet als leestekst afgedrukt. g
3 De datering gg
van de versie D' is sgebaseerd op p de publicatiegeschiedenis p g van
Eurydice. Zie verder 18.
4 ,'`MORGEN
VAN ZIJDE J EN ZONDER VREES, '
OVERLEVERING M ^ TTyposcript, Yp p }poorspronkelijk l collectie .Th. Stakenburg,
g^ 16.
D' - 2 Eurydice' -2 . 21.
^ p
P' Eersteroef p D3, H-88.
^
P 2 Tweederoef D3, H-89.
DATERING Vóór 1 942
94
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI
D'-.D4
p ^
D3 Cr to amen III .
y g ,p 2 I.
M 2 KoP1 i'D4 HI22. D4,
D4 Uer amelde gedichten, p. 80.
^ g ^ p 3
M'
[ontbreekt]
Zijde
I o I I D' -D4 stro ewit
Ik kan u niet bedieden
I 1 .
M' eindigt na r. io]
D I -D4 r.II)–(4):
(I I) D'-D4 Maar langs g mijn 1 oogen g strijken strijke
DI-D4 en in mijn 1 keel zijn zij heesch
3D'-D4
onuitgesproken blijken blijke
4D' -D4 dat gij gl hier zijt geweest. g
Hier eindigen D I -D4
g]
COMMENTAAR 0 I Zie 42 7 `Nachtwind en ritseling' ^^ noot I.
347

4S 7
EMBRYO
I Typoscript, OVERLEVERING oorsoorspronkelijk collectie .Th. Stakenburg, 16.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
p l g^
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, H zo v.
> >
D I Limiet, p.
,p9•
P I Eersteroef D 2 , H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen iri p.
y ^ ^ p 39.
M3 Kopij D3 H-1 zz.
p l ^
p. 396.
D3 V r amelde edicbten
^ g ^ p 39
Vóór 1942
94
MI
Reekstitel M' [ontbreekt]
M 2-D3 Kandinsky
Nummer M I[ontbreekt]
M 2 I
D I -D3 III
Titel MI Embryo
5
M 2-D3 [ontbreekt)
M 2 a typemachine, b zw inkt (in de hand van J. Vermeulen)
Yp
M' Bloot enkelbeschik,
M 2 a I I . Enkelbeschik
b [ ]o e[nkelbeschik]
D I -D 3 1 I
6 MI buiten het gril bestek
M 2-D3 (buiten I 1
7 M' van willekeur en plek,
M2-D3 I I plek)
8 MI der aandacht — doodgelijk
M Z-D 3 1 I> I I>
9 MI Over het oogenblik ,
M 2-D3 over I 1°
Io MI als duizendjarig rijk
1 g 1
M2-D3
I
348
0

II
I2
M'
M2
DI-D3
MI
M2
DI-D3
enunt dat openbreekt
p ^ p
voordat het breekt
desunts nu van u brak
p
in vorm ' onkvrouweli' k.
,^ ^
I li n en vlak.
omtrek I 1
COMMENTAAR I Zie[427] 4 7`Nachtwind en ritselin g, ' noot I.
2 In M 2, afkomstig g uit het materiaal van de geplande gp bundel Embryo zie
5 I 7 .I ^is
dit het eerste gedicht g van de reeks 'Kandinsky'. Y De andere twee ge-
dichten zijn[495] 49S koude anten van uw dood' `Kandinsk Y II') en 44S `De
ruimte, die u verliet' `Kandinsk Y III'). Vanaf D I is de volgorde g van de gedichten g
in de reeks veranderd. Zie verder 19. 9
3 Zie[445] 44S ruimte, ^ die u verliet' ^, n oot 3. 3
4 N aa st de getypte g Ypgversie
van M 2 schreef Jan Vermeulen: 'geabstraheerd van
alle bijkomstig l g [sic] is er van de aandacht een bloot enkelbeschik. de
aandacht beschikt blootenkel over het ogenblik g als i000 jarig 1 g rijk l
en ook over hetunt p voordat het breekt in lijn 1 en vlak'. De status
van deze aantekening g is onduidelijk. l
5 Literatuur over hetedicht: g
Piere, , J. de `Van Kandinsk Y naar Achterber g : het "duizendjari l g rijk l des punts".'
88 `VANNACHT GING JE VERHOUDING MET MI AAN'
4 J 1
MOVERLEVERING I Typoscript, oors
DATERING VÓÓr 1942
94
LEESTEKST MI
oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
D I - 2 Eur ydice'- 2 ^ p . 3 I.
P I Eersteroef D3, H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 3 H-89.
p ^
D 3 Cr y to ^ amen rlr ,p p. 3I.
M 2 Kopij D4, H-122.
p l ^
D4 Uer amelde gedichten, p. o.
g ,p 39
INGREEP 2 nemen. < nemen
VARIANTEN EN
CORRECTIES
349
Titel [ontbreekt] > Verhouding DI-D4
5 ligt > ligt, DI -D4

COMMENTAAR I Zie[427] 4 7`Nachtwind en ritseling' g^ noot 1.
[48 9]
OVERLEVERING
COMMENTAAR
[490]
EMMAUS
MI
DI
Mz
PI
Pz
D2
M3
D3
DATERING VÓÓr 1942
94
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI
Typoscript, oors oorspronkelijk P 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
Sphinx, , pp. 39.
Typoscript D 2 , Querido-archief, > H-56.
Eersteroef D 2 H-57.
p
^
Tweederoef P D 2, ^ H-58.
Oude cr y to amen p. 20I.
B ^ p
Kopij D 3 H-122.
p l ^
p. 496.
Verzamelde gedichten,
^ g ^ p 496
Titel Emmaus > Emmaus DI-D3
3 gekelderd: gekelderd. > ekelderd. D I -D3
4 ik> Ik D I -D
5 den > de DI-D3
8 als Een, die met de Emmausg ang ers was. >
zooals er eens een stem in Emmaus was. DI-D3
I Zie[427]Nachtwind 7 en ritseling' g^ noot 1.
2 Nadat Achterberg g op p Io mei i 94 6 de bundel Sphinx p had ontvangen, g schreef
hi' hij aan A.A.M. Stols dat er een aantal zetfouten in de bundel stond. `Ik heb
ook maaredeeltelijk g 1 drukproef p gehad g ooit.' Achterberg gwees
wat betreft dit
gedicht g op p de zetfout in r. 6 (zie noot 3) en gaf g tevens aan dat er in r, 7
`floersen...' i.p.v. p `floersen' 'floersen,' moest staan. Deze wijziging l g g is niet in de latere
bronnen aangebracht. g Zie verder I 3.2.
3 Zetfout in D I r. 6: gras i..v i.p.v. gras. g
VERLOREN EIGENDOM. TER DOOD VEROORDEELD LEVEN'
oorspronkelijk P 1 collectie .Th. Stakenburg, g^
OVERLEVERING MI Typoscript, oors
M 2 Typoscript Cel collectie P. . Meertens, H2o Iv.
> > >
3S0

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M3 Typoscript Ayl,
T Ad interim 3 (december 1946), p. S;o.
D I Blauwuur, p. r o.
D 2 Verzameldegedichten4, p. 969.
Vóór 1942
94
MI
Reekstitel [ontbreekt] > Asyl Y T
Nummer [ontbreekt] > III T
Titel [ontbreekt] > Reglement g M3-D2
S den > de DI-2
9 mi' 1 > me M 3 -D 2
COMMENTAAR I Zie[427] 4 7`Nachtwind en ritselin ^, ' noot I.
2 Zie[450] 4S `Ika g iedere morgen 8 ten gronde' ronde' noot 3. 3
X491)
`GI 'GIJZIT J WEER TOEGEVOEGD '
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 16.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
3SI
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, H 2o II.
> ,
T Ad interim [1/21 (augustus 1944), 944 p. ^ 68. p
D I -2 Eurydice' y p. 8.
^ p
P I Eersteroef p D3, H-88.
^
P 2 Tweederoef D3, H-89.
p ^
D3 Cr to amen III, p. 8.
y ^ ^ p
M3 Kopij D4, H-122.
p l ^
D4 Verzamelde gedichten, p. 6 .
^ g ^ p 3 7
Vóór 1 94 2
94
M'
Titel [ontbreekt] > Stuifmeel T-D4
i slaap; > slaap. T-D4
3 het > Het T-D4

[493]
3 genoeg; > genoeg. T-D4
4 ik > Ik T-D4
5 de > het MZ
5 bloemstof > stuifmeel M2-D4
5 het > uw T-D4
7 wezen; > wezen: T-D4
COMMENTAAR I Zie[427]Nachtwind 7 en ritseling' g^ noot 1.
2 Zie2 4 9, `Het uisterbosch' noot 2.
3 Zie'
444 de trompet, , noot 3.
4 Ditedicht g is vertaald in het Engels g doorJ.S.Holmes (3x). 3
[492]
TER BRAAK
OVERLEVERING M Typoscript, collectie J. Vermeulen, H 20 II.
D Achtergebleven gedichten, o.
g B ,p3
DATERING
LEESTEKST
INGREPEN
COMMENTAAR
Vóór 1 942
94
M
Titel Ter Braak < ter braak
I Ter < ter
I Ditedicht g is waarschijnlijk geschreven g naar aanleiding gvan
Menno ter
Braaks negatieve g besprekingen van Eiland der ^iel `De Pythia Y duiden') en Dead
end `Van Aafjes tot Achterberg'),die in het begin g van 94 I o in Het vaderland
waren verschenen.
2 M is een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van dit g gedicht. Het ge-
dicht staat vermeld in de eerste inhoudsopgave pg van Eur ydice Limiet (zie I 5.I
en in een door Vermeuleneschreven g lijstje lijstjemet gedichten, g ^dat voorkomt oop
een vroege g versie van de 'Verantwoording' gg
van Morendo (zie 21.2.1). Het e-
dicht werd tijdens Achterbergs g leven niet g gepubliceerd. P Het werd opgenomen pg
in deostume p uitgave g Achtergebleven g ^gedichten. Zie verder 52.3. S3
3 Literatuur over hetedicht: g
Bouwers, , L.L. `Een achtergebleven g gedicht g van Gerrit Achterberg.' g
KOORTS
OVERLEVERING MI Manuscript, in brief aan Ed. Hoornik, 2 2 april i 2.
p > P 94
3Sz

4 MI
DI-D3
4/5 M'-D3
5
M^
D'-D3
6 MI-D3
7
M^
DI-D3
8 MT-D3
9
MI
DI-D3
D I Sphinx p. 22.
,p
M 2 Typoscript D 2 , Querido-archief, H-56.
>
P I Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P2 Tweede roef D2 H-58.
p ^
D 2 Oude cr to amen y p. 1 8 .
^ ^ p 7
M3 Kopij D3 H-122.
van bloeddorst.
I I bloed-dorst.
fstrofeavitJ
p l ^
D3 Ve amelde gedichten, p. 482.
^ ^ ^ p 4
DATERING Vóór 22 april p I 942
LEESTEKST MI
ONTWIKKELINGSGANG In de eerste versie van ditedicht g M I zijn l passages p g verwerkt van twee ge-
dichten uit deeriode p vóór I 94 2; [427] 4 7`Nachtwind en ritseling' g en 48
2 `Koorts
weekt u los'. In de tweede versie D I -D3 is hetedicht g uitgebreid g met zes
reels regels, die eveneens ontleend zijn zijnaan de twee vroegere g gedichten. g Deze eze tekst-
verwantscha pwordt in de hiernavolgende g presentatie p aangeduid g door middel
van verwijzingen l g in de rechtermarge. g Om die reden zijn alle reels g van het
gopgenomen.
gedicht in de synopsis o .
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel M I -D3 Koorts
I MI-D3 Koorts weekt u los/- 482
i]
2 M' -D3 uit de aardkorst.82 4 2]
M I -D 3 Mij n mond is droog en goud
3 l g g
Gij zijt het vocht
dat in mij glijdt
uit deze flesch
de zoete cellulose,
waarmee de bloemstof van deneest
g
mijn
10 M I -D3 zich ment tot rust en rozen.
g
3S3
144, 47

I o I I M I -D3 stro ewit
I I M I -D3 Ik ben de tuberculose,
12 M I -D3 die u besmet
1 3 M' met een ontijdig, J g^ tweede leven.
D'-D 3 nati' J dig,
1 3/14 M I -D3 stro ewit
3 4
[De volgende regels ontbreken in M I.
D I -D 3 , r. 04)—(19):
(z4) D I -D3 Ik voel uw krulledos [482], jJ
05) D I -D3 tegen mijn lippen zweven.
(i6) D I -D3 Ik voel de vroegste vleugen [427], 3]
07) D I -D3 van over onze hoofden [E- [427], qJ
(i8) D I -D3 eerste woorden verwerven; [F— [427], JJ
0 9) D I -D3 de bijna uitgedoofde. [427], 6]
(r 9/z o) D I -D 3 [strofewit]
M I -D3 r. 14(20)-15(2*
I 420 M I -D3 Nachtwind en ritselingg E— 47^ 2 i]
15(11).M I -D 3 verhinderen het sterven. 47^ 2 2]
co COMMENTAAR I Op p 2 2 april p i 94 2 schreef Achterberg gaan Ed. Hoornik dat hij hijeen groot g aan-
tal nieuweedichten g had, ^waarvan hij dit gedicht g meestuurde `o 'opvoorwaarde,
dat je het onmiddellijk onmiddellijk verscheurt, ^ als het niet goed g is. Ik weet er zelf niets
van; van • laat het een toets mogen g zijn ^ voor die andere als het kan.' Het bij de brief
^
overgeleverde g handschrift (M') is gereproduceerd g p in Achterber ^kroniek I 4.I
(1 995 ),afbeelding 2. Zie verder 12.2.
2 Zie[47 47 2] `Ik bli Jmet
u verbonden', noot 2.
[494]
KLEINE KABBALISTIEK VOOR KINDEREN
OVERLEVERING M' Manuscript, p> collectieJ.B.W.Polak, H-17.
P I Proef Kleine kaballistiek voor kinderen, oors pronkelijk 1 collectie J. Vermeulen
H-22.
DI Sintels, ^ p. p 7
354

I M'
D2 Kleine Kaballistiek voor Kinderen.
P 2 Eersteroef Eersteproe D3, H-88.
Tweederoef p D3, H-89.
^
D3 Cr y to amen iii p. 226-228.
^ ^ p
M 2 KO Kopij i j D4, H- I 22.
D4 Ver amelde gedichten, p. 69 2-694 ^ ^ ^ p
.
DATERING VÓÓr 20 1Uni
11943
LEESTEKST MI
VARIANTEN EN MI a zw inkt ,p)
b potlood (in onbekende hand
CORRECTIES Pl a gedrukt ^ b typemachine Yp^ (J. Vermeulen), p potlood, > d bl inkt, > e zw inkt
P r a gedrukt ^ b ppotlood
,p)
M 2 a edrukt b potlood (in de hand van D. Wolthers
g
Titel MI a kleine kabbalistiek voor kinderen
b [ ] [kab] [a]1[listiek] [
P I -D I Kleine
D 2 Kaballistiek Kinderen
P 2-D4 kaballistiek I I kinderen
Opdracht M I[ontbreekt]
P' a I
b Voor Petertje
S
6
7
8
3SS
D I -D4 [ontbreekt]
deis 4vierkant manlijk J
PI a De ^ mannelijk
c [ ] [man][lijk]
DI
Dz
P2-D4
MI-PI
MI
PI
MI
Pl
Ivy _PI
MI-PI r.
S
mannelijk 1
manlijk 1
de 8 twee nullen op elkaar
p
a lacht maar lacht maar
b
destaat 7 appart pp
I apart
teen zijn stok verstard
g l
[die noot 4]

9
I0
MI-PI
M'-PI
hij zal wel heilig g wezen
wij wi hebben niets te vreezen
DI-D4 r.- Io :
S
(5)7 I -D4 de staat apart p
G D I -D4 teen zijn stok verstard
g 1
D hij I -D4 hij zal wel heiligg
wezen
(8) D I -D4 wij niets te vreezen
l
I -D4de 8 twee nullen op elkaar
(9) p
00) D I -D4 lacht maar lacht maar
z r MI-D2
P2-D3
M2
D4
12 MI-PI
DI-2
P2-D4
z4 MI-D2
P2-D4
16 MI-D2
P2-D4
18 MI-D3
Mz
D4
23 MI-PI
DI-z
33
3S6
P2-D3
MZ
D4
AP-D2
Pz-D3
M2
D4
M I -D4 , r. II -GI:
de S is laf en stijf
I I een manwijf
a
b [ I oud [wijf]
een weifelachtig wijf
I wijfelachtig I
heeft weinig om het lijf
blond kindje van de twintig
g
zo
maar huwt ze later alle tien
I I0
volkomen ongezien g
a
b het staat nog gte
bezien
o twee waar blijf l je
nou ?
o f
kom i to
a
b zeg [
het mag g in huis niet tochten
wringt g zich bij nacht in bochten
a
b in i oo0
(F M I -P', 7I
[F- M I -P I , 8J
M I -P I, 9]
(AM I -P I, mi
[^ M I -P I, IJ
[^ M I -P I, 6]

3 6 MI-D2
P2-D4
37 MI
PI
DI-2
Pz
3 8 MI
41
P3-D4
PI
DI-D4
M'-D3
MZ
D4
4 2 MI
PI
43 M'
PI
47
D'--D4
DI-D4
M' --D3
M2
D4
49 Mr
PI
DI-D4
Si MT-PI
DI-2
P2-D4
5 2MI
PI
3S7
DI-D4
20 is duizend weken
IooO
kun je dat ook uitrekenen
a
e 66[k]
ook
a
b 66[k]
a
c
o gevraagd een flink chauffeur
3 gg
I
bloed- en slagader
a I I
b [bloed] [ ]
kom niet nader
0
S o is oom frits
a I I
c [ ] F[rits]
I I
van rokken en satijn l
a
b 1 okken
wandelstok kerk
hij 1 is nog g kras goddome g
I
I potdome
I
Igoddome
90 nog

S3
M IIoo toch
PI toch
D I -D4 I I toch
M I -D 2 van een vuile turk met een geel gezicht
SS g g
P 2-D4 zo'n
56 M I I
en onze methusalem dan
PI a I Methusalem I I
c 1?
D1-2 I I
P 2-D4 1°
S7 M I -D 3 ik hoor j 1 e weet er weinigvan
M 2 a
D4
b daar weet ik toevallig ghet mijne 1 van
S S M Ihij noemde hijeen maand een jaar jaar om fijnJ
PT aiaarg dag
d maand
e maand l'jaar
DI-D4
6o M I wi' gaan alleen tot ioo kinderen
lg
P I a we
C Jo
DI-D4 I I kind'ren
61 M I -P 1 hoe bedonderd l'
e 't ook moog moot vinden
COMMENTAAR I De feitelijke datering g van P I -D 2 komt niet overeen met de chronologische g
volgorde van de tekstversies. P I gis later vervaardigd dan D 1 - 2 , maar vertegen-
en g
woordi t een oudere versie (vgl. noot en 4). In de synopsis is P I g g 3 4
om die
reden voór D I - 2 gp e laatst.
2 0 Op20 juni 1 1 94 943 schreef 3 Achterberg aan g Bert Bakker dat hij hij`een
"Kleine
kabballistiek voor Kinderen" 2 re g eli ge stro hen P ' geschreven g had, `die zich
misschien zou leenen (maar dit weet ik niet zeker) voor illustratie door de door
ljou ggenoemde Bantzi n ger.
... Nogmaals, van de waarde van dit vers ben ik
voor mezelf nieteheel g zeker. Zelfs in 't ggeheel niet...' Mogelijk gJ is MI afkom -
sti guit de collectie van Bakker of Bantzinger. g Een uitgave g bij de Mansarde
Pers is echter nooit verschenen. Zie verder 12.4.1.
3 De titels van ditedicht g en o S 'Sprookje' S p J zijn door Jan Vermeulen eno-
zijn g
teerd in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel Balans (zie 14.2). Later
overwoog g Vermeulen deze gedichten g in Morendo op p te nemen. Op p 7maart z 944
ried Achterberg g hem dit af ^ omdat de gedichten g niet uit de periode P tussen
3Sg

Afvaart en Eiland der ijel stamden. men. Een week later voegde g hij hier aan toe: `Dit
zijn"Spielereien",o 1 op z n hoo g st ; vooral o niet meer, dunkt je ook niet? Als we
dus us eenigszins eensg
kkunnen missen, mi n doe ik het veel liever niet.' Zie verder
4 Vanaf september 1943 943 correspondeerde p Achterberg g metJan Vermeulen over
een afzonderlijke,geïllustreerde 1
uitgave g van dit ggedicht. 0 p 1 l'uni 1944 944 gaf g hij
1 Vermeulen n toestemming es g het gedicht g bij de Molenpers p te laten verschijnen verschijne en
stuurde hij hij een niet overgeleverd g handschrift: `De kaballistiek schrijf schrij ik uit het
hoofd,dus bij eventueel drukken g graag g pproef.' Op p o a juli l 1 944 944ee heeft Achter-
berg g de pproef
(met ingeplakte illustraties door Jan Kloots ontvangen gHij (P I ). Hij
was enthousiast t over de uitvoering, g, twijfelde gnog over bepaalde p passages: p g
`18 2e regel g bevalt mij l niet. Weet mij l iets beters? "Familie vrijgevochten"? lg ..
Zou de N.S.B. me niet nemen op p "i 7"?' (Vgl. g r. 33 en r. o 3 . Tevens vroeg g hij:
ik heteheel g opdragen aan een kind? Ik weet een kind.' Op PI I augustus g
I1 944 verzocht hij Vermeulen de opdracht p `voor Petertje' 1 – waarmee het aan ge-
nomen zoontje zoontje van Bert Bakker is bedoeld – in de pproef aan te brengen. g Deze
opdracht p iis door doo VVermeulen
op p de keerzijde van het later vervaardigde g titelblad
getypt. t. De uitgave g is nooit verschenen. De pproef is in 1 986 in facsimile uit ggee
geven (Gerrit Achterberg, g, kaballistiek voor kinderen. Ed. R.L.K. Fokkema.
[Amsterdam, X4 1987]). Zie verder 12. 5 . en 22. 4.
5 Nadat Achterberg gp op 29 g943 december 1943 de kopij pl voor de bundel Sintels (D'
aan A. Marja 1 had ggestuurd, heeft de echtgenote g van Marja, 1^ G.A. Kuiper, p in
januari r' 1 944 een e rijmprent l p van dit gedicht g gemaakt. g Deze prent P (D 2) werd
[49 51
don door Marja 1 in eigen gp beheer uitgegeven zie voor een reproductie: Schrijvers J rentenboek
^ p 3 o . Zie verder I2..2. 4
6 Bid J voorbereidingen eg voor de Ver ^amelde gedichten g heeft Achterberg g overwo-
en r. 12 van dit gedicht g te veranderen. Op p de correctielijst voor de uitgave gave
noteerdehij: r hij: `reels I I en IS 2 worden: wijf de is een oud altijd
wijf heeft altijd
pijn p J in 't lijf?' Deze verandering gis niet in de kopij pl van D4 aangebracht. g Zie
verder 1.2.
S
7 In P 1 en D 2-D4 staat ditedicht g in de nieuwe spelling.
g Literatuur over hetedicht: g
Vermeulen, J., `Gerrit Achterberg. g Kleine kaballistiek voor kinderen.'
`DE KOUDEPUNTEN VAN UW DOOD'
OVERLEVERING M' Kopie manuscript, oorspronkelijk collectie C.A.B. Bantzinger, H-18.
p p^ p 1 g^
3S9
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H 2o > v.
D I Limiet
^ p. p 7.
P l Eersteroef P D2 ^ H-88.
P 2 Tweede proef D 2, H-89.
^
D 2 Cr to amen iii y p. ^ ^ p 37.
M 3 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Uer amelde gedichten, p.
^ g ^ p 394.

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Vóór 6 juli 1943
MI
Reekstitel [ontbreekt] > Kandinsky M2-D3
Y
Nummer [ontbreekt] > II M2 > I DI-D3
I koude punten > koude punten M2
lijn > lijn M 2-D3
5 J J^
COMMENTAAR I Tijdens Tijdens een bezoek aan de Mansarde Pers op p 6 Jjuli 1943 943 (zie 12.4.1) 4 heeft
Achterberg g dit ggedicht in het ` gastenboek' van C.A.B. Bantzinger g ggeschreven
M I . Het handschrift bevat de opdracht p `voor Kees Bantzinger' g en is geda
teerd `6 Juli 1943'. 943 Pas later heeft Bantzinger g bij het gedicht een illustratie e-
bij g g
maakt zoals hij op p 2 0 november 1943 943 aan Achterberg schreef: g `ik heb na langg
wachten nu ook je vers in het klachtenboek geillustreerd.' g Het origineel g heb ik
niet kunnen achterhalen. Het handschrift isere g produceerd
in Biografie, afbeel-
ding 53.
2 In M 2, afkomstig g uit het materiaal van de geplande gp bundel Embryo zie
5 i 7 .I ^is dit het tweede gedicht g van de reeks 'Kandinsky'. Y De andere twee
gedichten edichten zijn [487] 4 7 `Embr Yo' `Kandinsk Y i' en 44S `De ruimte die u verliet' >
`Kandinsk Y III' . Vanaf D' is de volgorde g van de gedichten g in de reeks
derd. Zie verder 19. 9
veran-
3 Zie[445] 44S ruimte, die u verliet' >> noot 3.
4 Literatuur over hetedicht: g
Piere, > J. de, `Van Kandinsky Y naar Achterberg: g het "duizendjarig l g rijk des unts".'
rijk p
6 `GIJ HEBT HET HOOG GEHEIM DOORBROKEN, HEERE JEZUS,'
49 1 ^ J
OVERLEVERING M I Kopie manuscript, oorspronkelijk collectie L.H. Fontein, H-19.
P p^ p 1 ^
360
M 2 Manuscript, uit correspondentie B. Bakker, ongedateerd.
p ^ p ^ g
M3 Manuscript, uit correspondentie R. Houwink, ongedateerd.
p ^ P ^ g
M4 Typoscript, collectie J. Vermeulen, H zo I.
, ^
D' Sintels, ^ p p. I 3.
D 2 Ene us ^ schreef in zand', ^ ^ p. p I 9.
D3 Ene us ^schreef in 't zand ^ 2 ^, p. p I 5.
PT Proef D4 ^ H-54.
D4- 5 Ene us ^ schreef in 't and ^ 3 -4 ^ p. p I S.
2 6
P Proef D 6, H9o. D6
^
En Jezus schreef in 't and i . i
^ ^ ^ p S.

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
361
P3 Eerste proef D7, H-88.
P4 Tweede proef D7, H-89.
D7 Cryptogamen III, p. 275.
M S Kopij D 8, H-izz.
D 8 Verzamelde gedichten, p. 600.
Vóór Io juli I
1 1943
MI
M5 a gedrukt, b potlood (in onbekende hand)
Reekstitel [ontbreekt] > Bekeering M4-DI
g
Nummer [ontbreekt] > II M4 > I DI
Titel [ontbreekt] > Bekeering M 2 D -D 8 2
g
2 Vader, , > Vader; M 2
2 Woord > woord M4
3 zonde > zonden M4
3 wezens, ^ > wezens, , M2, M4
6 misdadige, >
g ^ misdadige g – D I -D D 8
6 verdoemd. > verdoemd ;,
7 Maar > maar M3
8 mij. Nu > mij; nu M3
I o [regel kastla nt es > stro einat M 3_ D8
9 ^ ^^
Jo verdorren: > verdorren, , M4 > verdorren; P3-M5 a>
[verdorren]: M5 M b-D8
I I omgord, g ^ > omgord; g M 2 D I
> 2_ 8
I I geschoeid: g geschoeid. g M D
D
> 12 tweede tweeden DI-D8
> i
12 hand Hand D -8
I2 eboren g> geboren, s
z; in > uit M3-D8
M2-D8
I M I is een afschrift van ditedicht g door ^ Achterberg gg geschonken aan L.H.
Fontein de directeur van de Rekkensche inrichtingen. g Het manuscript p bevat de
o gdracht: `Voor Dhr. L.H. Fontein,persoonlijk. p 1 (op P zijn uitdrukkelijk
uitdrukkelij ver-
, maar als het vers niet goed g is, , is het niet geschreven).' g
(Zie de
re reproductie in Scha J vers prentenboek, ,pp. 26.) Volgens g Fontein heeft Achterbergg
hetedicht g in november I i 94 geschreven g `naar aanleiding gvan
een dagopening,
die ik voor de radio van de inrichting g een paar p dagen g tevoren had uitgesproken
naar aanleiding g van Openbaring p g 7verzen 13-17,met als boodschap: p een ieder
die zich bewust was van wat hij verkeerd had ggedaan, ^ kon op p vergeving g g reke
nen. Hetedicht g was in handschrift aan mij opgedragen. 11
Ik zei: "Als je dit kunt

362
schrijven, J ^ moet de laatste regel g niet zijn:.. J in het donker tegemoet, g maar:... uit
het donker tegemoet." g Zo heeft hij de reel g ook veranderd en even had ik de
illusie hem van de angst gp te hebben afgeholpen.' (Biografie,Gezien 3 35 de
datering daterin van M 2 (zie noot z moet de door Fontein ggenoemde
datum – novem -
ber 1941 94 – in twijfel ggetrokken
worden.
2 M 2 , een afschrifteschonken g aan Bert Bakker, ^bevat de opdracht: p `Voor mijn mij
• Bert Bakker die "De verdronkenen" schreef.' (Zie ook Achterbergg Uitgevers, ^ dl. 2 > p. 28-2 9^ , het handschrift is gereproduceerd g p in Maatsta I i
(1 963-1 964) [Achterberg-nummer], ^ ^ p79 789.) Op io p juli J '943 943 bedankte Bakker
Achterberg g voor het ggedicht: 'Je ggedicht ... is prachtig. p gIk werd er bewogen g
door. Bijna niet pLeopol
ubliceerbaar • te mooi, te zelf-vernederend om met Leo old
spreken). Alleen: de laatste regel g zou ik schrijven: schrijven
J ik U uit het donker tegemoet. g
Dat is de bekeerde, die het donker achter zich heeftelaten.' Achterberg antg
g
woordde op 12 juli i : `Laatste regel "Bekeering" is ten goede veranderd.
p l 943 g g g
Een ander ziet soms zóó, waar je zelf totaal overheen (of zoo) ziet. In dit
ggeval zou ik jokken, 1 ^ als ik er niet bij stil gestaan g had: maar uit het donker is, na
"uit Uwe Hand" toch te handhaven. Maar daarmee is een "bekeerde" niet
immer in het licht... (met dit vers sluit de "Balans").' Zie verder noot. 4
3 M3 is een ongedateerd g manuscri peg t geschonken aan Roel Houwink, met als
opdracht: p `voor Roel ^ als het een goed g vers is. anders is het niet gescre
h-
ven)'.
4 M4 is afkomstig g uit het materiaal van de gp geplande bundel Balans. Het gedicht g
staat – zoals Achterberg g op p i z juli 1 I 943 ook aan Bert Bakker schreef (zie noot
a) – vermeld in de inhoudsopgave pgg
van deze bundel (zie 14.1) Volgens een
aantekenin aantekening op M 4 is vervolgens g overwogen g het gedicht g in Heul op p te nemen
zie 16.1). Ook vroeg gAchterberg g op p16 oktober 1943 943 aanJan Vermeulen in
verband met de samenstelling g van E ur ydice Limiet: `Welke verzen deed je 1 er los
bij l (Nog g andere dan "Bekeering"? g I en II .' Het gedicht g komt echter in gee
• de inhoudsopgaven pg van gg
genoemde bundels voor (zie 18.0. Het gedicht
werd uiteindelijk lggebundeld
in Sintels. Zie verder zo.
5 In M4 vormt ditedicht g het tweede gedicht g van de reeks `Bekeerin g'
(het
eersteedicht g is 497 `Bekeerin g ' . In D' is de volgorde g van de gedichten g in
de reeks omgedraaid. g
6 Ditedicht g heeft Achterberg, g^ met [497] Bekeerin g en S i I Glazen-
wasscher' tot en met[ 5S 14] 4`Plateel' medio ^ 1 944 gestuurd g aan Gabriël Smit ter
publicatie ublicatie in Ad interim. Begin g augustus g i 944 schreef Smit dat de gedichten g in
de eerstvolgende g aflevering g zouden worden opgenomen, pg ^ al vond hij hijze
`niet
allemaal even sterk'. Deublicatie p vond echter geen g doorgang,vermoedelijk
vermoedelij
• de betreffende aflevering g van A d interim pas in juni 94S i verscheen, en
deedichten g inmiddels al in de bundel Sintels waren gepubliceerd. gp
7 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door S. Wiersma.
8 Typefout in M 4'
Yp ^ r. I 3: scha J dt i..v. p schrijd J

[497]
BEKEERING
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, , H 2o , I.
D T Sintels, ,p p. 1 4.
M2* Toevoeging,in in exemplaar p I
p ^ oorspronkelijk p 1 k collectie A. Morrien alleen
r. 1-16). 3
M3 Typoscript, uit correspondentie p . . Buskes, ongedateerd ^ g (alleen r. 13-16).
M4 Typoscript, uit correspondentieJ.J.Buskes, P^ gongedateerd.
MS Typoscript, collectie J. , Vermeulen, H-28.
M6 M Kopie pmanuscript, p, 18 augustus g 1 94 6 , H-33.
TTi d ^en taak 1 99p3•
oktober 1946,.
D 2 Ene us schreef in 't and I ^ ,pp.
zo.
D3 Ene us schreef in 't and 2 ^ ,pp.
16.
P I Proef D 4 ^H-54.
D4-5 Ene us schreef in 't ^ and 3-4 ,pp.
16.
P P2 Proef DD 66,
Ho. 9
D6 D En Jezus schreef in ^
^ ^'t and ^ P5.
16.
P3 Eersteroef p D7 H-88.
^
P4 Tweederoef p D7 H-89.
^
D7 Cr y to g amen rlr ,p p. z 76.
M7 Kopij 8 M Ko pl i D H-122. D8,
D 8 Uer ^amelde ^ gedichten, ,pp.
6o, .
DATERING VÓÓr I2 ) uli 1943 943 MI
Eind 1945/begin 94 I 6 MS
LEESTEKST MI
M 5 zie28
P3
INGREPEN MI Titel Bekeering g< Bekeeringg
M 5 1 7 is

Nummer M I r
I
6
8
D I -M4 Ir
MS-D 8[ontbreekt]
Titel MI-M4 [ontbreekt]
M5 -D 8 Triniteit
3
4
S
MI
DI-M4
MS-6
T
D2-D8
MI
DI-Dg
MI-M6
T-D8
MI
DI-Dg
M'
DI-Dg
God scherpt zijn wet op deze steen
P zijn P
Zijn
Z1ln
Zijn
Maar Jezus Christuseeft ons vis
g
visch
en droogt g de tranen van geween. g
en wijn l tot Zijn Zij gedachtenis.
M IHeeft een van beide zich vergist?
D I I Een I I Beiden Zich
M41 Eén
M 5
-6
beiden zich
T l een
D
2
-D
8
Een I I Beiden Zicht
Wij zijn een duister phenomeen p
fenomeen
het licht van den heiligen g geest. g
Heili Heilige en Geest.
eindigt AP]
8
D i -D r. –I2:
9
8/9 DI-D8stro ewit
9
D IHeilige Geest kom in het vers
9 g
M4
5-6
M o
T-D8
10 DI waarin Gij Drieën >
Een voor Een,
M4I I o Eén 1 1 Een
M5-T
I 1 gij ij drieën, een een, >
D 2-D 8 Gi Drieën, >
Een Een,
8
I I DI-D8 hetzelfde zit en ik alleen
1
364

12 D'-M6
T-D8
nog g zingende g van U verschil.
zin zingen end van U de woorden ben.
eindigt Dl]
g
2 8
M* -D r. 1-16:
3
1 2 I M 2* -D 8
stro ewit
3
1 3M i*-4
3 Heilige g Geest vervul het vers
MS
M 6 -8 D
1 10
14 M* Z-
4 3 zoo gansch g , dat er geen g porie ^ is
M4 I I vezel
M S0 -6 l 0
T-D8
s
1 M* -D die niet van Uw belevenis
S
16 M vibreert als van de liefde vleesch.
-6
M S0
T-D8
2
[Hier eindigen M 2* - 3]
g
4_ 8
M D r. 17-20:
7
16 I 7 M4-D 8 stro ewit
I17 m4-D8Moeder van Jezus is het vleesch
18 McD M D 8 Zuster van Christus is het vers.
I M4, Vader die in de hemelen zijt, 1,
M5 lo
M G -8 D
4_ 8
20 M D kome Uw koninkrijk.
l
COMMENTAAR I Zie [496] 'Gil. hebt het hooggeheim doorbroken, Heere Jezus,', noot 4 tot en met 6.
2 M 2* r. 1 33-16 zijn 1 door Achterberg gg geschreven in een exemplaar p van Sintels,
onder de colofon op P p [3i]. 3 Boven de strofe staat in de hand van Adriaan
Morriën, uit wiens bezit het exemplaar p afkomstig g is: `Bij te voegen op p. 1 '.
'Bij g pp 4
Het exemplaar p bevindt zich thans in privébezit. P it
3 M 3 en M4 heeft Achterberg, g^ eind I gestuurd aan ds. J. .
waarschijnlijk 94 S ^ g
Buskes in wiens collectie ze zich thans bevinden. Er iseen g directe reactie van
Buskes overgeleverd. g Wel reageerde g hij op de ontvangst g van de bundel En Je ^7s
schreef in 'tand ^^ waarbij hij dit gedicht 'prachtig' noemde i mei 1 . Later
waarbij hij g 9 947
herinnerde Buskes zich: `In 1945 zond g Achterberg mij "Bekeering gii" ii uit "Sin- -
36S

[498]
LEESTEKST MI
tels", aangevuld g met nog g twee strofen, vdie gelijk g l zijn l aan de laatste strofen van
"Triniteit". Hij noemde dit gedicht g nog g altijd "Bekeering g ii". Wat had ik graag g g
gewild g dat Achterberg g het "Bekeering g II" was blijven 1 noemen.' .. Buskes, es
`Triniteit',p 35.)
4 0 Op6 december I 94S stuurde Achterberg g een niet overgeleverd g manuscript p of
typoscript pt van dit gedicht g aan C. Rijnsdorp, 1 p hem benaderd had om deel te
nemen aan de oprichting p gvan een christelijk literair tijdschrift. tijdschrift. Achterberg gtwijl -
felde of hij J 'genoeg g g capaciteiten p voor zulk een ondernemen' bezat en zond ter
beoordeling g ditgedicht, `dat ik voor kort schreef. (De aanhef hiervan staat in
"Sintels".).' Op p I I december I 945 onderschreef Achterberg g de uitgangspunten
van het tijdschrift als volt: g `Komen geloof g en vers niet uit dezelfde Hand?
Zijn 1 bekeering g en gedicht g in laatste instantie niet hetzelfde? ("Zuster van
Christus is het vers...")'. Het tijdschrift 1 is nooit verschenen.
5 M 5 maakt deel uit van een verzameling g typoscripten, die an Vermeulen in
april/mei I 94 6 heeft vervaardigd g op pbasis van Achterbeis g manuscripten. p Zie
verder2.I. 3
6 Het origineel van M6 6
g heb ik niet kunnen achterhalen. Mogelijk heeft dit
manuscript p behoord tot de collectie van Bert Bakker. Het is gedeeltelijk g lgere-
p[ Ach
roduceerd in Maatsta I I (1963-1964)Achterber -nummer I.
terberg-nummer],
7 Zetfout in P3-D7 r.: S ijch ^p
i.p.v. Zich (in M7 door D. Wolthersgecorrigeerd),
7_ 8
zetfout in D D r. I : o i. .v o^ typefout in M S
4 ^ p ^^ p ^ r. I 7: in i, i.p.v. .v is; zetfout in
r. 20: Kome i. p.v
kome
8 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door D. O'Driscoll en door S. Wiersma.
9 Literatuur over hetedicht: g
Blom, N. van der, `De vis, symbool der oude christenen.'
Buskes, .. `Triniteit.'
Gier, J. de, Achterbeigs "Triniteit": Drieëenheid en drieëenheid.'
AARDRIJKSKUNDE
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie J. Vermeulen, >
H 2o > I.
M 2 Typoscript Cel > collectie P. . Meertens, > IÍ 2o IV. >
M3 Typoscript As l H- 3 6.
y ^
DATERING VÓÓr I2 uli I
J 1943
366
T Ad interim 3 december I 946 ^ pp. S3 o.
D I Voorbij de laatste stad'
J ^ p. p94.
D 2 Voorbij de laatste stad 2 , p. 112.
J ^ p
D 3 Blauwzuur, ^ ^ p p. 32. 3
D4 Ver amelde edichten 4 p. 992.
^ ^ ^ p 99

VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[ 499] TAAL
Reekstitel [ontbreekt] > Asyl Y T
Nummer [ontbreekt] > Iv T
Titel Aardrijkskunde > Geologie g M3-D4
7 eenmaal eenmaal, ergens g , > eenmaal er ens g M 3 -D4
I Voor ditedicht g zijn zijnverschillende mogelijkheden gl overwogen g voor opname p
in een bundel. Hetedicht g staat onder , de titel `Aardrijkskunde' 1 vermeld in de
inhoudsopgave pg van Balans (zie 14.1). Blijkens een aantekening g op p M I een
door VJan Vermeulen vervaardigd g typoscript, was het vervolgens g de bedoelingg
hetedicht g in de geplande gp bundel Heul op p te nemen (zie 16.0. Uiteindelijk Uiteindelij is
g ondergebracht g in Cel, ^ zoals ook door Vermeulen op p M' is aan gete
kend. Zie verder 5 16.2.
2 Zie[450] 4S `Ika ^iedere moren g ten g ronde' , noot 3.
3 In Voorbij de laatste stad I ^ -2 staat in de inhoudsopgave pg als bronvermelding gde
publicatie in Ad interim.
4 Ditedicht g is vertaald in het Duits door L. Kunz en H.J. Schadlich en in het
Engels g door M. O'Loughlin. g
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, , H-20,1.
M 2 Typoscript Cel > collectie P. . Meertens, > H 2o > Iv.
M3 TyposcriptA s y l H-36.
^
T Columbus 2 lj anuari februari 1 947), 947 ^ p. p Io8 .
D' Blauw ^ uur ^ p. P 28.
D 2 Ver ^amelde gedichten g 4, ^ P 987-988.
DATERING VÓÓr I2 ) ull I1943
LEESTEKST MI d
VARIANTEN v EN M' a typemachine, Yp ^ b p ^ p ^ P
-
CORRECTIES J. Vermeulen)
M3 a typemachine, Yp^ b potlood p (aangebracht g na T)
Titel M' a God de , menschen en ik
b Heul ^ie
noot 2 en
d Taal
M2
M3-D 2 Spreekuur p
367
potlood, c bl potlood, d potlood (b-c in de hand van
3]

Motto MI a [ontbreekt]
d Voor doktoren
d v[oor]
enrofessoren p in ziel e en e taal
M 2 Voor
M3-D 2 voor
I MI -T
D1-2
7
I2
Ij
MI-2
M3-D2
MI-3
T
DI-z
MI
M2-D2
14 M`
M2-T
M3
DI-2
(ZO)zt MI
MZ-D2
(23)24 MI-T
DI-2
COMMENTAAR
368
God in den hemel, beesten van menschen
de
een woord uit een vreemderammatica:
g
i I oude I
Een ziedende eb en vloed
onmacht en haat teen deze doven
g
I dooven,
[De volgende regel ontbreekt in M I a.]
M I b-D 2,
^ r. I14:
b die alleen in hun hooge hoed gelooven
g g
I
b [ ] witte bef [
M I -D 2 r. I 1 – 2 2 :
4 S 3 4
verhind'ren de be ri mate heid
gp g
verhinderen
teen den roover, die het slacht.
g
de
I M I is een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van dit ggedicht.
De D auto -
risatie van M I fasen a-c is onduidelijk (vgl. g noot 2),reden waarom M I fase d
als leestekst is afgedrukt. g
2 0 PM
I noteerde Jan Vermeulen naast de titelvarianten: `titels van Han Hoekstra
' en onderaan het blad: `Gulden Winckel'. Mogelijk g l is dit ggedicht dus afge- ge
staan aan Han G. Hoekstra, terublicatie p in Den ^gulden
winckel. Nadat de laatste
afleverin van tijdschrift94 dit tijdschrift(april/mei I 2 was verschenen, ^vroeg gAchterbergg aan Ed. Hoornik: `Had je er ook aan de G. Winckel afgestaan? g Zijn lZi'
die te ach
-
terhalen?'Brief 8 augustus g I 94 2, Hierover zijn zijnverder geen g gegevens g g bekend.
Zie verder 12.2.
3 De titelvariant `Heul' in M I (fase b) is mogelijk g l een aanduiding gvan de ge
-
plande bundel Heul (zie 16.I . Het gedicht g staat, onder de titel `Taal' 'Taal', ook

500 FOTOGRAFIE
vermeld in de inhoudsopgave pgUiteindelijk van Balans (zie 14.1). Uiteindelijk is het gedicht g
ondergebracht g in Cel. Zie verder 16.z.
4 Ditedicht g was één van de gedichten g die Achterberg g eind I 94S ter publicatie p
had afgestaan g aan Semaphore (zie 44z 'Inktzwart ^ loover loot over g ri' J^e
aden'
noot. 4Op december p 7 I 6 vroeg 94 Achterberg g Hans g Roest dit gedicht g bij bijde
redactie terug g te vragen, gs omdat hij het elders kon publiceren. p Vervolgens g
stuurde Achterberg g op 8 januari I een niet overgeleverd manuscript of
p januari 947 g p
typoscript van dit gedicht g aan Jan Vermeulen: "'Spreekuur" p gaat g hierbij, 1^met
opdracht. p Mocht jjij
i een betere titel vinden, dan houd ik me aanbevolen. ...
Vind je verder dit vers ggeschikt voor Stols?' Achterberg g heeft het g gedicht ech
-
ter niet afgestaan g voor het `Liber amicorum A.A.M. Stols'. Op pi z januari januariI
947
schreef hij hij Vermeulen dat deze over het gedicht g kon beschikken. Het gedicht g
werd, samen met twee andereedichten g ,gp gepubliceerd in Columbus. Zie verder
3 2 .2.2.
5 Ditedicht g is vertaald in het Spaans p door F. Carrasquer. q
6 Literatuur over hetedicht: g
Honders, A.C. 'Salvum me fac deus.'
OVERLEVERING M I Manuscript, uit correspondentie C.A.B. Bantzinger, ongedateerd.
p ^ p g ^ g
D I Sphinx p. 8.
,p
M2 Typoscript D 2 Querido-archief, H-56.
D 2 , >
P T Eersteroef p
D 2,
^ H-57.
P 2 Tweederoef p
D 2,
, H-58.
D2 Oude cr to amen p. I y g ,p 76.
KopM3 Ko i' D3 H-I22.
^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. 47 I.
DATERING VÓÓr augustus I
g 943
LEESTEKST MI
INGREEP 2 vereelt. < vereeld.
VARIANTEN EN
CORRECTIES
6 M'
369
D'-D3
Mijn armen pasten nog om je heen
1 p g 1
M'n
[De volgende regel ontbreekt in D I -D3]

8 MI
I2
I)
13 MI
MI
DI-D3
(I 2) DI -D3
COMMENTAAR
[501]
MI , r. 8:
voorgoed verloren geraakt;
g g
M I -D3r.9(8)-14(13):
^
zoo in deebeurtenis g vastgehaakt g
I hetebeuren g ;
tot eenzelfde negatief gemaakt
g g
I De datering g van Soo Toto grafie' g tot en met S3 o 'Etalage' g is gebaseerd g oop
deublicatie p eschiedenis g van Sphinx. Zie verder 13.i.
2 Achterberg g zal M I aan C.A.B. Bantzinger g hebben ggestuurd
in verband met de
illustratie illustraties voor Sphinx DI ^ waarin dit ggedicht door Bantzinger g is geïllustreerd
g
zie 1 3 .1). Het manuscript p bevindt zich thans in privébezit. p
GRAMOFOON
OVERLEVERING D I Sphinx ,p.
I I.
M I Typoscript DD 2 , uerido-archief, > H- 5 6.
P l Eersteroef p D 2, H-5 7 .
^
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D 2 Oude cr y to ^ amen ,p p. I 78.
M 2 Kopij p D3 H-I22.
l ^
D3 Ue amelde ^ gedichten, g ^ p. p 473.
DATERING VÓÓr augustus g I1943
LEESTEKST DI
VARIANTEN EN M2 aedrukt g b ^ rode ballpoint p (in onbekende hand)
CORRECTIES
COMMENTAAR I Zieoo S Toto grafie', g noot I.
Sot
Titel Gramofoon > Gramofoon M 2 a > Gra mm ofoon M 2 b-D3
STANDBEELD
OVERLEVERING T B. Aafjes, Gerrit^lchterber g. De dichter van de sarco haa g. Aanteekeningen ^ bij
^i n oë ^ie. 's-Gravenha g^ e 1943], 943^p p. 8.
370

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[5031
DI
M'
PI
Pz
D2
M2
D3
ÉTALAGE
Sphinx ,pp.
12.
Typoscript D 2 } Querido-archief, ^ ^I S 6.
Eersteroef p D 2, ^ II S7.
Tweederoef D 2, H-58.
p ^
Oude cr y to ^amen ^ p. p I 79.
Kop i'D ) 3 H I22.
^
Uer amelde ggedichten, ^ p . 474.
Vóór augustus g I1943
T
I o eknakt' > geknakt,' DI
g ^ g ^
I 1/12 een stro ewit > stro ewit DI-D3
^
I Zieoo S `Fotografie', g noot i.
2 Ditedicht g is voor het eerst gepubliceerd gp in Bertus Aafjes' l essay Y De dichter h
van de sarco has dat werd uitgegeven door de Mansarde Pers. De guitgave
ave ver
scheen begin g december I 943 . In verband met de herdruk van het essay Y in
Cr y to ^amen vroe gAchterbei g O Io p mei I 6 94 aan A.A.M. Stols: `Moet het vers
"Standbeeld" in de studie van Aafjes gehandhaafd g blijven, l als voorrede tot
Yp gamen, to nu het ook in "Sphinx" p staat?' Het gedicht edicht is niet uit de inleidindinggeschrapt.
p De tekst is identiek aan Ten wordt hier verder buiten beschou-
win gelaten.
In D I is ditedicht g geïllustreerd g door C.A.B. Bantzinger. g
4 Ditedicht g is vertaald in het Chinees door M. van Crevel, ^ in het Engels g door
P. Boyce(2x),G. Y Dierick,J.S. Holmes(2x),A. van den Hoven, M. Jacobs, B.D.
Kin stone R. Kooistra, R.P. Meijer x J. Michielsen, M. O'Loughlin en A.
Rich(2X),in het Russisch door E.V. Vitkovskij, in het Spaans door F. Carras-
quer (7x) 7 en in het Zweeds door L.H. Svensson L. Sóderberg
.
5 Literatuur over hetedicht: g
Donker, A. `Standbeeld.'
OVERLEVERING D I Sphinx, ^ p. i. S
M I Typoscript D 2 , Querido-archief, ^ H- 5 6.
Pl Eerste proef D 2 ^,
H-57.
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
371

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
D2 Oude cr y to amen p. 1 81.
^ ^ p
M 2 Kopij D 3 H I 22.
Pl ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ P p. 476. 47
Vóór augustus g I1943
DT
Titel Etalage > Etalage MI-D3
COMMENTAAR I Zie[500] S Toto ggrafie',
noot I.
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
372
FOXTROTT
PI Proef D I oors oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, H-2 .
^ p 1 ^ 9
D' Existentie, ^ p. p 54.
P 2 Eersteroef D 2 , H-88.
p ^
P3 Tweederoef D 2 , H-89.
P ^
D2 Cr to amen III, p. I 8.
y g ^ p s
M Kopij HI 22.
P1 ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 8.
^ ^ ^ P59
Vóór augustus g
11943
DI
8 – en

DATERING
LEESTEKST
Vóór 18 augustus g
11943
MI
INGREPEN 7
9
22
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I
3
S
7
MI
DI-D4
MI
D I -D4
MI
DI-PI
D2-D4
Ap
DI-D4
8 M'
D',-D4
II
I2
MI
D I --D4
MI
D'-_D4
SPROOKJE
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H 2o VI. >
D I Meisje, . [7-8]. p 7
373
P l Proef D 2, oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, H 2.
^ p 1 ^ 9
D 2 Existentie, p. 8–
^ p S S9.
P 2 Eersteroef D3, H-88.
p ^
P3 Tweederoef D3, H-89.
p ^
D3 Cr to amen III y p. 162-1 6 .
^ ,p 3
M 2 Koi'D4 H122. pl D4,
D4 Verzamelde gedichten, p. –
^ ^ ^ p 5 93 594.
koningin. < koningin
g g
nature < nature.
baar. < baar [papiereinde]
Toen ik haar voorlas van de kleine Muck,
den kleinen
en zoo dichtbij 1 dat ik niet kon verroeren.
I I zóó
een eerste wil onmachtig te verduren
g
En zijn terstond getrouwd, g ^ Koning g en koningin. g
konin koning I I
Geheel het bontgebeuren g kreeg glzijn menschelijke zin.
menschelijk
menschelijken
Zij heeft oprecht P en koninklijk koninklij geschreid
I I ,
wijl een van hare pg pages viel al in de strijd. strijd
[De volgende reels ontbreken in M I:
g g

D I -D4 r. 03)–(14):
I DI-D4 Een troubadour kwam aan het haardvuur teeder zingen
3 g
I DI-D4 romances, nooit gehoord. Een buidel gelds ontving hij.
4 ^ g g gl
(14/1 5 ) D I -D4stro ewit
r3 MI
(I S) D'-D4
I5 MI
07) DI-D4
16 MI
(z 8) DI-D4
Ió mI-PI
(zo) DZ-D4
(21) DI-D4
(zz) DT-D4
(22 /2 3) DI-D4
Des nachts in kameren is heterucht vernomen
g
Maar ook de heksen rijden door de lucht .
Dan slaakt de hooge vrouwe zoo menig diepe zucht.
g g p
dan
Tegen de avond werd hij in de slotpoort opgehangen.
g l p
den
[De volgende regels ontbreken in A11.11
D I -D4 r. (21)–(22):
Dat van de tinnen de klaroenen schallen:
heden is de vorstin van eenenrins bevallen.
p
[strofewit]
M I -D4 r. 19(23)-22(26):
I MI De heer gemaal ging eenen kruistocht varen
9 g gg
(2 3 ) DI-D4
3
zo MI men heeft hem weergezien g na negen g volle jaren.
1
(24) 4 DI-D4 Men
21 MI Toen leefden zij nog g lang g en ggelukkig g bij bij elkaar
(2 5 S ) DI-D4 met
22 MI waarna zij zijn gestorven en begraven op een baar.
J zijn g g p
26 DI-D4 I I ze
COMMENTAAR I Op 0 18 augustus g I 943 vroeg g Achterberg g aan Jan Vermeulen: `Als je dat z. g.
"Sprookje" nog no hebt voor mo mogelijk elijk illustr.? Niemand anders laten lezen en
bewaren, ^g graag.' g Op p M I heeft Vermeulen onder andere aangetekend: g `Nieuw'
en: 'origineel g heeft Bert Bakker'. Wellicht heeft Achterberg g het – niet over ggele
verde – origineel g aan Bakker afgestaan g teneinde het gedicht g te laten illustreren
374

door C.A.B. Bantzinger gOp zie 12.4.1). 3 0 1o juli 1944 944 – dus na de publicatie p
van ditedicht g in de uitgave g Meisje J (zie noot 2) – opperde pp Achterberg g tegen-
over Jan Vermeulen nog g de mogelijkheid gj het gedicht g te laten illustreren door
Jan Kloots en het samen met[494] kabbalistiek voor kinderen' (zie
aldaar, nootuit 4 te geven. g Ook dit plan p vond geen g doorgang. Zie verder
12.4.5.
2 0 Op18 maart 1 944 vroeg g A. Marja l Achterbergg om 'een een tiental enta verzen 'waar-
van hij l een clandestien uitgaafje g wilde maken. Het is niet bekend wanneer
Achterberg g zijn bijdrage heeft gestuurd. In Meisje zouden vier gedichten r-
zijn l g g J g d wo
den opgenomen: dit gedicht, io `Het meisje en de tijd', [ 5 21] `Cherubijn' en
pg g ^ Smeisje 1 ^S 1
22 `T iste'. Zie verder 12. .
S Yp 4 3
3 Jan Vermeulen heeft overwogen dit gedicht in respectievelijk Balans en
g g p 1
Morendo op p te nemen (zie 494 `kleine kabbalistiek voor kinderen', noot 3).
Uiteindelijk werd het ggebundeld in Existentie, ^ ook al had Gerrit Kamphui p ls
Achterberg g in verband met de samenstelling gvan deze bundel geschreven g dat d
ditedicht g naar zijn zijnmening g`uit de toon van het geheel' g viel 18 november
1945) 94S . Zie verder 2 4.1.
4 Zetfout in D3-D4, r.: 3^ o i.p.v. i..v zo;
^> zetfout in P I -D 2 r. 99: werden i, i.p.v. .v werden
wij
06 'ERBARMELIJK GEBOREN '
S J
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
375
MI Typoscript Cel collectie P.J. Meertens, H 20 Iv.
M2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H 20 III.
D Achtergebleven g ^gedichten, ^ pp.
1 8.
Vóór i8 augustus g 11943
MI
2 zijn 1
> een D
7 geborgen > geborgen, ebor en M 2-D
I De datering g van dit ggedicht tot en met 5 o8 Vanmorgen ^ heb ik hemzien ^ fietsen
door de lanen' isebaseerd g op pde ontstaansgeschiedenis g van de bundel Cel. Zie
verder 16.
2 In het typoscript van de bundel Cel M I staat bij bijdit gedicht g in potlood p een
vraagteken g (zie 16.2. In de inhoudsopgave pg van het bundel ^p oscri p t As yl
komt een titel `B.W' voor, waarmee waarschijnlijk ll dit gedicht g is bedoeld. Deze
titel werd later door Achterberg g doorgehaald, g ^met de aantekening g'vernietigd'. gd Zie verder1.2 3 1.2 en 31.4.2. 3 4

3 M 2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd afschrift en is afkomstig uit het
g g
materiaal van de bundel Cel (zie 5 i6).
0 `0 BLINDE MOL DIE MOEITE'
S7
OVERLEVERING, M Typoscript Cel collectie P. . Meertens, , H 2o ,IV.
DATERING Vóór 18 augustus I
g 943
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie[506] S `Erbarmeli J k g geboren; >> noot I.
2 In het typoscript van de bundel Cel M I staat bij dit gedicht g in ppotlood
een
vraa gteken (zie 16.2. Het gedicht g werd vervolgens g niet opgenomen Pg in het
bundelt yposcri pt van As yl en bleef tijdens Achterbergs g leven ongepubliceerd.
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
`VANMORGEN HEB IK HEM ZIEN FIETSEN DOOR DE LANEN'
M I Typoscript Cel > collectie P. . Meertens, > H zo IV. >
M 2 Typoscript As l H-36. y ^
T Erica 2 (mei 1947), 947 p. ^1 p 92.
D I Blauwzuur,
p. 20.
^ ^ p
D 2 Verzamelde edichten 4 p.
^ ^ ^ p 979.
Vóór 18 augustus g 11943
MI
M 2 a typemachine, b anilinepotlood, c potlood (c aangebracht na T)
YP ^ P ^ p g
Reekstitel MI [ontbreekt)
M2 a Directeur
T [ontbreekt]
Mz c ^ 1 [–> Titel]
DI2
Nummer M I[ontbreekt]
M 2 a I
376
T [ontbreekt]
M 2 c [doorgehaald]
D I - 2ontbreekt

Titel M I -2 [ontbreekt]
T Directeur
M 2c [Directeur]
D'-2
M 1 omdat hij mijgevangen houden kan
4 hij l gg
M 2-D 2 I I °
M I - 2 zoolang hij wil, want duizend wegen leiden
5 g hij g
T zo lang
D I - 2 zolang
12 MI systeem Y van kaarten dat zijn zijn kasten torscht.
a
a
b
tafel
T-D2
14 MI mensch met het eenige tekort:
4 , g
M2-D2 I l0
I
I 5 MI-2 dat hij mij zóólan g zal ggenezen
T I I me zó lang
DI-2 I mij zolangg o
i6 M I -2 tot ik miji op hem stort.
p
T I I me
M 2c tot ik een ander word.
D1-2 I I
(= Reekstitel]
COMMENTAAR I Zie[506] S 'Erbarmelijk ^ g geboren,' >> noot 1.
2 Volgens g L.H. Fontein – directeur van de Rekkensche inrichtingen, g^ en waar Ach-
terber gvanaf juli 1 1 1 94werd verpleegd – heeft hij hij Achterberg g geadviseerd g de
laatste regel g van dit gedicht g te wijzigen J g (zie Biografie, ^e^ ra 6– De de-
p. 34 347 .veran
rings g echter pas p veel later (in ieder geval g na mei 1 947 door Achterberg g in het
typoscript van de bundel As ygl
(M 2) aangebracht.
3 In het bundelt Ypp oscri t van As y l (M 2) vormde dit gedicht g het eerste ggedicht
van de reeks Directeur'. De reeks bestond verder uit [6 3 2]`Directeur' en een
onbekendedicht. g Vanaf M 2, ^ fase c is het reekskarakter van de gedichten g op-
geheven. g Zie verder 31.2 3 en 31.4.1. 3 4
4 In eerste instantie heeft Achterberg g dit ggedicht p op 4 m ei 1 94 6 ter publicatie p
af afgestaan g aan De Vlaamsche g^ gids, maar daarin werd het uit ruimtegebrek g niet
opgenomen. pg 0 p 27 7 februari i 947 stuurde hij het gedicht, g samen met enkele
andereedichten g aan ^ A. Marja 1 voor Erica. Op p de brief tekende Marja l aan:
Door Doorgezonden: g Directeur 1 [en] Paviljoen' (zie ook 177 `lei Wij ^nn volslagen g
idioten' noot. 3Hieruit kan worden afgeleid g dat Achterberg gook
een van de
andere twee Directeur'-gedichten g had gestuurd. g Omdat alleen dit gedicht g werd
geplaatst, e laatst zal het reeksnummer in Tzijn 1 vervallen.
5 Vanaf T staat ditedicht g in de nieuwe spelling.
6 Zetfout in T r. i: Van morgen g i, p.v Vanmorgen ^
377

[50 9]
S9 ZAL NU IN HET HUIS DE STILTE ZIJN'
J
OVERLEVERING M Manuscript, collectie J. Vermeulen, H zo iI.
DATERING Vóór oktober 1943
LEESTEKST M
g
aal van Eur ydice
Limiet. Zie verder I5.3.
, g
2 Eind I943/begin I 944 heeft Achterberg g dit ggedicht en [446] 44 `Het donker, dat u
dekt,' samengevoegd tot één gedicht g ^ S3 o `Distantie'.
COMMENTAAR I M is een door Jan Vermeulen vervaardigd afschrift afkomsti uit het mater
[5I 0] HET MEISJE EN DE TIJD
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
378
MI Manuscript, p ^uit correspondentie p H. Roest, ^ z 7 maart I1944.
D I Meis
^^ é p. p [5-6].
S
P l Proef D2, ^ oorspronkelijk P 1 collectie J. Vermeulen ^ H-29.
D 2 Existentie, ^ p. p 4 6– 47.
P 2 Eerste roef D3, H- 88.
p ^
P3 Tweederoef D3, H-89.
P ^
D3 Cr to amen Hi, p. I z- 1 .
y g ^ p S S3
M 2 Ko Kopi' D4 ^ H-I zz.
D4 Ue amelde gedichten,
^ g ^ pp. 53 5 8 3-5S4 84.
Vóór 6 oktober 1943
MI
Titel Het meisje en de tijd > Het Meisje en de tijd l D I
Ondertitel [ontbreekt] > Bij 1 een beeld van Wi'nants 1 P I -D4
I toe: > toe; D2
6 uzelf > u zelf PI-D4
z6eheel g >geheel, DI-D4
I 0 Op6 oktober 1943 943 schreef Achterberg aan g Jan Vermeulen dat hij hij 32 3 nieuwe
gedichten g geschreven g had, ^ `o.a. Het meisje en de tijd; 1^ bij
een beeld van
Wijnands' l>p7
(zie Achterberg-Uitgevers, d l. 1 1 . Het valt niet met zekerheid te
zeggen gg op p welk beeld van E. Wijnants 1gedicht
(18 78-1 964)dit edicht gis geinspireerd. p

zo `Het meisje en de tijd' M I collectie . Carton
S 1 1,
379
.m+•w^e.Ypmr .;...,.x ,.:,:^ ^`-^'. `4"^*e
.::x:_a WW.

j I I GLAZENWASSCHER
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
Achterberg g was in het bezit van Wi Jnants album, ^ een uitgave g met losbladige g af
beeldin gen van Wijnants' l beelden en beschrijvende 1 tekst van Charles Besnard
(Antwerpen/Leiden, 94 I 2 . Zie ook: T. van Deel, ^`Een wrak van plastic', lastic'
en A. Middeldon p^ De wereld van Gerrit ^^ p. p I2 7–I28.
2 Ditedicht g heeft deel uitgemaakt g van het concept p van de bundel Existentie,
dat Achterberg g begin g 1944 944 ter beoordeling stuurde g aan S. Vestdijk. In zijn > brief
van 2 S januari januari1944
944 noemde Vestdijk ditgedicht g `een van de allerbeste'. Zie
verder ][7.2.
3 MI heeft Achterberg g aan Hans Roest gestuurd g in verband met de uitgave g van
een rijmprent l p (zie [421] 4 `Schaatsenrijder', 1^ er noot 2 en 33). Het bevat de opdracht p
`Voor Hans Roest in Dordrecht' en isedateerd gp
'27-3–'44'. Het manuscript is
geillustreerd g door C.A.B. Bantzinger. ger
4 Zie[505]'Sprookje', S p 1^ noot 2.
5 Zetfout in P z-D3 r. 6: mij. i..v i.p.v. mi J^ (niet gecorrigeerd g g in MM2). 2
D I Sintels, p. 7.
D z Hoonte, p. 26.
P l Eerste proef D3, H-88.
P 2 Tweede proef D3, H-89.
D3 Cryptogamen rrr, p. i88.
M Kopij D4, H-izz.
D4 Verzamelde gedichten, p. 655.
Vóór 29 9 december i1943
DI
[512] DORP
OVERLEVERING DI Sintels, p. 9.
380
vleu elsla > hemelvaart D 2-D 4
4 g g
I De datering g van SI I `Glazenwasscher' tot en met S 20 'Daemon' is geba
seerd op P de publicatiegeschiedenis p g van Sintels. Zie verder 20.
2 Zie [496] 49 `Gij J hebt het hooggeheim gg doorbroken, ^ Heere Jeus,', , noot 6.
3 Dit gedicht is vertaald in het Engels g door J. Brockway Y enJ.S.Holmes (5x). S

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
{5131
D2 Hoonte, p. 15.
P l Eerste proef D3, H- 88.
P Z Tweede proef D3, H-89.
D3 Cryptogamen III, p. 177.
M Kopij D 4, H- i22.
D4 Verzamelde gedichten, p. 644.
Vóór 29 9 december i1943
DI
Titel Dorp > Waterval D2-D4
COMMENTAAR I ZieI SI
`Glazenwasscher' noot 1.
2 Zie[496] 49 'Gij Ji hebt het hooggeheim g^ doorbroken, ^ Heere Jezus,', ^ , noot 6.
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
381
MEREL
DI Sintels p. I 6.
,p
P l Eersteroef D 2 , H- 57.
P
^
P 2 Tweederoef D 2, H- p
^ 58.
D2 Oude cr to amen p. 118.
y ^ ,p
M Kopij D3 H I22.
P1 ^
D3 Verzamelde gedichten, p.
^ g ^ p 359•
Vóór 29 9 december I1943
D I
vo elkeelen > vo elkeelen P I -D 3
4 g , g
I ZieI SI
`Glazenwasscher' noot I.
2 Zie[44996] `Gij J hebt het hooggeheim g^ doorbroken, ^ Heere e us' > > noot 6.
3 Ditedicht g is vertaald in het Duits door H.J.Sch^dlich ^in het Engels g door
M. O'Loughlin g en in het Spaans p door E Carrasquer q (3x). 3
4 Literatuur over hetedicht: g
Perre, R. van de, `Merel.'

[5141
PLATEEL
OVERLEVERING D' Sintels p. I 8.
,p
D 2 Hoonte, p. o.
^ p S
P I Eersteroef D3, H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D3, H-89.
p ^
D3 Cr'toamenlll .2 I .
.^ ^ ^ p. 3
M Kopij D4, H-122.
p l ^
D4 Uer amelde gedichten, p. 6 .
g ^ p 79
DATERING Vóór 29 9 december I1943
LEESTEKST DI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Ondertitel (Wassenaar) > [ontbreekt] DZ -D4
COMMENTAAR I In de zomer van I 943 hebben Achterberg g enVermeulen versc verschillende wan-
delingen g ggemaakt op p het landgoed g Duinrell bij bijWassenaar. Vgl. g Achterbergs g
brief aan Bert Bakker van io juni 1 194 943(Achterberg-Uitgevers, 3
dl. i > p 45 . `De
gele ele tram' v g1. r. I was destijds destijdsde benaming gvoor de gele g trams van de
Haa gsche Tramweg-Maatschappij die o.m. op o het traject l Den Haag-Wassenaar-
gWassenaar
-
Leiden reden.
2 Zie S i I `Glazenwasscher' noot i.
3 Zie[496] 49 'Gij J j hebt het hooggeheim g^ doorbroken, ^ Heere e us' ^ , noot 6.
[51 51 INDICHT
OVERLEVERING D I Sintels, ^ p. p I 9.
P I Eersteroef p D 2 , ^ H. 57
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H- 58.
D 2 Oude y cr to g amen ^ p. p I zo.
M Kopij p D3 H I zz.
l ^
D3 Uer amelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 36i. 3
DATERING Vóór 29 9 december i1943
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I ZieI SI
`Glazenwasscher' noot 1.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin g en S. Wiersma.
3g2

{5 161 WATERTOREN
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
{5171
DI Sintels p. 2 I.
,p
D 2 Hoonte, .I .
^ p 7
P I Eersteroef D3, H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D3 H-89.
p ^
D3 Cr to amen Hi, p. I .
y ^ ^ p 79
M Kopij D4 11-122.
p J ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 6 46.
Vóór 29 9 december i1943
D'
3
den > de Dz-D4
I Zie1I `Glazenwasscher' noot i.
S
GLOBE
OVERLEVERING D I Sintels, ^ p. p 2 3.
MI* I Manuscript, in exemlaar p I
p ^ ?ggem
oorspronkelijk collectie M. van Loggem.
P I Eersteroef p D 2 H-5 7 .
^
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H-5 S 8.
D 2 Oude y cr to ^ amen ,pp.
122.
M 2 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Ver amelde ^ gedichten, g ^ p33 p. 363.
DATERING Vóór 29 9 december i1943
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I ZieII S `Glazenwasscher' noot 1.
2 Zie 116 'Kleine ^ Ode aan het water f noot 2.
3 Schrijffout in M I*
l ^r. 3: paralellen i. i.p.v .v parallellen
Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. 1
3g3

[5 18] S KLOK
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
DI Sintels, ,p p. S2
.
P I Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P 2 Tweederoef p D 2, , H-58.
D 2 Oude y cr to ^ amen ,pp. I2 3.
M Kopij p D3 H-12 2.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p34 364.
Vóór 29 9 december I1943
DI
M aedrukt b potlood (in de hand van D. Wolthers
g ,p)
I daalt > daalt M a> daal t • M b-D3
6 eenderlei, > eenderlei, M a enerlei, M b-D3
, ,
COMMENTAAR I ZieI 5 I `Glazenwasscher' , noot i .
[s19]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
CODE CIVILE
M I Manuscript, p, collectie J. Vermeulen, , H 2o , VI.
D I Sintels ,p.28.
D 2 Hoonte ,p . 55.
PT Eersteroef p D3 H-88.
^
P 2 Tweederoef p D3 H-89.
^
D3 Cr y to ^ amen rrr ,pp.
2I 8.
M 2 Kopij pl ^I22. D4,
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ,p .648 .
Vóór 2 9 9december
i1943
DI
Af' a-b bl inkt (in de hand van J. Vermeulen)
M 2 aedrukt b potlood (waarschijnlijk in de hand van D. Wolthers)
g ^ p 1 1
M I , r. (I)–(3): i
(I) M Ia Wanneer dit lied U nog bereikt, verneem het enkel
g
384

MI
M'
MI
a als wind en eeuwigheid, een bloem in Uwe hand.
g
b stro ewit
b Alle herinnering is vergeten en verbrand.
g g
D I -D4, r. 1-4:
Reekstitel D' [Kwatrijnen]
D z-D4 [ontbreekt]
Titel D'-D3 Code civile
Mz a
b [ ] [civil]
D4
COMMENTAAR I ZieI SI
`Glazenwasscher' noot I.
2 M' – een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van dit gedicht g – is af-
komsti guit
het materiaal van de bundel Morendo. Boven de tekst noteerde Ver-
meulen (in blauwe inkt): O dracht Morendo' en pinwaar
otlood : 'waar is dit kwa-
trijn'. 1 Gezien de laatste aantekening g is het heel goed g mogelijk gl dat Vermeulen
de regels uit het hoofd enoteerd genoteerdheeft.
Om die reden wordt M I niet als leestekst
afgedrukt. g De regels g werden niet als opdracht P in de bundel Morendo ge-
bruikt. Zie verder 21.1.
3 Op p 2 2 april p I 944 informeerde Achterberg g – waarschijnlijk waarschijnlijk in verband met de
correctie van de drukproeven p van Sintels – bij 1 Jan Vermeulen naar de juiste )
schrijfwijze van de titel van dit ggedicht: `En code civile? Gaf Napoleon P ook
niet de code pinale? Hoe schrijf ik het en wat is het onderscheid? Is code =
wet?' Zie verder 20.I.
4 In D' is ditedicht g ^samen met z SI `Vincent' en zo S 'Daemon', ^egpubli
ceerd onder deezamenli'ke g 1 titel `Kwatrijnen'. 'Kwatrijnen'
Ditedicht g is vertaald in het Duits door J. Piron (3x). 3
6 I Zetfout in P -D3 r. i: stand i. p.v stand. (niet ggecorrigeerd g in M2). M
[52O]
DAEMON
OVERLEVERING M I Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, > H 20 VI. >
D I Sintels p. 28.
3gS
,p
D 2 Hoonte, p.
^ p 37.
P I Eersteroef D3, H-88.
p ^
P2 Tweede roef D3, H-89.
p ^
D3 Cr to amen Irr p. zoo.
y ^ ^ p
M 2 Kop D4 H- I 22.
p l ^
D4 Uer ^amelde ^gedichten, ^ p. p 666.

5z i 'Embryo ii', M' (collectie J. Vermeulen)
386

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
Vóór 29 9 december I1943
M'
[5211 EMBRYO II
Reekstitel ontbreekt > Kwatrijnen l DI
Titel Daemon > Daimon D II-D4
I waar > waarin DI-D4
I onder, > onder D1-D4
uilen > de uilen DI-D4
4
I Blijkens een aantekening g van Jan Vermeulen , overgenomen uit h et `Gedateerde
schrift', is de ontstaansdatum van ditedicht g 2 april p 1 937 . Zie verder 6.1.
2 Zie S
I I `Glazenwasscher' noot 1.
3 M I is een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift. Het gedicht g staat – onder
de titel `Daemon' – ook vermeld in een vroege g versie van de inhoudsopgave pg
van Morendo. Vermeulen was blijkbaar niet op p de hoogte g van het feit dat Ach -
terber ghet gedicht g reeds in Sintels had ondergebracht. g Zie verder 2I.2.I .
4 In DI is ditedicht ^samen met 2 SI `Vincent' en I S `Code 9 civile', , egp - u
bliceerd onder deezamenlijke g 1 titel `Kwatrijnen'.
'Kwatrijnen'
OVERLEVERING Typoscript, collectie J. Vermeulen, H 2o v.
> ^
DI Meisje, . I I . P
P l Proef D 2, oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, H-29.
^ P l ^
D2 Existentie, p. 62-63.
^ p
P 2 Eersteroef D 3 H-88.
p ^
P3 Tweederoef D3 H-89.
p ^
D3 C ypto amen Hi, p. 166.
^ ^ p
M2 Kopi'D4HI22. l ^
D4 Ver amelde edichten p.
^ g ^ p 597.
DATERING Eind 1943/begin I 944
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI
Reekstitel M t Embryo
D I -D4 [ontbreekt]
387

Nummer
Titel
I
3
4
S
6
(I Z)
7
MI
DI-D4
MI
D' -D4
M'
DI-D4
MI
MI
MI
5/6 M'
MI
D' -D4
MI
DI-D4
II
[ontbreekt]
[ontbreekt]
Cherubijn
1
Slanke cherubim,
I I cherubijn,
M',r.–3 S:
roept de engel aan,
gijp g
die in mijn l dije dijen rust,
1
stro ewit
een man,
D' -D4, r. (3)–(II):
(3) DI -D4 zonder geslacht,
(3/4) DI-D4 [strofewit]
(4) DI-D4 gij roept de engel aan,
(5) DI-D4 die op u wacht;
(5/6) DI-D4 [strofewit]
(6) DI-D4 die in mijn dijen rust,
(7) DI-D4 bijna een man
(8) DI-D4 en bijna uitgebluscht.
(8/9) DI-D4 [strofewit]
(9) DI-D4 (0 eerste buitenom...
(zo) DI-D4 Deeling, waarmee het lot
(I I) DI-D4 mij in dit lichaam sloot...)
(ii/12) D I -D4 [rtrofe2vitJ
388
M I -D4 r. 6(12)-11(1 7):
^
en hi' hijis opgestaan pg
En I
met vleu els zwaarbewust
g^
I zwaar bewust
[F- M I, 3]
[f- M I S 4]
i- -- MI , 11

I I MI
I D I -D4
7
COMMENTAAR
[522]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
waar ik u ken, o cherubim.
I cherubijn.
1
I M
I is afkomstig g uit het materiaal van de geplande gp7
bundel Embryo zie i17.1)
en vormt daar samen met[471] 47 `lei ^ stonden huid aan huid' en S 22 'Embryo Yo
III'
een reeks.
2 Zieo SS 'Sprookje', p J^noot
2.
3 Blijkens een brief van Achterberg g aan Gerrit Kamphuis P van 21 november
I 94S was dit ggedicht opgenomen pg in de bundel Embryo,onder
de titel 'Cheru
bijn l II'. Het betreffende manuscript p of tY typoscript p p van de bundel is niet overge- ge
leverd. Gezien Achterbeis g mededeling gwas [522] S 'Embryo Y III' aldaar getiteld g
`Cherubijn 'Cherubijn I'. Zie verder 2 4.1.
4 Ditedicht g is vertaald in het Spaans p door F. Carrasquer. 9
EMBRYO III
M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H 2o > V.
D' MeisJ, é p . 9–IO
.
P I Proef D 2 ^ oorspronkelijk p J collectie J. Vermeulen, ^ H-29.
D z Existentie y p.6o-61.
T Vrij ^ ^ Nederland i i januari
I 947^ p. p I S5.
P 2 Eersteroef D3, H-88.
p ^
P3 Tweederoef D 3 H-89.
P ^
D3 Cr y to amen Hi, p. 164-165.
g ^ p
M 2 Kopij D4, H-I22.
p l ^
D4 Ue amelde ^ gedichten, p. – 6.
g ^ p S9S S9
Eind 1943/begin 1944
M'
Reekstitel M IEmbryo
D I -D4[ontbreekt]
Nummer M' su
D'-D4[ontbreekt]
Titel MI [ontbreekt]
D I -D4 Typiste
3/4
3g9
ml [geen strofewit]
D I -D 4[strofewit]

4
6/7
8/9
I0
II I2 MI
I-D4
1 2
r;
16
MI
DI-D4
MI
DI-D4
M'
D I-D4
M I
MI
DI-D4
MI
DI-D4
MI
I-D4
DI-D4
Een donzen perzikhuid
p
doffe
een strofewit
g
[strofewit]
[geen strofewit]
[strofewit]
blijft voor mijn 1 kleine voeten staan
houdt I stil
II M I en ik bestijg het voorbalcon.
lg
D I -D4 beklim voorbalkon.
[geen g strofewit]
[strofewit] stro
14/15 M I
4 S [geen ^ strofewit]
D I -D4[strofewit]
(17/18) D I -D4 [strofewit]
De conducteur kijkt achterom
1
de directeur, de handelsman
DeI
tip ik nog van mijn lippen,
p g l pp
veeg
[M I eindigt g na r. r17]
D I -D4 r. 08)—(23):
3:
08) DI-D4 Er zinken rose sti pPen
I DI-D4 tusschen mijn oogen en de ruit.
9 l g
I 20 D I -D4 [strofewit]
9
20 D' -D4 De schrifmachine j staat al klaar.
2I DI-D4 Kleineiano P van mijn mij ziel,
2 D' -D 4 waarop ik tik wat hem geviel
P g
2 DI-D4 mij te bevelen, sterk en zwaar.
3
[Hier eindigen D I -D4]
g
COMMENTAAR Zie[521] 'Embryo II' noot 1 tot en met 3.
S Y ^ 3
390

OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[s^4]
2 0p 3 december ec i 94 6 vroeg gEd. Hoornik Achterberg genkele gedichten g voor
Centaur en Vrij J Nederland. In Vrij J Nederland werd dit gedicht g gepubliceerd gp in
dr e riek rubriek `Cultureel kom as' waarvan Hoornik redacteur was. Zie verder
32.1 .6.
3 Dit t gedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce y en in het Hongaars g door
K. Marit. g
ORPHEUS
D 1 - 2 EurydiceI-z, p. 7.
P I Eerste proef D3, H-88.
P Z Tweede proef D3, H-89.
D3 Cryptogamen III, p. 7.
M Kopij D4, H-r 22.
D4 Tle17ameldegedichten, p. 366.
Eind 2 943/begin 1944
DI
I De datering g van [52 5 33] 'Orpheus' p tot en met S3 I `Leegte' g is gebaseerd g op p de
publicatiegeschiedenis van Eur.7'dice. Zie verd verder 18.
2 Ditedicht g is vertaald in het En els g door M. O'Loughlin g en S. Wiersma.
3 Literatuur over hetedicht: g
Alphen, p P.J.M.van `Ke Y x of Or Pheus?'
Blom, > 0., `De metamorfose in Achterbergs gggedicht "Orpheus".' P
Dooren > E van, `Achterbeis g Orpheus p en Dante.'
Ruitenbei Ruitenberg-de -de Wit, A.F.`Achterbei gen
de antieke wereld.'
EIGENING
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk p l collectie .Th. Stakenburg g (alleen r. i–i I ,
391
H 16.
D '-2 Eury dice'- 2^p.
11.
P I Eersteroef D3, H-88.
P ^
P 2 Tweederoef p D3, H-89.
^
D3 Cr y to gamen III, ^ p. p 11.
M 2 Kopij p D4, H-122.
l ^
D4 Uer amelde gedichten, p. 370.
g ^ p 37

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI
DI-D4
I0
II
M'
DI-D4
MI
DI-D4
Eind 1943/begin 1944
D'
[ontbreekt]
Ei enfin
g g
van hart tot huid, in ieder celgewelf
g ,
schuimde uw komst [breekt af]
[Hier eindigt M']
g
COMMENTAAR I M I maakt deel uit van een verzameling g typoscripten, die gedichte edichten bevat uit
p vóór I 94 2 (zie [42 4 7 7] `Nachtwind en ritseling', noot . Omdat M I on-
I
volledigis, g ^ wordt het ggedicht hier opgenomen pg overeenkomstig g de eerste vol
tooide versie (D').
2 Zie[ 5 23]'Orpheus', 3 p noot I.
3 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
[525]
, ,
T Ad interim [I/21 (augustus 1944), 944,p p. 67. 7
D I - 2 Eur dlce l - 2 . y ,p I 5.
P I Eersteroef p D3, H-88.
^
P 2 Tweederoef D3 P H-89.
^
D3 Cr y to gamen Hi, p. I .
^ P s
M 2 Koi'D4H-I22. pl D4,
D4 Uer amelde gedichten, p.
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, H 2o II.
^ ^ ^ p 374.
DATERING Eind 1943/begin i 944
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
2 MI en op die stond uw beeld
p
T-D4 1 I dien
392

4
S
MI
T-D4
MI
T-D4
I0 MI
T-D4
Waar is die heerik moet
,
hem vinden voor hij sterft;
vóór
vrijkomt in hunne dromen.
I
I droomen.
MI, , r. 1 S•
I M Iavondbladen aardbeien.
S
r-D4, r. 15-16:
I 5T-D4 avondbladen.
16 T-D4 Aardbeien.
[M I eindigt na r. (17) (= T-D4, r. IN»
COMMENTAAR I M I maakt deel uit van een verzameling g typoscripten, door an Vermeulen
vervaardigd g voor de eerste samenstelling g van Eur ydice Limiet (zie 4z 9 `Het
uisterbosch' noot 2). Vanwege g de onduidelijke status van de typoscripten tYP
p is M I
niet als leestekst afgedrukt. g
2 Zie [523] S 3 'Orpheus', p noot I.
3 Zie 444 de trompet, ',
noot 3.
4 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
[526] EIGENDOM
OVERLEVERING Typoscript, collectie . Vermeulen, , H zo , II.
D I -2 Eur y dice'- z ,p.
18.
P l Eersteroef D 3 H-88.
p ^
P 2 Tweederoef p D3, ^ H-8 9.
D3 Cr y to g amen HI, ,pp.
1 8 .
M 2 Kopij p D4, H-122.
l ^
D4 Verzamelde ^ g edichten ,p377• p.
DATERING Eind 1943/begin 1 944
LEESTEKST DI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
393
Titel Eigendom < [ontbreekt] MI

COMMENTAAR I Ditedicht g was oorspronkelijk p J de tweede strofe van [464] 44 `Er waren vaste
kernen in uw buis'.
2 Zie[525]Stad' S noot I.
3 Zie[52 S 33] 'Orpheus', p noot i.
BRUIDSLIED
OVERLEVERING D I - 2 Eur dice'- 2 y ^ p. p 26.
P I Eersteroef p D3, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D3 H-89.
^
D3 Cr to y amen ^ 111 III p. 26.
Kopij p D4, H-122.
l ^
D4 Ue amelde ^ gedichten, g ^ p. p3S 385.
DATERING Eind i943/begin I 944
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie[523]'Orpheus', noot I.
3 p
2 Ditedicht is vertaald in het Duits door H.J. Schadlich.
g
[528] DANS
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie J. Vermeulen, H Zo II.
> ,
D I - 2 Eur dice'- 2 p. 2 .
y ,p 7
P l Eersteroef D3, H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D3 H-89.
p ^
D3 Cr to amen rii p. 27.
y ^ ^ p ^
M 2 Kopij D4, H-122.
p l ^
D4 Uer amelde gedichten, p. 386.
g ^ p 3
DATERING Eind 1943/begin I 944
LEESTEKST D'
VARIANTEN EN M' a typemachine
Yp
CORRECTIES
Titel M I [ontbreekt]
D I -D4 Dans
394

I MI
D I -D4
3 M'
4/5 M'
S
I2
[s29]
D' -D4
DI-D4
M'
MI
I-D4
I-D4
De blanke vloeren van de morgen g drijve drijven
den 1 1
tusschen blauwelanetenschijven
P l
I I ,
een stro ewit
^g
fstrofewit]
De lange winden, die u verderschuiven,
>
verder schuiven,
8 MI het hoofd, de handen [ a ] gelaat
DI-D4 1 1 armen, het 1 1 •
8/9 M I[geen strofewit]
I0 MI
D I -D4[strofewit]
I-D4
opstandingen breekt af]
I I aan den anderen kant.
VERRIJZING
reel tussen
g
a wat wakker wordenaat g
[ wordt
wordenaat• g
[wordt tussen
S 'Stad', g
2 Zie [523] 'Orpheus', noot i.
S 3 p
COMMENTAAR I Zie [525]Stad' noot i. M' is bovendien onvolledig.
OVERLEVERING M' Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H 2o > II.
D' - 2 Eur y dice'- 2 ?pp.
z8.
P I Eersteroef p D3, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 3 H-89.
^
D3 Cr yp to amen Hi, p. 28.
^ ^ p
M 2 Koi pl' D4 HI22. D4,
D4 Uer amelde gedichten, g ^ p. p3387
DATERING Eind i943/begin i 944
LEESTEKST D'
VARIANTEN EN MI aemachine
tYp
CORRECTIES
Titel M I [ontbreekt]
D I -D4 Verrijzing
395

2 MI
3 Mt
4 Ap
7
9
DI-D4
MI
DI-D4
ligt uw graf geopend
g g g p
die u niet kent
1 1,
II MI
dit hard cement
DI-D4
zijn 1
[5 301
D'-D4
DI-D4
MI
DI-D4
wij l zijn doorlopend
zijn p
Wij) doorloopend p
bijeen als vroeger. g
a dood herbegint g
a de dood begint g
dood herbegint. g
8 Al' een 'one leegte
1 g g
D I -D4 Een
M I r. ro—rr staan tussen ()]
DISTANTIE
[regel tussen ()]
COMMENTAAR I Zie[525]Stad' noot I.
S
2 Zie[523]'Orpheus', noot I.
3 p
3 Ditedicht is vertaald in het Engels doorJ.S. Holmes.
g g
OVERLEVERING DI-2 Eur dice i - 2 p. o.
y ^ p 3
P T Eersteroef D3, H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D3, H-8 .
p ^ 9
D3 Cr to amen HI, p. o.
y ^ ^ p 3
M Koi' D4 H-122.
P) ^
D4 Verzamelde gedichten, p. 389.
^ g ^ p39
DATERING Eind I 94 3/begin I1944
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Ditedicht g is een samenvoeging g gvan twee gedichten g van oudere datum: 44
`Het donker, dat u dekt,' en [509] `Hoe al nu in het huis de stilte zijn' (respectievelijk
r. 1-4 4 en r. 5-8 S van dit gedicht). g ht
2 Zie [523] S 3 'Orpheus', p noot I.
396

OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I
MI
DI-D4
6 MI
DI-D4
7
MI
DI-D4
COMMENTAAR
[s 32]
LEEGTE
M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, H 2o II.
, ,
D I - 2 Eur dice l_2 p. 32.
y ,p 3
P I Eersteroef D3 H-88.
P ^
P 2 Tweederoef D3 H-89.
p ^
D3 Cr to amen 111 p. 32.
y g ,p 3
M 2 Kopij D4, H I 22.
p l ^
D4 Verzamelde gedichten, p. I.
^ ^ ^ P 39
Eind 194 3/begin 1944
DI
Titel MI [ontbreekt]
D I -D4 Leegte
Leegte die liggen bleef
Ik heb gedacht aan iets dat leeft
pulver en haren [breekt af
I Zie[525]Stad' S 'Stad', noot I. M I is bovendien onvolledig. g
2 Zie[523] S 3'Orpheus', p noot I.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
DISTILLATIE
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, H-20 ,II.
^ ,
D I Limiet p. I o.
,p
P I Eersteroef D 2, H- 88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen HI, p. o.
y g ,p 4
M 2 Kopij H I22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p.
^ g , p 397.
DATERING Eind 1943/begin i 944
397

LEESTEKST DI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
[533}
3 de < den MI
8 werklijkheden l < werkelijkheden werkelijkhede M I
COMMENTAAR Zie[525]Stad' S noot I.
2 De datering g van 32] S3 `Distillatie' tot en met [544] `Zeitlu pe' is gebaseerd g oop
deublicatie p eschiedenis g van Limiet. Zie verder i 9.
3 Zetfout in P I -D 2
> r. z: ken i.p.v. p ken. (niet ggecorrigeerd g in M2). M 2
TELEFOON
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H zo > II.
D i Limiet ,p.
I I.
P I Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr .^ to ^amen III, ^ p. p 41. 4
M 2 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde ^ g gedichten, ,p p. 398. 39
DATERING Eind i943/begin I 944
LEESTEKST DI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I
7
8
9
g getal, ^ < ggetal
MI
verging,< ver in M I verging
zal , < zal. M I
o

[S 34]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[535]
Titel MI
DI-D3
LASSCHER
D T Limiet, ^ p p. 1 7.
P I Eersteroef p D 2 H-88.
^
P 2 Tweederoef P D 2 ^H-89.
D 2 Cr y to gamen Hr, ^ p. p 47.
M Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Ve amelde ^ gedichten, ^ ^ p44 p. 404 .
Eind 1943/begin 1944
DI
I Zie[5 3 2]`Distillatie' noot 2.
2 In een brief van I I december i 943 aan Jan Vermeulen stelde Achterbergg Vra-
gen over `miasma' (vgl. g r. 99): `En 't woord Miasme, ^ (is eigenlijk g l Miasma) asma betee-
kent ziektekiem? Of nog g meer?' Zie verder 19.1.
3 Literatuur over hetedicht: g
Stolk, > F.R.W. `Woorden ggloeiend' aaneengesmeed.' g
KLANKLEER
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, , H 2o , vii.
D T Limiet, ^ p. p 9I
.
P T Eersteroef P D 2 ^H-88.
P a Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr to y amen ^ HI, ^ p. p 49.
M 2 Kop p
D 3 H-I22.
l ^
D3 Ver amelde ^ gedichten, g ^ p. p 4406.
DATERING Eind I943/begin i
944
LEESTEKST DI
VARIANTEN EN M' a t Yp emachine bpotlood , p (in de hand van J. Vermeulen
CORRECTIES
7
399
MT
D'-D3
ontbreekt
Klankleer
Ik kan alleen nog klanken schrijven
g 1

I0 MI
II M'
I2 MI
[5 36]
DI-D3
DI-D3
DI-D3
die mij vervullen, uitroepteekens
l ^ p
doorschreeuwen
a als bliksems boven uwedweeë g
b
I slaande hun lidteekens
a leden die aan mijn 1 lied bezweken.
b teen gde
stof tusschen ons tweeën
GRUIS
ie noot 2
.Nu i j u weer verbindt'
COMMENTAAR I Zie[532]`Distillatie' noot 2.
2 M I maakt deel uit van een verzameling g door Jan Vermeulen vervaardigde g
manuscripten p en typoscripten tY (zie [436] 43 `Nu gij ^J u weer verbindt', noot 2). Van
p p
wee g de onduidelijke onduidelijkestatus van de afschriften is M I niet als leestekst afge- ge
drukt. Bij M I a, ^ r. i I–I 2 boven uw gedweeë ^ leden die aan mijn Jn lied ^be
ween k.
noteerde Vermeulen: `dit laatste is van mij'. 1 Eronder noteerde hij hijde
nieuwe
versie M I b). Op pde keerzijde van M I staat [436] 43 ` ^J
M 2
3 Literatuur over hetedicht: g
Reijmerink, 1 J. `Gedicht g eo pend. Gerrit Achterber g:
een "noot" in beeld.'
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H zo > II.
D I Limiet ,p.20.
P l Eersteroef P D 2 ^I^
88.
P 2 Tweederoef p D 2 H-89.
^
D 2 Cr y to ^ amen rrr ,p p. So.
M 2 Kopij p D3 H i2z.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p47 p. 407 .
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
400
Eind 1 943/begin 1944
DI
Titel Gruis < [ontbreekt] MI
34 stro ewit < [geen g stro ewit M I
5 houden; < houden, > M I
6 de < den MI

COMMENTAAR I Ditedicht g was oorspronkelijk p J de eerste strofe van [464] 44 `Er waren vaste
kernen in uw huis'.
2 Zie[525]Stad' S noot 1.
3 Zie2 S3`Distillatie'
noot z.
537]
CORROSIE
OVERLEVERING D I Limiet ,pp.
2 I.
P T Eersteroef D 2 H- 88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen Hi, p. 51.
y ^ ^ p ^
M Kopij D 3 H I 2 2.
p J ^
D3 Ver amelde edichten p. 408.
g ^ p 4
DATERING Eind 1943/begin i 944
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie[532]`Distillatie' noot 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, H 2o II.
> >
D I Limiet, p. 2 .
^ p 3
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
401
P l Eersteroef D 2 H- 88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr y to gamen Hi, p. ^ p s3.
M 2 Kopij D3 H-122.
p J ^
D 3 Ve ^amelde ggedichten, ^ P4
Eind 1 943 /begin 1944
DI
p. 410.
Titel Eindmoraine < [ontbreekt] AP
I vloden < vlieden M'

[s40]
OVERLEVERING
2 uit < in MI
3 cohesie. < cohesie MI
4 En < en MI
toegankelijk < toe an kelij k M I
5 g g 1
7 visch. Een < vis, een MI
[M I eindigt na r. io
COMMENTAAR I Zie[525]Stad' noot I.
S
[5391
2 Zie[532]`Distillatie' noot 2.
CLOSE-UP
OVERLEVERING M I Manuscript, collectie J. Vermeulen, H 2o VII.
p^ , ^
D I Limiet, p. 2 .
^ p 5
P l Eerste roef D 2, H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
P ^
D 2 Cr to amen iii p.
y g ^ p S5.
2 Kopij H-122.
pl ^
D3 Uer amelde gedichten, p. I 2.
^ ^ ^ p 4
DATERING Eind 1943/begin I 944
LEESTEKST DI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I dood; < dood, MI
14 en zingen, zingen in < en een die dat zegt tot M I
4 g ^ g g
COMMENTAAR I Zie[532]`Distillatie' noot 2.
402
2 Zie[535] noot 2.
3 Literatuur over hetedicht:
g
Houwink, > R. `Bij 1 wijze van spreken.'
wijze p
RONDEAU
D I Limiet
,pp.
26.
P I Eersteroef Eersteproe D 2, H-88.
Tweederoef p D 2, H-89.
^

D2 Cr y to ^ amen III ,p p. 556.
M Kopij D3 H-122.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. I.
^ g ^ p43
DATERING Eind 1943/begin I 944
LEESTEKST DI
VARI ANTEN EN M a g edrukt b , potlood p (in de hand van D. Wolthers
CORRECTIES
co COMMENTAAR I Zie S3 2 `Distillatie' , noot 2.
S41
Io mouseline; > mouseline; M a mou ss eline^ M b-D3
> > >
HOORBAARHEID
OVERLEVERING M I Manuscript, collectie J. Vermeulen, H 20 VII.
D i Limiet, o.
^ p 3
P l Eersteproe Eersteroef D Z H-88.
Tweederoef p D Z 1H8 9.
D 2 Cr to y amen ^ III ,p.
6o.
M 2jKo Kopij i D3 HI 22.
D3 Uer amelde ggedichten, á p47 417.
DATERING Eind 1943/begin I 944
LEESTEKST DI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel Hoorbaarheid < [ontbreekt] M'
8 hoorbaarheid – < hoorbaarheid. MI
[M' eindigt na r. N
COMMENTAAR I Zie[532]`Distillatie' noot 2.
2 Zie[535] noot 2.
3 Schrijffout in M I Schrijffout ^ r. 7: 7 betoomt. i..v p betoomt
403

542
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
6 MI
DI-D3
COMMENTAAR
RETROGRADE
MI
DI
pr
p
DZ
MZ
D3
Manuscript, collectie J. Vermeulen, H 20 VII.
Limiet, ^ p 3 I.
Eersteroef D 2 H- 88.
Eersteproe
P D 2, ^ H-89.
Cr y to ^amen rlr ^ pp.
61.
Ko Pij
D3 H-122.
Ver ^amelde gedichten, g ^ p4 18.
Eind i 94 3/begin I 944
DI
Titel M I[ontbreekt]
D I -D3 Retro grade
MI a-botlood (in de hand van J. Vermeulen)
p
5 M Ia kan vinden met mijn l hand.
b terug [kan g vinden met mijn l hand.]
[S43)
DI-D3 I
I in
Achter mij volgt het dubbelspoor
een
I Zie[532]`Distillatie' noot 2.
[terug tussen ()]
g
2 Zie`Klankleer' S3S noot 2. M I b, r. S terug g is door Vermeulen waarschijnlijk
bedoeld als voorstel tot correctie.
3 0Op 9 september p 1 943 vroeg g Achterbergg aan Jan Vermeulen: en: `Hoe is de film-
term voor de beweging g g terug?' ^ Deze vraag g kan ook betrekking g hebben op pde
titel van`Backward'. S43 Zie ook I S .2.
4 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
BACKWARD
OVERLEVERING M I Manuscript, collectie J. Vermeulen, H 2o vII.
p> > >
404
D/ Limiet, p. 32.
^ p 3
P T Eersteroef D 2, H- 88.
p ^
P 2 Tweede roef D Z H-89.
p ^
D 2 Cr to amen III p. 6z.
y ^ ^ p
^
M 2 Kopij D 3 H-122.
p l
D3 Uer amelde gedichten, p. I.
^ ^ ^ P49

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[5441
Eind i 943/begin 1944
D I
Titel Backward < Wedloop p MI
7 alles wat ik < gisteren g en M I
M I eindigt na r.
g
ZEITLUPE
7]
8 voren > voren toe P I -D3
I Zie2 S3`Distillatie'
noot z.
2 Zie' noot 2. M I S3S , is bovendien onvolledig. g
3 Zie[ 5S4 4z] 'Retrograde', g ^ noot 3. 3
OVERLEVERING D I Limiet, p.
^ p 33.
P I Eersteroef D 2, H- 88.
P ^
P 2 Tweederoef D 2, H- 89.
p ^
D 2 Cr to amen rrr p. 63.
y ^ ^ p 3
M Kopij D 3 H I 2 2.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 420.
^ ^ , P 4
DATERING Eind I943/begin i 944
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie2 53`Distillatie'
noot 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
[5451
OVERLEVERING D' Morendo, 3.
P I Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P 2 Tweederoef D 2, H-5 8.
p ^ S
405

D 2 Oude cr y to gamen ^ p p. 59.
M Kopij p D3 H I22.
l ^
D3 Ve amelde ^ gedichten, g ^ p p. 3oo.
DATERING Eind i943/begin i 944
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Blijkens een aantekening g van Jan Vermeulen ^ overgenomen uit het `Gedateerde
schrift', s is de ontstaansdatum van dit gedicht g 25 5 maart 1937 937 (zie 6.1). Vol-
g
gens een vroege g versie van de inhoudsopgave pg van de bundel Morendo luidde de
titel van ditedicht oorspronkelijk p 1 `De stervende'. Zie verder 21 .2, 4
g 2 De datering van 54S `Morendo' tot en met s 62 'Hij ^die
het spoor verloren is'
isebaseerd g op p de publicatiegeschiedenis p g van Morendo. Zie verder 21.
[546]
SLAAPWANDELING
OVERLEVERING D I Morendo ,pp.
6.
P I Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D 2 Oude cr y to ^ amen ,pp.
62.
M Kopij p D3 H 122,
l ^
D3 Ver amelde gedichten, ^ ^ p p. 3 o. 3
DATERING Eind 1943/begin 1 944
LEESTEKST DI
VARIANTEN EN PI aedrukt b potlood
g ^ P
CORRECTIES
5 DI dan dat die twee, die in den nacht tesaam
P I a
b [ ) j [te]z[aam] [? na z]
P 2-D3 tesaam
COMMENTAAR I Uit de ontstaansgeschiedenis g van Morendo kan afgeleid g worden dat S46
'Slaapwandeling' tot 55 en met 2 `Kleed' ontstaan zijn 1 vóór 1 937 . Zie verder
2I.2.
2 Zie[545] noot 2. Volgens een vroege versie van de inhoudso -
406
S4S ^ g g pga
ve van de bundel Morendo luidde de ggedicht titel oorspronkelijk`Van van p dit-
1
nacht'. Zie verder 21.2.4.

[s47] I
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
[5 48]
3 Ditedicht g is vertaald in het Chinees door M. van Crevel, in het Duits door
H.J. Schadlich in het Engels g door P. Boyce Y (ax), J. , Brockway Y4 (4x) en R.P.
Meier Meijer, en in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
D i Morendo p. 8.
,p
P I Eersteroef D 2, H-57.
P ^
P 2 Tweederoef D 2, H-5 8.
P ^ S
D 2 Oude cr to amen p. 64.
y ^ ,p 4
M Kop D 3 H I 22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. o.
^ g ,p 3 S
Eind 1 943/begin 1944
DI
COMMENTAAR I Zie[546] 54 'Slaapwandeling', noot I.
2 Zie[545] 54S , noot 2. In verband met de samenstelling g van Morendo
vroeg g Achterberg g op p az april P I 944 aan Jan Vermeulen: 'Zeg `Ze Jan, zijn zij er nu
geen titels bij die soms in de andere bundels al staan? Verander dan zelf'. De
doublure van de titel van ditedicht g met [376] 37 'Slaapliedje' P l werd echter niet
P door Vermeulen opgeheven. g3Zie
verder z I . .
SLAAPLIEDJE II
OVERLEVERING D i Morendo, ,p p. 9.
P I Eersteroef P D 2, ^ H-57.
P 2 Tweederoef P D 2, , H-58.
D2 Oude cr to yp ^amen ^ p. P 56.
M Kopij pl D3 , H 122.
D3 Verzamelde ^ ^ gedichten, ,p 3306.
DATERING Eind I943/begin I1944
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie' [547] 'Slaapliedje I' , noot I en a.
2 Literatuur over hetedicht: g
Vestdijk, 1> S. `Bij 'Bij twee ggedichten van G. Achterberg.' g
407

S 49]
[s 501
WIL
OVERLEVERING D I Morendo p. 1 0.
,p
P l Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P 2 Tweederoef D 2, H-5 8.
p ^ S
D 2 Oude cr to amen p. 66.
y ^ ^ p
M Kopij D3 H I 22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 307.
^ g ^ p 3 7
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Eind I943/begin I1944
DI
P l a edrukt b potlood, c bl ballpoint (in de hand van S. Heynemann)
g ^ p ^ p Y
D I tesamen lede met haar wil
7 g
P I a
b tezamen [? na z]
c [tesamen]
P2-D3
COMMENTAAR I Zie[546] S4 'Slaapwandeling', noot I.
2 Zie [545] S4S ^ noot 2. Volgens g een vroege g versie van de inhoudsopgave pg
van de bundel Morendo luidde de titel van ditedicht gedichtoorspronkelijk p 1 `Mond'.
Zie verder 21.2.4. 4
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
408
BLOEI
D I Morendo p. 12.
,p
P I Eersteroef D 2, H- .
p ^ S7
P 2 Tweederoef D 2, H-5 8.
P ^ S
D 2 Oude cr to amen p. 68.
y ^ ^ p
M Kopij HI 22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 309.
^ g ^ p 39
Eind 1943/begin 1944
D I
I Zie[546] S4 'Slaapwandeling', noot I.
2 Zie [545] S4S ^ noot 2. Volgens g een vroege g versie van de inhoudsopgave pg
van de bundel Morendo luidde de titel van ditedicht gedichtoorspronkelijk p 1 `Geheim I'
en was`Souverein' SS4 het tweede gedicht g van de reeks. Zie verder 21.2. 4.

S 511
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[s 521
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
409
ILLUSIE
DI Morendo, ^ p. p I 3.
P I Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H-5 S 8.
D 2 Oude y cr to ^ amen ,p p. 6 9.
M Kopij p D3 H 122.
l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. I ^ g ^ p 3 o.
Eind 1943/begin 1944
D I
I Zie[546] S4 'Slaapwandeling', noot 1.
2 Zie S4S `Morendo', noot 2. Volgens een vroege versie van de inhoudsopgave
pg van de bundel Morendo luidde de titel van dit gedicht g oorspronkelijk p l
`Herfst'. Zie verder 21.2.4. 4
3 Zie`Slaa S47 'Slaapliedje liedje I' ^noot 2. De doublure van de titel van dit gedicht g met
337 `Illusie' werd niet door Vermeulen opgeheven. pg
KLEED
D' Morendo, ^ p. p 1 4.
P I Eersteroef p D 2 ^ H-5 7 .
P 2 Tweede proef D 2, ^ H-5 S 8.
D 2 Oude cr y to ^amen ^ p. p7o.
M Kopij p H I22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 3I
I.
Eind 1943/begin 1944
DI
6 ligt in > ligt ge in PI-D3
I Zie[ 554 46] 'Slaapwandeling', noot I.
2 Zie`Morendo' S4S noot 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door R.P. Meijer. l

[5 531
SPINRAG
OVERLEVERING D' Morendo p. 2 1 .
,p
P I Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H- 5
8.
D 2 Oude y cr to ^ amen ^ p. P 77.
M Kopij Pl D3 ^ H-122.
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ P p. 3 1 8.
DATERING Eind 1943/begin i 944
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Blijkens l een aantekening g van Jan Vermeulen vormden r. 1-4 4oorspronkelijk
een afzonderlijk gedicht, g ^ gedateerd g 1 april p 1937 937 (zie 6.1 en achtereenvolgens g
getiteld etiteld `Het open P raam' en `Lente'. Dit gedicht g is niet overgeleverd. g De regels g
S –8 (die dus bij de samenstellingg van Morendo aan de eerste strofe werden en toegevoegd)S
vormden in eerste instantie r. 5-8 van [166] `Ik weet haar naam niet
meer; die is verloren'. Zie ook het overzicht in 21.2.4. 4
2 Zie [545] S4S ^ noot 2.Over de uiteindelijke titel van het gedicht g
schreef Achterberg gp9 op 29 maart i 944 aan Jan Vermeulen: "'Spinrag" leek me
wezenlijker Ppassen
bij bij het vinden in het stof enz.' Zie verder 21.1.
3 Ditedicht g is vertaald in het Frans door H. Fa Fagne ne.
SOUVEREIN
OVERLEVERING DI Morendo ,p.22.
P I Eerste proef D 2 ^I^ S7.
P 2 Tweederoef P D 2 ^H-58.
D 2 Oude y cr to ^ amen ^ p7 p. 78.
M Kopij p l D3 H-122.
^
D3 Verzamelde gedichten, edichten p. 1.
DATERING Eind 1 943/begin i 944
LEESTEKST DI
COMMENTAAR co I Blijkens Blijkens een aantekening g van Jan Vermeulen, overgenomen g uit het `Gedateer-
de schrift', is de ontstaansdatum van ditedicht g 3 1 maart 1 937 . Zie verder
6.r.
410
2 Zie `Morendo' noot 2. Volgens een vroege versie van de inhoudsopgave
54S ^ g g pg
van de bundel Morendo luidde de titel van ditedicht g oorspronkelijk P 1 `Geheim
II' en was[55o] S5 `Bloei' het eerste ggedicht van de reeks. Zie verder 21.2. 4.

[5 5 s]
`EEN LICHAAM DOOR GEEN LIED TE DEREN'
OVERLEVERING M I Typoscript D I collectie J. Vermeulen, H 2o vI.
> > >
D' Morendo, p. 2 .
^ p 3
P I Eersteroef D 2 H .
p ^ S7
P 2 Tweederoef D 2 H- 5 8.
p ^ S
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
D2 Oude y cr to ^ amen ^ p. p 79.
M 2 Kopij D3, H- 122.
p l ^
D3 Ue amelde ^ gedichten, ^ ,p p. 320. 3
Eind 1943/begin 1944
MI
M I a typemachine, b bl inkt (in de hand van J. Vermeulen)
Yp
Titel [ontbreekt] > Lichaam M' b > Maesteit j D I -D3
I lichaam > lichaam, DI
I deren >[deren],M I b-D3
2 zingen, g^ > [zingen]. g . M' b-D3
3 voordat > V[oordat] MI b-D3
COMMENTAAR I Blijkens Blijkens een aantekening g van Jan Vermeulen ^ over g enomen uit h et`Gedateer-
de schrift', is de ontstaansdatum van ditedicht g 22 maart I 937 . Zie verder
6.1.
2 Zie[545] noot 2.
3 Zie`Slaa S47 `Slaapliedje liedje I', noot 2. De titel `Lichaam' M I b) was reeds eerder
ggebruikt in 80 3 `Lichaam' en zal om die reden vervangen g zijn zijndoor `Majes 1 -
teit'. Zie verder 21. 3 .
4 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce Y en J. Mallinson.
SS
VENSTER
p. 2 .
OVERLEVERING D I Morendo, ^ p 4
P I Eersteroef p D 2, ^ H- 57.
P 2 Tweede p roef D 2 , > H- S 8.
D2 Oude y cr to ^ amen ^ p. p 80.
M Ko i ' D 3 HI p l s 22.
D3 Ue amelde ^ gedichten, g ^ p. p 3 2 I.
DATERING Eind 1943/begin i 944
41I

LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Blijkens een aantekening g van Jan Vermeulen, ^ overgenomen guit
enomen het `Gedateerde
schrift', , is de ontstaansdatum van dit gedicht g 24 4 februari 19937 (zie 37 6.1).
Volgens g een vroege g versie van de inhoudsopgave pg van de bundel Morendo luidde
de titel van ditedicht g oorspronkelijk p 1 `Uren' en luidde de eerste regel: g `Uren in
mi' mij gestorven'. g In een andere inhoudsopgave pg staat dezelfde beginregel, al luidt
de titel daar al `Venster' (zie 21.2.4). Achterberg heeft g het gedicht g later nogg
uitgebreid g , zoals blijkt l uit zijn 1 brief aan an Vermeulen van z 9 maart I 944:
`De
ingelaschte g regels g van "Venster" zal ik dan nog g bekijken in de proef.' proe
Zie ver-
der 21.1.
2 Zie' S4S noot , z.
3 Ditedicht is vertaald in het Duits door J. Piron zx en in het Russisch door
g
E.V. Vitkovskij.
1
`HERINNERT GIJ U NOG HET ZOETE UITEN'
SS7 J
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREEP
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
41z
M I Typoscript D I , collectie J. Vermeulen, , H 2o VI. ,
D I Morendo, , p. p z S.
P I Eerste p roef D2 , H-57.
P 2 Tweederoef p D 2 , H-58.
D 2 Oude cr y to ^ amen ,pp.
8i.
M 2 Kopij P1 D3 ^ H-I ZZ.
D3 Uer amelde ^ ^ edichten ,p p. 322. 3
Eind I 943/begin I1944
MI
4
mond aan mond < mond en mond
M I aemachine b bl inkt (in de hand van J. Vermeulen)
tYP
Titel [ontbreekt] > Herinnerin M I b > Stroom ebied D I g g -D 3
I uiten > uiten D I , -D 3
2 buiten > buiten? DI-D3
3 o> O DI-D3
I Blijkens een aantekening g van Jan Vermeulen ^ overgenomen uit het `Gedateerde
schrift', , is de ontstaansdatum van dit gedicht g 20 februari I 937 . Zie verder
6.1.
2 Zie`Morendo' S45 , noot 2.

SS 8 WOORD EN DOOD
[s 591
3ie 3Zie 47 `'Slaapliedje p )' ^I noot 2. De titel 'Herinnering' g (M' M b) was reeds eerder
gebruikt g k in 118 'De `D doode d e regen g heeft de laatsen aangetast,' g en zal om die
reden vervangen g zijn door 'Stroomgebied'. Zie verder 21. .
zijn g 3
OVERLEVERING D I Morendo, p. 2 .
,p 7
P l Eersteroef D 2, H-5 7 .
p ,
P 2 Tweederoef p D 2 , H-5 5 8.
D 2 Oude cr y to g amen ,p p. 83. 3
M Kopij D 3 H-12.2.
GELAAT
p l ^
D3 Ve amelde ^ gedichten, g ,p p. 3 24 4 .
DATERING Eind i943/begin 1 944
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Blijkens een aantekening g van Jan Vermeulen ^ overgenomen uit het `Gedateerde
schrift', , is de ontstaansdatum van dit gedicht g 23 3maart 1937 937 (zie 6.1). Volgens
een vroege g versie van de inhoudsopgave pg van de bundel Morendo luidde de
titel van ditedicht g oorspronkelijk p ) `Woorden'. Zie verder 21.2. 4.
4S 2 Zie' noot , 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
OVERLEVERING D I Morendo .28.
,p
Pl Eersteroef D 2, H-57.
p ,
P 2 Tweederoef D 2, H-58.
p ,
D 2 Oude cr to amen p. 84 .
yp g , p 4
M Kopij D3 H-122.
p l ^
D3 Ver amelde gedichten, p. 325.
^ g ^ p 3S
DATERING Eind 1 94 3/begin i 944
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Blijkens een aantekening g van Jan Vermeulen ^ overgenomen uit het `Gedateerde
schrift', is de ontstaansdatum van ditedicht g 20 mei 1 937 . Zie verder 6.1.
2 Zie' S4S noot , 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
413

[56o] HANDEN
OVERLEVERING DI Morendo, ^ p. p 2 9.
P I Eersteroef p D 2, H- 57 .
^
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D 2 Oude y cr to g amen ^ p p. 85. 5
M Kopij p J D3 ^ H-122.
D3 Ue amelde ^ gedichten, ^ ,p p. 3326.
DATERING Eind I 94 3/begin i 944
LEESTEKST D'
COMMENTAAR I Blijkens Blijkens een aantekening g van Jan Vermeulen, ^ overgenomen guit
enomen het `Gedateerde
schrift', is de ontstaansdatum van ditedicht g 29 9 maart i 937 . Zie verder 6.1.
2 Zie[545] noot 2.
[561] KAMER
OVERLEVERING DI Morendo, ^ p. p 3o.
P I Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H-5 S 8.
D 2 Oude y cr to g amen ^ pp.
86.
M Kopij pl ^ H-122.
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 327. 3 7
DATERING Eind I 94 3/begin I 944
LEESTEKST D I
COMMENTAAR I Ditedicht g is ook afgedrukt g in het prospectus p p van Morendo (zie 2I. 3.
De
tekst iseheel g identiek aan DI.
2 Zie [545] noot 2. In het materiaal van de bundel Morendo komt de
volgende g notitie van Jan Vermeulen voor: Traag g van wanneer dateert Kamer
(prachtig)'.Op 0 20 maart 1944 944 antwoordde Achterberg: g"`Kamer"
weet ik niet
precies, p ^ stond het niet in de schriften ook? Dan zal het wel van daarvóór zijn.' J n
Met `daarvóór' bedoelde Achterberg g de pperiode vóór i 937 . Zie verder 21.1.
62 `HI DIE HET SPOOR VERLOREN IS'
S J
OVERLEVERING M Manuscript, collectie J. Vermeulen, H 20 VI.
D Achtergebleven gedichten, p. I .
^ ^ ^ p 7
414

DATERING Eind 1943/begin I 944
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Blijkens een aantekening g van Jan Vermeulen ^ overgenomen uit het `Gedateerde
schrift', is de ontstaansdatum van ditedicht g 1 o april p 1 937.
Zie verder 6.1.
2 Zie`Morendo' S4S noot , 2. Mi s een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift.
Hetedicht g staat vermeld op pde lijst lijstmet
de `definitieve eve keuze in wille-
keurige volgorde' g voor Morendo (zie 21.2. . 4Het gedicht g werd niet in de bundel
opgenomen pg en bleef tijdens 1 Achterbeis geg
leven ongepubliceerd. Het werd -
publiceerd in de postume p uitgave g Achtergebleven g ggedichten. Zie verder S52.3. 3
[563]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
41S
OPPERVLAKTESPANNING
P I Proef D I ^oorspronkelijk p 1 collectie J. Vermeulen, ^ H-29.
D/ Existentie ,p7 p. 7-8. .
P 2 Eersteroef D 2, H-88.
p ^
P3 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr y to g amen III ,pp. I 1 s.
M Kopij pJ D3 ? H-122.
D3 Uer amelde g gedichten, ,p p. 546. 54
Vóór 25 S Jjanuari
i1944
DI
4 stil: < stil; PI
I De datering g van 5 6 3'Oppervlaktespanning' tot en met 582 `Rok' is geba
seerd op p de ontstaansgeschiedenis g van Existentie. Op p 4november 1 943 deelde
Achterberg g aan Jan Vermeulen mee: 'God, `God ik zou noggraag gg g 2 bundels un uit-
gVestdijk even: Existentie en Embryo. Als Vestdijk m'n nieuwe verzen gelezen g heeft, zal
ik trachten diegene, g ^ die hij goed vindt, ^ onder deze namen onder te brengen. g
Moren Morgen begin g ik te tikken.' Op p 2 9 december 1943 943 had Achterberg g de samen-
stellingvoorlopig g pg afgerond, g ^ want op Pdie datum vroeg g hij hijaan
A.A.M. Stols of
hij geïnteresseerd was in de bundel `± 7 o verzen, ^ nieuwe', , ondergebracht g in de
afdelin gen `Existentie' 'Existentie',g `Stof' en 'Embryo'). Welke gedichten de bundel op p dat
moment bevatte, valt nietrecies P te zeggen, gg ^met uitzondering gvan de gedichten g
dieenoemd g werden in een brief van Vestdijk (d.d. 2 ^ januari 944 1 , aan wie
Achterberg de bundel inmiddels had laten lezen. Zie verder 1 .2.
g 7

S64
2 Op 0 1 o april P 94S 1945 vroeg A. g Morriën, redacteur van Criterium, aan Achterbei Achterberg
of hij weer aan het tijdschrift tijdschriftwilde meewerken. Op p 23 a juni l 1945 94 deelde S Ach -
terber gaan Jan Vermeulen mee dat hij hij'eenige g verzen' ingezonden g had. In de
november-aflevering g werden acht ggedichten van Achterberg g opgenomen. pg Dit
gedicht, g ^ [569] S 9'N.V.' en S 74 'Elpenbeen' p werden niet geplaatst. g p Zie verder
22.3.1.
RINA KETTY
OVERLEVERING T De Vlaamschegids g 3o'uni l 94 1 ^ 6. p . 399.
P I Proef D I oors oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, H-29.
^ p l ^
D' Existentie, ^ p. p I 9.
P 2 Eersteroef p
D 2 , H-88.
^
P3 Tweederoef D 2 H-89.
p ^
D 2 Cr y to gamen Hi, ^ p. p 126.
M Kopij D3 H-122.
p l ?
D3 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p p. 55 7•
DATERING Vóór 25 S Jjanuari
I1944
LEESTEKST T
COMMENTAAR I S 3'Oppervlaktespanning,'
Zie' noot i.
2 D Op25 april i 6 94verzocht Jan Schepens p Achterberg gom een bijdrage 1 g voor
De Vlaamscheids. g Op p 4mei i 6 94 stuurde Achterberg geen
onbekend aantal
gedichten ^ waarvan een gedeelte g `uit een bundel "Existentie" die binnenkort
bij Stols verschijnt. In dit verband zou ik gaarne g weten, in welke maand U ze
publiceert.' p Uiteindelijk zouden zes gedichten g uit Existentie worden gp e ubli-
ceerd in de 1'uni-afleverin g van De Vlaamsche ggids. Zie verder 22.. 39.
3 Rina Ketty Y 0 9 11-19 Frans 96), chansonnière, had s eind 1939 939 veel succes met
deaso p doble `Montevideo'. Zie J. Vermeulen, ^ `Achterbei 'Achterberg en de muziek' ,p 5 5.
SS 6 SPIROGEET
^ 3 1 94 ^ p. 39 399•
OVERLEVERING T De Vlaamschegids o uni I 6. 8–
P I Proef D I oors oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, H-29.
^ p l ^
D I Existentie, ^ pp.
2, 5 -26.
416
P2 Eerste roef D p
2 H-88.
^
P3 Tweederoef p D 2 H-89.
^
D 2 Cr y to gamen Hi, ^ p. p 131-132.
M Kopij D3 p
H-122.
l ^
D3 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p S 62– S 6. 3

DATERING Vóór 25 S januari 1944 I
LEESTEKST T
INGREEP 6 loo pen.
< loo loope en
CORRECTIES
EN
COMMENTAAR
[566] ALUMINIUM
OVERLEVERING
9 o pu
> een keer P2-D3
10lotslin plotsling een zaklantaren > even een zaklam pp op u P 2- 3
I Zie[563] S 'Oppervlaktespanning', 3 noot I.
2 Zie6 ^ `Rina 4 Ketty', y, noot 2.
gedicht
is vertaald in het Frans door D. Verspoo Vers oor
3 Dit.2x
DI
PI
Pz
Dz
Mz
D3
DATERING Vóór 25 S januari 1944 i
LEESTEKST MI
COMMENTAAR I Zie[563]
417
Typoscript, kopij ko i' D I , collectie J. Vermeulen, , H-2 4.
Stof, , . p I. 3
Eersteroef p D 2 , H- 57 .
Tweederoef p D2 , H-5 5 8.
Oude cr y to ^ amen ,pp. 16 5.
Kopij pl D3, HI22.
Uer amelde ^ gedichten, , p p. 44 448.
5 3'Oppervlaktespanning',
noot I.
2 In verband met de wijzigingen die Achterberg g in de samenstelling gvan
Existentie – waar op P dat moment de afdeling g `Stof' nog gdeel van uitmaakte
wilde aanbrengen, g , adviseerde Jan Vermeulen hem op p I 2 september p I 94S een
aantal 'vrij `vrij zwakke verzen' te schrappen, pp ^ omdat hij de indruk had dat sommige g
gedichten edichten `volkomen automatisch' waren geschreven: g `na een prachtig p gvers
als
Linoleum is het volgende lt Aluminium volkomen overbodig, g^ zelfs sto-
rend.' Naar aanleiding g van deze kritiek heeft Achterberg gwaarschijnlijk alleen
waarschijnlij
plaats van de ggedichten in de bundel ggewijzigd. l g Zie ook S 8 3`Linoleum'
en
verder 2.2.2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sa ' ib, ^ in het Engels g door M.
O'Lou ghlin en in het Frans door H. Breuker F.. Tem ple
F. Cariés.

[567]
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
6 MI
M2-D3
7 M'
M2-D3
COMMENTAAR
MEEL
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie R. , Tummers, II 2. 3
M 2 Typoscript, ko pi' l D I , collectie J. Vermeulen, ^ H 2. 4
D I Sto , p . 7.
P I Eersteroef p D 2, , II S7.
P 2 Tweederoef p D 2 ^PI 8. S
D 2 Oude y cr to g amen ^ p. P I 4 I.
M3 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Ver amelde gedichten, g ,p44 p. 4 24.
DATERING Vóór 25 S } januari I1944
MI
en woorden, hoog en ijl,
en suiker in je keel
suikeren in je keel.
aan woorden, hoog en ijl.
g l
S 'Oppervlaktespanning,' 3 noot i.
2 In zijn } brief van 1 z september p 1945 945 bekritiseerde Vermeulen de directheid
I Zie'
van bepaalde p ggedichten uit de bundel Existentie (zie 66 S `Aluminium' 'Aluminium', noot 22);
de regel g `suiker in je keel' (vgl. g M 2, ^ r. 6) vond hij
`beslist storend'. Zie verder
22.2
3 Ditedicht g heeft Achterberg, g^ samen met zes andere gedichten g uit Stof, in het
begin g van 94 I 6 aan Criterium ggestuurd. Nadat de bundel in april p was versche
nen zal Achterberg g zijn gedichten (op één na, [604] Tapier') bij het tijdschrift
zijn g p , 4 p bij l
hebben teruggetrokken. gg Zie verder 22.3.10. 3
4 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sá ' ib en in het Frans door
H. Breuker F.. Tem Temple/F le F? Cariés.
68 ARBEIDSVERMOGEN VAN PLAATS
OVERLEVERING P l Proef D I oors
418
oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, H-29.
^ p 1 ^
D I Existentie, p.
, p 9.
P 2 Eersteroef D 2, H- 88.
p ^
P3 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen 111 p. 116.
y g ,p
M Kopij D3 H-izz.
p l ^
D3 Ve ^amelde g gedichten, , p p. 547. S 47

DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[569)
Vóór 25 S januari
1944 i
DI
I Zie[563] S 3'Oppervlaktespanning',
noot I.
2 Ditgedichts is v vertaald taa d in het Engels g door M. O'Loughlin. g
3 Literatuur over hetedicht: g
Ruiter, G. `Moderne litteratuur v.'
N.V.
OVERLEVERING T De Vlaamschegids g 3 o 1'uni I 94 6. ^ p . 397.
P I Proef DI oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, H-29.
^ p l ^
D I Existentie ,pp.
I I.
P 2 Eersteroef p
D 2 H-88.
^
P3 Tweederoef p D 2 , H-89.
^
D 2 Cr y to gamen
III p. 118.
Kopij p D 3 H I 2 2.
l ^
D3 Ue amelde ^ gedichten, g , p. p S49.
DATERING Vóór 2 S januari 1 I1944
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
r den > de PI-D3
8 den > de PI-D3
COMMENTAAR I Zie [563] 'Oppervlaktespanning', noot 1. In zijn brief van 25 S januari 944 i
duidde Vestdijk l dit ggedicht aan met de titel `Naamlooze Vennootschap'. p
2 Zie[564] S 4`Rina Ketty', y^ noot 2. Eerder had Achterberg g dit ggedicht ter publica
-
tie aan Criterium'
g (zie [ S 5 6 3 ] 'Oppervlaktespanning, ' noot z .
3 Dit2x
gedicht
is vertaald in het Frans door D. Verspoo Vers oor .
[5701
ov OVERLEVERING T De nieuwe stem I (februari 94 I ^6 p p. Si
8.
P I Proef D I oorspronkelijk p l collectie J. Vermeulen, ^ H-2 9.
419

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
[57"
[572]
DI Existentie ,pp.
12.
M I Manuscript, p ^ oorspronkelijk P 1 collectie H. Roest, ^ H. 34
P 2 Eersteroef p D 2, H-88.
^
P3 Tweederoef P D 2 ^ H-89.
D 2 Cr to y amen ^ Ilr, ^ pp.
119.
M 2 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ P p. SSo.
Vóór 25 S januari I1944
T
Reekstitel [Verzen aan eengestorvene]> [ontbreekt] PI-D3
COMMENTAAR I Zie[563] 5 3'Oppervlaktespanning',
noot i.
2 Zie I 4I
`Tochten...' noot z.
BURCHT
OVERLEVERING T Criterium [4] 4 I 94 S ^ p. p 74.
P I Proef D I ^oorspronkelijk p 1 collectie J. Vermeulen, ^ H-29.
D I Existentie ,pp.
18 .
P 2 Eersteroef D 2, H- 88.
p ^
P3 Tweederoef P D 2, ^ H-89.
D 2 Cr to y amen ^ Irr, ^ pp. I 2. 5
M Koi' D3 H-122.
P1 ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p SS 6.
DATERING Vóór 25 S januari
I1944
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie [563] 'Oppervlaktespanning', noot I en 2.
S 3
ONTLADING
OVERLEVERING T Criterium [4] I
4 1945), p. 74•
420

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
PI Proef D I oors oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, H-29.
^ p 1 ^
D I Existentie, ^ p. p 34.
P 2 Eersteroef D 2, H-88.
p ^
P3 Tweederoef D 2, H-8 .
p ^ 9
D 2 Cr to amen Irr p. I o.
y g p 4
M Kopij H-122.
pl ^
D3 Uer amelde gedichten, p. i.
^ g ^ p 57
Vóór 25 januari 1
S J 944
T
I terug,
g ^
> terug, g^ I -D 3
3 pplek > plek, p PI -D3 -
8 trilden. Afstanden > trilden, afstanden PI-D3
COMMENTAAR I Zie'
S 3'Oppervlaktespanning,'
noot i en 2.
[5731
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
421
MANTEL
T Criterium [4] 1 945),
4 945 P. ^ p 73.
M I Typoscript, ko i' D I collectie J. Vermeulen, H- 24 .
p l ^ ,
D I Sto . i o.
^p
PI Eersteroef D 2 , H-57.
p ^
P Tweede proef D z
p D2, H 5 8.
D2 Oude y cr to g amen ^ p. p 44 i .
M2 Kopij D3 H-122.
p l ^
D3 Ue amelde ^ gedichten, ^ ^ pp. 47 4 2 7 .
Vóór 2 S 5januari
1 i 944
T
12 aan: > aan' M' -D3
I Zie'
S 3'Oppervlaktespanning,'
noot 1 en 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sá' ib in het Frans door
H. Breuker/F.J. Temple/F. Cariés en in het Russisch door E.V. Vitkovskij.1

OVERLEVERING
ELPENBEEN
MI
DI
PI
Pz
D2
MZ
D3
kopij , ,
Stof, ,p . I 2.
Eersteroef D 2 H-57.
Typoscript, ko i' D I collectie J. Vermeulen, H-24.
p ^
Tweederoef D 2 , H-58.
p ,
Oude y cr to g amen ,p p. I 46.
Kopij D 3 , H-122.
p l ^
Ve ^amelde ^gedichten, ^ p. 429. 2 p 49
DATERING VÓÓr 25 S Jjanuari
I1944
LEESTEKST MI
INGREEP 6 rondt < rond
COMMENTAAR I Zie[563]
S 3'Oppervlaktespanning',
noot i en 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sa 'ib en in het Frans door
H. Breuker F . Tem Temple/F le F Cariés.
BRONS
OVERLEVERING M I Typoscript, ko kopij i' D I , collectie J. Vermeulen, , H-24.
T Centaur l (december I 94S ,p.
114.
D I Stof, ,p p. I 4.
M 2 Manuscript, p oorspronkelijk collectie H. Roest, ^I .
^ p J ^ 34
P I Eersteroef p D 2, H-57.
^
P 2 Tweederoef p D 2, , H-58.
D 2 Oude cr to amen p. 148.
y ^ ,p4
M3 Kopij p D 3 H 122.
l ^
D3 Ver amelde gedichten, g , p. p 43 I.
DATERING VÓÓr S 2 1januari
I1944
LEESTEKST MI
INGREEP S Tombe < Tomde
COMMENTAAR I Zie [563]
422
S 'Oppervlaktespanning', 3 noot I.
2 0 Op 14 september 4 p 1945 94S vroeg de g redactie van Centaur Achterberg g als vaste
medewerker van het tijdschrift. J In een ongedateerde g brief heeft Gerard den
Brabander hem vervolgens g ook benaderd met een verzoek om gedichten. g Het

is niet bekend wanneer Achterberg g zijn bijdrage ra e heeft gestuurd. In de decem-
zijn J g g
ber-aflevering g van Centaur werden vier gedichten g opgenomen. pg Zie verder
5 22.3.2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sa'ib in het Duits door
R.W. Schnell/J. Walvis, in het Frans door H. Breuker/F.J. Temple/F. Cariés en
F.J. Temple p en in het Italiaans door G. Prampolini. P
ROOK
OVERLEVERING T Criterium [4] 4 1 94S 945), ^ P. p 73.
M' Typoscript, ko pi' D I collectie J. Vermeulen, H-24.
l > >
D I Stof, ^ p.
16.
P l Eersteroef p D 2 , ^ H-57.
P 2 Tweederoef p D 2 , ^ H-58.
D2 Oude cr to amen p. I 0.
y ^ ^ p 5
M 2 Kopij D3 H-1 22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p.
^ ^ ^ p 433.
DATERING Vóór 25S januari 1944 I
LEESTEKST T
S 3'Oppervlaktespanning,'
noot i en 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sá' ib in het Duits door
R.W. Schnell/J. Walvis, in het Engels g door M. O'Loughlin g en in het Frans door
H. Breuker F.. Tem Temple/F le F Cariés.
COMMENTAAR I Zie'
[5771
P1 > >
T Centaur I (december 1 945) 94S P p . 11 4.
D I Sto ^p.18.
M 2 Manuscript, p ^oorspronkelijk p 1 collectie H. Roest, ^ H. 34
P l Eersteroef p D 2 , ^ H- S7.
1) 2 Tweederoef p D 2 , H-58.
D 2 Oude cr y to g amen ,p p. 1 552.
M3 Kopij p D3 H 122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p . 435•
OVERLEVERING M I Typoscript, ko i' DI collectie J. Vermeulen, H- 2 4-
DATERING Vóór 25
S januari 1 I1944
423

LEESTEKST MI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
[578]
f
BLOEM
duisternissen, > duisternissen DI PI-D3
COMMENTAAR I Zie [563] 5 3 'Oppervlaktespanning', noot I.
2 Toen Jan Vermeulen Achterberg g op pi z september p 1945 94S adviseerde een e aantal a ta
gedichten g uit Existentie – waarin `Stof' een van de afdelingen g was – te schrap P-
Pen (zie 66 i `Aluminium' 'Aluminium', noot z schreef hij: hij: `Neem b.v de gedichten g over
de kleuren: Rood, ^g groen en blauw. Deze dringen g zich absoluut niet aan mij oop
als noodzakelijk, J^ het is allemaal veel te ggezocht.' Achterberg g heeft degedichten
bij de uiteindelijke samenstelling g van Stofechter gehandhaafd.
g d. Zie e ook 8S4
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
424
`Groen' en[585]Blauw' S en verder 22.2.
3 Zie [575] noot 2.
4 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sa'ib in het Franss doo door
H. Breuker F.. Tem ple F Cariés en in het Russisch door E.V. Vitkovskij. v l
T Criterium [4] 1945), p.
4 94S ^p 73.
M I Typoscript, ko i' D I collectie J. Vermeulen, H-2.4.
p l ^ ,
D I Sto .z.
^p 4
M 2 Manuscript, oorspronkelijk collectie H. Roest, H.
p ^ p 1 ^ 3 4
P I Eersteroef D 2, H.
P ^ S7
P 2 Tweederoef D 2, II 8.
p ^ S
D 2 Oude cr to amen p. I 8.
y ^ ,p s
M3 Kop H-I2z.
p J ^
D3 Verzamelde gedichten, p. I.
^ g ^ p 44
Vóór 25 S januari 1944 i
T
4 nooit ggehoorde
> onbekende M I -D I P I -D 3
I Zie[563] S 3 'Oppervlaktespanning', noot I en z.
2 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sá' ib ^in het Engels g door
R.P. Meier 1 en in het Frans door H. Breuker F.. Tem ple
F Cariés.

425
S77 `Rood' 'Rood', M 2 (één van de manuscripten P , die Achterber g in se P tember z 946
vervaardigde g ten behoeve van de verkoop p ervan door Hans Roest) (particuliere p
collectie

[5791
OVERLEVERING
[5 80]
CELLOPHAAN
M'
DI
PI
Pz
Dz
MZ
D3
ZESTIEN
Typoscript, kopij ko i' D I > collectie J. Vermeulen, > H-2.4.
Sto . z6.
^p
Eersteroef D 2, H-57.
p ^
Tweederoef p D 2 ^H-58.
Oude y cr to g amen ,pp.
1 6o.
Kopij P1 D3, ^ H I22.
Ue ^amelde ggedichten, ^ p. p 443.
DATERING Vóór 25 S 1januari
I1944
LEESTEKST MI
COMMENTAAR I Zie[563] S 3'Oppervlaktespanning',
noot i .
2 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sá' ib ^in het Engels g door
M. O'Loughlin g en in het Frans door H. Breuker F.. Tem ple
F. Cariés.
OVERLEVERING T Ad interim 3 februari I 94 6 ^ p. p 8 5.
P l Proef D I ^ oors oorspronkelijk P 1 collectie J. Vermeulen, ^ I^ 2. 9
D I Existentie, ^ p p. 43.
P 2 Eerste proef D 2 , H-88.
^
P3 Tweederoef P D 2, ^ H-89.
D2 Cr y to gamen Hi, ^ p. p I 47.
M Kopij Pl D3 ^ H I 22.
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p S7 578.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Vóór 2 S januari I1944
T
Reekstitel [ontbreekt] > Zestien PI-D3
Nummer [ontbreekt] > I PI-D3
Titel Zestien > [ontbreekt] PI-D3
'Oppervlaktespanning,' noot I.
COMMENTAAR I Zie'
S 3
2 Zie[471] 47 `Wi Jj stonden huid aan huid' ^ noot 3. 3
426

S 81 KRAAKBEEN
3 In P I -D3 vormt ditedicht g het eerste deel van de reeks `Zestien'. Zie ook
[272]`Zestien ^i' noot 5 en verder z 4.1.
4 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door S. Wiersma.
5 Literatuur over hetedicht: g
Bolhuis, A.. `Het vers, dat in u ligt.'
Hamans, C. 'Sweet sixteen.'
OVERLEVERING T Ad interim 3 (januari anuari 94 I ^ 6. p. 24 4 .
P l Proef D I, collectie . Vermeulen, H-29.
^ ^
D I Existentie, p.
^ p 53.
P 2 Eersteroef D 2 , H-88.
p ^
P3 Tweederoef D2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen HI, p. I 57.
y g ^ p s7
M Kopij D3 H-I zz.
p l ^
D3 Uer amelde gedichten, p. 88.
^ g ^ P 5
DATERING VÓÓr 25 januari I
S J 944
LEESTEKST T
COMMENTAAR I S 3'Oppervlaktespanning,'
Zie' noot I.
2 Zie [471] 47 `lei' J stonden huid aan huid' , noot 3.
{582] ROK
4 94S^p7
OVERLEVERING T Criterium [4] 1 945), P. 7 2.
P l Proef D I ^oorspronkelijk p 1 collectie J. Vermeulen, ^ H-29.
DI Existentie, ^ p p. S
2.
P 2 Eersteroef p D 2, H-88.
^
P3 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr to y amen ^ HI, ^ p. p 16. 5
M Ko Kopi' D3 ^ H-I 22.
D3 Uer amelde ^ gedichten, ^ ^ p. p S7 87.
DATERING VÓÓr 25 S januari J I1944
LEESTEKST T
427

VARIANTEN EN
CORRECTIES
3 hunk'rend > hunkerend P i -D 3
4/5 [geen stro ewit > stro ewit P I -D3
5 rok > rok PI-D3
7 schenen > scheenen, PI-D3
9 1 o geen
stro ewit > stro ewit P I -D3 3
I I kousenbanden, > kousenbanden. PI-D3
I2 een > Een PI-D3
I 3 rug; g^ > rug. g P I -D3
I 3 4I [geen g strofewit] > stro ewit P I -D 3
1 4 ik> Ik PI-D3
I 4 ze g gezegd; g^ zijg > zgezegd. g P I -D3
I 5 ik> Ik PI-D3
COMMENTAAR I Zie [563] 5 3 'Oppervlaktespanning', noot I en 2.
2 In zijn brief van 12 september p i 94S bekritiseerde Vermeulen de directheid
van bepaalde p ggedichten uit de bundel Existentie (zie [566] S `Aluminium' noot 2 >
van ditedicht g vond hij r. I I `beslist storend'. Zie verder 22.2.
3 Er bestaat een manuscript van gdit gedicht, ^ dat Achterberg gvoor de verkoopP
heeft vervaardigd. g Dit manuscript P heb ik niet kunnen achterhalen. Volgens g de
o opgaveKuyper ave in de veilingcatalogus van Bubb Ku er (nr. 12- IIbevat ^ p. 5 het een
kleine variant ten opzichte Pg^
van 13 ' -D 3. Zie ook de Verantwoording, 1.1.4.
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
428
LINOLEUM
M I Typoscript, ko pi' D I collectie J. Vermeulen, l > > H- 24 .
D I Stof, ^p.6.
PI Eerste proef D I ^ H-57.
P 2 Tweederoef D P 2 H-58.
^
D 2 Oude cr y to amen p. 140.
^ ^ p4
M 2 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde
^
gedichten,
^ ^ p p. 4 2. 3
I 943 vóór 1 2 september p I1945
M'
I Ditedicht g heeft deel uitgemaakt g van het eerste concept P van Existentie (zie
53 6 'Oppervlaktespanning', noot I zoals blijkt blijkt uit wat Jan Vermeulen op p1
2
september p 1 94S – toen hij de bundel in de oorspronkelijke p 1 samenstelling g gele- g

S 'Aluminium',
2 Zie' noot .
[567] , 3
[s 84]
OVERLEVERING
zen had — aan Achterberg g schreef: `na een pprachtig g vers als Linoleum is het
volgende g Aluminium volkomen overbodig, g^ zelfs storend.' Zie ook
66 `Aluminium' noot 2 en verder 22.2. 2.2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sa' ib en in het Frans door
H. Breuker F.. Tem ple
F. Cariés.
GROEN
MI
DI
PT
Pz
D2
MZ
D3
Typoscript, ko i' D I collectie J. Vermeulen, H-24.
p l , ,
Stof, . I
,p 19.
Eersteroef p D 2 ,
H- 57.
Tweederoef p D 2, ^ H- 5 S 8.
Oude y cr to amen p. I 53.
^ ,p S3
Kopij p l D3 H I 22.
^
Verzamelde ^ ^ gedichten, , p. p 43 436.
DATERING I 943 vóór 12 september p I1945
LEESTEKST MI
COMMENTAAR I Ditedicht g en 8 `Blauw' SS hebben deel uitgemaakt g van het eerste concept p
blijk
Jan Vermeulen op p I 2 september p 1945 94S aan Achterberg schreef. g Zie 577
van Existentie (zie [563] 'Oppervlaktespanning', noot I zoals blijkt uit de brief
S 3
`Rood' , noot z en verder 22.2. 2.2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sá' ib in het Frans door
H. Breuker/F.J. Tem ple
F Cariés en in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
OVERLEVERING M' Typoscript, ko pi' l D I , collectie J. Vermeulen, ^ H-2 4.
D' Stof, ,p.2o.
P I Eersteroef p D 2, , H- 57.
P 2 Tweederoef p D 2 , H-5 S 8.
D 2 Oude cr y to g amen ,p p. I 54. S4
M 2 Kopij p l D3 ÍI I22.
^
D3 Verzamelde ^ gedichten, 8 ,p p. 437.
DATERING I 943 vóór 12 september p I1945
429

LEESTEKST
COMMENTAAR
MI
S 86] LITHOSFEER
I Zie S 8 4 `Groen' 'Groen', noot i.
2 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sá' ib in het Frans s door do
H. Breuker/F.J. Temple/F. Cariés en in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
OVERLEVERING Typoscript, ko i' D I collectie J. Vermeulen, H 2.
p 1 , , 4
D' Sto .
, p 5•
P I Eersteroef D 2 PI .
p , S7
P 2 Tweederoef p D 2 , H-5 5 8.
D 2 Oude y cr to ^ amen ^ p. p I 39.
Pl M2 Kopij ^ HI 22.
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ,p p. 4
22 .
DATERING VÓÓr I 1 7oktober I1945
LEESTEKST MI
COMMENTAAR I De datering g van 86 S `Lithosfeer' tot en met [6041 4Tapier' p is gebaseerd g oop
de ontstaansgeschiedenis g van de bundel Stof Op p 1 7oktober I 94S stuurde
Achterberg g de definitief samengestelde g bundel intyposcript M I aan A.A.M.
Stols. Twintig gggedichten uit de bundel zijn reeds in 194 9438 geschreven 3 (zie S 63
'Oppervlaktespanning', noot I de andere gedichten g mogelijk g l nog gin I 944
'945. 94S Zie verder 2 3.1.
2 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sá' . ib en in het Frans door
H. Breuker/F.J. Tem ple
F. Cariés.
[5 87]
EMAIL
OVERLEVERING M I Typoscript, ko pi' D I collectie J. Vermeulen, l , , H- 24.
T Centaur 1 (december 1 94S ,p. 1 i. S
D I Sto ,p.
8.
P I Eersteroef p D H-57. ,
430
P2 Tweederoef D 2, H-5 8.
p ^ S
D 2 Oude cr to amen p. 1 2.
y ^ ,p 4
M 2 Kopij D3, H 1 22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 425.
^ g , p 4S

DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
Vóór I oktober I
7 94S
MI
[j óó] BREI
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[589]
I Zie[586]`Lithosfeer' noot I.
2 Zie [575] noot 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sá' ib in het Frans door
H. Breuker F . Tem ple
F Cariés en D. Vers Verspoor oor in het Roemeens door
Covaci en in het Spaans p door F. Carrasquer q (5x). S
MI
DI
PI
P2
Dz
Mz
D3
Typoscript, ko i' D I collectie J. Vermeulen, H-2.4.
Stof, ,p . 9.
Eersteroef D 2 H-57.
p ^
Tweederoef p D 2 ^ H-58.
Oude yg cr to amen ,p43 p. 14 3 .
Kopij D3 I-I I22.
p l ^
Ver amelde ^gedichten, ^ p. p 4426.
Vóór 1 oktober I
7 94S
MI
p l > >
I Zie86 5 `Lithosfeer' ^noot
I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sa 'ib en in het Frans door
H. Breuker F.. Tem Temple/F le F Cariés.
OVERLEVERING M I Typoscript, ko kopij i' D I > collectie J. Vermeulen, > H-24.
T Ad interim' 3 (januari l I 94 6 ^ pp.
22.
D ISto ^p.
I I.
P I Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P2 Tweederoef p D 2 ^ H-58.
D 2 Oude cr y to g amen ,p p. 4S I .
114.2 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Ve ^amelde g gedichten, ,p p. 4428.
DATERING Vóór I oktober i
7 94S
431

LEESTEKST
COMMENTAAR
OVERLEVERING
OVERLEVERING
M'
I 0 OpM I staat in onbekende hand aangetekend: g `asbest gebleven'. g De betekenis
hiervan is onduidelijk. 1
2 Zie[586]`Lithosfeer' noot 1.
3 Zie[471] 47 `lei' J stonden huid aan huid' , noot 3.
4 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sá' ib en in het Frans door
H. Breuker/F.J. Tem ple
F. Cariés.
ALBAST
Vóór DATERING17
I
LEESTEKST
COMMENTAAR
[59"
432
M I Typoscript, ko p i' l D I > collectie J. Vermeulen, > 1-1-24.
T Ad interim 3 anuari I 6 p. 21.
(januari 94 ^ p
D I Stof, ^ p. I 3.
Mz Manuscript, p ^ oorspronkelijk p 1 collectie H. Roest, ^ H. 34
P l Eersteroef p Dz H-57.
^
P2 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D2 Oude cr
y to g amen ^ p. p 47 I .
M3 Kopij D3 H I22.
p l ^
D3 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p 4 3
MI
M'
T
D'
PI
PZ
D2
MZ
D3
7 1945
p. 43 0.
I Zie[586]`Lithosfeer' noot I.
2 Zie[471] 47 `i/i J j stonden huid aan huid' , noot 3.
3 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sd'ib . en in het Frans door
H. Breuker/F.J. Tem ple
F. Cariés.
CRÊPE
Typoscript, ko pi' D I collectie J. Vermeulen, H-24.
l , ^
Ad interim 3 (januari anuari 94 I 6 ^ p. p 2 3.
St0
^p
. I 5.
Eersteroef p D z ^ H-57.
Tweederoef p D 2, ^ H S 8.
Oude cr to amen p. I .
y g ^ p 49
Kopij p D3 H 122.
l ^
Ue ^amelde gedichten, g ^ p. p 4432. 32

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[5 92]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[5931
Vóór 1 oktober I
7 94S
M'
Titel Crêpe > Crepe T
3 gebloosd, > gebloosd T
I Zie86 S `Lithosfeer' , noot 1.
2 Zie1 47`ÏVi J j stonden huid aan huid' , noot 3.
3 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sá' ib ^ in het Engels g door
M. O'Loughlin g en in het Frans door H. Breuker F.. Tem ple
F. Cariés en
H. Deluy. Y
4 Zetfout in D I, , 5: S doods i.p.v. p doods.
STEEN
MI
T
DI
PI
PZ
Dz
Mz
D3
Typoscript, ko pi' l D I collectie J. Vermeulen, H-24.
^ ,
Ad interim 31januari I 94 6 ^p. p 20.
Sty; ,p 71
.
Eersteroef p D 2 ,
H-57.
Tweederoef p D 2, , H-58.
Oude y cr to g amen ,p p. 1 s1.
Kopij D3, H 1 zz.
p l ^
Verzamelde ^ g gedichten, , p. p 434.
Vóór I oktober 1
7 .945
MI
I Zie86 S `Lithosfeer' , noot 1.
2 Zie1 47`lei J j stonden huid aan huid' , noot 3.
3 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sá' ib en in het Frans door
H. Breuker F.. Tem Temple/F le F Cariés en H. Breuker.
OVERLEVERING MI Typoscript, ko i' D I c p l , ollectie J. Vermeulen, , H-24.
D I St0 ,p.
2I.
433

94]
P I Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D 2 Oude y cr to g amen ^ p. p I SS.
M 2 Kopij p D3, H-122.
l ^
D3 Verzamelde gedichten, edichten p. p 43 438.
DATERING Vóór 17 I oktober i 94S
LEESTEKST MI
COMMENTAAR I Zie86 S `Lithosfeer' noot i.
2 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sa'ib en in het Frans door
H. Breuker F.. Tem Temple/F le F Cariés.
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
POEDER
MI Typoscript, ko pi' 1 D I > collectie J. Vermeulen, > H-24.
DI St0 ,p.
22.
P I Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P 2 Tweederoef p D 2 , ^ H-58.
D 2 Oude y cr ta ^ amen ^ p p. IS
M 2 Kop p D3 H-I22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 439.
Vóór I 7oktober
I1945
MI
8 gedachteplek, > gedachtenplek, PI-D3
I Zie86 S `Lithosfeer' noot 1.
2 Zie[567]Meel' 7 ^noot 3. 3
3 Houbigant g (vgl. g r. 3) was destijds destijdeen
bekend cosmeticamerk.
Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sá' ib en in het Frans door
H. Breuker/F.J. Tem ple
F. Cariés.
HUID
OVERLEVERING M' Typoscript, ko pl ij D I collectie J. Vermeulen, H- 24 .
434

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[5 96]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
43S
T Centaur l (december I 94S pP.
11 4 .
D I Sto ^ p . z 3.
M 2 Manuscript, p ^oorspronkelijk p 1 collectie H. Roest, ^ H. 34
P I Eersteroef p D 2, H-57.
^
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H-5 S8.
D 2 Oude cr to amen p. I 57.
y ^ a p S7
M3 Kopij D3 H-1 2z.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 440.
^ g ^ p 44
Vóór I oktober I
7 94S
MI
M I aemachine
^P
onsterflijkheid. < onsterfe M I a > onsterf li'kheid. M I a >
4 onsterflijkheid. )
onsterfelijkheid. T M 2
J ^
I Zie86 `Lithosfeer' noot I.
S
2 Zie[575] noot z.
g ^ g
P. Bo ceJ.S.Holmes zx en R.P. Mei er in het Frans door H. Breuker/F.J.
3 Ditedicht is vertaald in het Arabisch door S. Sa' ib in het Engels door
Y , l
Temple/F. Cariés H. Breuker, H. Fa gne
en D. Verspoor Vers oor in het Italiaans door
Prampolini, p ^ in het Spaans p door F. Carrasquer q 2x en in het Zweeds door
L.H. Svensson L. Sóderber g.
BAKELIET
M I Typoscript, ko i' D I c kopij > ollectie J. Vermeulen, > H-24.
D I Stof, ^p . z S.
P T Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P 2 Tweederoef P D 2, ^ H- 58.
D 2 Oude cr y to gamen ^ p. p I
59
.
M 2 Kopij p D3 H I22.
l ^
g ^ p. p 44 442.
D3 Uer amelde gedichten,
Vóór I 7oktober
I1945
M'
I Zie86 `Lithosfeer' noot I.
5 ^

[s 97l
2 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sá' ib in het Frans door
H. Breuker/F.J. Tem ple F Cariés en in het Spaans p door F. Carrasquer. q
3 Zetfout in P 2-D 2, r. I: meer. i, p.v meer, ^ (in M 2 gecorrigeerd g g in meer on-
bekende hand),in D3 hersteld in meer,).
BAARMOEDER
OVERLEVERING M I Typoscript, ko kopij i' D I > collectie J. Vermeulen, > H-24.
D I St0 ^p . z 7.
P l Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P 2 Tweederoef p
D 2 ^ H-58.
D 2 Oude cr y to ^ amen ,pp.
161.
M 2 Kopij p D3 H-1 22,
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 444.
DATERING Vóór 17 I oktober i 94S
LEESTEKST MI
COMMENTAAR I Zie[586] `Lithosfeer' noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. $ ' ib en in het Frans door
H. Breuker/F.J. Tem Temple/F le F Cariés en H. Breuker.
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
436
CELLULOID
M I Typoscript, ko i' D I collectie J. Vermeulen, H-z .
Pl , > 4
D I Stof, 28.
p
P I Eersteroef D 2 , H-57.
p ^
P 2 Tweederoef D 2 H-58.
p ^
D 2 Oude cr to amen p. 162.
y ^ ^ p
M 2 Kopij D3 H-izz.
p l ^
D3 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p p. 445•
Vóór 17 7 oktober I1945
MI
I Zie86 S `Lithosfeer' ^noot
I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sá' ib en in het Frans door
H. Breuker/F.J. Tem Ple
F. Cariés.

[5 991
KERK
OVERLEVERING MI Typoscript, kopij ko i' D I , collectie J. Vermeulen, , H-2 4.
D I Stof, ,p p. 9
P I Eersteroef D 2 p , H-57.
P 2 Tweede proef D 2 ^ H- 58.
D2 Oude y cr to g amen ,p p. I 36.
M 2 Kopij p D3 H-1 22.
l ^
D3 Ue amelde ^ gedichten, ^ , p. p 44 446.
DATERING Vóór I 1 7oktober I 94S
LEESTEKST MI
COMMENTAAR I Zie86 S `Lithosfeer' , noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sá ' ib en in het Frans door
H. Breuker/F.J. Tem ple
F. Cariés.
60o BAZALT
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
MI
DI
PI
p2
Dz
Mz
D3
Typoscript, kopij ko i' D I , collectie J. Vermeulen, , H-24.
Stof, p 3 o.
Eersteroef p D 2 , H-57.
Tweederoef p D 2, , H- 58.
Oude y cr to g amen ,p p. 16 4.
Kopij p D3, H-12.2.
l ^
Ue ^amelde gedichten, g , p p . 447•
Vóór I 7oktober
I1945
MI
[6011 HERSENSCHORS
437
I Zie [586] S `Lithosfeer' , noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sá' ib en in het Frans door
H. Breuker/F.J. Tem Temple/F le F? Cariés.
M' Typoscript, ko pi D I collectie J. Vermeulen, H-24.
l , ^
DI Stof ,p p. 332.

OVERLEVERING
P I Eersteroef p
D 2,
^ H-57.
P 2 Tweederoef p D2, ^ H-58.
D2 Oude y cr to ^ amen ^ p. p 166.
M 2 Kop p D3 H-I22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 449.
DATERING Vóór 1I 794S oktober i
LEESTEKST MI
COMMENTAAR I Zie[586]`Lithosfeer' noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sa' ib en in het Frans door
H. Breuker F.. Tem le F Cariés.
602 GUMMI
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[603]
3
438
DI
PI
PZ
p
M I Typoscript, ko pi' 1 D I , collectie . Vermeulen, ^ H- 24.
D I Sto ^ p . 33.
P I Eersteroef p
D 2,
^ H-57.
P 2 Tweederoef p D 2, , H-58.
D 2 Oude cr to amen p. I 6.
y ^ ^ p 7
M 2 Kopij D3 H I22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 4 5 0.
^ g ^ p 4S
Vóór I 7oktober
I1945
MI
I Zie[ 5 86]`Lithosfeer' noot I.
2 Over Achterbergs g zending g aan Criterium (zie S7 6 `Meel' ^noot 3tekende
redacteur W.F. Hermans op de redactie-envelop p aan: `Maar zou lje
met Gummii
geen g moeilijkheden krijgen? lg
3 Ditedicht gedicht is vertaald in het Arabisch door S. Sá' . ib en in het Frans door
H. Breuker F.. Tem Temple/F le F Cariés.
Typoscript, kopij ko ij D I collectie J. Vermeulen, H-24.
Stof,p. 34.
Eersteroef p D 2, ^ H-57.
Tweederoef p D 2, ^ H-58.

DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[604]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
D2 Oude cr y to amen, p. 68 1. ^
M 2 Kopij PJ D 3 H I 22.
^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 45 4S 1.
Vóór I 7oktober
I1945
MI
I Zie 86 `Lithosfeer' noot I.
2 Zie' [567] noot , . 3
3 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. $á' ib ^ in het Engels g door
M. O'Loughlin gp
en in het Frans door H. Breuker/F.J. Tem le F. Cariés en
D. Vers poor.
PAPIER
M I Typoscript, collectie R. Tummers, > IH z. 3
M 2 Typoscript, ko pi' Sto collectie J. Vermeulen, H-24.
l > >
T Criterium [5] 1 947), P. 2.
S (januari 947 ^ p 7
P Proef D I ^ H-48.
D I Sneeuwwitje, p . I 7.
M3 Kop HII2.
p l ^
M4 Typoscript in kopij ko i' D 2, H I i 2.
^
D 2 Cr y to gamen
4, p p. I. 9
M 5 Kopij p J D3 ^ H-122.
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p7722.
Vóór I 7oktober
1 945 I )
Vóór 7 se september P I 96o
(M4)
MI
M4 b (zie p. 516)
VARIANTEN EN P aedrukt ^b potlood p d
CORRECTIES M3 aedrukt g bpotlood , p (in de hand van D. Wolthers
M4 a typemachine, Yp b zw inkt
Titel M I - 2 Papier P
T-D3 Papyroline pY
I MI-DI Zij1 een heup p, waar ik niet omheen kon
M3 a
M4-D 3
b Zij Zij stond voor een krant, waar ^ ik nog gl bij kon
439

2 MI-2 in mijn droom, met mijn l hand, en een kerm van weedom
T-D' i I arm
M3 a
b in de droom met mijn lhand, en ^ een zucht van vrijdom vrijdo
3
M I -D I brak uit haar mond tegen mijn mond.
3 g l
M3 a
4(5) M'-D3
6(7)
8(9)
II
M4-D 3
(4) M3
M4-D3
MI-M3
M4-D3
MI-M3
M4-D3
MI-z
T
P
b slaakte haar mond tegen g mijn l mond,
I I
[De volgende regel ontbreekt in M l -M3 a.
M3 b-D3, r.
,
(4):
b toen ik hem wegnam, g voor ^ zij zijhet
vond.
M I -D3 r. –I I
, 4S 4 S•
Is zij gestorven? Is dit een ggrond
5 M T -D Iom te gelooven de dingen in boeken:
M3 a ^ I
(6) b [ ]uit [
M4-D 3I i
dat onzeeliefden g loo loope en te zoeken
7(8) M I -D 3 en het papier van hun dood verlaten,
pP ,
9(I O)
M I -M3
M4
DZ-D3
om ons te vinden in tusschenstaten,
I
I avondstraten,
waar nog gggekust wordt en ademgehaald, g
a I I opnieuw P van de trein wordt ggehaald
[x]
b
I o M I -D I maar aan welke kant? enela g gbetaald
M3 a
I I b terugvertaald
M4-D3 het bijeenzijn als vorige g keren bepaald p
DI
(I Z) M3
M4-D3 door
440
met een liefdebrandzóó overreëel
,
10
aI zó
,
b zo

M'-D3
M'-D3
M'-M3
M4-D3
(rd) M4-D3
(17) M4-D3
i 5(i6)(r8) MT-D3
16 ( 1 7)(19) MI-D3
COMMENTAAR
dat ik mijn eigen belevenis heel
l g
scherp in drukletters voor me zie staan,
p
geschiedenis al, met naam en toenaam
g >
bewijsstuk
1
[De volgende regels ontbreken in M' -1113..]
M4-D3, r. (s6)–(q):
op het andere lichaam terugvertaald
p l^
tot braille, als de ogen zijn dichtgedaan;
g zijn g
M I -D3 r. 15(16)(I8)-1607)(59):
en bij het ontwaken terstond het woord
delaats deplaatinneemt
die het toebehoort.
Zie[586] 5 `Lithosfeer' ^noot 1. Dit gedicht g werd wegens g ruimtegebrek g niet in
Stof oopgenomen. pg Toen Jan Vermeulen p Sop februari 94 I 6 de drukproef p aan
Achterberg g stuurde, ^ schreef hij dat er `één gedicht g te veel' in de bundel stond
en e sted stelde hij voor dit gedicht g weg g te laten: `Dit lijkt 1 mij mij een oudergedicht, dat
je l uitsluitend omdat het ook een "Stof" vertegenwoordigt opgenomen. heb t o .
Ik vind het echter een beetje uit de toon vallen.' Op P7februari veraar verklaarde Ach-
terber gzich
hiermee akkoord. Zie verder 2 3 .3.
2 Ditedicht g heeft behoord tot de verzameling g gedichten uit Styo
die Achter-
bei g begin g I 946 aan Criterium heeft gestuurd g (zie [567] S 7`Meel' 'Meel', noot 33).
In
tegenstelling g g tot de andere gedichten g heeft Achterberg g dit gedicht g niet terugg
-
getrokken: g het was op p het laatste moment uit de bundel verwijderd l (zie noot 1)
en dus nog g vrij voor publicatie. Het gedicht werd, onder de nieuwe titel `Pa
vrij P g ^ pYroline'e
g ubliceerd P in de januari-aflevering 1 g I947 van Criterium. Zie ook
3 2 .1.8.
3 In de kopij p i voor Cr y to gamen 4heeft Daisy Y Wolthers, ^ in opdracht p rac van Achter-
bei gveranderingen ^ g aangebracht g op p de pagina p g uit Sneeuwwitje(M3). ^ Later is M4
aan dit bladehecht g een ^ door Achterberg gvervaardigd g typoscript met een
nieuwe versie van hetedicht. g Zie verder 49 .2.
4 Zetfout in T, r. 1 3 : ^ien i.p.v. ^ie
SEXTANT
OVERLEVERING T De nieuwe stem I (februari 1 946), p. I .
94^p 57
P I Proef D I oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, H-29.
p 1 ^
441

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
MI Manuscript, oorspronkelijk collectie H. Roest, H.
p ^ p 1 ^ 34
D I Existentie, p. I .
^ p 3
P 2 Eersteroef D 2, H-88.
p ^
P3 Tweederoef D 2 H-89.
p ^
D 2 Cr to amen IiI p. 120.
y g ^ p
M 2 Kopij D3 H I22.
p l ^
D3 Ve amelde gedichten, p. I.
^ g ^ p SS
Vóór 27 oktober I
7 1945
606 TELEFUNKEN
T
Reekstitel [Verzen aan eengestorvene]> [ontbreekt] P I -D3
I De datering g van 60 S `Sextant' tot en met 62 2 `Pullover' is ggebaseerd op p de
ontstaansgeschiedenis g van de bundel Existentie. Op p 2 7 oktober 1945 94S stuurde
Achterberg g de definitief samengestelde g bundel aan Jan Vermeulen. De meeste
gedichten edichten uit de bundel zijn zijnreeds in 1943 94 geschreven 3 g (zie [563] S 3'Oppervlakte pp
spanning', noot I enkele gandere gedichten mogelijk g^ nog g in 1944/1945. Zie
verder 24.1.
2 Zie[141]`Tochten...' noot 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Hebreeuws door S. van Messel = J. Meijer]. 1
OVERLEVERING T De Vlaamscheids g 3o 1uni I 94 6. ^ p. 397.
P l Proef D I oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, H- 29.
^ p l ^
M I Manuscript, p ^ oorspronkelijk p 1 collectie H. Roest, ^ H. 34
D I Existentie, ^ p. p I 4.
P 2 Eersteroef p D 2, H- 88.
^
P3 Tweederoef P D 2, ^ H-89.
D 2 Cr y to gamen
III III p. 121.
Kopij p D3 H-I22.
l ^
D3 Ve amelde ^ gedichten, ^ ^ p p. SS 2.
DATERING Vóór 27 7 oktober I1945
LEESTEKST T
442

VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
60 KLANKBORD
7
I radio-engelen > radioengelen MI
g g
8 kelen > keelen PI-D3
10 ' uwelen >' uweelen MI
1 ^ 1 ^
I Zie60 S`Sextant'
noot 1.
2 Zie' [564]Y^ `Rina Kett ' noot 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
OVERLEVERING T De nieuwe stem I (februari 1946),. p i S 8.
P I Proef D I , oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, H-29.
^ p 1 ^
D I Existentie, ^ p. p 1 5.
P 2 Eersteroef P D 2, ^ H-88.
P3 Tweederoef p D 2 H-89.
^
D 2 Cr .^ to ^amen Hi, p. 1 22. ^ p
M Kopij D3 p l H-122.
^
D3 Verzamelde
^
gedichten, p. g ^ p 553.
DATERING VÓÓr 27 oktober i
7 94S
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Reekstitel [Verzen aan eengestorvene]> [ontbreekt] P I -D3
COMMENTAAR I Zie[605]Sextant' S noot 1.
2 Ziei I 4 `Tochten...' noot 2.
6o8 AFSPRAAK
OVERLEVERING T De nieuwe stem i (februari 1 946), 94 ^ p. 1 58.
P l Proef D I oorspronkelijk p l collectie J. Vermeulen, ^ H-2 9.
D I Existentie ,pp.
16.
P a Eersteroef p D 2 , 3
H-88.
P3 Tweederoef p D 2 , H-89.
^
443

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
OVERLEVERING
D2 Cr y to gamen III ^ p. p I 2. 3
M Kopij p D 3 H122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ Pp. S S4•
Vóór 27 7 oktober i1945
T
Reekstitel [Verzen aan eengestorvene]> [ontbreekt] P I -D3
COMMENTAAR I Zie[605]Sextant' 5 ^ noot I.
2 Zie I 4I
`Tochten...' noot 2.
{609]
9
OVERLEVERING T De Vlaamschegids ^ 3 o 1uni 94 1 ^ 6. p. 39 398.
P l Proef D I , ^ oorspronkelijk P 1 collectie J. Vermeulen, ^ H-29.
D I Existentie, ^ p. P I 7.
P 2 Eersteroef p D 2, H- 88.
^
P3 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr y to g amen III ,p p. 12 4.
M Kopij p D3 H 122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p SSS•
DATERING Vóór 27 7 oktober i1945
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie60 S`Sextant'
noot I.
2 Zie[ 5S 64] 4`Rina Ketty', tY noot 2.
61 0INTERMÉDIAIRE
444
T
PT
D'
p2
De Vlaamschegids o (juni I 6 – 8.
g 3 1 94 ^p 3 97 39
Proef D I oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, H-29.
p l ^
Existentie p. 20-21.
,p
Eersteroef D 2, H- 88.
p

P3 Tweede proef D 2, ^ H8 9.
D 2 Cr to .^ amen g rrr ^ p. p I 2. 7
M Kopij pl D 3 , H I z 2.
D3 Verzamelde ^ gedichten, 8 ^ p. p SS8.
DATERING VÓÓr 27 oktober I
7 94S
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie 60 `Sextant' noot I.
2 Zie[564] S 4`Rina Ketty', y^ noot 2.
61 I DUALIS
94 ^ p S 9
P I Proef D I ^ oors oorspronkelijk p l collectie J. Vermeulen, ^ H2 9.
D I Existentie, ^ p. p z 3.
P 2 Eersteroef p D Z H-88.
^
P3 Tweederoef p D Z H-89.
^
D 2 Cr to amen Hi, p. I 2.
OVERLEVERING T De nieuwe stem 1 (februari 1946), p. I .
y ^ ,p 9
M Kopij D3 H I z2.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 6o.
^ g ^ P 5
DATERING VÓÓr 27 oktober i
7 94S
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Reekstitel [Verzen aan eengestorvene]> [ontbreekt] PI-D3
COMMENTAAR I Zie[605]Sextant' S noot 1.
2 ZieI I 4 `Tochten...' noot 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door S. Wiersma.
612 OOGST
OVERLEVERING T De nieuwe stem i (februari 1946), p. 16o.
94 ^ p
P I Proef D I oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, Hz .
p l ^ 9
445

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[613]
3
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[6141
MI Manuscript, p oorspronkelijk collectie H. Roest, H.
^ P 1 ^ 34
D I Existentie ,pp.
z 8.
P 2 Eersteroef D 2 , H- 88.
P ^
P3 Tweederoef D 2 H- 89.
P ^
D 2 Cr to amen rlr p. I .
y g ^ P 34
M 2 Kopij D3 H I 2 2.
P1 ^
D3 Ver amelde edichten p. 565.
^ ^ ^ p 5 s
Vóór 27 oktober i
7 1945
T
Reekstitel [Verzen aan eengestorvene]> [ontbreekt] PI-D3
I Zie 60 `Sextant' noot I.
2 ZieI I 4 `Tochten...' noot z.
3 Ditedicht g is vertaald in het Spaans p door F. Carrasquer q 2x .
P I Proef D I oors oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, H-29.
^ p l }
D' Existentie, ^ p p. 2 9.
P 2 Eersteroef p D 2 , H-88.
^
P3 Tweederoef P D 2 ^ H-89.
D 2 Cr to y amen ^ Hi, ^ p p. I 3s.
M Kopij p ) D3 ^-I-I 22.
^
D3 Ver amelde gedichten, g ^ p p. S566.
Vóór 2 7 oktober I
7 1945
DI
I Zie[60 5 ]Sextant' ^noot
I.
2 Zie[472] 47 `Ik bli' J met u verbonden' , noot 3.
3 Ditedicht g is vertaald in het Spaans p door F. Carrasquer. q
ARENDEN
OVERLEVERING T De nieuwe stem i (februari 1946), p. i .
94 ^p S7
446

Pl Proef D I oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, H-29.
^ P l ^
D I Existentie, p. o.
^ p 3
P 2 Eersteroef D 2, H-88.
p ^
P3 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen III p. I 6.
y g III, 3
M Kopij D3 H-122..
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 567.
^ ^ ^ pS7
DATERING VÓÓr 27 7 oktober I1945
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Reekstitel [Verzen aan eengestorvene]> [ontbreekt] P"-D3
COMMENTAAR I Zie[605]Sextant' S noot I.
2 ZieI I 4 `Tochten...' noot 2.
3 Literatuur over hetedicht: g
Kusters, W, Naderen de arenden?'
Kusters, W, Arenden, ketenen.
61DRACHT
S
OVERLEVERING T De nieuwe stem I (februari 1946), 94 ^ p. I S9.
^
P I Proef D', oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, H-29.
^ p l
D I Existentie, ^ p. p 332.
P 2 Eersteroef p D 2, H-88.
^
P3 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr .^ toamenlll ^ ^ p. .I 3 8. .
M Kop p D 3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ pS9 p. 6.
DATERING VÓÓr 27 7 oktober I1945
LEESTEKST T
INGREEP I I bewoog. < bewoog,
g,
VARIANTEN EN
CORRECTIES
447
Reekstitel [Verzen aan eengestorvene]> [ontbreekt] PI-D3

COMMENTAAR I Zie [605] 'Sextant', noot I.
5
2 Zie [I41]`Tochten...' noot 2.
616 HECHTING
OVERLEVERING T De nieuwe stem I (februari 1946),. p 16o.
P I Proef D I oors oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, H-29.
^ p l ^
M I Manuscript, P ^oorspronkelijk p 1 collectie H. Roest, ^ H. 34
D/ Existentie, ^ p. p 33.
P P 2 Eersteroef D 2, ^ H-88.
P3 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 C ^ to amen g Hi, ^ p. p I 39.
M 2 Kopij Pl D3 ^ H-122.
D3 Verzamelde ^ gedichten, 8 ^ p p. S7 o.
DATERING VÓÓr 27 oktober i
7 945
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Reekstitel [Verzen aan eengestorvene]> [ontbreekt] PI-D3
COMMENTAAR I Zie[6o5]Sextant' S noot 1.
2 Zie I 4I
`Tochten...' noot 2.
[617] 61 AN JERS
OVERLEVERING P I Proef D I, collectie . Vermeulen, H-29.
^ ^
D/ Existentie, ^ p. p 35.
P 2 Eerste proef D 2, H-88.
^
P3 Tweederoef P D 2, ^ H-89.
D 2 Cr y to ^amen Hi, ^ p. p4 141.
M Kopij Pl ^ H122.
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 572. S7
DATERING VÓÓr 27 oktober i
7 94S
LEESTEKST DI
448

COMMENTAAR I Zie[605]Sextant' S noot I.
2 Zie[472] 47 `Ik bli J met u verbonden' ^ noot 3. 3
3 Ditedicht g is vertaald in het Duits door J. Piron en in het Spaans p door
F Carrasquer q (2x).
618 VERVULLING
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[619] KIEM
P I Proef D', ^ collectie . Vermeulen, ^ H- z. 9
M I Manuscri Manuscript, t oors oorspronkelijk P 1 collectie H. Roest, ^ H. 34
D' Existentie, ^ p p. 3 6.
P 2 Eersteroef P D 2, ^ H- 88.
P3 Tweederoef P D 2, ^ H-89.
D 2 Cr yg to amen Hi, ,p4 p. 142.
M 2 Kopij p J D3 ^ H 122.
D3 Ue amelde ^ gedichten, g ^ p. p 573•
Vóór 27 7 oktober 11945
DI
I Zie[605]Sextant' S noot 1.
2 Zie2 47 `Ik bli J met u verbonden' , noot 3.
3 M i isere g roduceerd p in Scha > vers prentenboek, ,p 35•
4 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce, Y^ in het Indonesisch door
S. Nuraini en in het Russisch door E.V. Vitkovskij. 1
5 In M I staat ditedicht g in de nieuwe spelling.
OVERLEVERING T Ad interim 3 ljuli au g ustus 94 I ^ 6 p . 339•
P I Proef D', ^ oorspronkelijk P 1 collectie J. Vermeulen, ^ H-29.
M I Manuscript, p oorspronkelijk ^ p J collectie H. Roest, ^ H. 34
M2 Manuscript, P ^ oorspronkelijk p J collectie H. Roest, ^ H. 34
D I Existentie, p. ^ P 37.
449
P2 Eerste proef D 2, I^ 88.
^
p ^ 9
D2 Cr to amen rii p. 14 3 .
yg ^ p 43
P3 Tweederoef D 2, I-I- 8 .
M3 Kopij D3 H-122.
p l ^
D3 Uer ^amelde g edichten ^ p p. S74•

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
620 EMBRYO
Vóór 27 oktober I
7 1945
T
Reekstitel Petertje > [ontbreekt] P', M2 -D3
Titel Kiem > [ontbreekt] MI
r kind, > kind; P I -M I, DlI-D3
3 herhalen: > herhalen; P I > herhalen – M' > herhalen; DI -D3
4 repetent, > repetent; P I, DT-D3
5 wild > wild, P T -D3
I Zie60 S `Sextant' noot I.
2 In Tzijn l vijf l gedichten g van Achterberg g opgenomen. pg Dit ggedicht
en [620]
`Embr Y o' zijn afgedrukt onder de gezamenlijke titel `Petertje'. Deze naam
zijn g g J 'Petertje'
J naar het zoontje zoontjevan Bert Bakker (vgl. g 494 `kleine kabbalistiek voor
kinderen', noot. 4Over de inzending zijn g geen gegevens bekend. Wellicht heb-
zijn g gg
ben deedichten gedichtenbehoord tot de verzameling gdie Achterberg gvoor de januari-
l
afleveringan g het tijdschrift tijdschrifthad gestuurd g (zie 47I ` i2i ^ stonden huid aan huid'
noot 3).
3 Op p M I staan , onder de gezamenli 1•ke titel `Petertje' l, dit gedicht
en 620
'Embryo'. t De gedichten g zijn zijnvan elkaar gescheiden g door een streep, p^ maar heb-
ben – in tegenstelling g g tot in T–een geenafzonderlijke afzonderlijk titel.
OVERLEVERING Ad interim 3 1uli au ^stus 94 I 6. ^ p. 339.
P T Proef D I , oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, H-29.
^ p 1 ^
M I Manuscript, p oorspronkelijk collectie H. Roest, H.
^ p 1 ^ 34
D I Existentie, ^ p. p 338.
M 2 Manuscript, p ^ 2 april p I 947^ H- 39.
P 2 Eersteroef D 2 , H- 88.
P ^
P3 Tweederoef D p 2 , H-8 .
^ 9
D 2 Cr y to gamen Irr p. p
I 44.
M3 Kopij p l D3 H-I22.
^
D3 Ue amelde gedichten, p.
^ g ^ p 575•
DATERING Vóór 27 7 oktober I1945
LEESTEKST T
4S^

VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[6211 KUS
Reeks titel Petert j e> [ontbreekt] P I, D' -D3
Titel Embryo Y > [ontbreekt] M I > Petertje Petertj M2
groei > hart PI
4 pijn, p l ^ > pijn pl M 2
7 mariablauw > Mariablauw M2
I Zie [605] S Sextant' noot 1.
2 Zie' [619] noot , 2 en 3.
3 In een brief van I I september p 1945 94S schreef A. Marja l (Theo Mooi' Mooij aan
Achterberg: : 'Je zou mij indertijd nog g dat vers "Petertje" in manuscript pgg gegeven
hebben als het niet teveelevraa g d g^ is, stuur het dan alsnog!' g Pas op 2 april p
1 947 heeft Achterberg g dit gedicht g in het `Gastenboek' van Marja 1 geschreven g
M 2 met de opdracht p `voor Puckje en Theo Marjootje l 1e en Willem' en ge-
dateerd `2-IV-' 47'.
4 Ditedicht g is vertaald in het Duits door H, . Schdlich ^in het Engels g door
P. Boyce, in het Italiaans p door G. Prampolini, in het Roemeens door A. Covaci, >
in het Russisch door E.V. Vitkovskij l en in het Spaans p door F. Carrasquer q (3x). 3
OVERLEVERING T Ad interim 3 februari I 94 6 ^ p. p 8 4.
P I Proef D I oors oorspronkelijk collectie J. Vermeulen, H-29.
^ p 1 ^
MI Manuscript, p oorspronkelijk collectie H. Roest, H.
^ p 1 ^ 34
D I Existentie, ^ p. p 4 8–
49.
P 2 Eersteroef p D 2 H-88.
^
P3 Tweede roef D 2 p H-89.
^
D 2 Cr to amen Hi, p. I
y g ^ p 54.
M2 Kopij D3 p l H-122.
^
D3 Uer amelde gedichten, p. 8.
^ g ^ p 55
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
4SI
Vóór 27 7 oktober I1945
T
I 5 adempauze, p ^ > – adempauze, p M I
16 tusschen pooze > tusschenooze • – MI
^ p
20/21 stro ewit > geen
stro ewit P' D I -D3

COMMENTAAR I Zie[605]Sextant' S noot I.
2 Zie[47i] 47 `I7i Jj stonden huid aan huid' ^ noot 3. 3
3 Het ontbreken van strofewit in D I r. 2o/21 is waarschijnlijk 1 1 een zetfout, ontstaan
doordat in P' het strofewit samenvalt met dea pginawisselin g.
In P2-D3
622 PULLOVER
is dit echter niet door Achterberggecorrigeerd.
gg g
4 Literatuur over hetedicht:
g
Kusters, W, `Een traditionele kus?'
OVERLEVERING T Ad interim februari I 6 p. 8 .
3 94^p S
P I Proef D I oorspronkelijk co llectie J. Vermeulen, H-29.
^ p 1 ^
D I Existentie, p.
^ p 5S•
P a Eersteroef D Z H-88.
p ^
P3 Tweederoef D Z H-89.
P ^
D a Cr to amen Hi, p. I .
y ^ ^ p s9
M Kopij D3 H-I22.
P1 ^
D3 Verzamelde gedichten, p. a.
^ g ^ p 59
DATERING VÓÓr 2 oktober i
7 945
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie60 `Sextant' noot I.
S
2 Zie[471] ` I"i j stonden huid aan huid' n oot 3.
47 ^ ^ 3
62 HERCULES SEGHERS
3
OVERLEVERING T1 Criterium [4] 4 I1945),
p 74.
M I Typoscript, ko pij l D I collectie J. Vermeulen, H-2 4.
4Sz
D I Sto 6.
^ p 3
M 2 Manuscript, oorspronkelijk collectie H. Roest, H-34.
p ^ p 1 ^
T 2 Pen en penseel. Bijzonder nummer van Critisch bulletin uitgegeven in de zomer van
^
5947, P. 223.
P I Eersteroef D Z H-5 7 .
p ^
P Z Tweederoef p D Z ^H-58.
D 2 Oude ^ c to ^ amen ,p p. 7i
o.
M3 Kopij pl D3 H- 22.
D3 Verzamelde g gedichten, , p. 453.

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
Vóór 23 uni I
31 1945
P
62 MICROBEN
4
Titel Hercules Se hers > ijzer M I -M2 P I -D 3
g ^
2 E hem^r > Ephemeer M I -D I > Le endair M 2 -D 3
p p Legendai
5 > En M I -D I T 2-D3
^
8aart > smeedt M I -D I T2-D3
p ^
I Ditedicht is niet geinspireerd op één specifiek werk van Hercules Seghers,
g g p p P g
maar een 'compilatie ... van elementen uit Seghers' etsen' T. van Deel, `Een
p g
wrak van' plastic,p45•
2 Zie6 5 'Oppervlaktespanning,' 3
noot 2.
3 0 Op I oktober 7 I 94S informeerde Achterberg g bij A.A.M. Stols naar diens
bij
interesse in `een bundel "Hoe maakt u het", ^ zijnde zijndeverzen met namen van per-
sonen' waarin hij onder andere dit gedicht g wilde opnemen. p Deze bundel is
nooit verschenen. Zie verder 22.2.
4 0 2 7 oktober 1945 verzocht Achterbei Jan Vermeulen dit gedicht M I en
P 7 94S g g
62 `Potlood' aan de kopij voor Stof toe te voegen. Zie verder 2 .I.
[6291 Pl g 3
5 Zie 2 2 ` an Tooro ' noot .
3 p, 5
6 Ditedicht is vertaald in het Arabisch door S. Sa ib in het Duits door
g
R.W. Schnell/J. Walvis en in het Frans door H. Breuker F.. Tem le F. Cariés.
p
OVERLEVERING T Vrij ^ Nederland 6 oktober 1 945, 945^ p . S•
D I Energie, p. 2 I. ^ P
M I Manuscript, P ^oorspronkelijk P 1 collectie H. Roest, ^ H. 34
PI Eersteroef D 2, H-88.
p ^
P 2 Tweederoef P D2 H-89.
^
D 2 Cr
y to amen IIIril
p. 81.
g
Kopij Pl D3 , H- 122.
D3 Uer amelde ^ gedichten, p. 5'2.
g ^ P 5
DATERING Vóór 2 3 uni 1 I1945
LEESTEKST T
INGREEP S Van < van
4S3

VARIANTEN EN
CORRECTIES
6 ontknoopen, > ontknopen M I
p ^ p^
12 nimmer meer > nimmermeer DI-D3
COMMENTAAR I 0 Op 23 31 juni 1945 94S beloofde Achterberg Jan g Vermeulen dat hij hijhem
binnenkort
zijn nieuwe gedichten g zou laten lezen. Hij Hijschreef: 'Blij1j ben ik dat je 1j
"Micro-
ben" toenoed g vond. Dat is er dan ook bij.' l Zie verder 22.2.
2 Naar aanleiding g van de ppublicatie in Vrij J Nederland ontving g Achterberg g een
brief van de Groninger g gY gymnasiale vereniging g g `Elo quentia' om uitleg gvan
dit td
gedicht. Als antwoord stuurde Achterberg g 36 0 `Als vele microben op ruitenn
en
ramen'.
3 Hoewel ditedicht niet is overgeleverd in het g g typoscript p p van de bundel
uantiteit > zal het wel tot deze bundel hebben behoord, >g gezien het feit dat
6 30 `Microben variant ' er wel deel van uitmaakt. Zie verder 2 S .2.
4 Literatuur over hetedicht: g
Brouwer, M. `Varianten van "Microben".'
[625]
S
OVERLEVERING T Ad interim 2 (oktober 1945), 945^p p. 2 6. 4
M' Manuscript, p ^ oorspronkelijk p 1 collectie H. Roest, ^ H. 34
M 2 Typoscript D I collectie D.-E. Baestaens, H-46.
> >
D I Hoonte, p. 6 .
^ p 4
P I Eersteroef D 2, H-88.
p ^
P2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen tri, p. 2 I.
y g ^ p 3
M3 kop D3 H-1
p
22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 6 96.
DATERING Vóór oktober 1945
LEESTEKST T
VARIANTEN EN M' a zw inkt
CORRECTIES M2 a t Yp emachine
I T M I Hi' Hijg lit met vrouwen in de bosschen te hoereeren.
M2-D3 i I boeleren.
2 T M 2 Onder zijn handen wordt hun lichaam zóó volkomen
4S4
DI-D3 I
I zo

pgenomen
T in 't ritueel der lusten opgenomen,
Al' -D3 I I blinde
T In Petersburg moeten de hooge heeren
5 g g
MI-D3 I
I hooggeplaatste I I
6 T den heil' en moesjik boven zich gedogen:
g l g g
M I i I boer en
M 2-D3 de heil' e
g
7 TM hi hijj heeft den csarewitsj Jggenezen met zijn zijn oogen. oo g .
M 2-D3 I I de I I
8 T Hij l kan het kwade met zijn 1 blik bezweren.
M I -D3 I I groene
I I
9 T Vorst Joessoepof p muziek, dans, wijn 1 en vrouwen.
M II I Yoessoepof p . Verraad. Muziek,
M 2a verraad, muziek,
a . V[erraad .Muziek
D I -D3 I I
g g g
M Ia ontvoering. Twintig g I I
I 0 T Zeven bekers vergif en twintig kogels.
a . 0 ntvoerin .
g
M2-D3 I I
I
12 T Nog g maakte hij een arm vrij uit de touwen.
M I - 2 I I zijn 1 eene I I
D I -D3 Nog I
I 3 T Zijn l longen g zijn met water volgezogen ...
M I -D3 Maar beide
I T
4
MI-2
DI-D3
COMMENTAAR
455
Dan is het lot van Tsaar en keizerrijk l beslist.
I
I Csaar
czaar
I Over deublicatie P van dit gedicht g in Ad interim zijn ggeen gegevens gg bekend.
Zie ook 22.3.1.
2 Zie'
3`Hercules Se g hers ^ noot 3.
3 In verband met hetlan p om gedichten g in handschrift te verkopen, p^stelde
Achterberg g Hans Roest op p 191 9juli
I 6 94voor een manuscript Pte vervaardigen g
van ditedicht g (zie H. Roest, ^P Schaatsenrijder, S. I en 18 . Achterberg gschreef
dat hetedicht g `hoewel iets anders in Ad Interim verscheen', waaruit > kan wor-
den afgeleid g dat hij het op p dat moment reeds gewijzigd g l g had. De handschriften
zoudenas p later, ^in september p I 6 94 worden ^ vervaardigd g(zie de Lijst l van
documentaire bronnen, H-34). Het overgeleverde g manuscript p van dit gedicht g

626 VESTDIJK
J
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
456
MI is een van de eerste, geplakte exemplaren. Het omslag bevat de opdracht:
^ g P p g p
`voor Hans Roest'.
4 Vanaf M 2 staat ditedicht in de nieuwe spelling.
g
T Centaur 2 0946-1947), . 2 . p S S
D I Hoonte, ,p p. 59.
P i Eersteroef D H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2 , H-89.
P ^
D 2 Cr to amen Hr p. 222.
y ^ ^ p
M Kopij D 3 H-122.
P1 ^
D3 Verzamelde edichten p. 688.
^ g ,p
Vóór 17 7 oktober I1945
T
Reekstitel [ontbreekt] > Vestdijk l DI-D3
Nummer [ontbreekt] > I D i -D 3
Titel Vestdijk l > [ontbreekt] DI-D3
2 ekuld >gekuld D I g , g -D 3
4 één > een DI-D3
6 zóóveel > zoveel DI-D3
8 den > de DI-D3
9 den > de DI-D3
I o element, > element D i -D 3
I 0 Op 25 S januari l 1944 944 schreef Vestdijk in verband met een voorgenomen genomen
bezoek
van Achterberg: g `Met de Paschen zal ik u g graag g ontvangen. g Ik zal u dan
wat van mijn 1 Gestelsche pproducten meegeven, g ^ die nu nog g circuleeren.' Na
lezing g van de ggedichten schreef Achterberg g aan Vestdijk (ongedateerd g brief
fragment g ^ vóór 28 juni 1 I 944 : `Ook de Grieksche Sonnetten hebben me zeer
getroffen: g en: "Het Het vat der Danaïden! Danaïden"!'(Vgl.
g r. I. Vestdijks l sonnet zou in I1949
worden opgenomen pg in de bundel Gestelsche liederen.
2 De datering g van dit gedicht, g ^[627 7] 'Spinoza', p ^ 628 `Mozes' en [629] 9`Potlood'
isebaseerd g op PAchterbergs g brief van I 7oktober i 945 waarin hij hij A.A.M.
Stols schreef over een mogelijke g l bundel Hoe maakt u het (zie [623] 3`Hercules
Seghers', g ^ noot 3). 3

62 SPINOZA
7
OVERLEVERING D' Sphinx ,p
3 0 Op december 3 I 6 verzocht 94 Ed. Hoornik Achterberg gom gedichten g voor
Centaur waarvan overigens g ook Vestdijk 1 redacteur was. Het is niet bekend
wanneer Achterberg g zijn bijdrage heeft gestuurd. Vier gedichten werden o -
zijn l g g g pge
nomen in jaargang 2, afl. 4/5/6 (een maandaanduiding ontbreekt, de aflevering
verscheen medio 1947). 947 Zie verder 32.1.6. 3
4 0 Op 1 juni o l 18 stuurde 94 Achterberg dit g gedicht g aan Gerrit Borgers g ter u bli e s te p
catie in het speciale p 'Vestdijknummer' 1 van Podium. Borgers g vond de voor publi
catie in Centaur echter een bezwaar en verzocht Achterberg g om een nieuw
gedicht g (zie verder 8o0 `Vestdijk' l^ noot 1 .
5 Vanaf D I vormt ditedicht g samen met 8o0 `Vestdijk' 1 een reeks.
6 Literatuur over hetedicht: g
Backhu Y> s K.- . `No maals g het Danaïdenvat.'
Schouten, > R., `Achteibers g kijk 1 o pVestdijk.' l
p. 28.
M I Typoscript D Z uerido-archief, II-56.
> >
P l Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P 2 Tweederoef p D Z ^H-58.
D 2 Oude cr y to g amen ^ p. p 1 92.
M 2 Kopij p H122.
l ^
D3 Verzamelde
^
gedichten, g ^ p. p47 48 7 .
DATERING VÓÓr 17I oktober I 94S
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie 626 `Vestdik' noot 2.
2 0 Op 27 7 oktober 1 94S vroeg g Achterberg g aan jan Vermeulen of dit gedicht g no nog
in de bundel Sphinx kon worden opgenomen, pg ^ in pplaats van [504] S 4`Foxtrots'.
De
wijziging is inderdaad aangebracht. g Zie verder I 3.2.
3 Literatuur over hetedicht: g
Reijmerink, 1 J., 'Achterberg `Achterbei en Spinoza.' p
{6281 MOZES
OVERLEVERING M' Eerste typoscript D I , H-26.
T Ad interim 4 (oktober 1 947), p. 394.
MZ Tweede typoscript, kopij D', H-55.
457

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
[62.9]
OVERLEVERING
PI Eersteroef p D I , H-57.
P 2 Tweede
p roef D', , H-58.
D I Inertie Oude cr y to ^ amen ,pp.
I o 8.
M3 Kop
p
D2 I-I-I 22.
l ^
D 2 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p p. 349 349.
Vóór I 7oktober
I1945
MI
M I a emachine b potlood
tYp ^ p
9
POTLOOD
MI
DI
T
PI
P 2
DZ
Mz
D3
het > haar M I b-D2
COMMENTAAR I Volgens g Achterberg g dateren de gedichten g uit Inertie uit de jaren dertig. g Zie
verder 26.I.
2 Zie [6z6] `Vestdijk' noot 2.
1^
DATERING Vóór I oktober i
7 94S
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
45
3 Zie[74] 74 was de dood een naakter man', , noot 2.
4 Literatuur over hetedicht: g
Buuren, , M. van, , `Een ggebouw of een tapijtje?' pll
MI
Typoscript, ko ij D I collectie J. Vermeulen, H-24.
p l ,
Sto ^ p 35.
Pen en penseel. Bijzonder J^^
nummer van Critisch bulletin uitgegeven in de zomer van
1947, p. 225.
Eersteroef p D 2 ^, H- S7.
Tweederoef p D 2, H-58.
Oude y cr to ^ amen ,p p. 16 9.
Kopij Ko i D3 H-122.
Verzamelde ^ g gedichten, , 452. p. 4S
Titel Potlood > Bendien T
7 bovendien > lang g na dien T
8 we > wij1

COMMENTAAR I Het valt niet met zekerheid te zeggen gg op pwelke tekening gvan
Jacob Bendien
18 90–I 933 dit ggedicht is geinspireerd. g p Zie F. van Doeselaar/L. Paris, "`Ik
kwam een vrouw tegen g van J. Bendien"'
42.
In zijn J brief aan Stols van 17 7 oktober 1945 94 (zie S 626 `Vestdijk' 'Vestdijk' noot 2 be-
Achterberg g dit ggedicht als `Bendien'. Er is echter geen g versie met die
titel uit 1 94S 945 overgeleverd. g Op p 27 7 oktober 1945 94S stuurde hij hijM
I `Potlood' aan
Jan Vermeulen(zie[623]Hercules 3 Seghers', g ^ noot 4). 4
3 Zie' [567] noot , . 3
4 Zie 2 3 2 ` an Tooro P, ' noot S.
[6 3 0]
g
6 Ditedicht g is vertaald in het Arabisch door S. Sa ib en in het Frans door
H. Breuker F.. Tem ple
F. Cariés.
7 Literatuur over hetedicht: g
Doeselaar, > F. van L. Paris, "`Ik kwam een vrouw tegen g van J. Bendien".'
Otterloo > G. `En toen zij zijvoorbij rbij voo was kende ik lichaam en ziel.'
5 Vanaf T staat ditedicht in de nieuwe spelling.
`ALS VELE MICROBEN OP RUITEN EN RAMEN'
OVERLEVERING M I Kopie p typoscript, tY p p > uit correspondentie C. van Winter, > I november I1945. p
945
M 2 Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, H-2 5 .
D I Energie, g ^ p. P 22.
P l Eersteroef p D 2, H- 88.
^
P 2 Tweederoef P D 2, ^ H-89.
D 2 Cr y to gamen iii, ^ pp.
82.
M3 Kopij Pl D3 ^ H I22.
D3 Ue amelde ^ gedichten, g ^ p. p S I 3 .
, ^
DATERING Tussen 14 4 oktober en I november i1945
LEESTEKST MI
VARIANTEN EN M2 aemachine
rYp
CORRECTIES
459
Titel [ontbreekt] > Microben (variant) M2 -D3
3 zij > gij M 2 a> z[ij]M z b> gij D'-D3
3/4 [geen strofewit] > [strofewit] M2-D3
4 haar > u M2-D3
4 onderdak; > onderdak. M2 -D3
5 zij > Gij M2-D3
6 haar > uw M2-D3
6/7 [geen strofewit] > [strofewit] M2-D3

innen l00 en > binnenloopen, D I -D3
7 p^ p^
8 haar op haar > u op uw M2-D3
p p
zij > gij M2-D3
9 1 gl
COMMENTAAR I 0 Op 14 4oktober 1945 94S schreef C. van Winter, Abactis ^ Prima van de gymnasiale
gY
reciteer-vereni reciteer-vereniging in 'Eloquentia' q te Groningen, g^aan Achterberg gdat tijdens tijden een
vergadering g g van de vereniging g ghet gedicht g [624] 4`Microben' ter sprake p was ge-
komen: `wij 1 hebben niet kunnen begrijpen, wat U hiermee wilt zeggen. gg ...
Daarom wenden wij ons hierbij tot U met de vraag, g^ U ons wilt schrijven schrijve
U met ditedicht g hebt bedoeld.' Als antwoord stuurde Achterberg g dit ge-
dicht intyposcript M I met , de o pdracht
`voor C. v. Winter Abactis Prima'.
Volens g een aantekenin g o p M I is het gedicht o pI november I 94S bij 1 `Elo-
quentia 'binnengekomen. g Zie ook M. Brouwer, ` Varianten van " Microben"' >
p 3 I– 3S (met een reproductie p van M' opp
34).
2 Literatuur over hetedicht: g
Brouwer, M. `Varianten van "Microben",'
6 I VOGEL VAN WAANZIN
3
OVERLEVERING M Typoscript Asyl, H-36.
T Podium 4 (december 1947), p. i51.
D' Blauwuur, p. i9.
D 2 Uerzameldegedichten 4 , p. 978.
DATERING Vóór 2 november 1945
LEESTEKST M b
VARIANTEN EN M a typemachine, Yp^ b anilinepotlood p
CORRECTIES
Reekstitel [ontbreekt] > Asyl T
Y
I I huis, < huis >[huis],M b-D2
COMMENTAAR I De datering g van 6 3 I `Voel 'Vogelvan waanzin' tot en met [634] 34 `Slagveld' ^ is ge-
baseerd op p de ontstaansgeschiedenis g van As y 1.0 2 november i schreef
Op 94s
Achterberg g aan Bert Bakker: `Wat "As Yl" betreft, ^ ik heb daarvoor nog geenige g
nieuwe verzen: o.a. "Vogel g van waanzin", ^ "Huis van Bewaring", g^ die ik er gaar
ne aan zou toevoegen.' g Het door Achterberg g genoemde g gedicht g z 79 `H.v B.' is
van oudere datum. Waarschijnlijk geldt dit eveneens voor de overige gggedichten
– ookezien g de verwijzingen l g naar de periode p waarin Achterberggeinterneerd gg
was –, maar hierover zijn geen g feitelijke feitelijkegg
gegevens bekend. Zie verder 3 I.I.
460

[63 2 ] DIRECTEUR
2 Ditedicht g heeft behoord tot de verzameling gg gedichten die Achterberg g oop
4 mei i 94 6 aan Jan Schepens p stuurde ter publicatie p in De Vlaamsche gids. g Uit
ruimtegebrek g werd het niet opgenomen pg (zie 454 `0 ^ielsterreur in deze ^ huizen', ^
noot. 3 In Podium werd dit gedicht, g ^ samen met vier andere gedichten, g ^egpubli-
ceerd onder deezamenlijke g l titel 'Asyl' Y (zie 49i `Cel' noot 44).
OVERLEVERING M Typoscript Asyl, H-36.
T Podium 4 (december 1 947) P. z f t.
D TVoorbij de laatste stad l , p. 93.
D Z Voorbij de laatste stad z , p. r r r.
D3 Voorbij de laatste stad3, p. 96.
D4 Blauwduur, p. zi.
D 5 Verzamelde gedichten 4 , p. 980.
DATERING Vóór z november 1945
LEESTEKST M
INGREEP Nummer [ontbreekt] < III
jk het derde -
ONTWIKKELINGSGANG In het typoscript van As yl (M) vormde dit gedicht g aanvankelijk l ge
dicht van de reeks Directeur' (zie[ 5S 08] Vanmorgen g heb ik hemzien ^ fietsen door de
lanen', noot. 3De reeks werd vervolgens g (M, ^ fase b) teruggebracht gg tot twee
gedichten (ditgedicht g werd `Directeur II' . Vanaf M fase c is het reekskarakter
van deedichten g opgeheven. pg
De veranderingen g in M, ^ fase d moeten circa 1 959-1 961 zijn
aangebracht,
blijkens twee aantekeningen g van Achterberg. g Op p een blaadje blaadje noteerde hij –
naast aantekeningen g met betrekking g tot Cr y^to amen 4en Vergeetboek g – onder
meer: `Ministerkri' lgp t andere titel r. Op een correctielijst bij D 2 noteerde hij:
correctielijst bij l
`blz. I I i titel m.z. PRINCIPAAL? (Superieur(en))?' Zie verder 34 1. .2.
YPVARIANTEN EN M a typemachine, ^ b-d ppotlood (fase c is aangebracht g na T, fase d na D 2)
CORRECTIES
Reekstitel M a Directeur
T Asyl
M c [doorgehaald]
461
D I - S[ontbreekt]

6 z `Directeur' M (typoscript As l met wijzigingen in de hand van Achterberg) (collectie
3 ^ tYp p y^g
NLMD)
462
•

Titel M a [ontbreekt]
T Directeur
M c Minister
DI-2
I I
M d
d Superieuren p [? door Superieuren; en tussen ()]
D3 Principaal p
D4-5 Minister
Nummer M a in
b II
[633]
T [ontbreekt]
M c [doorgehaald]
D 1 -5 [ontbreekt]
3 M D3 En met één naam heb ik u in uw millioenen geraakt. g
I miloenen j
D4-5 I
I M a Maar als ik met kristallen
3
b [Maar als ik] [volschiet] [met kristallen
T I I 0
DI-5 I
I 4 M a volschiet, ^ staart gij en wendt u af.
b staartji g en wendt u af.]
TDS I I
COMMENTAAR I In T springt r. I z verder in dan in de overige g bronnen; ^4
in T D3 springt r. I
niet in.
2 Zie[631]`Voel g van waanzin' noot I en z.
3 In de inhoudsopgave van Voorbij de laatste stad I pg Voorbij -3 staat bij 1 dit gedicht g als
bronvermeldin bronvermelding de publicatie p in Podium. Achterberg g heeft echter zelf de kopij pl
voor D I geleverd. Voor D3 is bovendien gebruik g gemaakt g van zijn ln
aantekenin-
gen met betrekking g tot de titel van het ggedicht. Zie verder 46.z. 4
4 Ditedicht g is vertaald in het Engels g doorJ.S. Holmes (ax).
5 Vanaf T staat ditedicht in de nieuwe spelling.
g
DAGBOEK
OVERLEVERING M Typoscript As l H-36.
y ^
463
I s

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
[634]
T Ad interim 3 (juli/augustus 1946), p. 337-338.
D I Blauwzuur, p. 24-25.
D Z Verzameldegedichten4, p. 983-984•
Vóór z november 1945
M
I cigaret > sigaret D I -2
3 g g
3 I den > de D-2
COMMENTAAR I Zie[631]`Voel g van waanzin' noot I.
2 Zie[619]iem 9 noot 7 z.
SLAGVELD
OVERLEVERING M Typoscript Ayl, H-36.
T Ad interim 3 (juli/augustus 1946), p. 340.
D' Voorbij de laatste stad T , p. 95.
D 2 Voorbij de laatste stad z , p. 113.
D3 Blauwduur, p. 30.
D4 Verzameldegedichten 4, p. 99o.
DATERING Vóór z november 1945
LEESTEKST M
VARIANTEN EN M a typemachine, yp b aniline-inkt, c ppotlood (aangebracht g na T)
CORRECTIES
lange geele M b gele T lange M c-D4
3 g g g g
8 tesamen > tezamen T
COMMENTAAR I Zie[631] `Vogel van waanzin', noot I.
2 Zie[619]Kiem' noot 2.
464
9
3 In de inhoudsopgave van Voorbij de laatste stad I - 2 staat bij dit gedicht als
Pg J bij g
bronvermeldin bronvermeldingde voorpublicatie p in Ad interim. Achterberg g heeft echter, ook
gezien de variant in r. zelf de kopij voor D I - 2 g 3^ P1 geleverd. g Zie verder 46.1. 4
4 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin, g ^ in het Spaans p door
E Carrasquer q en in het Zweeds door L.H. Svensson/L. Sóderber g.

[635]
5 Literatuur over hetedicht: g
Honders, A.C. , `Achterbei 'Achterbergen het bijbels bijbelsgetuigenis.'
g g
Kruithof, ^, J., 'Achterberg.' g
QUANTITEIT
OVERLEVERING M I Typoscript uantiteit , collectie D.-E. Baestaens, , H-25.
D I Energie, ^, p7. p.
P l Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2 H-89.
^
D 2 Cr y toamenrH g ,p p. 7
M 2 Kopij p D3 H I22.
l ^
D3 Ve amelde ^ gedichten, g ^ p p. 49 498.
DATERING Vóór december 1945
LEESTEKST MI
INGREEP Titel Quantiteit < Qantiteit
COMMENTAAR I De datering g van 6 3S'Quantiteit' tot en met 660 `Aureool' is gebaseerd g
o opde ontstaansgeschiedenis g van Quantiteit. Mogelijk gl is een aantal ggedichten
uit deze bundel reeds in 1944 944 ontstaan. Het overgeleverde g typoscript van
uantiteit , waarvan M I deel uitmaakt, , is echter circa oktober november I 94S
vervaardigd. g Begin g december heeft Achterberg g de samenstelling g van Quantiteit
gewijzigd, waarbij hij de titel van de bundel veranderde in Energie. 8 Zie verder
5 z5.3.
2 Ditedicht g is vertaald in het Duits door T. Kerber en in het Engels g door
M. O'Loughlin. g
[6361TABLEAU MOURANT
, ^
OVERLEVERING M I Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, H-25.
46S
D I Energie, p. 8.
^ p
P I Eersteroef D 2 H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2 H-8 .
p ^ 9
D 2 Cr to amen rrr p. 68.
y ^ ,p
D3 Voorbij ^ de laatste stad I p. 88.
J ,p
D4 Voorbij de laatste stad z , p. I o6.
1 ,p
M 2 Kopij H I 2z.
p l ^
D5 Ve amelde ^ gedichten, g ^ p p. 499.

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
CORRECTIES
COMMENTAAR
68 3
Vóór december 1945
M'
s
5
En de > Deze PI-D5
bezwijmen > verkleinen D I -D 5
9 l
COMMENTAAR I Zie [635] 3S uantiteit' noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Chinees door M. van Crevel ^ in het Engels g door
P Boyce yce 2x J. Brockway (3x) y 3 enJ.S.Holmes, in het Roemeens door A. Covaci >
in het Spaans door F. Carrasquer (3x) en in het Zweeds door L.H. Svensson/
p q 3
L. Sbderber .
g
[637]ONDERLINGE
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
3 Zetfout in D I -D 2 r.: 3 Want p want (niet ggecorrigeerd g in M2 M2).
M'
DI
"DI
p2
Dz
MZ
D3
dubieuse > dubieuze DI-D3
I Zie[635]uantiteit' 3S noot I.
CONSTANTE
Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, H-25.
>
>
Energie, ^^ p. p9.
Eersteroef P D 2, ^ H-88.
Tweederoef P D 2, ^ H-89.
Cr y to ^amen rrl ^ p p. 69. 9
Kopij P1 D3 ^ H-1 22.
Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. . oo P S
Vóór december 1945
M'
OVERLEVERING, I M I Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, , H-25.
466

DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[639]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
DI
p'
PZ
Dz
MZ
D3
Energie, ^ p. p 1o.
Eersteroef p D 2, H-88.
^
Tweederoef D P 2 , ^ H-89.
Cr y to ^amen Iir p. p7o.
Koi'D pl 3 HI22. D3,
Verzamelde gedichten edichten . 5 o I.
Vóór december 1945
MT
I Zie d`uantiteit' noot I.
3S
INTER EGO
M I Typoscript uantiteit > collectie D.-E. Baestaens, > H-25.
DI Energie, ^ ^ pp.
II.
P I Eersteroef p D 2, H-88.
^
P2 Tweederoef p D 2 , H-89.
^
D2 Cr to amen HI p. I.
.^ ^ ^ P 7
M 2 Kop D3 H-I22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 02.
^ ^ ^ P S
Vóór december 1945 S
MI
[640] WOEKER
I Zie [635] uantiteit' noot I.
3S
OVERLEVERING M I Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, H-2 5 .
> >
D' Energie, . I.
^ ^ p 3
P I Eerste roef D2 H-88.
p ^
P2 Tweederoef D 2 , H-89.
p ^
D2 Cr y to gamen Hi, ^ pp. 73•
M 2 Kopij Pl D3, ^ H I22.
D3 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. pS4 504.
DATERING Vóór december 1945
467

LEESTEKST MI
COMMENTAAR I Zie[635]uantiteit' 35 noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Duits door H.J. Schadlich.
[641]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
OVERLEVERING
MI
DI
PT
p2
D2
Mz
D3
LEESTEKST MI
LOCALISATIE
MI
DI
pr
PZ
D2
MZ
D3
Typoscript uantiteit ^ collectie D.-E. Baestaens, , H-25.
Energie, g ^ p. P I 4.
Eersteroef p D 2, H-88.
^
Tweederoef p D 2 , 1-1-89.
^
Cr y to gamen HI, ^ p. p 74.
Koi'D pl 3 HI22. D3,
Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. o
.p S S
Vóór december 1945
MI
M 2 aedrukt g b ,p)
potlood (in de hand van D. Wolthers
2 Gij > Gij M 2 a > Het M 2 b-D3
COMMENTAAR I Zie [635] 3S ` uantiteit' noot I.
[642]TOPOGRAFIE
DATERING Vóór december 1945
468
Typoscript uantiteit > collectie D.-E. Baestaens, > H-2 S.
Energie, g ^ P p. I 5. 5
Eersteroef p D 2, H-88.
^
Tweederoef p D 2, H-89.
^
C ^ to amen g HI, ^ p. p7S.
Kop D 3 H-I p 22.
l ^
Verzamelde ^ g edichten ^ p. p 5o6.

VARIANTEN EN
CORRECTIES
[643]
MI aemachine p b ^p potlood
8 neer gelegd > [neergelegd] M I b-D3
COMMENTAAR I Zie[635] uantiteit' noot 1.
3S
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
JANUS
M I Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, H-25.
> >
D I Energie, p. 12.
g ^ p
P l Eersteroef D 2 H-88.
P ^
P2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen III, p. 72.
y ^ ^ p^
M 2 Kopij D3 H-122.
p l ^
D3 Ve amelde gedichten, p. 503.
^ g ^ p S 3
Vóór december 1945
MI
6 STEENLIED
44
I Zie[635]uantiteit' noot 1.
3S
OVERLEVERING M I Typoscript uantiteit > collectie D.-E. Baestaens, > H-25.
D I Energie, ^ pp.
16.
P I Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef P D 2, ^ H-89.
D 2 Cr yp to ^amen HI, ^ p. ^7
6. p
M 2 Kopij p D3 H-1 22.
l ^
D3 Ver amelde 8gedichten, ^ p. p S7 507.
DATERING Vóór december 1945
LEESTEKST MI
COMMENTAAR I Zie[633S5] uantiteit' noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
3 Zetfout in D I r. 4: we i.p.v. weg.
469

[645]
VOLUME
OVERLEVERING M I Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, H-25.
^
,
D I Energie, g ^ p. p I 7.
P I Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen Hi, p.
y g ^ p 77.
M 2 Kopij D3 H I 22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. o8.
^ g ^ p S
DATERING Vóór december 1945
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M'
8 betrachtten > betrachten DI-D3
CO COMMENTAAR I Zie [635] j ` S uantiteit' noot , I.
{646] QUALITEI UALITEIT
OVERLEVERING M I Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, H-25.
>
>
D I Radar ,pp.
8.
M2 Manuscript Radar, oorspronkelijk collectie .Th. Stakenburg, o.
p ^ p 1 g^ 3
M3 Manuscript p Radar, > collectie A.L. Sótemann > H 3 I.
M4 Typoscript D 2 , uerido-archief, > H-56.
P I Eersteroef P D 2, ^ H- 57.
P 2 Tweederoef D 2 H- 58.
p ^
D 2 Oude c rJ' to gamen ^ p p. 3I
o.
M5 Kopij p D3, PI I 22.
l ^
D3 V r amelde gedichten, g ^ p. p 459•
LEESTEKST MI
Vóór december 1945
COMMENTAAR 0 I Zie [635] 3S ` uantiteit' noot , I.
2 In 1januari I 946 heeftt
Achterbergtien gedichten edichten uit Energie g ondergebracht g in
de bundel Radar om te kunnen en vvoldoen
aan een verzoek van de Amsterdamse
boekverkoper p en uitgever ge
A.A. Balkema, die ter gelegenheid g g van de uitreiking
470

[647] OORLOG
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
van de Pinksterprijs P1 aan Achterberg g een `kleine bibliophiele p uitgaaf' g wilde
maken. Zie verder 5 2 7 .1.
3 M 2 en M3 zijn nethandschriften van de bundel Radar, die Achterberg na de
^ g
verschijning l g van de bundel heeft vervaardigd. g Een exemplaar p (M 2) schonk hij
aan de financier van de Pinksterprijs, p l ^ Joan Th. Stakenburg, g^ andere (M3)
aan Guus(A.L.) Sótemann die terele g genheid van de uitreikingg een tentoon-
stellingij g Balkema had ingericht. Zie verder 27.3.
bij g
M I Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, H-2 5 .
> >
D I Energie, p. i8.
^ P
P I Eersteroef D 2, H-88.
p ^
P2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen lii p. 78.
y ^ ^ p 7
M2 Kopij D3 H I22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 509.
^ ^ ^ p59
Vóór december 1945
MI
I Zie[6 35]uantiteit' noot 1.
3S
[648] CAMERA OBSCURA
OVERLEVERING M' Typoscript uantiteit > collectie D.-E. Baestaens, > H-2 5 .
D I Energie, g p. I.
^ p 9
P l Eersteroef p D 2, H-88.
^
P2 Tweederoef D 2, p H-8 .
^ 9
D 2 Cr y to g amen Iii ,p p. 79.
M 2 Kopij Pl ^ H-122.
D3 Ue amelde gedichten, p. 5i o.
^ g ^ P S
DATERING Vóór december 1945
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
471
MI
Titel Camera Obscura > Camera obscura D3

COMMENTAAR I Zie [635] 35 uantiteit' noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V.Vitkovskij. Vitkovskij
Zetfout in D I -D 2 r.: s voorstelbaarheid, i..v i.p.v. voorstelbaarheid. (in M 2 met pot
loodwaarschijnlijk 11 door D. Wolthers ggecorrigeerd). ecorri geerd
[649] LANDSCHAP
49
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M I Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, H-25.
> >
D I Energie, ^ p. p zo.
P I Eersteroef p D 2 H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 C ^ to gamen III
. 80.
Kopij pl D3 ^H-I
z2..
D3 Verzamelde gedichten edichten . 5 i I.
Vóór december 1945
M'
van mij n > mijner D l -D 3
7 1 1
COMMENTAAR I Zie [635] 3S`
uantiteit' noot I.
60 ENERGIE
S
OVERLEVERING M I Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, H-25.
> >
D I Radar ,pp.
I z.
M 2 Manuscript p Radar, ^ oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 3 o.
M3 Manuscript p Radar, > collectie A.L. Sbtemann > H-31.
M4 Typoscript DDz, 2 uerido-archief, , H-56.
P I Eersteroef p D 2 , H-57.
P 2 Tweederoef p D 2 H-58.
^
D 2 Oude c ^ to 8amen ^ p p. I 34.
M 5 Kopij p D3 H-1 zz.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p43 463.
DATERING Vóór december 1945
472

LEESTEKST MI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
6 ophoudlijk p l > o Phoud'li'k 1 D I -M4 > o phou delijk 1 P I - D3
I I onuitwisbaar > onuitwischbaar DI
12 wereld, > wereld M4-D3
20 triompheert p > triomfeert M4-D3
COMMENTAAR I De lezing g wereld in M4, ^ r. 12 is een typefout (M3 heeft wereld,). , e Deze out fout is
door Achterberg in de latere bronnen gehandhaafd ander fouten I
g g e outen in P verbe -
terde hij wél) en wordt om die reden in het apparaat pp opgenomen. pg nomen.
2 Zie[635]uantiteit' 3S noot 1.
3 Zie` 4 `ualiteit' , noot 2 en 3. 3
4 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
[651] DIASPORA
OVERLEVERING MI Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, H-25.
> >
DI Radar ,p.6.
anuscript Mz
p Radar, ^ oorspronkelijk P l collectie .Th. Stakenburg, g^
3 o.
M3 Manuscri P t Radar, > collectie A.L. S^temann > H 3 I.
M4
PT
Typoscript D 2 , Querido-archief, > H-56.
Pz
Dz
MS
D3
Eersteroef p D 2, ^ H-57.
Tweederoef p D 2, ^ H-58.
Oude cr y to ^ amen ,pp.
I z8.
Kopij p l D3 H-122.
^
Uer ^amelde ^gedichten, ^ p. p 457.
DATERING Vóór december 1945
LEESTEKST MI
COMMENTAAR I Zie [635] 3S ` uantiteit' noot I.
2 Zie[646]`ualiteit' noot ^ 2 en 3. 3
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door H. Tennekes en in het Zweeds
doorJ.F. de Zanger/S. L Lybeck beck.
Schrijffout J in M3, titel: Disaspora i.p.v. p, Diaspora (overgenomen en in M4-P inI
P I door Achterberg g met p potloodgecorrigeerd).
473

[65 2] VERZET
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
LEESTEKST MI
MI Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, H 2.
> > 5
D I Radar p. I .
,p 3
M 2 Manuscript Radar, oorspronkelijk collectie .Th. Stakenburg, o.
p ^ p l g^ 3
M3 Manuscript Radar, collectie A.L. Sótemann H-31.
p > >
M4 Typoscript D 2 Querido-archief, H-56.
, ^
P l Eersteroef D 2 H-57.
p ^
P 2 Tweederoef p D 2 ^H-58.
D 2 Oude y cr to ^ amen ,p p. 3s I .
M5 Kopij p l D3 H-1 22.
^
D3 Verzamelde ^ g gedichten, ,p44 p. 464.
Vóór december 1945
MI
I uzelve > uzelve D I -D 3
,
COMMENTAAR I Zie [635] uantiteit' noot I.
3S
2 Zie[646]ualiteit' noot z en 3.
, 3
6 OMSINGELING
S3
, , 5
OVERLEVERING M I Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, Hz .
D' Radar ,p p. 4I
.
M 2 Manuscript Radar, oorspronkelijk collectie .Th. Stakenburg, o.
p ^ p 1 g^ 3
M3 Manuscript Radar, collectie A.L. Sótemann H-31.
p , ,
M4 Typoscript D 2 uerido-archief, H-56.
^ ,
P I Eersteroef p D 2 ^ H-57.
P 2 Tweederoef p D 2 , H-58.
D 2 Oude rJ' c to amen p. I 6. ^ ^ p 3
MS Kopij p D3 H-12.2.
l ^
D3 Verzamelde gedichten, edichten p. 6.
DATERING Vóór december 1945
474

COMMENTAAR I Zie [635]uantiteit' 3S noot I.
2
Zie [646]`ualiteit' ^noot 2 en 3. 3
3 In P I r.is 9 een streepje pl onder de s van telamen geplaatst. g p Dit voorstel tot
correctie is niet overgenomen. g Zie ook 38.4. 34
[6S4]
AANSPRAAK
OVERLEVERING M' Typoscript uantiteit > collectie D.-E. Baestaens, > H2 S.
D I Radar ^ p. p 7.
2 Manuscript p Radar, ^ oorspronkelijk P l collectie .Th. Stakenburg, g^ 3 o.
M3 Manuscript p Radar, > collectie A.L. Sótemann > H 3I.
M4 Typoscript D 2 , Querido-archief, ^ H-56.
P l Eersteroef p D 2 ^H-57.
P 2 Tweede proef D 2 H-58.
^
D 2 Oude cr y to amen p. I 2.
^ ,p 9
M5 Kopij p D3 H-I22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 458. 4S
DATERING Vóór december 1945
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI
9 eens. > eens, DI-D3
zo Welke > welke DT-D3
COMMENTAAR I Zie 6 3S ` uantiteit' noot I.
2 Zie [646]`ualiteit' ^ noot 2 en 3. 3
TOTALISATOR
OVERLEVERING M I Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, H-25.
> >
D I Energie, p. 23.
^ ^ P 3
P l Eersteroef D 2, H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2 H8 .
p ^ 9
D 2 Cr to amen HI, p. 83.
y ^ ,p 3
M 2 Kopij D3 H I22.
P1 ^
D3 Ue amelde gedichten, p. I.
^ g ^ p S 4
475

DATERING Vóór december 1945
LEESTEKST MI
Yp
CORRECTIES PI aedrukt bpotlood (in onbekende hand
g , p
VARIANTEN EN MI a typemachine, b aniline-inkt
Motto aangezicht, > aangezicht. D I -P I a > [motto doorgehaald] P 1 b >
g ^ g ^
ontbreekt P2-D3
8 zijt > werd M I b-D3
COMMENTAAR I Zie6 ` uantiteit' noot I.
3S
[656] AUTOGRAM
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[657]
MI Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, H-25.
> >
D I Energie, g^ p. p 24 4 .
P I Eersteroef p D 2 , H-88.
^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen rll p. 8 .
y ^ ^ p 4
M 2 Kopij D3 H I22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. i.
^ g ^ p sS
Vóór december 1945
MI
I Zie [635]uantiteit' noot 1.
3S
PARADIJS
OVERLEVERING M' Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, H-25.
> >
D I Energie, g ^ p. p 25. S
P I Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr y to ^amen HI ^ p. p 8 S.
M 2 Kop p D3 H-I22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 516. S
DATERING Vóór december 1945
476

LEESTEKST MI
COMMENTAAR I Zie[635] uantiteit' noot 1.
3S
6 S8]
WICHELROEDE
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, H-25.
>
>
D I Radar, ,p5• .
M2 Manuscript p Radar, ^ oorspronkelijk p l collectie .Th. Stakenburg, g^ 3 o.
M3 Manuscript p Radar, > collectie A.L. Sbtemann > H 31.
M4 Typoscript D 2 , uerido-archief, ^H-56.
P I Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P 2 Tweederoef D 2 H-5 8.
p ^ S
D 2 Oude c to amen p. 12 .
^ ^ ^ p 7
MS Kopij D3 IÍ 122.
p l ^
D3 Ue amelde gedichten, p. 6.
^ g ^ p 4S
Vóór december 1945
MI
7
den > de DI-D3
COMMENTAAR I Zie[635]uantiteit' 3S noot 1.
2 Zie[646]ualiteit' ^noot 2 en 3. 3
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door J. Brockway YS (5x).
[6 5 9]
OVERLEVERING
477
MIER
MT
DI
Mz
M3
M4
P'
P2
D2
Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, H-25.
>
>
Radar ^ p. p 9.
Manuscript P Radar, ^ oorspronkelijk p l collectie .Th. Stakenburg, g^ 3 o.
Manuscript p Radar, > collectie A.L. S^temann > H- 31.
Typoscript D 2 > Querido-archief, > H- 5 6.
Eersteroef D H-57.
p ^
Tweederoef P D 2, ^ H-5 S 8.
Oude y cr to ^ amen ^ p. p 1 31.

M5 Kopij D3, H-i zz.
D3 Verzamelde gedichten, p. 460.
DATERING Vóór december 1945
LEESTEKST MI
COMMENTAAR I Zie [635] uantiteit' noot I.
35
2 Zie[646]` ualiteit' noot 2 en 3.
^ 3
3 Ditedicht is vertaald in het Duits door H.J. Schadlich.
g
660 AUREOOL
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
M I Typoscript uantiteit collectie D.-E. Baestaens, H-25.
> >
D I Ener ie p. 26.
g^ p
P I Eersteroef D Z H- 88.
p ^
P 2 Tweederoef D Z H- 89.
P ^
D 2 Cr y to ^amen
III III p. 86.
Kopij p D3 H-1 22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p S I. 7
Vóór december 1945
MI
661 DUEL
I Zie [635] uantiteit' noot I.
3S
OVERLEVERING M I Eerste typoscript D I H 26.
^
T Standpunte 2.I (januari I 947^p P. 33.
M 2 Tweede typoscript, ko pl i' DI , H. SS
PT Eersteroef D I H- .
p ^ S7
P 2 Tweederoef p D I , H- 58.
D' Inertie Oude cr y to g amen ,p p. 89. 9
M3 Kop p D Z H I 22.
l ^
D 2 Verzamelde ^ gedichten, 8 ^ p. P 33 o.
DATERING Vóór december 1945
478

LEESTEKST MI
VARIANTEN EN MI a typemachine, b potlood
Yp^ p
CORRECTIES
LEESTEKST MI
over ons > uw oogen M I b-D 2
7 g
COMMENTAAR I De datering g van 661 `Duel' tot en met 674 'Aarzeling' g is ggebaseerd op p het
overgeleverde g typoscript tYp
p van de bundel Inertie. Volgens gherhaalde ens er mededelin-
gen van Achterberg g zijn de gedichten uit deze bundel in de jaren dertig -
zijn g jaren g ont
staan. Zie verder 26.1.
2 0 Op 27 7maart i 6 94 vroeg Jan g Greshoff Achterberg om g `een tiental van uw
beste inedita' voor Stand ante. Op p4mei stuurde Achterberg g hem 'enige g gedich
-
ten'. Uit het antwoord dat Achterber g, nadat zijn 1 verzen door verschillende
redacteuren waren beoordeeld, van D.J. Opperman pp ontving, g^ blijkt dat zijn zij in-
guit tenminste dertien gedichten g heeft bestaan. Hiervan werden negen g
gedichten edichten g gepubliceerd p in de januari-aflevering l g van I 947 ^ aangevuld g met zeven
andereedichten. g Zie verder 3 2.1.1.
662 KRISTAL
OVERLEVERING M' Eerste oscri t D I H-26.
tYp p
^
T De gids IO .III (augustus I 6 p. 6.
^ 9 gu 94 ^ p S
M 2 Tweede typoscript, ko i' D I I1 .
p l ^ SS
P I Eersteroef p
D',
^ I^ S7.
P2 Tweede roef D I H-58.
p ^
D' Inertie Oude cr to amen p. 1– 2.
y g ,p 9 9
M3 Kop D2 I-Í-I22.
p l ^
D 2 Verzamelde gedichten, p. 2–
^ g ^ p 33 333.
DATERING Vóór december 1945
Yp^ p
CORRECTIES M2 a typemachine, b potlood
Yp^ p
VARIANTEN EN M' a typemachine, b-c potlood
S
6 M I[strofewit]
[geen strofewit]
M 2-D 2 [strofewit]
7/8 M/ [strofewit]
T [geen strofewit]
479
M 2-D 2[strofewit

16 I M I stro ewit
7
T [geen strofewit]
M 2-D 2[strofewit]
20/21 M'
[-strofewit
T [gee een strofewit]
30 M I
a die het zoet omhult.
T-D2
[strofewit
21 MI a Op het schip van nu en morgen
p p g
c op
T D2
26/27 M I [strofewit]
7
T [geen strofewit]
M 2-D 2 [strofewit]
29 MI a en der horizon indachtig,
c C I [de] [
T I I der
M2 a
b [ ] [de] [ ]
PI-D2
b [ HriOg C
c [ ] [zoet] [
[? door nog]
COMMENTAAR I Zie [6611 `Duel' , noot I.
2 0 Op2 december I 94S stuurde Achterberg g een onbekend aantal gedichten g aan
Deids. De gids. Hiervan werden vijf gedichten, g ^ waaronder dit gedicht, g ^gp gepubliceerd in
de augustus-aflevering g g van 94I
6. Zie verder 22.3.4.
3 Typefout Yp in M I r. i : legen i..v lagen (door Achterberg in potlood ecorri-
S g i.p.v. ^ g p g
geerd
. In P I ^geplaatst.
r. i 6 is onder de s van tesaam een streepje e laatst. Dit voorstel
tot correctie is niet overgenomen. g Zie ook 334 8.4.
4 Literatuur over hetedicht: g
Berkhemer, W. , `Com ptabiliteit
en kristal.'
66 AFSCHEID
3
OVERLEVERING M I Eerste typoscript D I TI 26.
^
480
T Apollo 2 anuari 1947), 947,p p. 4o.
M 2 Tweede oscri t kopij D I tY p, p) , hH SS .
p
P I Eersteroef D I p , H-57.
P 2 Tweederoef D I p , H-58.

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[664]
4
OVERLEVERING
S
D/ Inertie Oude cr to amen p. p 93.
M3 Kop D 2 H-I22.
P1 ^
M'
T
M2
PT
p2
DI
M3
D2
y ^ ^
D 2 Verzamelde gedichten,
^ g ^ p 334•
Vóór december 1945
MI
p.
M2 a typemachine, b potlood
YP ^ P
I bijeen ggebracht:
> bijeen gebracht: g M 2 a > [bijeengebracht] ) g M 2 b-D 2
2 nacht > nacht, T
I Zie 661 `Duel' noot 1.
2 Ine deinloopboeken oop van Apollo is op p 6 december I 945 de ontvangst g geno-
teerd van 'eenpakje p l gedichten' ggvan Achterberg. Hiervan werd niets geacce P-
teerd. Uit een tweede zending g pop 18 februari 1 946 `i 8 bladen poëzie') p werden
zesgedichten gepubliceerd gp in verschillende afleveringen g van de jaargangen
1946-1948. Zie verder 22.3.8. 3
3 Zetfout in T, r,: 9 straks i.p.v. P strak
Eerste typoscript D I I^ 26.
^
Ad interim a ril 1
4 p
I .
947 ^ p p. 3 5
kopij , S S
Tweede typoscript, ko i • D I H.
Eersteroef D I IH .
P ^ 57
Tweederoef D I P ^ H- 5 8.
Inertie Oude cr to amen p.
DATERING Vóór december 1945
LEESTEKST M'
, p 94.
y ^
Kopij D 2 , II I22,
Pl ^
Verzamelde ^
gedichten, p.
g ^ p 335•
VARIANTEN EN MI a typemachine, ^ b-c potloodd
p
CORRECTIES
48i
M I a wel overal vergist, g,
T
b op iedre gweg
co iedre gweg
I I ied're
M 2-D 2 I I iedere
[? door op iedre weg]
g

COMMENTAAR I Zie 661 `Duel' , noot 1.
2 Ditedicht g heeft behoord tot de verzameling gg gedichten die Achterberg g oP4
mei 1946 94 aan Standpunte stuurde (zie 661 `Duel' 'Duel', noot Z . Over de publicatie p in
Ad interim, samen met vijf andere gedichten, g ^ zijn geen g gegevens gg bekend. Zie
66 HERDENKEN
S
OVERLEVERING
ook 2.2.
3 S.
3 In M2 en P I r. 8 is onder de x van text een streepje geplaatst. Dit voorstel
pl g p
tot correctie is niet overgenomen. Zie verder 38.4.
g 3 4
MI
T
Mz
M3
PI
PZ
M4
D2
DATERING Vóór december 1945
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
3
M'
T-D2
MI
Eersteoscri tYp pt D I ^ H-26.
Apollo 1. 7 (juli 1 1 94 6 p. , p 27. 7
Manuscript, p , oorspronkelijk p 1 collectie H. Roest, ^ H. 34
Tweedeoscri p t kopij , p 1 D' , H. ss
Eersteroef p D I , H-57.
Tweederoef p D I , H-58.
Inertie Oude cr y to ^ amen , p. p 97.
Koi'D2HI p l 22.
^
Ue ^amelde ggedichten, ^ p. p 383 .
M T a typemachine, Yp ^ b-c potlood p
aj gelijk g uw lichaam mede.
b oogen g en uw lichaam mede. ? na de regel] g
coo en en uw g lichaam mede. ? geschrapt] ^
COMMENTAAR I Zie 661 `Duel' , noot I.
2 Zie[663]Afscheid' 3 noot 2.
[666] AFVAL
OVERLEVERING M I Eersteoscri t D I H-26.
ryp p ^
T De gids IO .III (augustus 1 6 p. 66.
g 9 g 94 ^ p
M2 Tweede typoscript, ko i' D I H- .
pl , SS
48z

T-D2
COMMENTAAR
PI Eersteroef D I H-57.
p ^
P 2 Tweederoef p D I ^ H-58.
D I Inertie Oude cr y to gamen ^ p. p 99.
M3 Kopi'D2 H-IZ2.
l ^
D 2 Uer amelde ggedichten, ^ p. p 34 o.
DATERING Vóór december 1945
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
3
MI
T-D2
S/6 M'
T-D2
8/9 Mr
[667]
7
MT
M I a typemachine, b-c potlood
YP ^ p
a afval van bitterheid,
b aan ? door aan en van]
c [aan] [?geschrapt]
g
a [geen strofewit]
b [strofewit
a [geen strofewit]
b [strofewit
I Zie 661 `Duel' noot I.
2 Zie [662] `Kristal' noot 2.
3 Typefout Yp in M I ^r. 6: kan i, p.v ken (in fase b gecorrigeerd).
gecorri geerd
OVERLEVERING M I Eerste typoscript D I H-26.
^
T A ollo februari I 8. 80.
3 94 ^ p
M2 Tweede typoscript, ko i' D I H.
kopij ^ S S
P I Eersteroef D I H- .
p ^ 57
P2 Tweederoef D I p
^ H- 58.
D I Inertie Oude y cr to ^ amen ^ p. p I oo.
M3 Kop p D2 H I22.
l ^
D 2 Ue ^amelde ggedichten, ^ p p. 34 I.
DATERING Vóór december 1945
483

LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I0 M'
T-D2
MI
4/5 MI stro ewit
Teen [gee stro ewit
M I a tY emachine ^ b potlood
p
p
[strofewit
oogen g vanbinnen openslaan p
I van binnen
14 M I a het verst verwijderdste, waarin
4 J
bverwijderd e
l
T-D2
COMMENTAAR I Deet te tekst van M 2 is identiek aan M I g Yp
en vertegenwoordigt een oudere
versie dan T. Naderhand heeft Achterberg g de varianten uit M I b en T (r. I o en
14) 4overgenomen ggg
in M 2. Dit is in de synopsis buiten beschouwing gelaten.
2 Zie 661 `Duel' noot i.
3 Zie[663]Afscheid' 3 noot 2.
668 CLAUDE MONET
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M I Eerste typoscript D I H z6.
^
T Apollo 2 se ptember I 947 ^ P. 2 . p 9 S
M 2 Tweede typoscript, ko kopij i' D I ^H-5S S
P I Eersteroef D I I^ .
p ^ S7
P 2 Tweederoef p D I ^ H-58.
D' Inertie Oude cr to amen p. I o I.
y ^ ^ p
M3 Kop D 2 H 122.
p J ^
D 2 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 342. 34
Vóór december 1945
MI
M I a emachine b-c potlood
^ ^
p p
s MI
a zoo zie ik je gezicht g
T-Dz
b l uW[
484

9
M'
T-D2
I0 Mi
T-D2
T-D2
a maar overal rondom waken uw wachten,
C
], met d'oogen g dicht,
a de zachte, onveranderlijke krachten
b met
c jdoorgehaald]
[ontbreekt]
I I M Ia van uwe liefde, sluimerend intusschen.
b
(1o)c waakt uwe
TD 2
COMMENTAAR I Ditedicht is, voorzover kan worden nagegaan, niet geinspireerd op een
g ^ g p p
[6691 MARIA
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
4
485
MI
specifiek schilderij van Claude Monet. Vgl. A. Middeldorp, wereld van Gerrit
p schilderij g P^
Achterberg, .I .
g^ p. 34
2 Zie [661] `Duel' noot I.
3 Zie [663] 3 Afscheid' noot 2.
4 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
Eerste typoscript D I H z6.
^
T De ^gids IO 9.1II (augustus
g I 94 6
^ p. P 66.
M 2 Tweede typoscript, ko kopij i' D I ^ II S S.
P I Eersteroef p D I ^ H-57.
P 2 Tweederoef P D I ^ H-58.
D I Inertie/ Oude cr y to ^ amen ,pp.
I oz.
M3 Kop i'D2H-1 22.
l ^
D 2 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 343.
Vóór december 1945
MI
M' a typemachine, b potlood
Yp^ p
a ongeboren g in diamant
b een[ongeboren][diamant]
g

COMMENTAAR I Zie 661 `Duel' noot 1.
OVERLEVERING
2 Zie 662 `Kristal' noot 2.
[670]MARIA MAGDALENA
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
M' Eersteoscri tYp Pt
D I ^H-26.
T Stand unie 2.I (januari J I 947^p P. 33.
M 2 Tweede typoscript, kopij ko i' D I ^H. S S
P I Eersteroef p D I ^ H-57.
P 2 Tweederoef p D I ^I^ S 8.
D' Inertie Oude cr y to ^amen ^ p. p I o. 3
M3 Kop P1 D 2 ^H
Izz.
D 2 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. P 344.
Vóór december 1945
MI
[671]TRANCE
I Zie 661 `Duel' noot I en z.
MI
T
Mz
PI
p2
DI
M3
D2
DATERING Vóór december 1945
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
486
MI
Eerste typoscript D I H z6.
^
Stand ante z.I (januari 1 1947), 947 p. ^ p — 3 3 3 4.
Tweedeoscri tYp pt kopij ^ pl D I , H. S S
Eersteroef D I H- .
p ^ ^7
Tweederoef D I HI 8.
p ^ S
Inertie Oude y cr to ^ amen ^ p. p I o6.
Kop p D 2 H-122.
l ^
Verzamelde ^ ggedichten, ^ p p. 347.
M I a typemachine, b-c potlood
Yp^ p
6 haar > u M I b > hem M I c-D2
I I later >[later], M I b-D2
I name >[name],M I b-D 2
S

COMMENTAAR I Zie 661 `Duel' noot 1 en 2.
6 z DOODLIED
7
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[673]
2 Zet-/typefout in T M 2 r. : herdheid i..v hardheid; zetfout in P I -D I
^ 4 i.p.v. , r. 7: 7
ramen i.p.v. p ramen. (niet ggecorrigeerd g in M3 .
M I Eerste typoscript D I H 26.
^
T Apollo 1. 7 ' uli 1 6. 41.
7 1 94 ^ p. 4
M 2 Tweede typoscript, ko i' D I H.
kopij ^ S S
P I Eersteroef D I H-57.
p ^
P 2 Tweederoef D I H-58.
p ^
D I Inertie Oude cr to amen p. 10 .
y g ,p 7
M3 Kop D 2 H I 22.
p l ^
D 2 Uer amelde gedichten, ^ ^ p. p 348. 34
Vóór december 1945
M'
M I a typemachine, ^ b ppotloodd
M 2 a typemachine Yp , pb
otlood
Titel Doodlied > Doodslied T
I woord, > woord T D2
I 3 ggena > gena g M 2 a > gená M2 b-D 2
I 7 betaald'. > betaald.' T
1 9 eene > held're M I b-D2
20 zijn > [zijn], 1^ b-D 2
I Zie 661 `Duel' noot 1 en 2.
2 Ditedicht g heeft behoord tot de verzameling gg gedichten die Achterberg g op4
mei 1946 94 aan Stand punte
stuurde (zie 661 `Duel' noot 2 . Zie over de publica-
tie gedicht van in Apollo verder [663] dit'
3`Afscheid'
noot 2.
3 Bi t M I , r. 4g gewestelijke is in vreemde hand genoteerd: 'gewesten g (?)'. Dit voor-
stel tot correctie is, waarschijnlijk door Achterberg,doorgehaald.
g^ g
DIAGNOSE
OVERLEVERING MI Eerste typoscript D I H 26.
487
T Ad interim4p oktober 395
1 947),

LEESTEKST MT
LEESTEKST MI
M 2 Tweede typoscript, ko i' D I H. Pl , S S
P I Eersteroef P DI ^ H-57.
P 2 Tweederoef p D I H-58.
^
D I Inertie Oude cr y to gamen ^ pp.
I I o.
M3 Kop p D 2 H 122.
l ^
D 2 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p p. 3S 351.
DATERING Vóór december 1945
Yp , p
CORRECTIES M2 aemachine p b ,ppotlood
VARIANTEN EN M' a t emachine bpotlood (in onbekende hand
I MI a De dingen komen nu vertrouwlijk bij de sêrre:
g 1 1
b[ [vertrouw e lijk s e rre:
1
T
M 2 a I vertrouwlijk sêrre:
l
b s e rre:
PI-D2 I vertrouwelijk
1
COMMENTAAR I Boven MI r. 1 is in fase b (onbekende hand) genoteerd: g `sère'. Deze aante-
kenin is later doorgehaald.
g g
2 Zie 661 `Duel' noot I.
3 Zie[664]'Registratie', noot a.
4 g
4 Zetfout in T, r.: Ikwou i, .v Ik wou
4 i.p.v
[674]
OVERLEVERING M I Eerste typoscript D I H z6.
^
T Degids IO .III (augustus I 6. 67.
g 9 g 94 ^ p. 7
M 2 Manuscript, oorspronkelijk collectie H. Roest, H.
p ^ p 1 ^ 34
M3 Tweede typoscript, ko i' D I H.
p l ^ SS
P l Eersteroef D I H- .
p ^ S7
P 2 Tweederoef DI H- 8.
p ^ 5
D I Inertie Oude cr to amen p. II I.
y g ^ p
M4 Kop D 2 H I zz.
p l ^
D 2 Verzamelde gedichten, p. 352.
^ g ^ p 3S
DATERING Vóór december 1945
488

VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI a typemachine, b-c potlood
Yp^ p
10 ongeloovi g ,> door gehaald M I b > on geloovi g,
M I c-D2
I De doorhaling van M I r. g io stamt mogelijk niet van Achterberg.
^ gl g
2 Zie [661] `Duel' noot I.
3 Zie 662 `Kristal' noot 2.
4 Ditedicht g is vertaald in het Duits door H.J. Schádlich.
5 Zetfout in T, r. 2: niet i..v niets; schrijffout in M2 r. 4: waarover, i.p.v. waarover
ARCEERING
T Degids IO .III (augustus I 6 p. 67.
g 9 g 94 ^ p 7
D I Hoonte, p.
^ p 44.
P I Eersteroef D 2 H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2 H-89.
p ^
D 2 Cr y to ^amen HI, ^ p p. 20 7.
M Kopij p D 3 H.-1z2.
l ^
D3 Ue amelde ^ gedichten, g ^ p p. 673. 73
Vóór 2 december 1945
T
4
den > de D'-D3
COMMENTAAR I Zie 662 `Kristal' noot 2.
[676] KAFKA
OVERLEVERING D I Radar ,pp.
1 o.
M I Manuscript p Radar, ^ oorspronkelijk p 1 collectie .Th. Stakenburg, g^ 3 o.
M 2 Manuscript p Radar, collectie A.L. Sótemann H- 3 1.
> >
M3 Manuscript, p oorspronkelijk ^ p l bij 1 brief aan A. en E. Visser, ^ 12 oktober 1 946.
M4 Typoscript D 2 , uerido-archief, > H-56.
P l Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H- 5 8.
489

DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[677]
D2 Oude cr y to g amen ,p p. 3I
2.
M5 Kop PlD3 ^H-122.
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ,p p. 4461.
Vóór i 4 januari I 946
DI
I De datering g van dit ggedicht en [677] 77 `Schakelbord' is ggebaseerd op p de ont-
staans geschiedenis van Radar, ^ waarvan Achterberg g de kopij p J op p 14 41 januari 94 I 6
aan A.A. Balkema gedichten hebben stuurde. in eerste instantie deel Deuitge- g
maakt van de bundel Energie, ^ , die ggedichten bevatte uit I 944 945 I (zie verder
[646]ualiteit' noot , 2 en 33). Dit ggedicht is mogelijk g 1 eerder ontstaan: in 94 I o
las Achterberg g Kafka's Der Pro ^ ess , in I 94I Amerika en in I 943 diens biografie g
door Max Brod. Zie Biografie, p 421-424.
2 0 PIo oktober I 6 94 vroeg Ab g Visser Achterberg gom
een afschrift van dit
gedicht g(vgl. Achterberg-Visser, ^ ,pp. io . Twee dagen g later stuurde Achterbergg
M3,
datedateerd gp
is `12–x–'46' en de opdracht `voor Ab' bevat. Het handschrift
bevindt zich thans in de collectie R. Kuiers p van het NLMD.
3 Ditedicht g is vertaald in het Duits door L. Kunz.
4 Literatuur over hetedicht: g
Houwink, , R. `Bij wijze van spreken.'
R., 'Bij wijze P
Timmers Timmers, . N. Bokhove, , `Gerrit Achterbergs gggedicht
"Kafka".'
Vekeman ,, H.W.J.`Kafka en de Nederlandse literatuur.'
SCHAKELBORD
OVERLEVERING D I Radar ,p.
i I.
M I Manuscript p Radar, oorspronkelijk collectie .Th. Stakenburg, ^ p 1 g^ 3 o.
M 2 Manuscript Radar, collectie A.L. Sótemann H i.
P , , 3
M3 Typoscript D 2 uerido-archief, H-56.
D 2 , ,
P I Eersteroef D 2 , H.
p , s7
P 2 Tweederoef D 2, H-58.
P ,
D2 Oude cr to amen p. I .
y 8 ,P 33
M4 Kopij D3 H-122.
p J ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 462.
^ ^ ,p 4
DATERING Vóór 14 I januari I 946
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie[676]`Kafka' noot i.
,
490

678]EINSTEIN
OVERLEVERING DI Energie, p. 27.
^^ p 7
P I Eersteroef D 2, IT 88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen rrr p. 8 .
y g ^ p 7
M Kopij D 3 H-122.
p l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p S518.
DATERING Vóór februari 1946
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I De datering g van 6 78 `Einstein' tot en met [703] 73'Cartografie' arto grafie is gebaseerd g oop
de ontstaansgeschiedenis g van Energie. ^ Op p I februari 94 I 6 stuurde to Achterberg
de definitieve kopij p l voor deze bundel aan C.A. J. van Dishoeck. s . Hij 1 was samen -
ggesteld uit het restant van de g geplande p bundels uantiteit (zie 6 3S uantitelt'
noot I en[646]ualiteit' noot ^ 2) en Einstein. D e ggedichten uit de bundels zijn 1
mogelijk g l reeds in 1944 944 ontstaan. Zie verder 25 S en 28.
[679]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
49 1
4E DIMENSIE I
T De nieuwe stem I (november 1946),. p702.
D I Energie, ^ ^ pp.
28.
P I Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr y to ^amen HI, ^ p. p 88.
M Kopij pl ^ H-122.
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p S I. 9
Vóór februari 1946
94
T
Reekstitel [Verzen aan eengestorvene]> [ontbreekt] D"-D3
I Zie [678] `Einstein' noot I.
2 0 Op I februari 5 16 stuurde 94 Achterberg een g aantal gedichten g e aa aanN.A.Don- N. on
kersloot terublicatie p in De nieuwe stem. Op p7 I mei ontving g hij de, niet et over

680 E DIMENSIE II
4
ggeleverde, ^ drukproeven p van zeven ggedichten (de niet-geplaatste gedichten
kreeg g hij l op p I I 'uni 1 terug). g De gedichten g werden opgenomen pg in de november-
afleveringan g De nieuwe stem, ^ onder de gezamenlijke g 1ke titel `Verzen aan een ge-
storvene'. Alhoewel de tijdschriftpublicatie } p strikt ggenomen na de bundel publi-
catie verscheen, vertegenwoordigt zij – gezien g twee varianten in [685] S`Tegen- woordi gheid' en 6 6 9 `Positie'– een eerdere versie. Om die reden wordt T in
de overlevering vóór DI g gp e laatst. Zie verder 22.3.7.
OVERLEVERING D I Energie, 8^ p. P 29. 9
P I Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr y ta gamen HI ^ p. p 89. 9
M Kopij D3 H-122.
p l ^
D3 Ue amelde gedichten, p. 520.
^ ^ ^ P S
DATERING Vóór februari 1946
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie [678] `Einstein' noot I.
681E DIMENSIE III
4
OVERLEVERING T De nieuwe stem I (november 1946),. p7702.
D I Energie, 8 ^ p. p 3 o.
PT Eersteroef p D2 H-88.
^
P2 Tweederoef p D 2, 11-89.
^
D 2 Cr y ta ^amen irr ^ p. p9o.
M Kopij p} D3,11-12.2.
D3 Uer amelde ^ gedichten, g p. 2 I.
^ P S
DATERING Vóór februari 1946
94
LEESTEKST T
INGREEP Nummer III < II
492

VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
682E DIMENSIE IV
4
OVERLEVERING D' Energie, . I.
^^ p3
Reekstitel [Verzen aan eengestorvene]> [ontbreekt] D I -D 3
I Zie [678] `Einstein' noot I.
2 Zie[679]`4e 79 4 Dimensie I', ^ noot 2. Van de reeks '4e 4 Dimensie' werden alleen
[679] 79 '4e 4 Dimensie I' en dit ggedicht in T g e publiceerd.
Om die reden zal het
reeksnummer van ditedicht g zijn l aangepast.
P I Eersteroef D 2, H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2 , H-89.
p ^
D2 Cr y to ^ amen rrr, ,p p. 991.
M Kopij D3 H I2z.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 522.
^ ^ ^ p 5
DATERING Vóór februari 1 946
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR 1 Zie [678]`Einstein' noot I.
68 4E DIMENSIE V
3 4
OVERLEVERING D' Energie, g ^ p. p 32. 3
PI Eersteroef p D 2 , H-88.
^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D2 Cr yp to amen HI, p. 92.
^ ^ p ^
M Kopij D3 H I 22.
p l ^
D3 Verzamelde edichten p. 523.
^ ^ ^ p S3
DATERING Vóór februari 1946
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie[678]`Einstein' noot I.
493

[684] TROMBOZE
OVERLEVERING D' Energie, .
^^ p 33•
P I Eersteroef D 2, H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2 1/-89.
p ^
D 2 Cr y to ^ amen III ,p p. 93.
M Kopij p l D3 3 H-122.
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 5S 24 4 .
DATERING Vóór februari 1946
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie'
7 `Einstein' 7 noot I.
6$ TEGENWOORDIGHEID
S
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
T De nieuwe stem I (november 94 16 ^p73 o.
D I Energie, 8 , p. 34.
P I Eersteroef Eersteproe D 2, H-88.
Tweederoef p D 2 H-89.
^
D 2 Cr to amen ^ nir, , p. 94.
M Ko P ij D3 H I22.
D3 Verzamelde gedichten, 525.
Vóór februari 1946
94
686 VERREKIJKER
J
T
Reekstitel [Verzen aan eengestorvene]> [ontbreekt] DI-D3
doet > laat DI-D3
5
I Zie[67 8] `Einstein' noot I.
2 Zie[679]`4e 79 4 Dimensie I', noot 2.
3 Zetfout in D I -D 2 r. 2: voori.p.v. p Voor oor (niet ggecorrigeerd g in M .
OVERLEVERING T De nieuwe stem i (november 1946), 704.
94 ^p74
494

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
DI Energie, ^ ^ p. p 35.
P l Eersteroef P D 2, ^ H-88.
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr y to ^ amen HI, ,p p. 95.
M Kopij D3 H-I22.
p l ^
D3 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p p. 5z6.
Vóór februari 1946
94
T
Reekstitel [Verzen aan eengestorvene]> [ontbreekt] DI-D3
4 Ik> ik P I -D
COMMENTAAR I Zie[678]`Einstein' noot I.
2 Zie[679]`4e Dimensie I', noot z.
79 4
[687]
7
OVERLEVERING T De nieuwe stem I (november 1946), 94 ^ p. 705. 7 S
D I Energie, g ^ p p. 36. 3
P l Eersteroef p D Z H- 88.
^
P2 Tweederoef p D H-89.
^
D 2 Cr .Y to ^amen III, ^ p. p 96. 9
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M Kopij D3 H-I zz.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 2.
^ g ^ p S 7
Vóór februari 1946
94
T
Reekstitel [Verzen aan eengestorvene]> [ontbreekt] DI-D3
COMMENTAAR I Zie[678]`Einstein' noot I.
2 Zie[679]`4e Dimensie i' noot 2.
79 4
49S

[6óó] FILM
OVERLEVERING Dl Energie, g ^ p. p 37.
P I Eersteroef p Dz H-88.
^
Pz Tweederoef p D z H-89.
^
D z Cr y to ^ amen HI, , p. p 97.
M Kopij D3 H-122.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 528.
^ ^ ,p 5
DATERING Vóór februari 1946
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie[678]`Einstein' noot I.
{689]
9
OVERLEVERING D I Energie, g ^ p. p 38. 3
P I Eersteroef p Dz H-88.
^
P 2 Tweederoef p DZ H-89.
^
D2 Cr y to gamen
ill iii, p. 98. 9
M Koi'D 3 HI22.
p l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ pS9 p. 529.
DATERING Vóór februari 1946
94
LEESTEKST D I
COMMENTAAR I Zie [678] `Einstein' noot I.
[690] PUNT
OVERLEVERING D I Energie, g ^ p. p 39.
P l Eersteroef P D Z ^ H- 88.
P2 Tweederoef p D Z ^ H- 8 9.
D z Cr y to gamen Hi, ^ p. p 99.
M Koi'D p 3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p S3 o.
DATERING Vóór februari 1946
94
496

LEESTEKST DI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[6911GANZEBORD
PI a gedrukt, b bl potlood
OVERLEVERING D I Energie, p. o.
g^ p4
I Allen > Allen P I a > [All]a[n] P' b-D3
I Reel g i o van dit edicht g verwijst 1 naar het verhaal `De put en de slip g, er'
onder andere opgenomen pg in E.A. Poe, ^ Fantastische vertellingen. ^ Vert. S. Vestdijk. Vestdijk
1941, p.
138-155. Deze bundel bevindt zich in de collectie Achter-
berg. g
2 Zie[678]`Einstein' noot I.
P I Eersteroef D 2, H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2 H-89.
p ^
D 2 Cr to amen iii, y p. I oo.
^ ,p
M Kopij D3
p H-12 2.
l ^
D3 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p S3I.
DATERING Vóór februari 1946
94
LEESTEKST D I
COMMENTAAR I Zie[678]`Einstein' noot I.
[692]CONVEXE
OVERLEVERING D' Energie, . I.
g^ p4
P I Eersteroef D 2, H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr y to gamen HI, p. I o I.
^ p
M Kopij D3 H I 22.
p l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ,p p. 53 2.
DATERING Vóór februari 1946
94
LEESTEKST DI
497

COMMENTAAR I Zie[678] `Einstein' noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
[693]
ZIJN
OVERLEVERING D I Energie, g^ pp. 442.
P I Eersteroef D 2 , H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2 , H-89.
p ^
D2 Cr y to ^amen
III III p. IO2.
Kopij D3 1-1-122.
p l ^
D3 Ue amelde gedichten, p.
^ g ^ p 533.
DATERING Vóór februari 1946
94
LEESTEKST D I
COMMENTAAR I Zie[678]`Einstein' noot 1.
2 Ditedicht is vertaald in het Engels door M. O'Loughlin.
g g g
[694]
13
OVERLEVERING D i Ener ie .
^^p 43•
P I Eersteroef D 2 , H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2 , H-89.
p ^
D 2 Cr y to g amen III ,p p. I 3o.
M Ko i ' D 3 H-I22.
p l ^
D3 Ue ^amelde ggedichten, ^ p. p S34•
DATERING Vóór februari 1946
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie [678] `Einstein' noot I.
2 Dit i gedicht gd is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
[695]
TIJDNOOD
OVERLEVERING DI Energie, p 44•
49g

PI Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2 , H-89.
^
D 2 Cr y to 8 amen HI, ,p p. I o. 4
M Kopij pl H-122.
^
D3 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. p 535•
DATERING Vóór februari 1946
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie [678]`Einstein' noot I.
[696]POSITIE
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[697]
T De nieuwe stem I (november 1946),. 06.
p 7
D i Ener ie .
^^p 4S•
P I Eersteroef D2 H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D2 H-89.
p ^
D 2 Cr y to ^amen Hr, ^ p. p I o. S
M Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p p. S3 6.
Vóór februari 1946
94
T
Reekstitel [Verzen aan eengestorvene]> [ontbreekt] Di-D3
8 er bij. 1 > erbij. erbij DI-D3
Zie[678]`Einstein' noot I.
2 Zie[679]`4e 79 4 Dimensie I' noot 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Frans door H. Fa Fagne ne.
OVERLEVERING Di Energie, 46.
g^ p4
P I Eersteroef D 2 H-88.
p
499

P2 Tweederoef p D 2 H-89.
^
D 2 Cr y to ^amen HI, ^ pp.
io6.
M Kopij p D3 H-122,
l ^
D3 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p 537•
DATERING Vóór februari 1946
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie[678]`Einstein' noot I.
[698] o,i
OVERLEVERING D I Energie, g^ p. p 47•
P I Eersteroef D 2 H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr y to ^amen Hz, ^ p. p 10 7.
M Kopij p H122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p S38.
DATERING Vóór februari 1946
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie[678]`Einstein' noot I
2 Ditedicht is vertaald in het Engels door M. O'Loughlin.
g g g
[699]
NIRWANA
OVERLEVERING Dl Energie, g^ p4 p. 48.
P I Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr y to ^amen IHI ^ p. p i o8.
M Kopij D3 H-122.
p l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 539•
DATERING Vóór februari 1946
94
LEESTEKST DI
500

COMMENTAAR I Zie [678] `Einstein' noot I.
[7001 ACROBATE
OVERLEVERING T De nieuwe stem I (november 1946),. o.
p77
D' Energie, p.
^ ^ p 49.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
P I Eersteroef D 2 H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen HI, p. I o.
y ^ ^ p 9
M Kop D3 H-I22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. o.
^ g ^ p 54
Vóór februari 1946
94
T
Reekstitel [Verzen aan eengestorvene]> ontbreekt DI-D3
COMMENTAAR I Zie [678] `Einstein' noot I.
2 Zie[679]`4e Dimensie I' noot z.
79 4
[7011 OVERDOOD
OVERLEVERING D I Energie, p. o.
^ ^ p ^
PI Eersteroef D 2 H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen III p. I I 0.
yp g , p
M Kopij D3 H I z z.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. I.
^ ^ ^ p 54
DATERING Vóór februari 1946
94
LEESTEKST DI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
50I
I gij > hij PI-D3

COMMENTAAR I Zie[678] `Einstein' noot I.
702 CONCAVE
OVERLEVERING DI Energie, g ^ p . 51. S
P I Eersteroef P D 2, ^ H-88.
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr to amen III p. I I I.
y ^
Kopij D3 H-1 22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 542.
^ g ^ p S4
DATERING Vóor februari 1946
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie[678]`Einstein' noot I.
[7031
CARTOGRAFIE
OVERLEVERING D I Energie, ^^ pS p. 52.
P I Eersteroef p D 2 I^ 88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr y to ^amen
III
p. 112.
Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Ver ^amelde ggedichten, ^ pS43. p.
DATERING Vóór februari 1946
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I Zie[678]`Einstein' noot i.
[7041
DAMASCUS
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, TI 28.
>
T Tijd J en taak 25 S1januari 1947, 947^p p. 7.
D I Ene us ^ schreef in 't ^tind l ^ Pp.
21.
D 2 Ene ^us schreef in 't ^and 2 ^ p. P I. 7
502

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
5 MI-T
DI-DS
P3-D7
7 MI-T
DI-D^
I2 MILT
DI-D7
PI Proef D 3 , H-54•
D3-4 En Jezus schreef in 't hand 3-4, p. I7.
P 2 Proef DS, H-9o.
D5 En Jezus schreef in 't hand 5 , p. 17.
P3 Eerste proef D6, H-88.
P4 Tweede proef D6, H-89.
D6 Cryptogamen Hi, p. 277.
M 2 Kopij D7, H-i22.
D7 Verzamelde gedichten, p. 602.
Eind 1945/begin I1946
MI
waarini' om uzelve heenging,
g l g g,
uzelven
I heenging,
g,
die u misschien een meter overdroeg,
g,
I micron
'Ga Ga naar aaDamascus . Daar wordt u gezegd g g
daar
1 33M I
T
wat gge
moet doe doen. Ga naar Damascus . Recht'.
– recht'.
D I. D7
. Recht.'
14 4 M I
Nu wacht ik op Phet woord dat u bbevrijdt.
T Hier
D I - D 7 Blind werd ik 1 tusschen schen andren weggeleid.
COMMENTAAR I De datering r' gvan va [7 74 04] `Damascus' tot en met [7 79^J 09] 'Jezus schreef met zijn gvinger
in het ^and ' is gebaseerd gebas e op P de ontstaansgeschiedenis g van de bundel En Jezus ^
schreef in 't t and. Eind 1945 94S brac bracht t Achterberg g zijn plannen voor deze bundel
zijn p
ter sprake, p in 1uli I 94 6 stuurde hij hij de definitieve kopij p 1aan de uitgever, g , Bert
Bakker. Zie verdero. 3
2r M maakt deel uit i van va een verzameling g typoscripten, die an Vermeulen in
april/mei 116 9op
946g hee fvervaardigd t o basis van Achterber s manuscripten. p Zie
verder2.I. 3
3 0 p2 november 16 94 stuurde Achterberg c g een onbekend aantal gedichten g aan
J.G. Bomhoff, , redacteur van Tijd J en taak aa waaronder , zeer waarschijnlijk waarschijnlij ook dit
gedicht. p Op i7
november bedankte Bomhoff voor degedichten, `waarvan ik
503

DATERING
LEESTEKST
INGREEP
VARIANTEN EN
voo vooral Mozaiek prachtig p g vind. ... Vindt u goed, g , dat ik het met een enkel
v voorzichtig og g1
woord inleid bij b oonze
lezers?' ?' Het do door Bomhoff genoemde gedicht g
Mozalek ' ([705] 7S `Ga J^l ligt t incraquelé c q verloren') ' zou echter niet in Tijd Jd
en taak verschijnen.
1 Bij l 'Damascus' ' ls is wel een toelichtingg van Bomhoff geplaatst. gp eaatst Zie ver-
der 5 22..Io. 3
4rtaald Dit gedicht g in is het vertaald Arabisch door S. Sa' ib.
5 Literatuur over hetedicht: g
Bomhoff .G. `Damascus.'
` I LIGT IN CRAQUELÉ VERLOREN'
7 o S G J 4
OVERLEVERING
CORRECTIES
504
MI Typoscript, collectie J. Vermeulen, H-28.
>
T Criterium 4 1juli au gp ustus 1 946),. S7 o.
M,
M 2 Manuscript, oors oorspronkelijk p 1 collectie H. Roest, H-34. H
M M3Typoscript, YpP ^t uuit
correspondentieJ.G. P
Bomhoff.
D' En e us schree in 't and I p. 2 2.
^ ^ ,p
D 2 Ene us schree in 't and 2 . I 8.
^ ^ ,p
PI Proef D3 ^ H-54.
D3-4 -4 Ene us schree in 't and 3-4 . I 8.
^ ^ ,P
P 2 Proef DSH ^ 9o.
D5 Ene ^us schreef in 't ^and 5
^ P.
i8.
P 3 Eerste proef roef D 6 , H 88.
P4 Tweede proef D 6
p H-89.
^
D6 D Cr y to ^amen rrr, ^ p p. 2 7 8.
M4 Kopij Pl D7 ^ H- I22.
D7 Verzamelde ^ g gedichten, ,p p. 60 3.
Eind 1945/begin 1946
MI
S
mozaïek < mozaïk
Titel t [ontbreekt] > Mozaïek T D7
0 pdracht
[ontbreekt] > (aan een ggestorvene)
M3
3 een > één DI-D7
4 telkens > immer T M2
4 te voren. > tevoren. M3
8 uw> het DI-D7

10 hebben > , hebben D I -D7
I I bereiken , > bereiken D I -D7
i 3 sluiten, > sluiten. D I -D7
14 4 maar > Maar D I -D7
I 4 voorgoed g > voor goed g P3-D7
COMMENTAAR I Zie[704]Damascus' 4
noot I en 2.
2 Over deublicatie P van dit gedicht g in Criterium, ^ samen met vijf andere gedich
-
ten , zijn geen g gegevens gg bekend. Zie ook 3 2.I. 3.
3 M3 heeft behoord tot deedichten g die Achterberg g op p 2 november i 946
aan
J.G. Bomhoff stuurde terublicatie p in Tijd en taak (zie [704] 74`Damascus' 'Damascus', noot 3). 3
Het bevat het volgende g onderschrift: `Uit de bundel "En Jezus schreef in 't
zand" die het a.s. najaar bij bijDaamen's Uit g. g Mij. verschijnt.' Waarschijnlijk
werd hetedicht g niet in Tijd ^ en taak opgenomen pg vanwege g de eerdere publicatie P
in Criterium.
4 Zetfout in D2-P 2 en P 3 , r. 6: gedeelte i..v gedeelde (in P 2 en P3 met potlood
gecorrigeerd).
[706] CODE
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, ^ H-28.
D l Ene ^us schreef in 't ^zand l ^, p. P 23. 3
D 2 En e ^us schreef in 't zand ^ 2 , ,p p. I 9.
P I Proef D3 ^H-54.
D3-4 En e ^us schreef in 't ^ and 3-4 ,p p. I 9.
P 2 Proef DD5, 5 H 9 o.
D5 Ene ^us schreef in 't ^and 5
^ P . I. 9
P3 Eerste proef D 6
p H-88.
^
P4 Tweede proef D 6
P ^ H-89.
D6 D Cr y to ^amen iii, ^ p. p 2 79.
M 2 Kopij Pl D7 ^ H-122.
D7 Verzamelde gedichten, p. 60 .
^ ^ ^ P 4
DATERING Eind 1945/begin I 6
94
LEESTEKST DI
VARIANTEN EN MI aemachine
tYP
CORRECTIES P3 aedrukt g b ^ bl potlood P
I MI
D'-D7
5aS
De levenskracht dieij eenmaal bezat
g1 ,
0 10

z MI
'-DS
P3
5
P4-D7
Mr
DI-D7
6 MI
'-DS
P3
7 MI
12 MI
14
P4-D7
DI-D7
I-D7
MI-DS
P3-D7
COMMENTAAR
5ob
verdeel ik nu over het abc.
verdeelt zich I ^ a b c.
a I A B C.
b [ ] abc.
Het zijn binnen het vers, de letters God
, , ,
I I is, in 't I figuratie:
g
liefde, gedicht, gedaante en idee,
,g ,
te vinden met de letters-o-d
g
a I G-0-D,
b g,o,d,
a gespeldalsGod•idee;
a in deze volgorde g maar niet pe se
deze volgorde, g ^ maar niet pe se,
dichter, onder 't schrijven, weegt en wikt
, g ,
totdat de deur eindelijk } opengaat.
I open P ggaat.
ie noot 1-]
I De presentatie
P ntatie van M I r. r7is onzeker. Op pet het door oor Jan Vermeulen vervaar-
di g de typoscript iss gespeld als God; >>,„„e i,d,e,e; in ;^ deze l volgorde g maar nieter se, als één
regel getypt. Het is s zeer e onwaarschijnlijk w 1 1 dat een dergelijke, g l^ uitzonderlijk lange ,
uitzonderlijk g g Yp
g
regel g door Achterberg hter er g isgeintendeerd. g Uit het feit dat Vermeulen het eerste
gedeelte g van de regel g (gespeld al als G,o,d; o i e d e • naderhand met potlood heeft om-
cirkeld , zou kunnen worden afgeleid g dat de twee ggedeelten op p het oors pronke-
11 }p
ke manuscript als open varianten waren genoteerd. g In de synopsis is voor
deze reconstructieekozen g al ^ zijn zijnandere combinaties denkbaar. Vanwege g de
problematische roblematis che weergave van deze regel g wordt M I niet als leestekst afgedrukt. g
2 Zieo 74 `Damascus' noot i en 2.
3 Dt i ggedicht edc is vertaald in het Engels g door P. Boyce Y en M. O'Loughlin g 2x , in
het Esperanto P door J. Holtzer en in het Italiaans door G. van Woudenberg/F.
Nicosia.
4 Literatuur over hetedicht: g
Bolhuis, A.J., A.. `Het vers, ^ dat in u ligt.' g
Doel Doel, H.G. van den, ^ `Achterbeis g voorland.'
Jansen,J.F.`Het decoderen van de werkelijkheid.'
l
Janssens, M. "`Code". Een sleutel voor Gerrit Achterberg.' g '
Kusters , W. , `Ketenen tekenen.'
Kusters, , W. , Arenden, 1 ketenen.

{707] 77 VUL MET MIN J GEDACHTEN'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI Typoscript, collectie J. Vermeulen, H 28.
,
D' Ene ^us schreef in 't ^ and I ,p . 24 4 .
D 2 Ene ^us schreef in 't zand ^ 2 ^, p. P 20.
I Proef D3 , H-54.
D3-4 En e ^us schreef in 't ^ and 3-4 ,pp.
20.
P 2 Proef DD5, 5PI 9o.
D5 Ene ^us schreef in 't ^ and 5 ,pp.
20.
P3 Eerste proef D 6
p H-88.
^
P4 Tweede proef D 6
p H-89.
^
D 6 Cr y to ^ amen iii, ,pp.
280.
M 2 Kopij p D7 II I22.
l ^
D7 Verzamelde ^ gedichten, g ,p p. 60 S.
Eind í945/begin 1946
M'
Titel [ontbreekt] > Deoïde DI-D7
COMMENTAAR I Zieo `Damascus' noot i en 2.
74 ,
[7081 AVONDMAAL
OVERLEVERING M I Manuscript, bij brief aanJ.J.Buskes, 2'uni I p 6.
^ 1^ 71 94
T In de waa gschaal I o augustus gp 1946,. 4.
M 2 Manuscript, oorspronkelijk collectie H. Roest, H.
p ^ p 1 , 43
D' En e ^us schreef in 't zand' ^ ,p p. 25. 5
D 2 Ene ^us schreef in 't ^ zand 2 ,p , p. 21.
P l Proef D3 H-54.
507
,
D3-4 Ene us schreef in 't and 3 -4 p. 2 I .
^ ^ ,p
P 2 Proef DSH , 9o.
D5 Ene ^us schreef in 't ^and 5
^ P.
2i.
P3 Eerste proef D 6
p H- 88.
^
P 4 Tweede Pproef D6, D ^ H H-89. _8
D 6 Cr y to g amen ill ,p.
28 8 I.
M3 Kopij p D7 H-122.
l ^
D7 Verzamelde ^ g gedichten, ,p.606.

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Eind 1945/begin 1946
4 me n sc h enmaatscha pp i'. l> mensenmaatschappij. pp } T
6 g eli'k 1 > gelijk, g 1 ^ T MZ
8 gesticht ^ > gesticht, g ^ T M2
9 19 liefgehad, g ^ > liefgehad g T M 2 > lief gehad, g ^ DI-D7
MI
COMMENTAAR I Zie[704]Damascus' 4
noot I.
2 0 Op 27 7uni 1 1 94 6 stuurde Achterbei g^uit dank voor een gift g ter gelegenheid g g
vanzinhuwelik 1 dit i gedicht e M I en o 'Jezus schreef met i n vin er in het
huwelijk, g 79^J ^
zand' aan J.J. .. Buskes. us BBeide manuscripten p bevatten de p o rac dht 'voor voor Ds Bus
kes .Buskes zal a hebben gezorgd g g voor de publicatie P van dit gedicht g in In de
waa waagschaal, schaal waarvan hij redacteur was. Zie verder 22.3.10. 3
3 M2 iss gep geplakt in een exemplaar p van de eerste druk van En Jezus ^ schreef in 't
11 ^and afkomstig a g het bezet van Hans Roest. 0p 4 a pri 947 schree fAhr- c te
b er gaaan hem: `Bert Bakker had m'n bundel nog g vóór Paschen willen breng, g,
maar het kon blijkbaar niet. Hij is bijna gereed g en een ex. bewaar ik voor je.' l
Het manuscript P is gereproduceerd g p in catalogus g nr. 12 II van Bubb Kuyper Yp te
Haarlem.
4 In P 2 is s onder de tekst van het gedicht g het volgende g onderschrift getypt: g YP `uit:
Gerrit t Achterberg,En e ^us schreef in 't ^ 6e druk I 9S4.
Daamen N.V. Den
Haag.' g• Het is niet bekend waarvoor dit heeft gediend. g
5 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door S. Wiersma.
6 Literatuur over hetedicht: g
Haantjes, 1 J., 'Bij `Bij een ggedicht van Gerrit Achterberg.' g
0 `JEZUS SCHREEF MET ZIN VINGER IN HET ZAND'
79 J J
OVERLEVERING M' Typoscript, collectie J. Vermeulen, H-28.
>
5ob
M 2 Manuscript, bij brief aan J.J.Buskes, 2 'uni I 6.
p ^ }^ 71 94
T Vrij Nederland 6 juli I 6 p.
J 1 94^P9•
M3 Manuscript, oorspronkelijk collectie H. Roest, H.
p ^ p 1 ^ 34
D' Ene us schreef in 't and I p. 26.
^ ^ ^ P
D 2 Ene us schreef in 't zand 2 , p. 22.
^ ^ ^ p
P I Proef D3 H-54.
^
D3-4 Ene us schreef in 't and 3-4 ^ ^ ^pp.
22.
P 2 Proef DSH ^ 9 o.

DATERING
LEESTEKST
INGREEP
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel
I
MI I-M3
DI-D7
M I -M3
DI-D7
3 MI-M3
DI-D7
4 MI-M3
Di-D7
5 MI-M3
DI-D7
7 MI-Al2
T
M3-D7
8 MI-M3
DI-D7
D5 En Jezus schreef in 't hand 5 , p. Zz.
P3 Eerste proef D 6, H-88.
P4 Tweede proef D 6, H-89.
D6 Cryptogamen HI, p. 282.
M4 Kopij D7, H-i zz.
D7 Tler7amelde gedichten, p. 607.
Eind i945/begin 1946
MI
9 hij < Hij
[ontbreekt]
En Jezus schreef in 't zand
Jezus schreef met zijn 1 vinger g in het zand.
I Z1 n
l
niet wat I hij schreef, y hij was het zelf vergeten,
hij g
Hi' Hij Hijl
verzonken in de woorden van zijn hand.
I Zijn
De schriftgeleerden, die hem aan de tand
g
I Hem
hartstochten naar een andere man bezeten,
andren
I andere
de schriftgeleerden stonden aan een kant.
g
[De volgende g reels ontbreken in M I. g]
M 2-D7 r.– I o
9
M 2-M 3Zondig niet meer, zei hij, ik oordeel niet.
(9) g ^ l^
D I -D7 I Hij,
(io) M 2-M3 Ga heen . Wij zijn hetzelfde zoo ge ziet.
ll g
D I -D7 10 en luister, luister naar het lied.
Io I I M 2-D7 stro ewit
5o9
l

9íi i ) MI-M3
DI-D7
io MI
(12) M2
T
M3-D7
II MI
M2
T-D7
1204) MI-M3
DI -D7
COMMENTAAR
710 CREATIE
MI-D7 r.901)-42.04):
En hij stond recht. De woorden lieten los
1
Hij
van hun figuur en brandden in de blos
g
waarmee zij heenging als een kind zoo licht.
1 g g,
He
zij 1
Zooeestelijk g 1 schreef Jezus zijn gedicht. g
Zijn Zij
Zie[704]Damascus' noot I en 2.
4
2 M2 bevat de opdracht: p `voor Ds Buskes' (zie 7o8
`Avondmaal' noot 2).
3 In T is hetedicht g geillustreerd. g Onder het gedicht g staat een aankondiging gg
van de bundel Ene us ^ schreef in 'tand. tand. Over de publicatie p zijn geen g gegevens gg
bekend. Zie ook 22..1o. 3
4 Zetfout in D I -D6,r. 2: M4 ^ zich i. .v Zich (in M door D. Wolthersgecorrigeerd), p
schrijffout in M3, r. (9): nieti.p.v. niet.; zetfout in T r. 1 : 1 ^ 9 p ^ 3 hij Jj i.p.v. ^i
5 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door S. Wiersma.
6 Literatuur over hetedicht: g
Maele, R, . van de, `Zandtapijt (2).' 2
>
pl
Nienaber-Luitingh, g > M. "`Brandend van den Heili gen
Geest".'
Wa g> e H.A. > `Tekst en thema.'
OVERLEVERING M I Manuscript, p ^ oorspronkelijk p 1 collectie H. Roest, ^ H. 34
T A ollo 3 februari 1 948),. p 7o.
D' Hoonte, p. 2 .
^ p 3
P l Eerste proef D 2 , H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr y to ^amen III, ^ pp. 18
5
.
M 2 Kop p D 3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 6 52.
DATERING Vóór 18 februari 1946
94
LEESTEKST MI
5I0

VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
IZ grauwe ruwe > lege g T D3
[71I] I DOORNROOSJE
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
5II
I Dit gedicht g heeft deel uitgemaakt g akt van Achte r ber gs tweede inzending gl bij
Apollo, dieoop 18 februari I 946 werd ontvangen gen (zie [663] 3`Afscheid'
'Afscheid', noot a). 2
2 Literatuur over hetedicht: g
Louw P. Sirke 1 en reghoek eg in die gedig ede "Creatie" C van Gerrit Achterberg.' g
I M Typoscript, T YPo p > collectie J. Vermeulen, > H-28.
T Criterium 4 1juli au ^stus I 94 6 ^ p p. S508.
MM 2 Manuscript, p , oorspronkelijk rs pronkeli'k 1 collectie H. Roest, , H-34. H 3
D I Doornroos ^, ^e p. p 7.
P I Eersteroef D 2, p H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr y to gamen iii
^ p. p 47 2 .
D3 Voorbij de laatste stad' p. I oo.
^ ^ p
D4 Voorbij de laatste stad 2 , p. 118.
^ ^ p
M3 Kopij D 5
p l H I 22.
^
D5 Verzamelde gedichten, p. 61o.
^ g ^ P
Voor april/mei I 6
94
M'
4
edelhert > edelhert, M2
6 eikeknoesten. > eikenknoesten. M2
I De datering van 7I I 'Doornroosje' roosje' 1 tot en met 737 'Kegelsnede' `Keelsnede' gis
eba-
I seerd op de datering van M p g dat deel uitmaakt van een verzameling g door Jan
Vermeulen vervaardigde g typ typoscripten. p Zie32.i.
a Zieo 7 S`Gij ligt in craquelé verloren', noot a.
J ^ q
3 Zetfout in P'-D 2 , r. . schrikken en i.p.v i..v schrikken. (in M3 door D. Wolthers met
potlood gecorrigeerd).
g g
.
4 Dt i ggedicht
ed is vertaald in het Duits door A.G. Piechorowski en in het Engels g
door P. Boyce. y
5 Literatuur over hetedicht: g
Middeldorp,A, `Het geeuwig
avontuur.'

]I 21 `IK TA STAVERSLONDEN
VAN HET OOGENBLIK'
OVERLEVERING M' Typoscript, collectie J. , Vermeulen, H-28.
T Kompas der Nederlandse letterkunde. Red. C. Eggink g^ e.a. Amsterdam, ^ I947,
p. 1o.
D I Doornroosje, P.
8.
P I Eersteroef p D 2 H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2 H-89.
^
D 2 Cr to yg amen iii, ,p4 p. 248.
M 2 Kopij p D3 H I 22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 6 I I.
D A TERING Voor april/mei i 946
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI
T-D3
8 MI
T-D3
I0
II
I2
MI
T-D3
M'
T-D3
MI
T-D3
M'
[ontbreekt]
Status quo
in 't oog van God de blinde vlek
g
10
Ik hebeen g lot. Een woeste bloei
Nooit worden wij 1 verleden tijd. 1
springt p op Pachter mijn l tred.
Ik hebeen g lot. Een woeste bloei
Nooit worden wij verleden tijd. l
springt op o achter mijn l tred.
COMMENTAAR I Zie[711] 7 `Doornroosje' 1^noot
1.
2
73 Dit gedicht g en 0 'Hameln' zal Achterberg g vóór 16 1 juli 94i 6 hebben ge-
stuurd aan de redactie va van Kompas m der Nederlandse letterkunde. Op P die datum
sloot de termijn 1 van inzending. Deze bloemlezing g verscheen Ppas
in oktober
1947. 947 Zie verder 32. 3 I. S.
3 Dit gedicht icht is vertaald in het Duits door A.G. Piechorowski.
[713]
COMPLEMENTARITEIT I
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie . Vermeulen, , H 28.
51 .2

DI Doornroos J^e P p. 9.
P l Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef D
p
2 ^, 8 9.
D 2 Cr y to ^amen HI, ^ p. p 2 49.
M 2 Kopij p D3 H 122.
l ^
D3 Ve amelde ^ gedichten, ^ ^ pp.
61 2.
DATERING Vóór april/mei i 6
94
LEESTEKST DI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Reekstitel Complementariteit < [ontbreekt] M 1
p
Nummer I < [ontbreekt] MI
I2 midden < wezend MI
12 eind; < eind, MI
COMMENTAAR I ZieII 7 `Doornroosje' 1, noot 1.
2 De leestekst van de reeks1 737 — 16 'Complementariteit' p is niet gebaseerd g oop
MI ge de roblematische problematischestatus
van de door Jan Vermeulen vervaardigde g
typoscripten van 7 1 4`Com 'Complementariteit p II' en [716] 7 'Complementariteit p
IV'
zie verder de commentaar aldaar).
3 De reeksI 737 — 16 `Com lementariteit' p is vertaald in het Duits door A.G.
Piechorowski.
[714]
COMPLEMENTARITEIT II
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, H-28.
^
D I Doornroos ^e p. I o.
J^ p
P l Eersteroef D 2, H-88.
P ^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
P ^
D 2 Cr to amen rrr p. 2 o.
y g ?p s
M 2 Kopij D3 IZ- 122.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 6 I.
^ ^ ^ P 3
DATERING Vóór april/mei i 6
94
LEESTEKST DI
513

VARIANTEN EN
CORRECTIES
Reekstitel Complementariteit P
< [ontbreekt] MI
Nummer II < [ontbreekt] MI
I deelen < delen MI
1 3 noodig om g te zorgen g< meer noodig die g om u moeten zorgen g M I
COMMENTAAR I De status van M I r. 1 is 3 problematisch. p Mogelijk g l berust deze uitzonderlijk
uitzonderlij
g e regel g op peen door Jan Vermeulen gemaakte g vergissing g g bij het overtypen. tY
bij P
Omdat het zeer onwaarschijnlijk onwaarschijnlijk is dat een dergelijke gl lezing g door Achterberg gis
ggeintendeerd, ^ wordt M I niet als leestekst afgedrukt g (zie ook 73i `Com Ple
mentariteit I' noot 2).
2 Zie[711] 7 `Doornroosje' 1, noot 1.
3 73'Complementariteit Zie'
p I ^ noot 3.
4 Typefout Yppin M I r. 6: andere i, .v andre andre, door J. Vermeulen met p potlood ge-
corri geerd
.
[7151
COMPLEMENTARITEIT III
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, ^ H-28.
D I Doornroos J^B p. P II.
P l Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2 H-89.
^
D 2 Cr y to ^amen Hi, ^ p. p 2 ^ I.
M 2 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Ue amelde ^ ^edichten ^ p. p 61 4.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Vóór april/mei I 6
94
DI
Reekstitel Complementariteit P
< ontbreekt MI
Nummer III < [ontbreekt] MI
3 ze < het MI
5 gerucht; g ^ < ggerucht.
M I
6euren g < Geuren MI
COMMENTAAR I ZieI 7I `Doornroosje' 1, noot 1.
2 ZieI 73 'Complementariteit p I' ^noot 2 en 3. 3
514

{7 16] COMPLEMENTARITEIT IV
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
MI
DI
PT
Pz
Dz
Mz
D3
Typoscript, collectie J. Vermeulen, H- 28.
,
Doornr00.f ^ ^e, p. p 12.
Eersteroef D 2 H- 88.
p ^
Tweederoef D 2, H- 89.
p ^
Cr to amen Hz, p. z z.
y ^ ^ p 5
Ko p i j D 3 , ^ I22.
p l ^
Verzamelde ^ g gedichten, ,pp. 61 5.
Vóór april/mei I 6
94
DI
Reekstitel Complementariteit p
< [ontbreekt] MI
Nummer Iv < [ontbreekt] MI
5 het p S3
M 2 Kopij D3 H I 2z.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 6 I 6.
^ ^ ^ p
DATERING Vóór april/mei i 6
94
5 1f

LEESTEKST MI
INGREEP dit < Dit
S
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > Fotogram T-D3
9 dit > het DI-Dj
COMMENTAAR I Zie [71I] `Doornroos e' noot I en z.
2 Ditedicht is vertaald in het Duits door A.G. Piechorowski.
g
[718] `IK RAAK DE TIJD IN 'T VORE TOEKOMST IS'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[7191
M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, H-28.
>
D I Doornroosje, p . I 4.
P l Eersteroef p D 2 H-88.
^
P 2 Tweederoef p D2 H-89.
^
D 2 Cr y to gamen Hi, ^ p. p S4 z .
M 2 Kopij p D3 H Izz.
l ^
D3 Verzamelde gedichten, edichten p. 6 i. 7
Vóór april/mei I 6
94
MI
Titel [ontbreekt] > Electrolyse Y D' -D3
Iz haar > zijn 1 DI-D3
I ZieII 7 `Doornroosje' 1, noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Duits door A.G. Piechorowski.
3 Zetfout in D I r.: 9 eemaali.p.v. p eenmaal
OPTIEK
OVERLEVERING MI Manuscript, H-27.
p^
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, H-28.
>
516

I MI
Mz
T-D3
2 MI
T Criterium 41uli au gp ustus 1946),. S7 o.
D I Doornroosje, p.16.
P l Eersteroef D p 2 H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr to amen Hi, p. z 6.
y g ^ p S
M3 Kopij D3 H-122.
p 1 ^
D3 Uer amelde gedichten, p. 6 I.
^ ^ ^ p 9
DATERING Tussen 22-z maart en april/mei i 6
394
LEESTEKST
M2
VARIANTEN EN MI a-dotlood
p
CORRECTIES PI aedrukt g b ^p potlood
Titel MI a [ontbreekt]
d Optiek
M2-D 3
I I
3
4
M2-D3
De herfst wordt weer met boomeneel en rood :
g
a bloedbosschen teen blauwe luchten
g
b Toed verten ?
b [bloedbosschen]
MI a waarin de herten lan gzaam
vluchten
b hazen[?]
b herten
M2-D3
MI a alsof de ja ger
niet zoo snel meer schoot.
aestremd g door het opaal p dat hen vergroot. g
M2-D3
4/5 M'-D3 [strofewit]
5
j17
Av
M2-D1
PI
P2
D2-D3
a Mijn droomen ggliggen
open p naar uw doodd
b Zo naderbij staat 1 alles in de dood
c met een stoot
Zoo
a Zo
b Zó
Zo

51ó
^ `0 tiek' M I (collectie NLMD)
79 p ^

6 MI
8/9 M'
M2-D3
9
I0
II
M2-D3
MT
M2-D3
MT
M2-D3
MT
M2-D3
b dat ikeen g overgang ggbehoef
te duchten
crenzen grenze [hoef
– in alle tuinen hanen g vruchten
7 MI b
d [dat ikeen grenzen hoef te duchten
g g
MZ-D3
8 MI b Mijn 1droomen liggen gg open P tot in uw dood.
b ver
d tusschen mijn 1 droomen en uw dood
d
I rijpe lp [droomen en uw dood
M2-D3
b stro ewit
III 2 M Ib een stro ewit
g
M2-D3[strofewit]
b Zonder verwondering zou ik u hier
g
b zien loopen p nu mijn 1 oogen g krijgen lg
blanzen glanze
van een direct o als bij bi een dier
b xxxxx
c directe kracht
ddirect geluk g
I2 MI b Nu al mijnpogingen l
o
c rL in dit kristal[?]
d U te [xxxxxx] dit
d Om met u in dit af gerond
kr ista 1
d Hopen4 [ ]
MZ-D3
I afgerond I I
I 3 MI besle g en P in dit licht/T komen mijn kansen
staan liggen [mijn gg kansen
1
d eeuwig gte zijn
samen te zijn l
M2-D3 samen te zijn, I I
S19
[= M' c, 6]
[E-- AV a, I]
[? door pogingen]
[ ? door kristal[?il
? na o en
p
? voor samen te zijn]
1

14 MI b ver over hun waarschijnlijkheden heen
11
C [ ] boven het [waarschijnlijkh]eidsgetal.
C [ ]hun [ ? door hun en het
MZ-D3 hun
g g 22-23
Maart '46' 4 (zie afbeelding). g Achterberg g stuurde het manuscript p op p Isep o se tem-
tem-
1946 94 aan Joan Th. Stakenburg, g^ hem gevraagd g g had om 'oorspronkelijke p 1
kladjes' voor zijn handschriftenverzameling g (zie de Verantwoording, g^ p p. 4i
.
COMMENTAAR I In M I noteerde Achterberg onder de tekst van het gedicht: `nacht 22-2
[720] PROTEINE
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
2 ZieI 7I `Doornroosje' l, noot I en 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Duits door A.G. Piechorowski.
M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, H 28.
>
T Standpunte 2.1 (januari I 947 ^ p . 3 8.
D I Doornroos 1^je p. p 1 8.
P I Eersteroef p D 2 H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2 H-89.
^
D 2 Cr to y g amen rrr ,p p. 2 s 8.
M2 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, B ^ p.621.
Vóór april/mei I 6
94
MI
M I r. 11-1 4:
4
I 0 I I Al' stro ewit
I I M' Meting en mooglijkheid bevatten
g gj
I2 MI de eenheid om uw dood te schatten.
12/13 MI stro ewit
1 33MI
De statistieken loopen loo en door.
I MI Ik ben u graphisch op het spoor.
4 gp p p
5zo
[Hier eindigt MV
g

T-D3, II—I :
^ 4
I o i I T D 3een stro ewit
^
(I I) T D3 De statistieken o l o e p ndoor.
I I I 2 T D 3 [strofewit]
(I z T D3 Meting en mooglijkheid bevatten
g gl
I T D 3 de eenheid om uw dood te schatten.
3
I 4 T Ik ben u graphisch gP op phet spoor. p
D I -D3 I grafisch
[Hier eindigen T D 3
COMMENTAAR I Zie II `Doornroosje' noot i.
2 Op 0 i september 5 p i 946 verzocht D.J.Opperman PP Achterbergg om 'nog g 'n ' paar p
van u beste l jongste g ede te' ter aanvulling van Achterbei eerste
gedigte' g Achterbergs e st inzending bij
Stand unte. 0 Op 24 4 september p i 94 6 stuurde Achterberg g`zeven nieuwe w verzen', '
waaronder ditedicht. g Zie verder 3 Z.I.I.
3 Typefout in M I ^ r. 4 S [geen g stro ewit i..v i.p.v. stro ewit en in r. 9: 9 teeken i.p.v. p.
teekenen (beide door Jan Vermeulen metotloodgecorrigeerd).Z P
et fout
in T,
r. 13: schatten i.p.v. 3 P schatten.
4 Ditedicht g is vertaald in het Duits door A.G. Piechorowski.
5 Literatuur over hetedicht: g
Brems, > H. `Gerrit Achterberg. g Proteïne.'
2I `KOUDE NOORDZEEËN ZIN IN MI ONTSTAAN '
7 J J
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie . Vermeulen, , H 28.
T Criterium 4 ) juli au gpS9
ustus 1946),, o.
M 2 Manuscript, P ^oorspronkelijk p 1 collectie H. Roest, ^ H. 34
D I Doornroos J^^e p. p 20.
P I Eersteroef p D 2 , H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2 , H-89.
^
D 2 Cr to y amen ^ Hi, ^ p. p zóo.
M3 Kopij D3 H-I22.
p l ^
D3 Ue amelde gedichten, p. 6 z.
^ ^ ^ p 3
DATERING Vóór a ril mei I 6
p 94
LEESTEKST MI
52I

INGREEP 2 nieuwguineawolken nieuwg < nieuw gineawolken
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > IJsmassief T-D3
CO COMMENTAAR I Zie II ^ `Doornroosje' ) , noot I en 2.
2 Dit gedicht g is vertaald 1 in het e Duits door A.G. Piechorowski.
[7221 RASTER
OVERLEVERING MI
T
D'
PT
PZ
Dz
MZ
D3
Typoscript, collectie J. Vermeulen, H-28.
>
Stand unte 2.I (januari J ' 947), 947 ^ p. 38. 3
Doornroosje, p. 22.
p
Eersteroef Eersteproe D 2 H-88,
p D 2 , H-89.
^
Cr y to g amen rlr ,pp.
262.
KO Kopij i D3 H-1 22.
Ve amelde gedichten, p. 6 2 .
^ ^ ^ p 5
DATERING Vóór april/mei i 6
94
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[723]
M'
I oponthoud, p > oponthoud; T D3
^ p ^
5 g i' ) > gee g DI-D3
8 samenhoudt. > tegenhoudt. g T
I ZieII 7 `Doornroosje' 1, noot i.
2 Zie[720]`Proteïne' noot 2.
3 Dt i gedicht ged
is vertaald in het Duits door A.G. Piechorowski.
WILLINK
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, H-28.
>
T I Gooische klanken 3 i mei i 946.
M 2 Manuscript, oors oorspronkelijk collectie H. Roest, H-34.
5 22
M p ) ^

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
523
T 2 Vrij ^ Nederland 14 4J' uni i 947, p 7.
D I Doornroosje, p . 2 3.
T3 Pen en penseel. Bijzonder nummer van Critisch bulletin uitgegeven in de zomer ^ van
1947, p . 224.
P l Eersteroef Eersteproe D 2, H-88.
Tweederoef p D 2, H-89.
^
D2 Cr y to gamen 111 ^ p. p 26 3.
M3 Kopij p} D 3 , H-122.
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 626.
Vóór april/mei 1 6
94
MI
Titel Willink > Onheil T2-D', PI-D3
2 van morgen g > vanmorgen g T2-D3
3 samen > samen, T3
4 cijfers, } ^ > cijfers cijfer T2 -D3
vreezen. > vreezen; M2
6 Ik > ik M2
vergeten, > vergeten; T 2-D3
7 g ^ g
8 voor, > voor T2-D 3
9 vroeg, g^ vroeg gT2-D3
12ekomen g > gekomen, g M2
114 vrouw, > vrouw T2 -DI,
PI-D3
I Ditedicht g is geïnspireerd g p op phet schilderij schilderij`Straat met standbeeld' 1 934,
ook bekend als `Straat meteo g ende p deuren') van A.C. Willink(190o-1983)
(zie afbeelding). g
2 Zie[711] 7 Doornroosje',
`Doornroosje' noot 1.
3 Achterberg g heeft dit gedicht g voorgelezen g tijdens de uitreikingg van de Pink-
sterprijs p l op p 27 7 mei I 94 6. Bij Bijdie gelegenheid g g heeft hij hijhet gedicht g afgestaan g aan
Max Teipe g ter Ppublicatie in het dagblad g Gooische klanken, ^ waar het bi' lj
het ver-
sla gvan de uitreiking gis afgedrukt g (zie M. Ber = M.B. Teipe], p^ e Pi
prijs'). } .
4 Zie over de opname P van dit gedicht g in Pen en penseel 2 3 2 'Jan Toorop', p^ noot 5. S
5 Ditedicht g is vertaald in het Duits door A.G. Piechorowski en in het Engels g
door K. Snoek.

A.C. Willink, `Straat met standbeeld' zie [723] illink')
524

[724]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[725]
EXCENTRIEK
M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H-28.
D I Doornroos ^^^e p. p 2 4.
P I Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr .^ to ^amen HI, D. 26 . ^ p 4
M 2 Kopij p D3 H 122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 6 72.
Vóór april/mei I 6
94
MI
I Zie[77 11] `Doornroosje' 1^ noot i.
2 Ditedicht g is vertaald in het Duits door A.G. Piechorowski.
3 Zetfout in P I -D 2 r. 13: 3 verschiet. i..v p verschiet (in M 2 in onbekende hand
rode ballpoint) p als voorstel tot correctie aangegeven).
DEVALUATIE
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, H-28.
>
T Stand ante 2.1 (januari 1 1 947), 947 P. ^ p 6– 3 3 7.
D I Doornroosje, p . 2 5.
P l Eersteroef D 2 , I^ 88.
p ^
P2 Tweederoef D 2 , H-89.
p ^
D 2 Cr to amen rir p. 26 .
y ^ ,p 5
M 2 Kopij D3 II-I22.
p l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten g , p. 6. 28
DATERING Vóór april/mei i 6
94
LEESTEKST MI
INGREEP Som < Soms
7
COMMENTAAR I ZieI I `Doornroos e' noot I.
7 1,
2 Zie[720]`Proteïne' noot 2.
5ZS
3 Ditedicht g is vertaald in het Duits door A.G. Piechorowski.
4 Literatuur over hetedicht: g
Perre, R. van de, `De dood overwinnen.'

[7 26] `NU REGENT HET OOK IN UW NACHT'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[727]
MI
T
DI
PI
p2
D2
Mz
D3
Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H-28.
Stand unte 2.1 (januari ) 1947), 947^p p. 37 .
Doornroosje, p. 26.
p
Eersteroef D 2 H-88.
p ^
Tweederoef D 2 H-89.
p ^
Cr to amen rrr, p. 266.
y ^ ^ p
Kopij HI 22.
p l ^
Verzamelde ^ ggedichten, ^ P p. 629
.
Vóór april/mei I 6
94
MI
OVERLEVERING MI
T
DI
Titel [ontbreekt] > Regendroppels T-D3
7 druppelt; > druppelt, D'-D3
I ZieI 7I `Doornroosje' l^noot
I.
2 Zie [720] `Proteïne' noot 2.
3 N.A. Donkersloot heeft Achterberg g voorgesteld g om in r. 3 `stippels' pp te ver-
vanen g door `te p els' rief, ^ 27 7 augustus $^ i 947 . Achterberg g antwoordde op p 6
september p 1947: 947 • "`tepels" p zou ten aanzien van "kussen" inderdaad reëel zijn,
doch denk je ook niet dat met deze vervanging g g de abstractie van "stippels" pp
verlorenin gg?'
4 Ditedicht g is vertaald in het Duits door A.G. Piechorowski.
DESCARTES
PI
p2
D2
MZ
D3
Typoscript, collectie J. Vermeulen, H-28.
>
Criterium'(januari S 1 1 947), 947 P. ^ p 3 o .
Doornroosje, . z .
P 7
Eersteroef D 2 , H-88.
p ^
Tweederoef D 2, H-89.
p ^
Cr to amen HI, p. 26 .
y g ^ p 7
Kopij D3,
p l ^
Verzamelde gedichten, edichten p. 6 3o.
DATERING Vóór april/mei i 6
94
5z6

LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI-DI
PI
PZ-D3
Motto MI-DI
PI
P2-D3
I MI
T-D3
4
MI
T-D3
COMMENTAAR
MI
P I a gedrukt, b-c bl potlood
Descartes
a
c Cogito g ergo g sum
a
c0 lto ergo sum
g g
bc o ito [ergo] sum
g g
c [doorgehaald]
[ontbreekt]
Gij l nam zelfstandigheden g aan
I
0
en liet het einde van uaan
g
1 1,
I ZieII 7 `Doornroosje' 1^noot
I.
2 Ditedicht is vertaald in het Duits door A.G. Piechorowski.
g
3 Literatuur over hetedicht:
[728] PERPETUUM MOBILE
g
Reijmerink, J. `Achterber en Descartes.'
1 g
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H z8.
T Standpunte 2.1 (januari I 947 ^p . 37.
D I Doornroos J^ e. p 29. 9
P I Eersteroef p D 2, H-88.
^
P z Tweederoef p D 2 ^H- 8 9.
D 2 Cr to y amen g in-, ,p p. 26 9.
M 2 Kopij D3 H- 1 22.
p l ^
D3 Ue amelde gedichten, p. 6 2.
^ g ^ p 3
DATERING Vóór april/mei I 6
94
LEESTEKST MI
COMMENTAAR I Zie 1 I `Doornroos e' noot I.
7 1,
2 ZieZo `Proteïne' noot 2.
7
3 Ditedicht is vertaald in het Duits door A.G. Piechorowski.
g
527

[729]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[7301
BEKLEMRECHT
M I Typoscript, collectie . Vermeulen, > H z8.
T Standpunte z.Ianuari J 1947), 947^p p. 36. 3
D I Doornroos 1 'e ^ p p. 3o.
P I Eersteroef p D Z H- 88.
^
P 2 Tweederoef p D Z H-89.
^
D 2 Cr y to ^amen HI, ^ p. p z 7o.
M 2 Kopij p D3 H Izz.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 33 6 .
Vóór april/mei I 6
94
MI
8 wordt > werd T-D3
10 ligt > ligt, T
I ZieII 7 `Doornroosje' J, noot i.
2 Ziezo 7 `Proteïne' noot z.
3 Ditedicht g is vertaald in het Duits door A.G. Piechorowski.
4 Zetfout in D3 r. 1: dode i.p.v. i..v de dode (gecorrigeerd g g in Verzamelde ^ ^edichten
4 .
HAMELN
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H-z8.
T Kompas der Nederlandse letterkunde. Red. C. Eggink gg e.a. Amsterdam, ^ I947
P. 9.
D I Doornroosje, p3 1.
PI Eersteroef Eersteproe D Z H-88.
Tweederoef p D Z H-89.
^
D 2 Cr to y amen ^ rrr ^ pp.
27I.
D3 Voorbij de laatste stad I J ,p998.
D4 Voorbij J de laatste stad z , ,pp.
116.
M2 Kopij pl DS H-Izz.
D5 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 34 6 .
DATERING Vóór a pril mei i 946 94
52g

LEESTEKST T
INGREEP
VARIANTEN EN
CORRECTIES
4
MI
T-D5
14 MI
T-D5
2 zwaar. < zwaar
voordat zij u de laatste hulp p verseenen.
I steun
winkelend bijl
0
I Van Zanten & De Groot.
COMMENTAAR I ZieII 7 `Doornroosje' 1^noot
i.
2 Zie'
7 `Ik sta verslonden van het oo g enblik' noot z.
3 Volgens g W. Hazeu is `het slot van het gedicht' g afkomstigg van M. Mok Bio-
grafie, ^ ^ p .66 669).
4 Zetfout in P'-D 2, r. 13: 3 wordt i, p.v word (in M 2 door D. Wolthers met pot-
loodecorri g geerd
.
5 Ditedicht g is vertaald in het Duits door A.G. Piechorowski.
6 Literatuur over hetedicht: g
W ilderode A. v an 'Gedichten verheerliken. j
[731]
`IN DEZE SNEEUW BEN IK EEN TEEKENING'
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie . , Vermeulen, I^ 28.
T Criterium' S 1(januari 1947), 947 ^ p. p 32. 3
DI Hoonte ,pp.
I z.
PI
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
529
Pz
Dz
MZ
D3
Eersteroef D 2 H-88.
p ^
Tweederoef D 2 H-89.
p ^
Cr to amen HI, p. I ,
y 8 ^ p 74
Ko p i j D 3 , H-12.2.
p l ^
p. 6 I.
Ver amelde gedichten,
^ ^ P 4
Vóór april/mei I 6
94
MI
Titel [ontbreekt] > Sneeuw T-D3
7 de zelfde > dezelfde T-D3

COMMENTAAR IMI Zie I 7 I Doornroos e 1 noot I. Bovenaan noteer noteerdeJan Vermeulen pot-
lood): • `Doornroos 1e
Hoonte , EEr zijn zij verder geen g aanwijzingen l g dat overwogen g
ditedicht g in Doornroos ^ e op te nemen.
p
2 Dit gedicht g is i vertaald a in het Engels g doorJ.S. Holmes.
3 Literatuur over hetedicht: g
Stol k F.R.W., `Sneeuwt het? Ja het sneeuwt.'
[73 2]
ADAM
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie J. , Vermeulen, H-28.
T Criterium [4] 1uli
au ^stus 94 1 6. ^ p. 5o6. S
M 2 Manuscript, p^3
oorspronkelijk, collectie H. Roest, H 4.
D I Hoonte ^ p . I 9.
P l Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr y to gamen
III
p. i81.
Kopij D3 H 122.
p l ^
D3 Ue amelde gedichten, p. 6 8.
^ g ,p 4
DATERING Vóór april/mei i ^46
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[733]
MI
OVERLEVERING MI
530
13 3 verbeelden ve > verbeelden, , T M2
I Zie[71i] 7 `Doornroosje' l^ noot I en 2.
2 Literatuur over hetedicht: g
Bolhuis > A.. 'De De dichter di t van het vers, s dat niet bedierf.'
Mou ts B. `Een ansichtkaart uit de Achterhoek.'
DICHTKUNST
T
DI
PI
p2
Typoscript, collectie J. Vermeulen, H-28.
>
Ad interim 4 a pril 1 947 ^ p . I 34.
Hoonte, p.22.
Eersteproe Eersteroef D 2, H- 88.
p D 2, H-89.
^

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[734]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREEP
531
D2 Cr y to amen ^ III, ^ p. p I 84. 4
M 2 Kop pD3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 6 5I.
Vóór april/mei i 6
94
MI
2 kristal, > bestel, T D3
4 geluk > kristal T D3
14 4 rondom een nu gegeven gg evenaar. > tegen g de nu gevonden g evenaar. T D 3
I Bij M I ^ r. geluk 4g noteerde Jan Vermeulen (potlood) p als voorstel tot correctie:
`kristal?'.
2 Zie[711] 7 `Doornroosje' J, noot i.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
4 Literatuur over hetedicht: g
Boer, > T. de, `Filosofie en poëzie.' p
Fens > K. `Waarover moet het gaan?' g
Peperkamp,B. mag `Er ma geen g nagel g tussen kunnen.'
ZELFMOORDENAAR
M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, H z8.
>
T Standpunte z.Ianuari 1 1947), 947 p. , p 39 •
D I Hoonte, ^ P p. 36. 3
P l Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D Z H-89.
^
D 2 Cr to yp amen ^ rrr ^ p. p I 8–I 9 99•
M2 Kopij Pl D3 ^ H I 22.
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. P 66 5.
Vóór april/mei I 6
94
MI
6/7 7stro ewit < [geen g stro ewit

VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[7351
Titel Zelfmoordenaar > Suicide DI-D3
6 dacht , > dacht T
6 daar buiten > daarbuiten T
12 werd > wordt D I -D3
I ZieII 7 `Doornroosje' ), noot i.
2 Zie'
[720] `Proteïne' , noot 2.
3 Zetfouten in T, r. : been i..v been, en in r. 7: gebeurd, was i..v gebeurd was,
OLIFANT
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie J. , Vermeulen, H z8.
M 2 Manuscript, p , 17 7 augustus g 94, I 6 H 3z.
T Criterium'(januari S J 1947), 947 p. ^ 31. p 3
M3 Typoscript D I , collectie D.-E. Baestaens, , H-46.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
532
D' Tloonte ,p . 58. 5
P I Eersteroef D 2 H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D H-89.
p ^
D 2 Cr to y amen ^ Hi, ,pp.
z 2 I .
M4 Kopij 1^I Z2.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 6 8.
^ g ^ P 7
Vóór april/mei I 6
94
MI
2 eten, , werken, , > werken, , eten, , M 2-D3
4 gijg > e M 2 -D 3
8 over trekt. > overtrekt. T D3
9 Tiran en God, ^ > Tyran Y en god, g M2-D3
I I vindt. > vindt;,
I 2 Een > een M2
12 blijven. > blijven; M 2
13Leer
> leer M 2
1 33duizend
maal. > duizendmaal. M 2

COMMENTAAR I Zie [71I] 7 `Doornroosje' 1, noot i.
2 M2 is een manuscript p in het `Gastenboek' van Puckje en Theo Mooi' 1 A.
Marj 1 a) en bevat het onderschrift: `Bij 'Bij ons bezoek, , 17 7 Aug. g '46? 4 Zie over dit
bezoek.1. 33
3 Zetfout in P I -D Z r. 2: ontwaken i..v i.p.v. ontwaken. (niet ggecorrigeerd g in M4);
schrijffout in M 2 , r. 8: Zoolang i.p.v. zoolang
[73 61
INFLATIE
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, H-28.
,
T Centaur 2 (1946-1947),. 2.56.
p
P Proef D I H-48.
,
D I Sneeuwwitje,. P SI
.
M 2 Kop Pl D 2 ^ ^ I I2.
D 2 Cr y to ^ amen 4, P p. 7I.
M3 Kopij P1 D3 ^ H-I22.
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 720. 7
DATERING Vóór april/mei i 6
94
LEESTEKST MI
COMMENTAAR I ZieI i `Doornroos e' noot I.
7 1,
2 Zie 626 `Vestdijk' noot .
1, 3
3 Zetfout in D 2 , r. 8: uitgespeeld. i..v uitgespeeld (in M3 in onbekende hand (rode
ballpoint) als voorstel tot correctie aangegeven).
P
[7371
KEGELSNEDE
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie J. , Vermeulen, H-28.
T Criterium [5] S (januari I 947,pp.
28.
P Proef D I , H-48.
D I Sneeuwwit J^^e pp.
i8.
M 2 Kop p D2 H I 12.
J ^
D 2 Cr y to amen p. 20.
^ 4^ p
M3 Kopij D3 H-122.
p l ^
D3 Ue amelde gedichten, p. 723.
^ g ,p 7 3
DATERING Vóór a ril mei i 6
p 94
533

LEESTEKST MI
COMMENTAAR I ZieI I `Doornroos e' noot I.
7 J,
[738]
KINDERANGST
OVERLEVERING T Standpunte 2.1 (januari I 947 ^ p. . 34.
D I Hoonte, ,p p. 442.
P I Eersteroef p D 2 H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2 H-89.
^
D 2 Cr y to ^amen Hi, ^ p. p 20 s.
M Koi'D3 p HI22.
l ^
D3 V r amelde ggedichten, ^ p. p 6 71.
DATERING Vóórmei I 6
4 94
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie 661 `Duel' noot 2.
[739]
HET WEER IS GOED
OVERLEVERING T Stand unte 2. ianuari J 1947), 947 p. ^ p 34.
D I Hoonte ^ p . 53.
P I Eersteroef p D 2 H-88.
^
P2 Tweederoef p D2 H-8 .
^ 9
D 2 Cr to y amen g Hi, ^ p. p 216.
M Kopij D3 p H-1 22.
l ^
D3 Ue ^amelde ^gedichten ^ p.
6 8 2.
DATERING Vóórmei 4 94 I 6
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
534
8 En > en DI-D3
9 den > de DI-D3

COMMENTAAR I Zie 661 `Duel' noot 2.
2 0 24 4oktober I 949 schreef Bert Bakker naar aanleiding g van de verschijning ) g
van Hoonte aan Achterberg: g `In "Het weer is ggoed"
sta ik zelf zo ten voeten uit,
dat het me vanmorgen g de keel dichtkneep. p De hele Nederlandse lyriek Y cadeau
voor één Achterberg.' g
3 Zetfout in D I -D 2 r. I I: iedereen i.p.v. p iedereen. (niet ggecorrigeerd g in M). M
740
HERZELVING
OVERLEVERING T Stand ante 2.I (januari l I 947^p P. 35.
D I Hoonte, ^ p. p446.
P I Eersteroef D 2, H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen 111 p. 20 .
y ^ ^ p 9
M Kopij D3 H-122.
p ) ^
D3 Ue amelde ^ gedichten, g ^ p. p 6 75 7S .
DATERING Vóórmei I 6
4 94
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Blijkens een aantekening g van Jan Vermeulen is dit ggedicht afkomstig g uit het
`Gedateerde schrift', datedichten g bevatte die in het begin g van 1937 937 waren
ontstaan (zie 6.1). De beginregel van het gedicht g staat ook vermeld op peen
eerste inventarisatie voor Morendo (zie 21.4.2). Het gedicht g is niet overgele- g
verd in het materiaal van Morendo en werd niet in de bundel opgenomen. pg
2 Zie [6611 `Duel' noot 2.
74 1
DORP
OVERLEVERING T Stand unte 2.1anuari ) 1 947 947), P. ^ p 35.
D I Hoonte, ^ p. p 43.
P l Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen ilr p. 206.
y g ,p
M Kopij D3 H-122.
p l ^
D3 Ue amelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 6 72.
DATERING Vóórmei I 6
4 94
53S

LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie 661 `Duel' noot 2.
742 LENTE
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[7431
2 Zetfout in P I -D 2 r. 6: is. i, .v is, (niet gecorrigeerd in M
p ^ g g
T Standpunte 2.I (januari J I 947^ p P. 35.
D I Hoonte, ^ p. p 51. S
P I Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr y to g amen III ,p p. 2 4I.
M Ko i'D 3 H122.
p J ^
D3 Ue amelde gedichten . 6 8 o.
^ ^ ^ p
Vóórmei I 6
4 94
T
3
haren maagdelijken > hare maagdelijke D I -D 3
I Zie 661 `Duel' noot 2.
WOESTI)N
OVERLEVERING T Standpunte 2.1 (januari I 947 ^ p. . 336.
D' Hoonte, , p p. 49.
P I Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D2 Cr y toamenlll g ^ p.
2 I 2.
M Kopij D3, H 122.
p l ^
D3 Ue amelde ^ gedichten, ^ ^ p. P 6 78.
DATERING VóórmeiI 6
4 94
LEESTEKST T
536
M).

COMMENTAAR
[744]
I Zie 661 `Duel', noot 2.
2 Ditedicht is vertaald in het Hebreeuws door S. van Messel = J. Meijer].
g 1
TWEE SONNETTEN VOOR SPANJE I
OVERLEVERING T De vrije katheder 1 7 juli 1946, p. i83.
D I Hoopte, p. 35.
P l Eerste proef D 2, H-88.
P Z Tweede proef D 2, H-89.
D 2 Cryptogamen Hi, p. 197.
M Kopij D3,
D3 Verzamelde gedichten, p. 664.
DATERING Vóór 15 uni i 6
S) 94
LEESTEKST T
INGREPEN I viaduct < viadiuct
nog van vandaag < nog vandaag
g g g g
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Reekstitel Twee sonnetten voor S Spanje ane j > Terreur D I -D3
Nummer I > IV DI-D3
6 heet: > heet, D I -D3
8 den > de DI-D3
Io den > de DI-D3
COMMENTAAR I Begin g 1 94 6 heeft P.E. Eldering gAchterberg g om een bijdrage ) g gevraagd g g voor
een aan Spanje p ) g gewijd ) nummer van De vnje ^ katheder, dat bedoeld was als pprotest
teen tegenhet bewind van Franco. De sluitingsdatum g was ggesteld p op 5 1 1juni 1 946.
Achterberg g heeft vier gedichten g gestuurd, g waarvan 744 – 74S `Twee sonnetten
voor Spanje' P 1 werden opgenomen pg (met onder beide gedichten: g `1 946. ' De twee
andereedichten g , [746-747] 74 747 `Voor Spanje', P ) , werden P o 12 ) 'uli 1 946 aan Achter-
bei berggeretourneerd. Zie verder 3 2.1. 4.
2 In D I-D3 vormen– 744 74S `Twee sonnetten voor p Spanje' ) en 74 6– 747
`Voor Spanje' de reeks `Terreur'.
3 Zetfout in P I -D 2 r.: 9 stilte i..v i.p.v. stilte. (in M door D. Wolthers (potlood) P
gecorrl geerd
.
4 Literatuur over hetedicht: g
Heynders, Y 0., `Poëticale discontinuïteit bij Achterberg.' g
537

[7451
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
TWEE SONNETTEN VOOR SPANJE II
T De vrije J katheder 1 771p
uli 1946,. 18 3.
D I Hoonte, ,p33• p.
P I Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr to y amen ^ Hr ,p p. 9s I 95.
M Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ,p.662.
Vóór 1 'uni 1 6
S 1 94
T
Reekstitel Twee sonnetten voor S Spanje ane j > Terreur D I -D3
4 diktator > dictator DI-D3
14 4 den > de D I -D3
744 COMMENTAAR I Zie[744] sonnetten voor Spanje p 1 I', , noot 1 en 2.
2 Zetfout in P I -D 2 , r. 6: trappen i.p.v. p tra en. (in M in onbekende hand (rode
ballpoint) p als voorstel tot correctie aangegeven).
3 Literatuur over hetedicht: g
Heynders, Y 0., `Poëticale discontinuïteit bij Achterberg.' g
[7461
VOOR SPANJE I
OVERLEVERING T Ti Jd en taak I I'januari l 1 947, P. p S•
D I Hoonte, , p. p 3
2.
P I Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr to y amen ^ Hr ^ p. p I 94.
M Kopij D3 H-122.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 66i.
^ ^ ,p
DATERING Vóór I S 1uni I 94 946
LEESTEKST T
INGREEP 8 noodlot < noodloot
538

VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[7471
S
Reekstitel Voor S Pane
j > Terreur DI-D3
Iz den > de DI-D3
I Ditedicht g en [747] `Voor Spanje p 1 II' hebben behoord tot Achterbeis g i nzen-
dingij g De vrije katheder, maar werden niet opgenomen (zie `Twee sonnet-
bij J ^ pg 744
ten voor Spanje P l ^I', noot I Op .0 z november i 946 stuurde Achterberg g de ge-
dichten aanJ.G. Bomhoff terublicatie p in Tijd en taak. Zie verder 3 z.I. 4.
2 In T is boven de tweeedichten gedichteneen reproductie p van het schilderij schilderij`Het
fusil-
leren van de opstandelingen oop 3 mei 18o8 te Madrid' van F. Goya(1746-18z8)
Y
afgedrukt. g
3 Zie[744] 744 sonnetten voor Spanje p 1 i' noot z.
4 Literatuur over hetedicht: g
Heynders, Y 0., `Poëticale discontinuïteit bij Achterberg.' g
VOOR SPANJE II
OVERLEVERING T Tijd en taak I I januari 1 947, .
januari 947^ p 5.
D' Hoonte, p.
^ p 34.
P I Eersteroef p D 2, H-88.
^
P2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr to amen rl^ y g ^ p. p I 96.
M Kopij p D3 H I zz.
l ^
D3 Uer amelde gedichten, p. 66 .
^ ,p 3
DATERING VÓÓr 15 I lUni I 946
LEESTEKST T
INGREEP Tusschen < Tuschen
9
VARIANTEN EN M aedrukt bpotlood (in de hand van D. Wolthers
g , p
CORRECTIES
Reekstitel T Voor Spanje
P1
D I -D3 Terreur
Nummer T II
D I -D 3III
539
T D 2 moordenaars van het noorden, die nog net
g
M a
b weerwolven uit het noorden, ook maar net
D3

6 T-D2
M
D3
7 T-D2
M
D3
8 T-D2
M
D3
io T
DI-D3
COMMENTAAR
[748]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
540
konden ontkomen aan de dioscuren;
a
b de dans ontsprongen in die laatste uren;
Germaansche wolven,
a
b [ monsters[5]
monsters van Barcelona en Madrid.
a
b honden
van deuerrilla g hun ^ gering g gggetal
I guerilla, ,
huilend met d'ongure
g
I Zie[746] 74 `Voor Spanje p 1 I', ^ noot I tot en met 3. 3
2 Literatuur over hetedicht: g
Heynders, Y 0., `Poëticale discontinuïteit bij Achterberg.' g
`IS EELCO SOTEMANN VOOR NIETS BEGONNEN?'
M I Kopie P manuscri t p^ uit correspondentieA.L. p Sótemann I.R. van Pesch.
T Podium 494 (augustus/september ^ p. I 8. 96
I.
D I Hoonte,p.
^ p 31. 3
Pl Eersteroef P D 2, ^ H-88.
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D2 Cr yp to g amen ill, ,p p. 93. I
M 2 Kopij D3 H-1 22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten,
^ g ,p
Kort vóórauaugustus 3 g 94 I 6
MI
p. 66o.
Titel [ontbreekt] > Eelco T D 3
6 bloemen > bloemen, T D3
8 cocon > cocon, T D 3
I 3 ontvangen; g^ > ontvangen. g T D 3
I zijt met hem > Hij is met u T D3
4 gij zijt Hij

COMMENTAAR I In M I r. 4gJ i gij lijkt 1 de g over een andere letter te zijn geschreven, g maar de
oors oorspronkelijke p 1 lezing g is op P de fotokopie p niet te ontcijferen. ontcijferen A.L. Sbtemann
mij mij de kopie P verstrekte, ^ vermoedt dat Achterberg geerst heeft willen schrij 1 -
ven: `hij 'hij is met u' (vgl. g T D 3.
2 Ditedicht g is geschreven g naar aanleiding gvan het overlijden 1 en van Eelco Sóte-
mannI I-2 juli 31 i 6 94 zoontje ^ zoontj van A.L. Sótemann en I.R. Sótemann-van
M' bevat de opdracht: p `voor Eelco's ouders'. p Op 3 augustus g I 946
schreef A.L. Sótemann een lange g bedankbrief aan Achterberg. g Volgens gSbte ens -
mann heeft Achterberg g hem later verteld `dat het gedicht g ontstaan is doordat
hij J zo getroffen g was door het feit dat het jongetje l g J gecremeerd g werd (vandaar
wel die "rechte vlammen"),iets wat natuurlijk in zijn omgeving g g volstrekt onbe-
kenel om niet te zeggen: gg ongehoord g was'. (Brief aan mij, 1^ 8 augustus g I1994.)
3 In 1 94 948 heeft Achterberg g dit gedicht g ter publicatie P afgestaan g aan Ed. oor H-
nik voor Vrij J Nederland en aan Adriaan Morriën voor Criterium (zie 79o
`Af
reis noot I). De redactie van Criterium vond het `van teersoonlijke p 1 strekking' g
(ongedateerde On ^ brief A. Morriën, pg [april I9481). Vervol Vervolgens stuurde Achterbergg
hetedicht g in juni 1 I 94 8 ^samen met 797 `Sexoïde' en 798 `Robot' aan Gerrit
Borgers g ter publicatie P in Podium. Op p I I augustus g I 94 8 schreef Borgers g dat de
gedichten edichten ppas in de november-afleveringgegp geplaatst konden worden, ^ maar op p I5
augustus hij stuurde hij de proeven p van dit gedicht g en [798] 79 'Robot', `Robot' die toch nogg
in de augustus/september-afleveringkonden opgenomen
worden o enomen. Zie verder
[7491
4 Volgens g A. Middeldorp p heeft Achterberg g hem verteld dat hij hijin
de eerste
regel g van het gedicht g `Eelco Sótemann' wilde veranderen in `het gestorven g
kind' A. Middeldorp, p> Woord heeft het laatste woord', > p. p I 99 .
DOODBEELD
OVERLEVERING D I Doornroosje,. i. p 5
P I Eersteroef p D 2 , H-88.
^
P 2 Tweederoef D 2 , H-89.
p ^
D 2 Cr yp to gamen Hi, ^ p. p 2 S 5 s5.
M Kopij D3 H-I22.
P1 ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 618.
^ g ^ p
DATERING Vóór augustus/september I 6
94
LEESTEKST DI
COMMENTAAR I De datering g van 749 `Doodbeeld' tot en met 7S 3 `Blokkeerin g ' is geba
seerd op p de ontstaansgeschiedenis g van Doornroosje. Zie33.I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Duits door A.G. Piechorowski.
541

[75°1
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
VERWILDERING
T Criterium' (januari I p. 2 .
S 1 947 ^ p 7
D I Doornroof e. I .
J^ p 7
P l Eersteroef D 2, H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D Z H-89.
p ^
D 2 Cr to amen III, p. 2 .
y g ^ p S7
M Kopij D3 H 1 22.
PJ ^
D3 Uer amelde ^ gedichten, g ^ p. p 6zo.
Vóór augustus/september I 6
94
T
S
sterrebeelden > sterrenbeelden DI-D3
COMMENTAAR I Zie[749] noot I.
2 Ditedicht is vertaald in het Duits door A.G. Piechorowski.
g
AUSCHWITZ
OVERLEVERING T Criterium [5] S (januari 1 947), 947 P. ^ p 33.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
542
D I Doornroosje,. I .
p 9
P l Eersteroef D 2, H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen Irr, p. 2 .
yp g ^ p S 9
M Kopij D3 H-122.
p J ^
D3 Uer amelde ^ gedichten, g ^ p. p 622.
Vóór augustus/september 1 6
94
T
I o afgehaakt g > afgehaakt, g D I -D3
I I vreemde > barre P I -D3
12 Krijtletters 1Krijtletters,
> D'-D3
I2 mijn eigen > een vreemde PI-D3
g

12 geschreveng > geschreven , D I -D 3
14 afgemaakt.g > zoekgemaakt. P I -D 3
COMMENTAAR Ii Ze 749 `Doodbeeld' noot I.
2 Dit gedicht g is vertaald in het Duits door A.G. Piechorowski en H.J. Schadlich
en in het Spaans p door E Carrasquer. q
[752]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
PERMANENT WAVE
D I Doornroos ^e p. 21.
J^ p
P I Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef D 2 H-89.
P ^
D 2 Cr to amen iii, ,pp.
261.
y ^
M Koi p
' D3HI22.
l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 6 2.
^ g ^ p 4
Vóór augustus/september 1 6
94
DI
COMMENTAAR I Zie [749] 749
noot 1.
9
2 Dit gedicht g is vertaald 1 in het Duits door A.G. Piechorowski.
3 Zetfout in P I -D 2 , r. .weer weer, i.p.v. p weer. (niet ggecorrigeerd g in M). M
[7531
BLOKKEERING
OVERLEVERING D I Doornroos ^e, p. 28. ^ p
P I Eersteroef p D 2 , H-88.
^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D2 Cr to amen HI, p. 268.
yp ^ p
M Kopij D 3 H-122.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 6 1.
^ ^ ^ P 3
DDATERINGG946 Vóór augustus/september i
LEESTEKST DI
COMMENTAAR749 I Zie `Doodbeeld' noot 1.
2 Dit gedicht g h i isvertaald
in het Duits door A.G. Piechorowski.
543

[7541
KLERK
OVERLEVERING T Vrij ^ Nederland z8 september p 94 I , 6. p. 4.
M I Manuscript, p ^ oorspronkelijk p l collectie H. Roest, ^ H. 34
D I Hoonte, ,p p. z 7.
P l Eersteroef P D 2, ^ H-88.
P 2 Tweederoef p D Z H-89.
^
D 2 Cr y to g amen HI ,p p. I 98.
M 2 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 6 56.
DATERING Vóór 28 september I 6
p 94
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
5 moo gl li' kheid > mogelijkheid D I -D 3
7 staat , > staat. D I -D 3
8 zoo > zo M' > Zo D'.-D3
8 de aap. > den aap. D I -D 3
p p
Iz wist; > wist, M I > wist. DI-D3
I 3 want > Want D' -D3
I 3 ongewender g , > on gewender
M I
COMMENTAAR I Over deublicatie van dit gedicht in Uri Nederland zijn geen gegevens
p g J zijn g ggevens
be-
kend. Zie ook2.1.6. 3
[755]
STATUS NASCENDI
OVERLEVERING T Centaur z 0 946-1947)5 . 2 p S . S
D I Hoonte, pp.
8.
P I Eersteroef D Z H-88.
p ^
P2 Tweederoef p D Z H-89.
^
D 2 Cr to y amen ^ 111 ^ p p. I 7o.
M Kopij p D3 H I zz.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g , p p. 637. 37
DATERING Eind '94G/begin I1947
LEESTEKST T
544

COMMENTAAR I Zie 6z6 `Vestdik' noot .
1, 3
[756]
STATUS MORENDI
OVERLEVERING T Centaur 2(1946-1947)5p. S2
6.
P Proef D I ^ H-48.
D I Sneeuwwit J^^e pp.
16.
M I Koi'D2HII2.
p l ^
D 2 Cr y to ^amen
4, pp.
18.
M 2 Kopij p D 3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p7721.
DATERING Eind i946/begin i 947
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel Status morendi > Status moriendi P-D3
9 bedenk, > bedenk P-D3
COMMENTAAR I Zie [626] `Vestdik' l, noot 3.
2 Zetfout in D 2, r. 13: 3 de i.p.v. p der (niet ggecorrigeerd g in M2). M 2
[757]
`0 MINIMUM DAT ZONDER MENSCHEN IS'
OVERLEVERING M I Typoscript, H-47.
M 2 Typoscript, kopij ko i' T, T PI 44.
T Kroniek van kunst en kuituur 8 (november I 947^ p. p3S 325.
P Proef D', ^ H-48.
D l Sneeuwwitje, .p 7.
M3 Kop p D 2 H I I2.
l ^
D 2 Cr y to gamen
4, p p. 9.
M4 Kopij p D3 H 122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 7712.
DATERING VÓÓr 1947
LEESTEKST MI
54S

ONTWIKKELINGSGANG De eerste, getypte g Ypgversie van dit gedicht bestaat uit negen g regels g M I I a). a DDeze
versie heeft Achterberg g vervolgens g in ppotlood en anilinepotlood p (fasen bb-g)
met een strofe(r.(10)–(13)) uituitgebreid. g- Een eerste versie van r. 00)–(1 3 ) no
teerde Achterberg g onder de g getypte p tekst M I II . Door de regels g pplaatste hij
een vraagteken g en vervolgens g hernam hij daaronder aaron er r. Io–I
I M I III). Daar-
na haalde Achterberg g M I II III in één keer door en schreef hij eronder een
nieuwe versie van r. (10)–(1 3)M I IV . Nadat hij hijeen onvolledig g alternatief
voor r.I2)-0 3)genoteerd g had M I V heeft ^ hij het l schrijfproces lp f waarschij1
- n
lijk 1 onderbroken, ^ want de regels g werden in een andere schrijfstof vervolledigd g
fase f) . Ten slotte haalde hij – wederom in potlood p – ook deze regels g weer
door en schreef hij l onderaan het blad de uiteindelijke l versie van r. 02)-03)
(M I VI).
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel M I I
MZ-D3
6 MII
9
Mz-D3
MII
M2-D3
MI a typemachine, b-e potlood, f anilinepotlood, potlood
YP ^ P ^ P ^gP
a [ontbreekt]
f Erker
( 9/10)M I II b stro eivit
a Eni' zijt nimmer weggegaan.
g l 1
f weggeweest[.]
a met dit aandachtig raam.
g
f nauwlettend
[aandachtig]
g
[Hier eindigt M I a]
^
M I IIIIIr.Io-I :
3
00) M I II b Het twee ges
prek
vangt g weder aan
III c En hetes gprek vangt gweder
aar4
d Het twee es prek
II) M I II b wantij zijt nimmer weggeweest MI I,
l zijt gg
III c dat u o niet meer verliest
c zich ? door zich en u]
12 M I II b De stilte luistert, onbevreesd
I M I II b date niet zoudt bestaan
3 g
546
[? door M I II, r.(10413);vervolgens (fase d) i n M I II III in één keer doorgehaald]

(9/1o) M I IV stro ewit
M2-D3
M I IVD3 r. (10)-03):
I o M I IV V d Het tweegesprek van vangt
weder aan
(I I M I IV d dat zich niet meer in u verliest
M2-D3
12 M I IV d omdate niet g meer kon bestaan ? voor de regel] g
V e 4o »
f Als in re/en spiegel, die u kiest] = M' V e r3
VIUit deze g spiegel die u kiest
M 2-D3 uit I I
I 3 MI IV d want zijt gij nimmer zijt weggeweest gg
V e Een spiegel, die u kiest [? door de regel] ^
f kuntji g hier niet vandaan.
VIkunt ggij niet gj meer vandaan.
M2-D3
COMMENTAAR I De datering g van M I is gebaseerd g op p het gegeven g g dat de getypte g YP versie de
spelling p g De Vries en Te Winkel heeft. Op P M I tekende Achterberg gaan:
`AdI?'
wat er op P kan wijzen dat hij dit gedicht g eerst ter publicatie p aan Ad interim heeft
gestuurd.
2 0Op S oktober 1947 947 vroeg D.A.M. g Binnendijk BinnendijkAchterberg gom een bijdrage l g
voor Kroniek van kunst en kultuur. Achterberg g stuurde vier gedichten, g waarvan
ditedicht g en [7821 7 `Mamré' gp gepubliceerd werden in de november-aflevering. g
0 PAchterbergs g(ongedateerde) g brief tekende Binnendijk Binnendijkaan: ` 2 in ppetto'.
In
Kroniek van kunst en kultuur zou echter alleen nogg 7S 8 `Nu i ^ jn wij ^ eindelijk ^
bieen' ^ `Uiteindelijk' ) verschijnen. Zie verder 32.2.10.
3
3 Vanaf M 2 staat ditedicht g in de nieuwe spelling.
$ `NU ZI N WI EINDELI K BI EEN'
7S J J J J
OVERLEVERING MI Typoscript, H-47.
T Kroniek van kunst en kultuur 9 december I 94 8
P Proef D I ^ H-48.
D I Sneeuwwitje,. p 2. 7
M2 Kop p D Z H I I 2.
l ^
D 2 Cr y to g amen 4, p. p 29. 9
M3 Kopij D3 ^l H-I22.
^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 732. 73
547
'11 335.

DATERING VÓÓr 1947
LEESTEKST M'
VARIANTEN EN MI a typemachine, Yp^ b-c potlood P
CORRECTIES M2 aedrukt g b ,p)
potlood (in de hand van D. Wolthers
Titel Af' a [ontbreekt]
c Uiteindelijk 1
T-D3 I I
I MI a Nu zijn wij 1 eindelijk eindelijk
i' 11 zijn] uit[eindelijk]
bijeen
cU iteindelijk l zijn wij] zijn 1
T-D3
M Ia Duizendmaal kom ik langs u heen
3 g
a ga
T Duizend maal
P D3 Duizendmaal
M I g een stro ewit
4/5
T stro ewit
P D 3een stro ewit
g
6 MI om u weer in te halen
T I I
P-D3 I I;
M Ien vroeger was het eenderlei
7 g
T En
P-D I en
M 2a
b enerlei,
D2-D3
COMMENTAAR I De datering van Al' ggis gebaseerd op p het gegeven g g dat de getypte g tYP versie de
s pellin
gDe
Vries en Te Winkel heeft.
z Zie[75 7577] minimum dat zonder ^ menschen is' noot 2.
3 Vanaf T staat ditedicht g in de nieuwe spelling.
`GI HEBT U UIT MIJ WEGGENOMEN '
7S9 J J
OVERLEVERING M Typoscript, H-47.
S4 g

DATERING Vóór 1947
LEESTEKST M
COMMENTAAR I De datering g van dit gedicht g is gebaseerd g op p het gegeven gg dat M de spelling P g De
Vries en Te Winkel heeft.
2 In 1 948 94 heeft Achterberg g dit gedicht g en [760] 7 `Al sta ik in uw vleesco ggeaderd'
samengevoegd tot één ggedicht ^ 80 7 `Trans plantatie' (zie verder het apparaat pp
aldaar .
[760] `AL STA IK IN UW VLEESCH GEADERD'
OVERLEVERING M Typoscript, H- .
47
DATERING Vóór 1947
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie[759] 7S9 ^ hebt u uit mij ^ weggenomen' ^ noot I en 2.
[761] HOONTE
OVERLEVERING T Criterium [5] S (januari 1947), 947 p. 28. ^ p
M I Manuscript, p> collectie A.L. Sbtemann > H 4o.
M2 Manuscript, p^ collectieJ.B.W.Polak, , H 4I.
M3 Typoscript D I , collectie D.-E. Baestaens, ^ H-46.
D I Hoonte, ^ p p. 7.
PT Eersteroef p D 2 , H- 88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D2 Cr to amen 111 yp p. I 6.
^ ^ p 9
M4 Kop Pl D3 ^ H-I22.
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ,p p. 6 36.
DATERING Vóór januari 1947 I
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
549
2 strepen P > streepen p MI
6 aan de andre kant > later even oud M2-D3

8 speeltoneel p > speeltooneel M I
p
I13 achtergrond, g ^ > achtergrond g – M I
COMMENTAAR I De datering g van [761] 7 `Hoopte' tot en met [766] 7 `Democraat' is ggebaseerd oop
deublicatie p in Criterium, ^ met zeven gedichten g van oudere datum. d Ove Over
de inzending g zijn geen gegevens bekend. Zie verder 2.I.8.
zijn g gg 3
2 0 Op 23 3maart 1947 947 schreef A.L. Sótemann aan Achterberg: g`Gerrit toen jullie
1
de laatste maal bij j ons waren zei je dat je ) een vers Mariahoeve had geschreven g e
dat je je aan mij mijje wilde opdragen. Als je intussen niet van mening gveranderd dbent,
wil je me dan eens een afschrift toesturen? Je begrijpt dat ik er nogal g benieuwd
naar ben.' Achterberg gg heeft toegezegd dit gedicht aan hen op pte zullen dragen, d g
want in een ongedateerde gapril
brief (eind maart/begin a ril bedankte Sótemann
Achterbergvoor `de opdracht p van Hoonte aan ons beiden. Ik had 't inderdaad al
in Criteriumelezen g maar was er niet helemaal zeker van of het 't vers was dat
je bedoelde. Ik vind het een prachtig p g sonnet. Vooral het laatste terzet is su-
bliem en ben dus heel blij dat je 1Tijdens het ons wilt opdragen.' Tijdens een bezoek e
van het echtpaar p Sótemann in Neede heeft Achterberg ghet
beloofde afschrift
MI gemaakt, dat de opdracht `voor Guus en Ida' bevat en gedateerd g is
`Paschen I 947 (= 6-7 7 april p I1947).
3 De herkomst van M 2 is niet bekend. Het manuscript P is gereproduceerd g p in
Commentaar op Achterberg, g^ tussen p. p i 20 en p. p 12I (afbeelding g [6]).
4 Op p de tentoonstelling g Van J'aar totjaar, van boek k tot b boek k t teDen
Haag g(25
5 okto-
ber– 9december I 6 95is een manuscript pvan dit gedicht g tentoongesteld. ges d. Welk
manuscript p dit is geweest, g is niet bekend.
5 Vanaf M 2 staat ditedicht g in de nieuwe spelling.
6 Literatuur over hetedicht: g
Mourits B. `Een ansichtkaart uit de Achterhoek.'
Sótemann > A.L., 'Achterberg g thuis en op preis.'
Zoeten, C. van, `In de Achterhoek.'
[7 62] AUTODROOM
OVERLEVERING T
MI
D'
P'
PZ
DZ
MZ
D3
DATERING Vóór januari 1947 I
SSA
Criterium [5]
S (januari 1947),
.2 . 947 ^ p. 9
Typoscript D I collectie D.-E. Baestaens, H-46.
Hoonte, ,p .I 4.
Eersteroef Eersteproe D 2, H-88.
p D 2, H-89.
^
Cr y to g amen iii ,p p. 176. 7
p H
j Ko i D 3 H-122.
Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. p 6 43.

LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
PI a gedrukt, b bl potlood
4 miniaturen > miniatuur P 1 a > miniatuu r- P' b-D3
5 automatieken rond. > auto's de baan in 't rond. PI-D3
7 achter de sturen > van achter 't stuur PI-D3
8 de > naar de P'-D3
COMMENTAAR I Zie61 `Hoo pte' noot I.
7
[763]
QUADRATUUR
OVERLEVERING M I Typoscript, H-47.
T Criterium [5] S (januari 1 947), 947 ^ p. p 2 9,
P Proef D I ^ H-48.
D' Sneeuwwitje, P . I 9.
M 2 KO1 p D 2 ^II2.
^ ^
D 2 Cr to amen 4, y g p. p 21.
M3 Kopij D3 H-122.
p l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p74 7 24 .
DATERING Vóór januari 1 I1947
LEESTEKST T
ONTWIKKELINGSGANG M I bevat een eerste, onvolledige ga, aanzet intyposcript M I a r. i– 8.
In eerste
instantie schreef Achterberg g in ppotlood (fasen b-c) een vervolg g op pdeze regels, g
hieronder afzonderlijk gp gepresenteerd e als M' I II ^ r. 9 – 1 4. In dit tekstge- ge
deelte bracht hij vervolgens g in anilinepotlood P enkele wijzigingen aan• daarnaast
voegde g hij r. 13 3 toe en breidde hij het gedicht g verder uit met r. 16-1 7
M I III).
Inotlood (fase h) markeerde hij ten slotte een doublure in r. 9 en 1 3(die
in T
is opgeheven) pg en haalde hij een ope variant in r. 12 door.
EN MI a typemachine, b-c potlood, d- anilinepotlood, h potlood
Yp^ P ^ g p ^ p
CORRECTIES
Titel M'
ffI
T-D3
MI
T-D3
a [ontbreekt]
g Quadratuur
a Een hooge gloop Pover
de steenen
b hardeloo over p de steenen]

2 MI-D3 heeft mij vanavond toegeschenen
l g
M I -D 3 haar gang te zijn, ik stormde naar
3 gg 1^
M I -D3 de deur: een lee ge straat, alleen
4 g
S MI-D3 een been, dat om de hoek verdween.
5/6 M I -D3 stro ewit
6 MI-D3 Zoo zal het altijd wezen waar
1
7 M I a ik wonen zal: een straat en gij gl
b [ik][wolon[:1 een eenzaam huis eni' gl
T D 3
8 MI-D3 komt midden in de nacht voorbij 1
M I IIIr.–I :
9 4
M I I b een werklijkheid, die van mij is
(9) l ^ l
II c als van een afgelegd bezoek ? na de regel]
^
Io M I I b – ik weet, dat ik mij niet vergis, –
1 II c uwwerklijkheid die ^ van mij 1 is] = M I I b (9)]
(II) M I I b oestrekte gestrekt hoek ? na hoek]
c [– ik weet, dat ik mij niet vergis, – = M I I b,(Io)]
9
12 M I II c maakt met mijn hart een rechte [hoek] = M I I brr [??? door rechte hoek]
1
I M I II c ik loop de huizenblokken om:
3 p
I M I II c hetzelfde been staat andersom.
4
M' III
T-D3
[Hier eindigen M I I-II]
MI III-D3 r.9-17:
d [als van een afgelegd bezoek] = M I II c,(9)]
d waarom of ik u niet vervloek?
als van een af gele
gd
bezoek:
M I III d, , r. 9waarom of ik u niet vervloek? is in de marge gggeschreven en met een Ji
l
verbonden met als van een afgelegd bezoek. Een mogelijkheid is ook dat de regel gbe- doeld is als nieuwe regel ^ ro. In potlood (fase h) plaatste Achterberg geen vraagteken ^ door de
reel en verwees hij met een pijl naar de verwante regel M I III d, 13]
zo M I III d [uw werklijkheid, die] gaande [is]
T-D3 I I,
I I M I III d [– ik weet, dat ik mij niet vergis , –] [= M I II y (rr)]
SSz

IZ MI I III d maakt met mijn l hart een rechte hoek]
d [ ] Ne tijd [
d [ ] plotseling [ ]
h [ ] [plotseling] [ ]
TD 3 I I
13 M I III d het uur waarop ik u vervloek
T-D 3 I I> I I .
14 M I III d [ik] hol [de huizenblokken om:]
T-D 3 I I
I 5 M' III d [hetzelfde been staat andersom .]
TD 3
I I°
15/16 M I III d (.rtrofewit?J
T-D 3 [geen strofewit]
16 Al' III d tusschen ons is de muur alleen.
d staat
e een lange g rechte lijn 1 van steen.
f [een lange grechte]
muur [van steen.]
g [en] lan ge
stukken [muur van steen .
T-D 3 I 10
I 7 MI III e ligt g vierkant om mijn 1 voeten heen.
faat
g
f staat
aan staan vierkant om mijn voeten heen.]
g g 1
TD 3 staan vierkant om mijn voeten heen.
t
COMMENTAAR I Zie[761]`Hoonte' noot I.
[764]
[? door de tijd]
(= AP //c, 04)J
? door staat]
voor staat]
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door J. Brockway Y(2X).
3 Literatuur over hetedicht: g
Louw, > P., `Sirkel en re ghoek in die gedig g g "Creatie" van Gerrit Achterberg.' g
TREINNIMPH
OVERLEVERING MI Manuscript (alleen r. I– op keerzijde van [796] M I H.
p 7 ^ p keerzijde 79 ^ 47
SS3
711 Criterium'(januari S 1 1 947), 947 P. 0. ^ p 3
M 2 Typoscript DD', I ko kopij ' T2,
> collectie D.-E. Baestaens,
> H-46.
T 2 De korenbeurs I. ' uli 1949),
1 949 p. [8]. ^ P
D' Hoonte, ^ p. p 2 4.
P I Eersteroef p D2 H- 88.
^
P2 Tweederoef D 2, p H-89.
s

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
DZ Cryptogamen HI, p. 186.
M3 Kopij D3, H-z zz.
D3 Verzamelde gedichten, p. 653.
Vóór Jjanuari
I1947
TI
M' a-b potlood
Titel M Iontbreekt
T I Treinnimph p
M 2-D3 Treinnimf
I M'
TI-D3
Het leven ligt in blauwte aan haar wang
g
te bloeien
2 MI In zoete flauwte steekt de kin naar buiten
T I -D3 I Iwelving o
g
3 MI
T'-D3
om met eengleuf tegen haar lip te sluiten
g g p
1 1 ,
4 MI
a die met haar bovenlip pstaat in ontvang g .
a der?)
T I -D3 1 1 de 1 10
4/5 MI-D3 IStrofewit]
zijn M I I a Wat zijn haar ranke beenen recht en langg
a [beenen] rank en
II b van kussen die als koele winden fluiten
TI-D3
6 MI
TI-D3
knieën enkels o smalle kuiten
Wat zijn haar beenen rank en recht en lang.
zijn g
7 M I lin j ? o stuiten
TI -D3 Knieën en enkels en de slanke kuiten
[Hier eindigt M I]
^
[? door winden]
[

2 Zie [761] `Hoopte' noot I.
P 3 0 I 3mei i 949 vroeg g Jan H. de Groot Achterberg g om een bijdrage J g voor De
korenbeurs het orgaan g van de Werkgemeenschap ^
van Arnhemsche Kunstenaars: `We
begrijpen echter dat we niet in je j nieuwste aanwinsten kunnen duiken, daar dit
orgaan g niet honoreert. ... Misschien wil je jeeen vers afstaan uit je 1 bundel
Hoonte.' Op p I mei 5 stuurde Achterberg g'enige g gedichten g uit "Hoonte"' waar-
van ditedicht g en [769] 79`Het meisje meisjeen de trom' in de juli-aflevering l gwerden
geil gepubliceerd. M 2 heeft voor deze publicatie p als kopij plggediend en bevat zet-
instructies in de hand van C.C.S. Crone. Zie verder2..8. 3 3
[765]
OVERLEVERING T
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
DIEF
MI
DI
PI
Pz
D2
MZ
D3
Criterium [5] S (januari 1947), 947 p. ^ p I. 3
Typoscript D I , collectie D.-E. Baestaens, ^ H-46.
Hoonte, ^ p p. 4I.
Eersteroef p D 2, H-88.
^
Tweederoef p D 2, H-89.
^
Cr y to ^amen 111 ^ p. p 2 40.
Kopij p D3, H-122.
l ^
Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. p 6 7o.
Vóór januari ) I1947
[766] DEMOCRAAT
T
I Zie6 7 i `Hoonte' noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g doorJ.S.Holmes en in het Spaans p door
F. Carrasquer. q
OVERLEVERING T Criterium' 5 (januari 1 1947) 5 p. 3 2.
M I Typoscript D I > collectie D.-E. Baestaens, > H- 46.
D I Hoonte, ^ p. p 38. 3
PI Eersteroef p D 2 H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr y to gamen III ^ p. p 201.
M 2 Kopij p D3 H I22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ pp. 6 6 7.
SSS

DATERING Vóór januari J I1947
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
7 hoef > heb MI-D3
I I I 2 stro ewit > [geen stro ewit MI-D3
I 2/13 3 [geen g stro ewit > stro ewit M I -D3
COMMENTAAR I Zie[761]`Hoonte' noot I.
[767]
DRAAIDEUR
OVERLEVERING M I Typoscript, PI 47.
M 2 Typoscript, ko i' T IH .
p l T, 37
T Nederlandse bibliografie o. I (februari
9
P Proef D I H-48.
^
D I Sneeuwwitje, ^^ p. p 9.
M3 Kop P1 D Z ^ H I I2.
D 2 Cr y to g amen 4^ p. p 11.
M4 Kopij p D 3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p74I.
DATERING Vóór 8 januari J i1947
LEESTEKST M2
1947), P . 7.
ONTWIKKELINGSGANG Aan een eersteedeelte g van dit gedicht ga, intyposcript 1-7) M I a r. I– voegde g
Achterber Achterberg aanvankelijk alleen r. 8 toe (fase b . Later heeft Achterberg, g^ ver-
schillende fasen, het sexteteschreven. g Eerst (fase c) noteerde hij een aanzet
van twee regels g M I I, ^ r. 9–To haalde ^ deze vervolgens g (fase d) in één keer
door en schreef eronder 9r.–I2
M I II . In een iets andere ductus (fasen e-h)
zijn ten slotte r. 1 3 en 14 4tot stand gekomen g omen MI III-V met een laatste cor-
rectie in r. 14 4 (fase i).
VARIANTEN EN MI a typemachine, b potlood, c-h anilinepotlood, i potlood
Yp^ p ^ P ^ p
CORRECTIES
Titel MI a [ontbreekt]
h Draaideur
5SA
M2-D3

Opdracht M I[ontbreekt]
M 2 voor A.A.M. Stols
T Voor I I
P-D3 [ontbreekt]
I MI-D3 Nu gij niet meer afzonderlijk bestaat,
2 MI-D3 maar uw hoeveelheid in de doode sommen
II
M I pgenomen:
-D 3 van al het andere wordt opgenomen:
4 M I een rijk van nullen dat gl gij binnen gaat, g
M2-D3
1 I binnengaat; g at,
4/5
ml -D 3 stro ewit
5 M I totaliteit, ^ die gij g> i alleen verlaat >
1 0
M2-D3
I
6 MI-D3 de keeren, dat ik van u lig te droomen,
g
7 M'-D3 om tot het oude onderscheid te komen:
8 MI b een vrouw die voor en in de spiegel staat
M2-D3
8/9 MI c stro ewit
9
M2-D3 I I
9 M I I c Worden de winkelruiten zooveel die dieper p
II d wandel ik slapend P lans g de winkelruiten
d winkelramen
M2-D3
Io MI I c dat ik u loopen p zie aan d'overkant
II d opdat p zij zij u weerkaatsen in de straten
M2-D3
I 0/i I MI II d een stro ewit
g
M 2-D3 stro ewit
MI I, r–ro werden (fase d) te amen doorgehaald]
9 ^ g
MI II d of
d Doe ik delazen g deuren langzaam g open p
toegang g [
l
MZ-D3 doe I
I ,
f? na de regel]
I 2 M' II d of gij me achterop zoudt komen lopen [? door achterop]
M Z-T I I ge I I loopen,
P-D3
I I gij I
I 2/13 MI III e (.rtrofewit]
5S7
M2-D3
I I

I 3 MI e Zittik met u in het cafe café teraten p
e Maar elke toegang gsluit
zich achter ml mij
IV f Maar in der d aaldeur raken wij 1 verward
VEn in de draaideur o.
a deur zie ik achterom: m
M 2-D3
h
en
kik l
I 4 MI III
V
e
g
Gij )) zijt t te laat. Ik ben te vroeg. g H Het is voorbij. ) .
[o ik kom,
h Uw lippen pP weten: ja, ) ik kom,
M 2-T
P-D3
i ze ggen
ik zie uw lippen pp zeggen: gg lja,
ik kom.
uw lippen 11 en ze zeggen: en, ja 1 ik kom, ik kom.
[? door zeggen] gg
[De tweede e-le in van M I IIIrr enM I
^^ 3 Illerr r. werden 4 te amen ^ door gehaald
COMMENTAAR I 0 Op29 december 1946 94 vroeg gDirk de Jong g Achterbei om een bijdrage voor
Achterberg
het februari-nummer van Nederlandse bablao g ra e, dat gewijd ewl d zou worden aan het
25-jarig S) g uitgeversjubileum g 1 van A.A.M.Stols. Op P 8 ) januari a i I1947
stuurde Achter-
bei dit gedicht M Z
g g . Zie verder 3 Z.Z.I.
[768]
8 OVOIDE
OVERLEVERING T
MI
DI
PI
AZ
D2
MZ
D3
Columbus 2 (januari/februari ) I1947),P.
p I o 9 .
Typoscript D I collectie D.-E. > e D. E, Baestaens, > H -46. Hoonte, ,p .I 3.
Eersteroef p D 2, H-88.
^
Tweederoef D 2, - P ^ H8 9 ,
Cr yp to amen HI, ^ ^ p. P I75.
Kopij D3, H-122.
Verzamelde gedichten,
^ ^ ^ p p. 46
Z.
DATERING VÓÓr I2 januari ) 1947 I
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
SSg
2 bril, > bril M I -D3
2 ziet, > ziet MI-D3
5 handen, > handen MI-D3
5 vinden, > vinden M I -D3
I 3 g raf, ^ > ggraf:
M I -D3
14 4 als kwam de ronde aarde > Amerika eika komt langzaam g M I D-
3

COMMENTAAR I Begin g januari J 1947 947 was Achterberg g bezig g met de voltooiing g van dit gedicht. g
0Op9 8 januari 1 47 meldde hij
aan Jan Vermeulen: `Het ei is nog g niet af'. Op12
j1 anuari stuurde hij het gedicht, samen met [769] `Het meisje en de trom', en
a hij g ^ 79 meisj
vroeg'ben ` en ik zoo uit het ei gekomen? g En is Ovoïde: ei?' Onderaan de brief
voe gde hij hier aan toe: `anders noem je l het maar: ei.' Vermeulen heeft beide
ggedichten gp gepubliceerd in de Jjanuari februari-afleverin g van Columbus. Op 22
januari
glegde Achterberg g hem nog g een verandering g voor: `Vind je J de slotregel g
van Ovoïde niet beter zo: Amerika komt langzaam g op p hem af. Dan verander je l
hem wel?' Deze wijziging l g g kon blijkbaar niet meer worden opgenomen pg in
Columbus. Zie verder 3 2.2.2.
2 Zetfout in P I -D 2 r. i 2: mond i.p.v. P mond. (niet ggecorrigeerd g in M2 M2).
3 Ditedicht g is vertaald in het Hongaars g door 0. Orbán.
4 Literatuur over hetedicht: g
Vervaeck, B. `Het lijf van de letter.'
[769]
HET MEISJE EN DE TROM
OVERLEVERING T I Columbus 2 Jjanuari februari 1 947), 947 ^ P. p Io 9 .
M I Typoscript D I ko i' T 2, collectie D.-E. Baestaens, H-46.
^ p l , ^
T2 De korenbeurs Li (juli ) 1949), 949 ^ p p. [4]•
D I Hoonte, ^ p. p 2 S.
P I Eersteroef p D2 H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2 H-89.
^
D 2 Cr y to g amen Hi, ,p p. i 78.
M 2 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Ue amelde ^ gedichten, g ^ p. p 654. S4
DATERING VÓÓr I2 januari 1947
LEESTEKST P
VARIANTEN EN MI aemachine b potlood
tYP ^ p
CORRECTIES
5S9
2 en kreeg g haar handen > tot in haar tanden P I -D3
3 opnieuw p van God oorspronkelijk p ) in >
en trok een tinteling g naar beide P '-D3
'I drift, > drift MI-D3
I I I 2 stro ewit >een g stro ewit M I -D3
I2 om en om. > om en om. M I a > in elkander [om.] M I b-D3
1 3 dieren; > dieren. M I -D3
I 4 het > Het M I -D3

COMMENTAAR I Zie[768]`Ovoïde' noot 1.
2 Zie'
[764] `Treinmm p h ^ noot 3.
3 Jan van der Vet g vermoedt (vgl. gp Biografie, . 6 654) dat Achterberg g r. 2– 3van
ditedicht g heeft veranderd naar aanleiding gvan
Hendrik de Vries' recensie van
Hoonte, waarin hij 1 onder meer schreef: `Een scherpe p tY typering P g kan op zichzelf al
haast eenra grap zijn; soms een te ver gaande g grap, gP^ het opnieuw p in handen
kri' krijgen en van eigen g handen in het volgende g sonnet ... [volgt ^ het g edicht '. H. de
Vries, `Gerrit Achterbeis g bundel Hoonte.' In: Vrij J Nederland 19 9 november I1949.)
4 Ditedicht g is vertaald in het Duits door H.J.Schádlich ^in het Engels g door
M. O'Loughlin g en in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
[770]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
560
M I Typoscript, Stols-archief, > H-38.
T Podium oktober 1947), p. I .
4 947 ^ p 7
P Proef D I ^H-48.
D I Sneeuwwitje, . I 2. p
M 2 Kop p D 2 H-112.
l ^
D 2 Cr y to ^ amen 4^ P p. I 4.
M3 Kopij p D3 HI22.
l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. I.
^ g ^ p 77
Vóór z6 februari 1947
MI
Opdracht P voor A.A.M. Stols > [ontbreekt] T D 3
7 klim. > klim; T D 3
8 Mijn > mijn T D3
Mijn 1
I I tegemoet, > tegemoet T D3
g ^ g
12 met de tijd > voor een keer T D3
1
14 voor ons tweeën > van geen tijd meer T > van ons beiden P D3
4 g tij
M I is Achterbeis g bidra bijdrae
voor het `Liber amicorum A.A.M. Stols' dat ter
gelegenheid51 van Stols' 25-jarig g uitgeversjubileum g 1 samengesteld g werd. Het
album is, zoals wel hetlan P was, ^ nooit in druk verschenen. Op P 26 februari
1947 947 werd alleen een gedeelte g ervan bij bij wijze wijzevan proeve p in druk ru aan Stols aan-
geboden. g Op P 9I 1947 juli i vroeg g Achterberg g aan Vermeulen: `Als het Liber
Amicorum "Stols" nietedrukt g wordt kan , ik dan vrijelijk ll beschikken over het
daarin opgenomen Pgpvers "Topaas"?' Zie noot 2 en verder 2.2.I. 3

h711
2 O Op 23 31juli 1947 9maakte
47 Gerrit rri B or
ers g namens de redactie per p brief de fusie
tussen Columbus en Podium odi m bbekend en en nodigde no g hij Achterberg uit het nieu-
hij g aan
we tijdschrift, Podium mee ee te werken. Op p 26 1juli I 947 stuurde Achterberg Achterbei een
onbekend aan tal gedichten. g hten Bor Borgers g antwoordde p9 op augustus g dat de gedich
-
ten in de eerste aflevering g van de nieuwe jaargang g g zouden worden opgenomen. pg
Indeooktober-aflevering g werden drie gedichten g van Achterberg ggp gepubliceerd:
ditedicht g 777 `Veewa gen I 94S ' en [778] 77 `Atoombom'. De drukproeven p zijn 1
mogelijk g l door de redactie gecorrigeerd. g g Zie verder 3 2.2. 7.
3 Vanaf T staat ditedicht g in de nieuwe spelling.
FOETUS
OVERLEVERING M' Manuscript p (alleen r. I–I I ^ op pvoor- en keerzijde keerzijdevan [796] 79 `Ban' MI
H-47.
T I Victor. Het boek der vrienden. Een literaire parade ter ere van Victor E. van
Vriesland. [Red. M. Vasalis e.a.. Amsterdam, [december] 194 947 7 , p. 9 I.
T 2 Podium 4Juli I 94 8 .6 ,p 18.
M 2 Typoscript D I collectie D.-E. Baestaens, H-46.
DATERING
LEESTEKST
D I Hoonte ,pp.
21. I .
P l Eersteroef Eersteproe D 2, H-88.
Tweederoef p D2 H-89.
^
D2 Cr y to ^ amen rH ,pp.
i83.
M3 Kopij pl HI22.
D3 Ver amelde ^ gedichten, g ^ p. p 6 50.
Vóór I maart 1947
T I
VARIANTEN EN M' a-c anilinepotlood
p
CORRECTIES M2 a typemachine, b potlood
^ Yp ^ p
Titel M I [ontbreekt]
T I -D 3 Foetus
I m1 I a Dit is het leven heilig en voldaan
g
T I -D3 veilig
2 MI I a Binnen mijn 1vrouw
ontstaan ze bij bijelkander
TI-D3 i I een
56I

3 M I I a Twee ogen en twee oren om de ander
T I twee oo gen
noren den de
T2I de
M 2a
b de n
DI-D3
4 MI I a of tegelijkertijd [breekt af]
II b [ ] een neus komt staan
T 2-D3 en I
4/5 M I II b [geen strofewit]
T' -D3 [strofewit]
5 MT II b
TT-D3
tusschen de wangen en een mond vangt aan
g g
6 MI II b Het bloed een donkre ingebouwde brander
g
T I die donkre
T2-D3 I l 0
7 M I II b houdt overal zijn uitlopers p voorhanden
T I I I uitloopers p
T2-D3 I 1°
8 MI II b om nieuwgebied te voegen aan lichaam.
g g
TI-D3
8/9 MI III c stro ewit?
9
T I -D3 [strofewit]
9 M I III c misvormde voeten voelen nergens g ggrond
c[ 1 [voet 1'es
T I -D3 Misvormde
Do M I III c en handen stulpen P hulpeloos P naar buiten
c stom handjes P l
T I Stom phandjes 1
T2-D3 I I steken
I I M I III c het rompje is een klompje kindervleesch
Pl pl
T I -D3 Het
[Hier eindigt MI]
^
T I -D3 r. I z–I :
^ 4
I I I z T' -D 3 stro ewit
562

I TI-D3
r; TI
T2-D3
r 4 T'-D3
COMMENTAAR
[7721
Maar vocht en vliezen van de moeder sluiten
het onvoltooide toe in dezeeest
g
dat er een mensch langzaam wordt afgerond.
g g
o
I M I is overgeleverd g op p79 het typoscript van 6 `Ban'. M I I II staan op P de
keerzijde van het blad en zijn in de lengterichting g g over fragmenten g van 74 6
`Treinnim p h' en r ` i ^' stonden op het ^ el de ^ rond 8ebied ' (zie Appendix pp A) ge-
schreven. M I III staat op p de voorzijde, 1^ onderaan en omgekeerd g geschreven. g
Alle fragmenten g zijn naderhand in anilinepotlood p doorgehaald. g Zie verder ook
de commentaar bij de andere gedichten. g
2 0Op 1 o december 1 946 vroeg g dereredactie van Victor. Het boek der vrienden Ach -
terber gom een bijdrage l g voor de bundel, die ^ werd samengesteld g ter gelegenheid g g
van de vijfenvijftigste 1 l g verjaardag l g van Victor E. van Vriesland op p 27 7 oktober
1 947. 947 De sluitingstermijn g ) was I maart I 947 . De bundel verscheen pas p in decem-
ber 1947. 947 Op 13 3 april p 1 948 bedankte Van Vriesland Achterberg g voor 'het `h mooie
sonnet'. Zie verder 3 2.2. 4.
3 Ditedicht g heeft Achterberg g vóór april p 94 I 8 ter publicatie p aan Podium ge-
stuurd. Zie [793] ook' noot ^ I en verder 3 2. 3 . 3.
4 Vanaf T 2 staat ditedicht g in de nieuwe spelling.
BRUIDEGOM
OVERLEVERING T Ad interim 4 a pril 1947), 947 ^ p p. 1 3 S.
D I Hoonte, p. p 20.
P I Eerste roef D 2, H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr y to gamen HI, p. 182.
^ p
M Kopij D3 H 1 22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 6 .
^ 8 ^ p 49
DATERING Vóór april 1
p 947
LEESTEKST T
COMMENTAAR I De datering g van [772] 77 'Bruidegom' g tot en met 77S `Extern p oreet ) e' is geba
seerd op p de publicatie p in Ad interim, ^ samen met [664] 4'Registratie' g en [733]
Dichtkunst'. Over de inzending zijn geen gegevens bekend. Zie ook 2.2. .
5 6 3
g zijn g gg 3 S
2 Ditedicht is vertaald in het Engels doorJ.S. Holmes ax .
g g

[7731
VENDUTIE
OVERLEVERING T Ad interim 4 a pril 1 947), 947 ^ P. p I 3 6.
M I Typoscript D I > collectie D.-E. Baestaens, > H-46. H .
D I Hoonte .62.
,p
P I Eersteroef p D 2 H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr y to gamen Iir p. 225.
^ p
M 2 Kopij pl ^ H-122.
D3 Verzamelde ^ ^ gedichten, ,p p. 6 9 I.
DATERING Vóór april p 1947 I
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie'
[772] 'Bruidegom,' noot I.
[7741
wINNETOU
OVERLEVERING T Ad interim 4 a pril 1 947 947), ^ P. p I 3 7.
M I Typoscript D I > collectie D.-E. Baestaens, > H-46. II .
D' Hoonte ,pp.
2 8.
P l Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr y to gamen HI ^ p. p I 9o.
M 2 Kopij p 1 D3 ^ H-122.
D3 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. p 657. S7
DATERING Vóór april I
p 947
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
4 muur... > muur. MI-D3
6 te loor > teloor MI-D3
I o hield > hieldt D I -D3
COMMENTAAR I Zie2 'Bruide om' noot I.
77 g
564

[7751
OVERLEVERING T
EXTEMPOREETJE
MI
D'
PI
Pz
DZ
Mz
D3
DATERING Vóór april i
p 947
LEESTEKST T
Ad interim 4 a pril I 947 ^ p p. I 38.
Typoscript D I ^ collectie D.-E. Baestaens, , H- 46.
Hoonte, ^ p p. 45.
Eersteroef DZ ^I
p 88.
^
Tweederoef p D 2, H-89.
^
Cr y to ^ amen irr ,p.
Z o 8.
Kop p
D3 HH I 2 2.
l ^
Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p 674. 6
COMMENTAAR I Zie2 'Bruide om' noot I.
77 g
[776]
OVERLEVERING T
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
5 6 5
WERKSTER
MT
D'
PI
PZ
Dz
Mz
D3
Vrij ^ Nederland 26 Jjuli 1947,
947^
. p 1 S.
Typoscript D I > collectie D.-E. Baestaens, > H-46.
Hoonte, ^ p. p 9
Eersteroef D 2, H-88.
p ^
Tweederoef D 2, H-89.
p ^
Cr to amen HI, p. I 1.
y ^ ^ p 9
Ko p i j D3 H 122.
p l ^
Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p 56
8.
VóórlBjulil
J 947
T
Opdracht p voor ds Buskes > [ontbreekt] MI-D3
I I blik, > blik. M I -D3
12 symbolen Y > S Symbolen mbolen M I -D3
I Achterberg g heeft dit ggedicht afgestaan g aan Ed. Hoornik ter publicatie p in Vrij J
Nederland. Op p 18 juli l I 947 schreef Hoornik hem: 'Je gedicht g heeft ee zoner zonder uit-
zonderin galle redacteuren diep pontroerd. Het gooit g inderdaad alle discussie,

OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
zelfs alle daden volkomen overhoop p ....' Hoornik doelde op pde
discussie die
was ontstaan naar aanleiding g van de bespreking P g van En Jezus ^ schreef in 't ^
door M.H. van der Zede Y in Tijd en taak. Ook de redacteur van Tijd J en taak,
J.J. Buskes, die zich tegen de recensie gekeerd had en aan wie dit gedicht in T is
g g g
opgedragen, noemde het gedicht `de meest overtuigende weerlegging van het
g g gg g
artikel van Mej. v.d. Ze de' (brief aan Achterberg, o juli I . Zie verder
Mej. Y g^ 3 1 947
3 2 .2.6.
2 Ditedicht g is vertaald in het Duits door H.T. Asbeck, ^ in het Engels g door
P. Boyce Y (2x) en P. Vincent , in het Es Peranto
door G.F. Makkink in het Frans
door H. Fa ne in het Russisch door E.V. Vitkovskij en in het Spaans door
g ^ 1 p
F. Albal [= F. Carras uer 2x en F. Carrasquer (3x).
q 9 3
3 Literatuur over hetedicht:
g
Groot,J.H.de, `Bij een vers van Gerrit Achterberg.'
> 'Bij g
Kranendonk, A. Dichter bij de werkster.'
Nihof j J., `Het lot van de werkster.'
Stolk, F R.W. Dichter en werkster.'
VEEWAGEN 1945
T Podium oktober 1 947),
D I Hoonte, p. – o.
^ P 39 4
4 947 1 .
^ P. p 5
P I Eersteroef D 2 , H-88.
P ^
P 2 Tweederoef D 2 , H-89.
p ^
D 2 Cr to amen III p. 202-20 .
y g ^ p 3
M Kopij D3 H 122.
P1 ^
D3 Uer amelde gedichten, p. 668-66 .
^ g ^ p 9
Vóór z6 juli 1947
T
7 T Een heer zei tot een vreemde mijnheer:
1
D I -D3 I 1 mijnheer l
(22/2 3) D I -D3 stro ewit
3
T eindigt na r. 22]
^
D'-D3, r.(23)–(35):
s
2 DI-D3 Naar Ressen-Bemmel, naar Ressen-Bemmel.
3
566

24 D'.-D3 Als e m'n vader j ziet, vertel hem:
2 DI-D3 ik ben naar Ressen-Bemmel geweest.
S g
(25/26) D I -D 3 stro ewit
26 D I -D3 Van Ressen-Bemmel naar Kostverloren.
(27) 7 D I -D 3Wi Wij konden de conducteur niet horen.
28 DI-D3 De machinist was te ver naar voren.
(29) D 1 9 -D 3 Wij hebben hem onderweg gverloren.
o D I -D 3 God hebbe zijn n ziel in Hellendoorn.
3 1
3 I DI-D3 God hebbe zijn zijn geest in Endegeest Ende eest.
Z D I -D 3 stro ewit
33
2 DI-D3 Van Ressen-Bemmel naar Ber en-Belzen.
3 g
D I -D3 Zou je m'n zuster willen omhelzen?
33 1
D I -D3 Ga heimelijk naar mijn huis en meld ze:
(34) heimelijk J
D I -D3 in Bergen-Belzen wacht ons het beest.
3S g
COMMENTAAR I Zie [770] 77 'Topaas', p noot 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
[778]
ATOOMBOM
DATERING Vóór 26uli
J i1947
LEESTEKST T
T Podium 4 oktober 1 947), 947 ^ p. p 16.
D I Hoonte, ^ p. p 54.
P I Eersteroef D 2 H-88.
P ^
P 2 Tweederoef D 2 H-89.
P ^
D 2 Cr to amen HI, p. 2I .
yp g ^ p 7
M Kopij D3 Pl ^
D3 Ve amelde ^ gedichten, g ^ p. P 6 8. 3
INGREEP hard. < hard,
3
567

VARIANTEN EN
CORRECTIES
6 de maan > een maan D I --D3
12 niet > niet meer D I -D3
18 de dichter, de taal. > dichter en taal. D I -D3
I mijn > vijf DI-D3
9 mijn l
COMMENTAAR I Zie[77o] 77 'Topaas', p noot 2.
2 Literatuur over hetedicht: g
Koelewin j > M., `Over "Atoombom".'
Vleuten, > J. van der, `Hoe lees ik "Atoombom" van Achterberg?' g
[7791
AMETHIST
OVERLEVERING T De groene Amsterdammer 29 9 november I 947^ p . 7.
D I Ploonte ,pp.
I i.
P I Eersteroef D 2, H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D 2 Cr to amen Iii, p. I .
y ^ ^ p 73
M Kopij D3 H 122.
p l ^
D3 Ve amelde gedichten, p. 6 0.
^ g ^ p 4
DATERING Vóór september i
p 947
LEESTEKST T
INGREPEN I boOmen. < boomen
9 elkaar. < elkaar,
I 3 steekt < steek
VARIANTEN EN
CORRECTIES
4
4
S
6
II
steen, met > steen. Zijn DI-D3
zoomen. > zomen DI-D3
Ik zie een boer er in > vol gen
een boer in het DI-D3
Hij is van aardewerk, ^ > Die schijnt van leem te zijn 1^ D I -D3
de watten, die daar hanen g > golvende g watten ^ hangend g D I -D3
COMMENTAAR I 0 januari I vroeg C.J.Kelk Achterberg om een gedicht voor De groene
Op 9 947 gg g g
Amsterdammer. Het is niet bekend wanneer Achterberg g dit ggedicht heeft ge-
stuurd in iedereval g vóór september p 1947, 947^ gezien g de in Tafgedrukte g ru voet-
568

[7 80] ECTOPLASMA
` bundel in voorbereiding: Capriccio'. In september was de titel
noot: Ult een bu de v g p p
Capriccio vervangen door Hoonte. Zie 2.2.8 en 34.1.
g 3 3 4
OVERLEVERING T Ad interim 4 (oktober 1 947)á P . 393.
P Proef D I , H-48.
D I Sneeuwwitje, p. 13.
M i Kopij D 2, H-rrz.
D 2 Cryptogamen 4, p. i5.
M 2 Kopij D3, H-122.
D3 Verzamelde gedichten, p. 718.
DATERING Vóór oktober 1947
LEESTEKST T
COMMENTAAR I De datering g van dit ggedicht en 781 `Han kast' g is gebaseerd g op p de ppublicatie
in Ad interim, samen met drie oudereedichten. g Over de inzending g zijn geen zijn g
gegevens geg bekend. Zie ook 3 2.2. 9.
[781] HANGKAST
OVERLEVERING T Ad interim 4 (oktober 1 947), p. 396.
P Proef D', H-48.
D I Sneeuwwitje, p. 14.
M I Kopij D 2, H-112.
D 2 Cryptogamen 4, p. 16.
M 2 Kopij D3, H-i22.
D3 Verzamelde gedichten, p. 719.
DATERING Vóór oktober 1947
LEESTEKST T
INGREEP dat ik < dat
9
VARIANTEN EN
CORRECTIES
569
P a gedrukt, b potlood
8/9 9 [geen ^ stro ewit > stro ewit P-D3
14 4 centuur > centuur P a > ceintuur P b-D3

COMMENTAAR I Zie[78o] 'Ectoplasma', noot I.
7 p
[782] 7 MAMRÉ
OVERLEVERING MI Manuscript, p ^ H-47 .
M 2 Typoscript, ko kopij i' T I ^ H. 44
/II Kroniek van kunst en kultuur 8 (november 1947), 947 p. ^p oz. 3
P Proef D I H-48.
^
DATERING Vóóroktober I
S 947
LEESTEKST M2
D I Sneeuwwit ^ e, p. p 8.
T 2 Dichters van dezen ^ ^tijd. Red. D.A.M. Binnendijk. I 9 e dr., > Amsterdam, > I1954,
p. 204.
M3 Kop p D 2 H I I2.
l ^
D 2 Cr y to g amen 4, pp.
I o.
M4 Kop Pl D3 ^ H-I ZZ.
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p73 p. I.
VARIANTEN EN MI a zw inkt, b anilinepotlood, p ^ c-d potlood p
CORRECTIES M3 aedrukt g b potlood (in de hand van D. Wolthers ,p)
Titel M Ia [ontbreekt]
b Mamre
c [Mamr]é
M2-T2
M3 a
b Mamr e
D2-D3
I MI-D3 De wind staat in de eiken als een zee
z MI-D3 van marmora, een harde mijmer bleef
3 MI-D3 sedert uw sterven over in de dreef
4 MI-D3 der hersenen, waar ik u denk aan twee.
4/5 M I -D3 stro ewit
5 MI-D3 Waar de memoiren zich van lieverlee
6 M' losmaken van de zin die ze beschreef .
M 2-D3 0
570

7 fig'
8 MI
M2-D3
1112-D1
T2-D3
8/9 MI-D3
9
[strofewit]
MI a En buiten mij mij de groote g cirkelgang g g
b En buiten mij het dergelijk gl verlies
b andere
M 2-D3 I andere
I a M I -D3 uwer versnippering in de natuur,
pp g
I I M 1 b spreiding p g^ die
b waarin ik u niet volgen g kan.
M2-D3
0
I 1/12 M Ib stro ewit?
M 2-D3 [geen strofewit]
12 MI b [ o ]
c hoofd en heelal [ o ] op den duur
d [ ] bezinken [ ]
M 2-D3 Hoofd I I
I z/i 3 M I -T I[geen strofewit]
P-D3 [strofewit]
a 0 zeef
b en het verstand ze doorlaat als een zeef
a i
0 mee.
b terof g geworden g in
voor
zijn zij dwarsdoorsnee[.]
c te ijl[geworden]in
ijl g
c ruim hurq [ I
c 2 [ zijn 1
I I ruim I I
I I fijn l voor Mnemosyne. Y
I 3 MI b alsof een god g door deze holte blies
C ] [holte]n [ ? door n]
MZ-D3 Alsof I I°
14 MI
M2-D3
COMMENTAAR
S71
b ontstaat het vers en waait de boom er van.
[regel tussen ? door de regel]
^ ^ g
? door op den duur]
p
I De eerste aanzet van ditedicht g M I a) dateert wellicht van vóór i 947 ge
zien de spelling p g De Vries en Te Winkel.
2 Zie[757] 7S7 minimum dat zonder ^ menschen is', noot 2.
3 0 Op 25 Snovember i 9S3 schreef Achterberg g aan D.A.M. Binnendijk Binnendij in verband
de opname p van dit gedicht g in de herdruk van de bloemlezing g Dichters van

[783]
de ^ en Jtijd(T 2): `De 8e regel g van Mamré uit Sneeuwwitje Sneeuwwitj veranderde ik in:
fijn l geworden gYvoor
Mnemos ne.'
4 De verandering g in T 2 ^r. 8 is later door D. Wolthers overgenomen g in M3, de
ko pij l voor D 2 . Omdat het in dit ggeval g gaat om het bijwerken 1 bijk van een iid nm -
dels verouderde versie, wordt in het apparaat PP alleen de gecorrigeerde g g versie van
M3 betrokken.
5 Zetfout in D3 r. 14: 4 er van i.p.v i..v er van.
OVERLEVERING M I Typoscript, H-47.
T Criterium 6 (januari 94 I 8 ^ p. p 8.
P Proef D I , H-48.
D I Sneeuwwitje, p . II.
M 2 Kop D 2 H I I 2.
Pl ^
D 2 Cr y to ^ amen 4^ p. I. p 3
M3 Kopij D3 ^ I22.
Pl ^
D3 Uer amelde ^ gedichten ^ p p. 7716.
DATERING Vóóranuari i 8
1 94
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a emachine b potlood, c anilinepotlood, d-f potlood
tY ^ p ^ p ^ p
p
CORRECTIES
Titel M' a [ontbreekt]
TD 3
f Overari j g
I M'-D3 Geweken uit de wereld van vandaag,
I
2 MI a houd ik u op met p gisteren. g Gedichten,
c ri hier
f [oP]
T-D3 I
M I 3 a die u met uw geschiedenis g bevruchten
c zich in
f met
TD 3
57z

4
MI
T-D3
4/5 M'-D3
S
MI
T-D3
6 MI
T-D 3
7 MI
T-D3
8 MI
T-D3
8/9 MI
T-D3
9
T-D 3
t o MI
T-D3
I iMI
573
M'
T-D3
a telen uit u een altijd jonger zaad
c [ ] I-xxxxx_j } [ ]
f [ ] [uit u] [ ]
f [ I hieruit [ ]
[strofewit]
a van woord [breekt af]
b waaraanji g u vermeeren laat .
c vernieuwen
f
b Zonder vermindering te moeten duchten.
g
b ver anderin g
b verbastering
zonder
b Gij zijt uw eigen g soort in al' opzichten p
b de
b omdatji g in mijn 1 wortelstokken staat.
b waarmee
c[waarmee]i' [gij voor[?]
in uw
c [strofewit]
c Overblijvende plant p onder de grond g
cOver e gl
e ven
c Overjarige
f[Overgebleven] g
c komen de bloemen telkens weer omhoog
c uw naar boven
f
c 0 1 daar op jaar
c anders en dezelfde
c verschillend
d .
? door [xxxxx] en uit u]
? na Overjarige]
g

I I I 2 M I [strofewit]
TD3 I I
1 2 M I c Bloei die zich aan uw voortbewegen g bond
c overblijven J
c het voortbewegen g
d de stengelstukken g
T-D3
1 3 MI I c van sten gelstuk tot stengelstuk g geschoven g
c 0 stengelstukken g mee [geschoven] g
c derwelke stengelstukken, g ,g geschoven
d mee [geschoven] g
II d en[?]
d onder mijn 1voeten met mij mij mee geschoven g
III e beneden mij mij in 't donker mee geschoven, g
TD3 I
I 4 M I II d en iedere lente stralend bij elkaar.
III
T-D3
e knopen p zich dood en leven aan elkaar.
COMMENTAAR I Op 0 I november i 947 vroeg g WF. Hermans Achterberg g om ggedichten
voor
Criterium. Wanneer Achterberg g zijn bijdrage heeftgestuurd, is niet bekend. In
zijn l g
de januari-aflevering J g van Criterium werden dit ggedicht, [784] 7 4 'Smaragd' g en 7S 8
`Reflexie'e gpubliceerd. Zie verder 3 2.2.11.
[784]
SMARAGD
OVERLEVERING T Criterium [6] (januari j I
1
8 p.
94 ^ p 9.
M I Typoscript D I > collectie D.-E. Baestaens,
>
H- 46.
D I Hoonte, ,p9• p.
PT Eersteroef D 2, p H-88.
^
132 Tweederoef D 2, p H-8 .
^ 9
D 2 Cr to amen HI, p. I y ^ ^ p 1. 7
M 2 Ko Kopi'
D3 H-i 22.
^
D3 Uer ^amelde gedichten, g ,p p. 6 38.
DATERING Vóór januari i 8
J 94
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie' [783]J `Overjarig, g^ noot I.
2 Dit2x
gedicht is vertaald in het Engels g doorJ.S. Holmes .
574
I

[785]
REFLEXIE
OVERLEVERING M I Typoscript, II .
47
T Criterium [6](januari J 94 I 8. io. ^ p
P Proef D I ^ H-48.
D I Sneeu2v2vit ^ ^e, p. p I o.
M 2 Kop D 2 H^ 11 p 2
2.
J ^
D 2 Cr .^ to ^amen 4, P.
12.
M3 Kopij D3 H-I22.
p l i
D3 Uer amelde gedichten, p. I.
g ^ p 7 S
DATERING Vóór januari I 8
J 94
LEESTEKST T
ONTWIKKELINGSGANG M I bevat een eerste, , onvolledige g versie van dit g,
gedicht intyposcript M I I a r.
I–I I .Onder ditedeelte g heeft Achterberg gin
drie stadia aan de laatste strofe
ggewerkt, ^ hieronder afzonderlijk gepresenteerd gp als M I II III en IV.
EN MI a typemachine, b anilinepotlood, c-f potlood
VARIANTEN Yp , p , p
CORRECTIES
Titel M I I a [ontbreekt]
f Reflexie ie tussen en ? erboven
T-D3
2 MII blijft soms nog g lang g onder de menschen,
T D3 I
I mensen,
3 MII hoewel er niets meer is te wenschen,
T D3 I I wensen,
4
II
(Wu) M I II
(i z) M I II
57S
MII
T-D3
MII
T-D3
a wat wederzien en werklijkheid aangaat.
1 g
b ] of [
waartegen gij onmiddellijk gaat leven
g gl onmiddellijk g
Hier eindigt M I a]
g
M I IIr.I 2 – I:
4
b stro ewit
b Ik kan de tijd J verkorten of verlengen g
b De tijd tijd laat zich over uw dood verlengen g

3) M I II b
4) M I II b
II I2 M I III stro ewit
0 I stand ? door stand]
is opgeheven ? door opgeheven]
pg pg
M I II r.(12)–(14)werden niet doorgehaald; eronder noteerde Achterberg een
g
alternatief M I III r. 0-2)–(14)..]
M I III r. ( 12)-04) :
02) M I III c De stippen pp van de tijd tijdte zengen g
d zonder reije stippen pp van de tijd tijdte
zengen]
I M I III c die u o omgeven
3 g
d ^waartussen ^b
04) M I III c [ o ]stand
d [ 0
11/12 M I IV efstrofewit]
T-D3
M I II/III r.(12)–(I4)werden (fase e) tezamen doorgehaald]
^
M I IV-D3, r. 12-14:
12 M I IV e Zonder zich met de tijd te moeten mengen
1 g
T-D3
I M I IV e is hun betekenis intact gebleven.
3 g
T-D3
z4 M I IV e
T-D 3
COMMENTAAR
[786] RISICO
God heeft een buiten- en een binnenkant.
I De eerste aanzet intyposcript M I a dateert wellicht van vóór 1 947 , gezien g
de spelling p g De Vries en Te Winkel.
2 Zie[77 83] 3'Overjarig', 1 g^noot
I.
OVERLEVERING T Palaestra 2 (januari i 8
J 94 , p. 59•
D Hoonte, 47.
DATERING Vóóranuari I 8
1 94
576

LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
4
keren > keren: D
COMMENTAAR I 0 22 september p 1947 947 vroeg H. g van Wagenvoorde g Achterbergg om een 'een aan -
tal van uw nieuwste verzen' voor Palaestra. Op p 2 januari
941
8 bedankte hij hijAch
-
terber gvoor zijn bijdrage i g – dit gedicht g en [787] 77`Castrup' p–, die werd gp e ubli-
ceerd in de januari-aflevering. 1 g Zie ook [788] 7 `Sloot' ^ noot 1 en verder 32.2.12.
3
2 In 1 9S 3 heeft Achterberg g dit gedicht g omgewerkt g tot twee gedichten, g ^ [941] 94
`Risico I' en[942] 94 `Risico II' (zie verder het apparaat pp aldaar). aar
{7 77 8 7]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
577
T Palaestra 2 ^
anuari 94 1 8. ^ p. 59-
D I Hoonte, ^ p. p 3o.
P l Eersteroef D 2, ^ H-88.
P 2 Tweederoef D p 2 , H-89.
^
D 2 Cr to amen III, p. 1 y ^ ,p 9 2.
M Kopij
p D3 H I 22.
l ^
D3 Ve amelde ^ gedichten, g ^ p p. 659. 59
Tussen 26 januari J 1947 947 en januari 1 948
T
Titel Castrup > Kastrup D'-D3
I De terminus auo q is gebaseerd g op pde referenties aan de ramp P met een Neder- er
lands vliegtuig,o op26 januari 947 1947 in Kastrup (Denemarken). P Tot de dodelijke dodelijk
behoorden de Amerikaanse zan geres
en filmactrice Grace Moore
(1 901-1 947),de heer gP.
En el(188o-1 947),directeur van N.V. Dekker's hout-
handel te Zaandam, en de Zweedserins p Gustaaf Adolf(1906 - 1947). Zie A.
Middeldorp, p ^ wereld van Gerrit ga p S 6-6o.
2 Zie[786]`Risico' noot 1.

[788] SLOOT
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
T Palaestra 2 februariI 8. 8.
94 ^ p 3
P Proef D I H-48.
^
D I Sneeuwwitje, . zo.
p
M I Kopij D 2 II- I Iz.
p l ^
D 2 Cr to amen p. 22.
y ^
4, p
M 2 Kopij D3 H-122.
p l ^
D3 Uer amelde gedichten, p. 725.
^ g ^ p 7 S
Vóór februari 1948
94
T
Titel Sloot > Slootkant P-D3
4 samenloop, > samenloop; P-D3
COMMENTAAR I Toen H. van Wagenvoorde g Achterberg g op P z januari I 8 bedankte
januari 94 edan te voor zijn 1
eerste bijdrage 1 g aan Palaestra (zie [786] 7 `Risico', s noot t > I sc schreef eef hij: 1 'Gaarne aarne
houden wij l ons aanbevolen voor nog gmeer ee veevan verzen Uw hand.' In de februa -
ri-aflevering g van Palaestra verscheen alleen nog g dit ggedicht.
[7891
RATH & DOODEHEEFVER
OVERLEVERING M I Manuscript, H
p ^ H-47.
T Uri ^ Nederland april 1 948,.
J 3 Pp 7•
P l Proef D I H-48.
^
D I Sneeuwwitje, p.
6.
M 2 Kop p l DD2 2 H 11 z.
^
P 2 Proef D 2 reisvel ^H-11
3 .
D 2 Cr ypto g amen 4^ p. p 8.
M3 Kopij p l D3 ? H-I zz.
D3 Ue amelde ^ gedichten, ^ ^ p. p7711.
DATERING Vóór iz maart 1948
94
LEESTEKST T
578

VARIANTEN EN MI a bi inkt, b-c anilinepotlood, d-h potlood
p ^ p
CORRECTIES
Titel M' [ontbreekt]
T-D 3 Rath & Doodeheefver
M Ia Op het behangsel Rath en Doodeheefver
b [ [behang] van [
T-D3 I het
2 MI b staan de figuren die gij hebt gekend:
g , g l g
TD3 I i 0
M Ib een hond,[?] hand, een omgevallen vent
3 g
c het hart ? door het en een]
d 2 boomtak bloesemend
T een
P I-D3I I 0
4 MI b o
d en kinderschommels die naar voren zweven
T-D3 I I 0
4/5 M Ib stro ewit
T-D3 I I
M I b de randen door de ratten aangevreten ? door de regel]
5 g g
TD3 De
6 MI I d staan in [? J7
de hoeken[?] krullend[?] overend.
II f krullen met scherpe tanden overend
p
f steken hun [? door de regels]
IVkrullen g tegen de g plinten p [overend.] = M I I
h vanuit de hoeken
h aan de vier hoeken
T-D3 I I
7 MI I d Maar het is sterk, het kostte 8o cent
III f Oud en verschoten, in zichzelf frequent, q ^ [? door frequent] q
f Vaal [? c door Vaal en Oud]
T-D3 Oud
8 M' I d en is het oud interieurebleven g
d Het is o
e [Het is] met u in harmonieebleven. g
III f raakt het motief tegen g de muur vergeten g
f versleten
T-D3 I Ivergeten. g
579
voor Al l I, r.-8 en met eenpijl verbonden met M I III, r. 7-4;? ? door M I 7^ 7–
III, r. 8
versleten en vergeten] g

8/9 Mr
9
IVI 2
I2
r;
14
T-D3
MI
T-D3
MI
T
PI-D3
MI
T-D3
M'
T-D3
M'
T-D3
e [strofewit]
e Want deze beelden stonden in uw ogen
g
e Maar
To M I e en deze ogen g zijn 1 uiteengegaan.
T D 3 I
I uiteengegaan. gg
I I M I e Hoe hoog en ver werden de schommelbogen.
g g
T-D3 I I
een stro ewit
g
stro ewit
[geen stro ewitl
b J
e Het hart kreeg alle ruimte om te slaan.
g
e De hand wees mij mi de wegen naar het leven.
e De wereld bloeit. De dood is opgeheven.
pg
COMMENTAAR I 0 Op I maart i 94 8 bedankte Ed. Hoornik Achterberg gvoor
de acht sonnetten
die hij had afgestaan g ter ppublicatie in Vrij J Nederland: `Uit 1je
8-luik zocht ik voor
Vrij Nederland "Rath & Doodeheefver". Persoonlijk 1 vind ik "Afreis" en "Eelco"
nog g mooier, ^ maar ze lijken me minder geschikt g voor een weekblad.' Afge- ge
zien van deenoemde g gedichten g (zie 79o `Afreis' en 748
Telco') heeft ver-
moedelijk 1 ook 79 2 `Weerbericht' tot de inzending g behoord, dat samen met dit
ggedicht in Vrij J j Nederland werd gP
gepubliceerd. Zie verder32.3.i.
2 Op 0 I maart 1957 9S7 vroeg g de redactie van De variator, ^ het personeelsblad p
van de
firma Rath & Doodeheefver, toestemming g aan Achterberg g om dit gedicht g in
het blad op p te nemen en tevens of hij hijeen toelichting gbij het gedicht wilde
bij g
schrijven. In De variator Io.6 i 9S7^P 77-8 is het gedicht g gepubliceerd gP e over ge
nomen uit Sneeuwwitje) ^ met een toelichting g van Dolf Verspoor Vers oor die daarvoor
Achterberg gggevraagd g was (mededeling g D. Vers oor in brief aan mij d.d.
Verspoor, 1
20 november 1992).
3 Literatuur over hetedicht: g
Kusters, W. `Ketenen tekenen.'
Kusters, W, Arenden, ketenen.
Sande, > J. van de `Onsterfelijk 1 behan g.'
Strydom, y S. > "`De dichter van het vers dat niet bedierf".'
Vers p oor D. `Rath > & Doodeheefver.'
Westerink, H. `Behan g en poëzie.' p
580

[79°1
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[791]
AFREIS
T Criterium [6] mei 1948),. 2 .
p 59
D I Hoonte p. I o.
,p
PI Eersteroef D 2 , H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2, ^-I8 .
p ^ 9
D 2 Cr to amen Hi, p. 1 2.
y ^ ^ p 7
M Kopij D3 H-122.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 6 .
^ ^ ^ p 39
Vóór 12 maart 1948
94
T
4 weerszij. 1 > weerzi 1j
. DI -D3
8 dingen g > dieren DI-D3
I Ik maak mij klaar > Ik kleed mij aan D I 3 mij mij -D 3
I Achterberg heeft gdit gedicht vóór 12 maart 1 94 8 aan Ed. Hoornik gestuurd g
ter te Ppublicatie
in Vrij ^ Nederland, maar daarin werd het niet opgenomen pg (zie
[789] 7 9 'Rath Rat & D ood ehe efver'
^noot 1 . In maart of april p heeft Achterberg g het
gedicht, ssamen met [748] 74 Telco' en 79 1 `Kermesse d'été' ^ aan Criterium ge
stuurd. Zie verder2. 33.2.
2 Voor dit i ggedicht ed ontving g Achterberg gde Poëzieprijs p l 1949 van de gemeente g
Amsterdam, bedoeld 1 voor v o`het r beste este in 1 948 94 in tijdschrift of bundel g e publi-
ceerdeedicht'. g Zie verder 32.3.2. 33
3 Literatuur over hetedicht: g
Mourits B. `Een ansichtkaart uit de Achterhoek.'
KERMESSE D'ÉTÉ
OVERLEVERING T Criterium [6] (mei 1 94 8)> p. 2 57- 2 5 8-
D I Hoopte, p. 65-66.
P I Eerste proef D 2, H- 88.
P 2 Tweede proef D 2, H-89.
D 2 Cryptogamen Hi, p. 2 32- 2 34.
M Kopij D3, H-122.
D3 Verzamelde gedichten, p. 697-698.
58I

DATERING
LEESTEKST
VARIANEN EN
CORRECTIES
Vóór 2 april I 8
p 94
T
3
3
S
6
II
I2
33
40
rutschbaan, > rutsbaan, PI -D3
ik>hi'1 PI-D3
Ik > Hijl Hi Hij > Ik PI-D3
jongedame l g > dito dame P i -D3
eeneheime g wenk > Maurits Mok, ^mijn l vriend, P i -D3
Sla > En sla eens DI-D3
God mag g het weten wat of wie. > zoopgerold pg als een oblie. PI-D3
COMMENTAAR I Mogelijk g l doelde Achterbergg op dit gedicht g toen hij 0 24 uni I 947 aan Mau-
rits Mok schreef: Wat die dame betreft: wat nietoed g is, ^is niet geschreven'. g
Volens Volgenseen mededeling gvan Mok aan Hazeu heeft Achterberg gPl op zijn verzoek
deersoonsverwisselin P g(in r. 3^ 5 en 6) aangebracht gp (zie Biografie, 4I2
.
2 Op p april p i 8 94 stuurde Achterberg dit g gedicht g aan Jan Vermeulen met het
verzoek het aan de bundel Hoonte toe te voegen. g Op 0 8 april antwoordde Vermeulen:
`Ik kan niet zeggen ze en hoe goed ik het vind. Al weet ik dat het buiten
je andere werk evalt ... maar het heeft me verrast en het lijkt 1 me zonder enige g
overdrijving overdrijvin meesterlijk, l^ en ook in veel opzichten p nieuw. Je publiceert P het toch
zeker eerst nog g in een tijdschrift (Podium misschien?)'. Zie ook noot 3 en ver-
der.I. 34
3 Naar aanleiding g van Achterbeis g inzending g bij 1 Criterium (zie 79o
'Afreis',
noot r schreef Adriaan Morriën: `Ik vond ze erg gmooi, ^vooral ook het lange g
dat in deze vorm iets bijna "nieuws", of misschien ongewoons g voor 1 jouw poë
zie was, en dat daarom misschien nog gggeheel andere kansen en mogelijkheden g 1
biedt?' Zie verder2. 33.2.
4 Zetfout in D I r. 26: excecuteren. i.p.v. p executeren.
5 Literatuur over hetedicht: g
Kroon, > D. ` Maurits Mok en Gerrit Achterberg.' g
[792]
OVERLEVERING MI
T
PI
DI
58z
WEERBERICHT
Manuscript, p ^ H-47. H
Uri J j Nederland 3pp7•
april 1948,
Proef D I H-48.
Sneeuwwitje, 5.

Titel MI a [ontbreekt]
f Weerbericht
T-D3
I
2
3
4
MI
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
M'
M2 Koi' p D2 H-IIz.
l ^
P 2 Proef D 2 reisvel H .113.
^
D 2 Cr y to g amen 4, p p. 7.
M3 Kopij p D 3 , H I22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p p. 771o.
DATERING Vóóra ril I 8
3 p 94
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a bl inkt, b-c anilinepotlood, d-f potlood
p ^ p
CORRECTIES
T-D3
4/5 MI c stro ewit
T-D3
5
a De wolken hanen in een net van licht
g
a teen g het westen [breekt af]
b
koele dominanten ? door koele]
b binnen het blauw, dat zich aan alle kanten
c die zich langzaam g als ggroote dril voortplanten. p
grote
b ophoudt [breekt af]
c Een zaad trekt heel de witte hemel dicht
M I c Er komt weer reen regen, zegt ghet
weerbericht.
d Waarschijnlijk 11 [
T-D3
6 M' c Zegen g des Heeren, van ^ langs g alle kanten
d vele
f alle
T-D3 Heren, I
7
5g3
MI
T-D3
c komende over de dieren en delanten
p
c [komend]
d naderend
d komend
? na vele]
? door naderend

8 M'
T-D3
8/9
9
I0
II
MI
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
IO2 M'
T-D3
I MI
3
T-D3
c en waari' met uw lichaam tusschen ligt.
g l g
I tussen
c stro ewit
I I
c Ik ben het leven uw bestaan verschuldigd
g
I I ,
c En [xxxx] de elementen met mij mee
c [ ] kreeg [
d maar
c De steenen dorsten naar verzadiging gg
I I stenen
d [strofewit]
12 MI d 0 vermenigvuldigd
e Nu u in de dood gmet
ieder ding
T-D3
I I ,
e of ik het ben o vermenigvuldigt
e zo vrij1 ? door vrij] 1
,
14 MI e Heb ik met God en alle mensen vree
T-D3
heb
COMMENTAAR I De eerste aanzet van ditedicht g (M I a-c) dateert wellicht van vóór 1947, 947, ge-
zien de spelling p g De Vries en Te Winkel.
2 Mogelijk g l heeft Achterberg g dit gedicht g vóór I 2 maart i 94 8 aan Ed. Hoornik
gestuurd voor Uri j g Nederland, waarin het, samen met [7 89] 'Rath
J , ^ 79 & Doodeheefver'
(zie ook aldaar, noot I gepubliceerd ,gp werd.
[793]
OVERLEVERING MI
T
P
D'
Mz
Dz
M3
D3
584
EUCLIDES
Manuscript, p IH H-47. ,
Podium 4 ^94,p uli I 8 p. 616.
Proef D I , H-48.
Sneeuwwitje, p.
21.
Kopij p l D 2 HII2.
^
Cr y to ^ amen 4, p. p 2 3.
Kopi'D3HI22. l ^
Uer ^amelde ggedichten, ^ P p. 7726.
I
l I

DATERING Vóóra ril I 8
3 p 94
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a-b bl inkt, c anilinepotlood, p , d-h potlood p od o
CORRECTIES P aedrukt g b ^ potlood p
Titel MI a [ontbreekt]
g Euclides
T-D3
I MI
T-D3
Gij zijt aan het bestaande tegenstrijdig g l g
2 ml Buiging g g en ronding g^ om u h enele e g gd,
T heenele g g, d
P-D3 1
10
3 M I -D 3 eenmaal uw beeld te buiten, u , trokken recht
4
M'
T-D3
4/5 MI-D3
5 MI
T
P
6 MI
7
D'-D3
T-D3
MI
T-D3
8 MI
5 8 5
T-D3
a o
d en maakten u aan alles
stro ewit
evenwi' ldig
a Binnen uw lijnen werd de tijd ontijdig
1 l lg
h [ ]die [
a
b Tussen [
a en schoof de ruimte uit uw lichaam weg
b uit de ruimte schoof
b uit de ruimte] gleed g
[
I I schoof de ruimte uit
a en ieder woord, dat nog iets g van u zegt g
d begrip gp
d[ieder][begrip][,] rip, [? door d o begrip gp en woord]
Ieder I 10 ,
a ijlt 1
0
d o 1 zichzelf te overschrijden overschrijden [? door te] t
d krijgt lggdoel
te veel en middelen te weinig.
l

793 `Euclides' M I (collectie NLMD)
586

8/9
9
I0
II
M I I r.– Io
9
M I I a gij vergezelt uzelve in alzijdig [(voor gij]
(9) gl g 1 g g l
Io M I I c ^niet meer echt [? door niet meer echt]
(8/9) M I II
(9) M I II
(To) M' II
[Hier eindigt M' I. Mogelijk is r. een alternatief voor r. 1 of r. I. De losse notitie in
r.(10), met iets witruimte onder r. genoteerd, is wellicht bedoeld als alternatief voor r. 6
of r. 7 de ^e
notitie werd niet doorgehaald)]
MI II r.– io
9
d stro ewit
d Hoe kan ik u met Euclides beschrijven
1
d met een figuur, die punten nodig heeft
g ^ p g
W I II, r. – Io werden tezamen doorgehaald]
M I III-D3, r. 9–ii:
M I III e [strofewit]
T-D3 I I
M I III e Ik kan u niet met Euclides beschrijven
T-D3 I I>
M I III «e want de figuur g waarmee gij g} samenvalt
h congrueert g
T-D3
M I III e heeftunten p nodig der g oneindigheid g
IV f blijft l hangen g ingelogen[?]overle overleg
g [heeft punten p nodig gder oneindigheid] g
T-D3
I I .
I i/i 2 M T IV g [strofewit]
T-D3 I
I
[? door M I III, r. 9–II]
iz M I IV g nochthans moet gij binnen de perken blijven
g [nochtans] [ ] [g]e [
T-D3 Nochtans I I gij I
I 3 M' IV a van het gedicht dat om u samenbalt
g g
h [u] verdisconteert
T-D3
5g7
f? door gelogen?]J
1= M' III]
f? door [g]e en gijl

79
5 88
'Verzoendag', AP (0^ (óC \t\D
ogio,

14 M I IV g met al het wit tussen de woorden uit
g met de caesuren ren t ss tussen het geluid g [? door de reels g
h in de caesuur die ieder woordeleidt g
T
P a
b [in] al het wit dat ieder woord omsluit .
DI-D3
COMMENTAAR I 0pap april i 94 8 stuurde Achterbergg 793 `Euclides' tot en met [796] 79 `Ban'
aan Fokke Sierksma terublicatie p in Podium. Op p 6 april p bedankte Sierksma
voor voo dde inzending g en schreef hij onder meer: `Voor mijn J "eigenbelang" is
vooral Euclides weer een van die verzen, zoals jij 11 ze alleen kunt schrijven.' 1 De
gedichten werden samen met het eerder gestuurde gedicht g [771] 77 `Foetus' ^ ge
publiceerd in de juli-aflevering. 1 g Zie verder 3 2. 33.
.
2 Literatuur over hetedicht: g
Smit, G. `Drie sonnetten.'
[794]
VERZOENDAG
OVERLEVERING M I Typoscript, H-47.
T Podium 4 (juli 1 948), p. 616.
P Proef D I , H-48.
D I Sneeuwwitje, p. 22.
M 2 Kopij D 2 , 1-1-112.
D 2 Cryptogamen 4, p. 24.
M3 Kopij D3, H-1 22.
D3 Tlel7ameldegedichten, p. 727.
DATERING Vóóra ril I 8
3 p 94
LEESTEKST T
oONTWIKKELINGSGANG M' bevat een eerste, ^ onvolledige g versie van dit gedicht intyposcript MI ga,
r. 1-9). 9 Vervolgens g heeft Achterberg g (in ppotlood en anilinepotlood) p oo drie aan-
zetten voor een vervolg gggenoteerd, ^1
die in de synopsis afzonderlijk worden
geil gepresenteerd als M' I III ^ r. 9– I I . De laatste notitie hiervan in aniline -
potlood il (fase d) haalde Achterberg g later in potlood il (fase e) door. Eronder
schreef hij, J, in twee stadia M I IV V de ^ definitieve versie van r. 9 –I 4^die
hieronder tezamen met de overige g bronnen wordt weergegeven.
5g9

VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel M'
T-D3
2 MT
4
T-D3
MI
T-D3
MI a emachine b-c potlood, o d anilinepotlood, -e
potlood
a [ontbreekt]
Verzoendag
g
(8/9) MI I a stro ewit
9
^ p ^ , 0 od
p gp
arenzen g van mensch en God en dier,
b[ ] God [en] [mensch] [en e dier.] e.
bmensch [en] [God] ende. dier.]
bGod [en] mensch dier.]
mens
a Het heilige g der heilige g ontwaakt,
b[ ] heili ge
n
M I I III r.(9)-0 I:
(9) M I I a van het papier Pp [breekt af]
b dat u had vastgelegd:
II c van heta ier ppwaarop pik
u bezat
III d [van heta ppier onder ^ mijn 1hand d gelegen g e e gen – M I Ill? door ? de regel] g
d [van heta pp ier dat u tesamenhield
I o Al' I b dunne dimensie van behoudenis, d s
b op
b der
II c dunne dimensie [breekt af]
I I AP I b dat nu een doorzicht wordt op uw geheel
p g
M I I, r.– 9 rl werden (fase c) in één keer doorgehaald. g In fase d haalde Achterberg g dit
ggedeelte nogmaals g door, ^ tezamen amen met M I II, ^ r. 9^ – Io . Al' III, r. 9 werd an lase e ge
schrapt]
M I IV-D3, r. 9-14:
8/9 M' IV e [strofewit]
T-D 3
9 M' IV e van het papier, dat u tot-6
e [ ] gebonden hield
V f [van het papier,] dat u gebonden hield [= M I IV]
T-D3 I I
590

II() M I IVV e aan lettertekens, die tesamen stonden
3 f I I het van u wisten,
g
te samen stonden
T D 3 i I tesamen
l
I I M I IV e om wat zij wisselend van u bevonden,
3 f dat zij u maar een bladzij-dik bladzij -di betwistten,
g wat zij wisselend van u bevonden 1= M I IV]
T-D3
I I i 2 M I IV eeen stro ewit
g
3 f I I
T-D3 stro ewit
I I;
[Het herstel van M' II r. Ir in aseis door middel van een pijl aangegeven]
^ J
I z M I IV e spel , doorzichzelve ritselend bezield.
3 f I I
f 10 door zichzelve [ritselend bezield .
T-D3 I
10
133 M I V f tot zoveel vuur, ^ dat er geen g vezel blij blijft 1
T-D3 I I
14 4 MI V
T-D3
f tussen wat is en wat er over schrijft. 1 ft
COMMENTAAR I De eerste aanzet van ditedicht g M I a) dateert wellicht van vóór 1947, 947 eg
zien de spelling p g De Vries en Te Winkel.
2 Zie`Euclides' 793 noot I.
3 Ditedicht g is vertaald in het Spaans p door F. Carrasquer. 9
[7951
ONDERTROUW
OVERLEVERING M' Typoscript, H-47.
T Podium 4 (juli 1948), p. 617.
P Proef D T , H-48.
D I Sneeuwwitje, p. 23.
M z Kopij D z, H-r r z.
D z Cryptogamen 4, p. 25.
M3 Kopij D3, H-122.
D3 Tler7ameldegedichten, p. 728.
DATERING Vóór a ril i 8
3 p 94
S91

LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a typemachine, b-c potlood, d-e anilinepotlood, f potlood
YP ^ P ^ P ^ p
CORRECTIES
Titel MI
3
I 4
T-D3
yip
T-D3
MI
T-D3
a [ontbreekt]
f Ondertrouw
in zijn verleden tijd de wil verdwijnt
De
5 M' a De stilte die buiten het huis ontstaat
b [ ] [xx][staat]
[ ]bestaat]
TD3 I I,
6 MI geeft aan het leege hart hilte en baat.
T-D3 1 I lege 1 I
7 MI
9
I 0
II
I2
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
13 MI
T-D3
COMMENTAAR
592
Alles wat niet meer wezen kon omlijnt
1
a Ik kon u ook niet hooren komen [breekt a
b had eerder [hooren komen]
c [z eerder [ook niet]
d [had [eerder ook niet]
I
I horen komen.
b Dit is de deur. Een zoete streemevoel
g
c van kou
daat g u vooruit o
e terwijl ggij
i binnentreedt
f Zolang ik het niet beter van u weet
g
f zijt weer met uzelve toegenomen
l gij g
f en staan wij tot elkaar in ondertrouw.
? door vooruit]
I De eerste aanzet van ditedicht g M I a) dateert wellicht van vóór I 947,e g -
zien de spelling p g De Vries en Te Winkel.
2 Zie[793 ] noot I.

[796]
BAN
OVERLEVERING M' Typoscript, H-47.
T Podium 4 (juli 1948), p. 617.
P Proef D I , H-48.
D I Sneeuwwitje, p. 24.
M Z Kopij D 2, H-rrz.
D 2 Cryptogamen q, p. 26.
M 3 Kopij D3, H-122.
D3 Verzamelde gedichten, p. 729.
DATERING V66ra ril I 8
3 p 94
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI aemachine ^b-c potlood, p d anilinepotlood, e ^ potlood
p ^ po Iood
CORRECTIES P aedrukt b potlood
g ^p
Titel M Ia [ontbreekt]
e Ban
T-D3 I I
I MI-D3 Wanneer ik met u samenza t vergingen v 1ggen 2 M' alle omstandigheden g die zich c aa aan
TD3 I i 0
M I -D 3 mij in het leven hadden voorgedaan,
3 J g ,
M I a omdat zi zij niet naar binnen konden de dringen d en g
T
P a
b
DI-D3
4S M Ib [strofewit]
T-D3 I I
5 M Ib waar de ggordijnen l naar beneden hin hingen g
b De raamgordijnen g l met ivoren ringen g
T
P a
I
l
I
b d [e] [ ]
D I -D 3 I I
6 MI b schoven van boven op het hout tesaam
T I I vanboven I 1,
P-D3 I I van boven I 1
593

7 MI b zoodat er zwarelooien P kwamen staan
T-D3 zodat I
8 MI b tusschen ons en de o dingen g
b andere
b overige g
T-D3
tussen
8/9 MI-D3 stro ewit
9
(9)
AP I
(io) MII
(II) M 7 I
(i z) M I I
(r 3) M I I
(z 4) M I I
M I I r.(9)-04):
b Lamp van geluk wat is uw cirkel sterk
p g
b Nu nog gg a ? ik gebukt[?] g onder het werk
b lig g geknield g
b vergeten krachten, die naar binnen keeren
g
l
b ontsteken in mijn hart de atmosferen
b van bleekelekken die uw glans bewaren
p ^ g
b een stalen streep geladen van uw licht
pg
l I.
M I I, r. ro – r2 werden in fase c doorgehaald; in M I II d voegde Achterberg alleen een
nieuwe r, 4 r toe, ^^ zodat r. ro – rr vermoedelijkgeïnterpreteerd
J als open plaatsen ^
moeten
worden:
M I II, r. (9)-04):
M I II c [Lamp van geluk wat is uw cirkel sterk
(9) p g
Io M I II c o
II M I II c o
I i M I II c [van bleekelekken die uw glans bewaren
p ^ g
I M I II c [een stalen streep geladen van uw licht
3 pg
I M I II d staat om me heen, waar ik me nederzet
4
[MI II, r.12 – r werden (fase e) tezamen doorgehaald]
4 ^ g
M' III-D3, r. 9-14:
9 MI III e [Lamp van geluk wat is uw cirkel sterk]
T-D3 I k I I
to M T III e getrokken binnen ieder tafelvlak
T-D3 Getrokken I
I r M I III e
T-D3
594
waarvoor ik zit
houdtji me in de ban
g
AP I, (13il
AP I, Nil

I i/i 2 M I III eeen stro ewit
g
T D 3fstrofewit]
I MI III e
T-D3
van het verleden, zonder dat ik merk
I
1 3M I
3 III e dat draad voor draad van de verbinding g brak
T-D3 I
14 M l III e en niemand in die kamer komen kan
T-D3
na de regel]
COMMENTAAR Irste De eerste aanzet van dit gedicht g M I a-c) dateert wellicht van vóór 1 947, 97g 4 ,e-
zien desspelling p g De Vries en Te Winkel en ggezien de andere ggedichten die oop
het blad voorkomen (zie noot 2).
2 Bovenaan aan M I staat in potlood p een doorgehaalde g regel, g , die deel uitmaakt van
fragment ra gme
r ^ i j stonden op het el de g rond g ebied ' (zie Appendix pp A , ; onderaan het
blad staat (in i anilinepotlood) a i p een gedeelte g van [771] 77 `Foetus'. Op p de keerzijde keerzijd
staan fragmenten ag van [77 77 1] 'Foetus', `Foetus' 7 4 `Treinnim p h' en r ^i
j stonden op
het el de grond g ebie d '. Zie verder ook de commentaar bij bij de andere gedichten. g
3 Zie[7793 93] noot I.
[7971
SEXOIDE
OVERLEVERING M 1 Manuscript, H-75.
M 2 Typoscript, kopij T, H-59.
T De Vlaamse gids 3 6 (mei 1 95 2), p. 27o.
M3 Typoscript, kopij D I , H-76.
P Proef D I , H-78.
D' Cenotaaf, p. 9.
M4 Kopij D z, H-r r z.
D 2 Cryptogamen 4, p. Sf.
M5 Kopij D3, H-122.
D3 Uerameldegedichten, p. 786.
DATERING Vóór 16 juni 1 94 8
94
LEESTEKST MI C
VARIANTEN EN MI a-Cotlood
p
CORRECTIES
4
59S
M'
MZ-D3
a moesten zij zij eeuwig g) bij elkander blijven blijve .
C 1.

S
7
8
I0
I 3
MI
6 MI
M2-D3
M2-D3
MI
M2-D3
Ap
M2-D3
MI
M2-D3
MI
M2-D3
COMMENTAAR
S96
a Moest ik het ar loos g kunnen nederschrijven
nederschrijve
en buiten in de nacht de engel g dauw;
a wat zich 0 i voltrekken wou :
b voortdurend
1.
c m[oest] [ [ik het ar gloos kunnen nederschrijven]...
l . .
a na enkle diepe schokken doet zich blauw
p
a enkele
b N[a] [ enk le
gelukkig g g licht bij 1 haar naarbinnen drijven. lven
I naar binnen
I
a de hemel valt met vlagen g door mij heen,
a D[e] [ ] ons
a Tus
a Wij zijn elkanders omgekeerd g verschiet.
? door voortdurend]
1= a,
I Ditedicht g heeft Achterbei g^samen met 748 `Eelco' en 798
`Robot' aan
Willem Nagel g ggestuurd ter publicatie p in Podium. Op p 16 ljuni I 94 8 schreef Nagel g
hem: 'Je nieuwe verzen stuur ik naar Gerrit Bor gers
onze secr. Ik ben van
mening,at g Sexoïde, een best vers, > pper se geen g last zal kunnen veroorzaken,
maar kan mij l andere opvattingen indenken.' Op p I 5 augustus g deelde Borgers g
Achterbei gmee dat 748 Telco' en 79 8 `Robot' in de augustus/september-
aflevering zouden worden opgenomen. pg Verder schreef hij: ^ `Sexoïde durven we
toch niet aan: Podium heeft al een zwakke naam op p dit gebied g en dit zou alles
slaan! Ik stuur het je hierbij dus terug, g^ al lazen wij 1het met plezier.' p (Zie
3 2. 33 Vervolgens g heeft Achterberg g het gedicht g aan Het woord ggestuurd
(zie
8oI `Groeten uit Neede', > noot 2 maar ook daar werd het geweigerd. g g Op p 227
augustus g I 94 8 schreef Bert Voeten: `Minder sterk vind ik – en vonden ook
mijn mede-redacteuren – hetedicht g "Sexoïde", té direct, vooral in de kwatrij1
nen. De inzet van de terzinen b.v bevalt mi' lP persoonlijk 1 zeer, maar die maakt
het vers nog g niet gaaf. g Als ik 1jou was, ^ zou ik het in portefeuille p houden.' Niet
lang g daarna zal Achterberg g het ggedicht aan Jaap P Romijn (Ad interim) hebben
Romij
afgestaan, g ^ maar ook deze stuurde het terug: g `We hebben geen g bezwaar tegen g
hetedicht g als zoodanig, g^ uit een oogpunt gp van tijdschrift 1 politiek p is dit
onmogelijk g l op p te nemen: het zou ons tientallen abonné's – ik geef g toe, niet de
meest schrandere – kosten, die we nu zéker niet kunnen missen. Je zult het
voor een bundel moeten bewaren.' (Brief van i S november 94 I 8 zie^ 32.3.7.)

[798] ROBOT
No Noggeen maand later heeft Achterberg ghet gedicht g htaan
a A. Morrienestuurd. g
Deze schreef op p 14 4 december dat Criterium per p I januari zou opgaan Pg in n Laber-
tina ge en hij stelde voor Achterbeis g inzending gaan zijn nieuwe mederedacteu -
ren H.A. Gom perts
en WF. van Leeuwen, te laten lezen: 'Misschien h'ien voelen zij
er voor er eenaar p voor de nieuwe jaargang 1 g gte reserveren. Sexoïde bijv. bijv vind ik
ergmooi en wat mij ^betreft zouden wij wijer de jaargang ^ g g mee kunnen oenen, openen.' p
Van Achterberg g zijn l echter geen g gedichten g in Libertinage ^ gepubliceerdzi (zie
32. 3.8).p Pas 2 1 november I 91 S heeft hij > `Sexoïde' bij > De Vlaamse gids ^ inge- ge
stuurd. Zie[855]Carterin SS g^ ' noot 2 en verder 39.2.2. 3 9
2 Zetfout in T, titel: Sexoide i, i.p.v .v. Sexoide
Literatuur over hetedicht: g
Bolhuis, A.. `De dichter van het vers, dat niet bedierf.'
OVERLEVERING T Podium 4(augustus/september94^p i 8 p. 6 90.
DATERING Vóór 16uni j i 948
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie[797] noot I.
2 Begin g '949 949 heeft Achterberg dit g gedicht g en [814] 4`Robot'
samengevoegd tot
ééngedicht, g ^ 82I `Robot' (zie verder het apparaat Pp aldaar). aar
[7991
BRUILOFT
OVERLEVERING T Het woord, 33 (herfst I 94 8 ^p. p 55.
M I Typoscript D I collectie D.-E. > Baestaens, > H-46.
D I Hoonte,
^ p. p 772.
P T Eersteroef P
D 2,
^ H-88.
P 2 Tweederoef p D 2, H-89.
^
D 2 Cr to amen HI, p. 240.
y ^ ^ p 4
M 2 Kopij D3
Pl H-122.
^
D3 Ve amelde edichten
^ g ^ p. p 774 04 .
DATERING VÓór I uli I 8
3 J 94
LEESTEKST T
597

VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
800 VESTDIJK
J
MI a-b typemachine
Yp
Opdracht p Voor Miese l Bouhuys Y > [ontbreekt] MI-D3
I Het > Dit MI-D3
9 beginnen, g i wijn l > beginnen, g ill
wijn M I a > [beginnen].Wijn M I b-D3
I o kelen, > kelen. MI-D3
I I vreugde g verbreedt > Vreugde g verdiept p M I - D 3
I Achterberg g heeft dit gedicht g tijdens een ontmoeting gin sociëteit De Kring gte
Amsterdam afgestaan g aan Gerard Diels ter publicatie p in Het woord. Op p I au gus-
tus 1948 94 schreef Achterberg g hem echter dat hij `met het vers "Bruiloft" wat
voorbarig g was (onder de invloed): ik had het al aan Hoornik toegezegd ... '.
Ed. Hoornik zaleen g gebruik g hebben gemaakt g van deze toezegging,want het
gedicht g werd , samen met drie andere g edichten zie 80I `Groeten uit Neede'
noot 2), ggepubliceerd
in het herfst-nummer van Het woord. Dit nummer ver-
scheen vermoedelijk pas eind november. Zie verder 32.3.4. 3 34
2 Volgens g een mededeling g van M. Bouhuys Y aan mij mij heeft Achterberg g dit ge-
dicht aan haar opgedragen omdat zij uit een groot g gezin g kwam.
OVERLEVERING T Podium Vestdi knummer I oktober 1 8. 26.
S (1947-1948), ^ 7 94 ^ p
D I Hoonte, .60.
p
P T Eersteroef D 2, H-88.
p ^
P 2 Tweederoef D 2 , H-89.
p ^
D 2 Cr to amen III p. 22 .
y g ,p 3
M ko i' D3 H-I22.
p l ^
D3 Ve amelde gedichten, p. 6 8.
^ ^ ^ p 9
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
598
Vóór 12 augustus g I 94 8
Reekstitel [ontbreekt] > Vestdijk 1 DI-D3
Nummer [ontbreekt] > II DI-D3
Titel Vestdijk 1 > [ontbreekt] DI-D3
I De Overnachting,> De Overnachting, D l -D3
6 liever het vlees > niet liever 't vlees DI-D3

COMMENTAAR I Op 0 I 2 augustus g I 94 8 stuurde Achterberg g dit gedicht g aan Gerrit Borgers g ter
publicatie in het s peciale 'Vestdijknummer' j van Podium. Dit nummer verscheen
terele g enheid g van de vijftigste l g verjaardag 1 gvan S. Vestdijk. Vestdijk In eerste instantie
Achterberg g 626 `Vestdijk' 'Vestdijk' afgestaan g (zie aldaar, ^ noot 4), maar Borgers g
vond het bezwaarlijk dat gdat gedicht al eerder gepubliceerd gp was en vroegg
Achterberg g om een nieuw gedicht. g Op p 18 augustus g schreef Achterberg ghem:
`Mocht je het Vestdijk-gedicht l g pplaatsen, ^ zou je dan regel g 6 zo willen verande
ren: "of hij niet liever 't vlees zou hebben dan de benen." of vind je dit geen g
verbeterin g ? en regel g 4 misschien: "voorbij de paradoxen" p i.p.v. p "door alle p."?' p
0 Opo november excuseerde Borgers g zich voor het feit `dat de destijds destijd door
1 voorgestelde g wijzigingen, die ik alle verbeteringen g vond en dus aan de
drukker heb door gg e even ^niet waren aan gebracht.'
In de latere bronnen heeft
Achterberg g alleen de verandering g in r. 6 doorgevoerd. g Zie verder 32.3.5.
2 Vanaf Hoonte vormt ditedicht g het tweede deel van de reeks `Vestdijk'. 'Vestdijk'. Het
g is 626 `Vestdijk'. 'Vestdijk'
Regel g 1-6 verwijzen naar de brievenroman van Jeanne van Schaik-Willing g en
S. Vestdijk, 1^ De overnachting g (Amsterdam, ^ 1947),met name naar het slot van `Uit
dea pp ieren van Justus Breevoort' (p. pRegel 286-296). Reel 7 verwijst verwijst naar Vestdijks 1
De toekomst der religie g (Arnhem, ^ I947 en de polemiek p die naar aanleiding gvan
dit boek ontstond. Zie R. Schouten, Achterber g s kijk op Vestdijk', p. 2– .
kijk p 1^ p 4
[8011 GROETEN UIT NEEDE
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M I Manuscript, p, H-45 .
T Het woord. 33 (herfst 94^p I 8 . 52. S
M 2 Typoscript D I > collectie D.-E. Baestaens, > H-46.
D' Hoonte,
^ p p. 73.
P l Eersteroef p D 2 , H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2 ^, H-8 H-89
D 2 Cr y to ^amen HI, ^ p. p 2 4I.
M3 Kopij P1 D 3 ^ H-122.
D3 Verzamelde gedichten, p. o.
^ g ^ p 7 5
Vóór 27 augustus 1 8
7 g 94
T
M' a-b potlood
Titel M' a [ontbreekt]
b Groeten uit Neede
T-D3 I
599

I
2
3
4
f
6
MI
T-D3
M'
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
M'
T-D3
MT
T-D3
8 MI
9
I 3
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
14 MI
T-D 3
COMMENTAAR
600
Er komenouden randen langs de wegen
g g g
a De wereld wordt een kaart uit Genua
b ]Canada
a De vogels gaan de vogels achterna
g g g
b [ ].
a ik kwam vandaag een o tegen.
g g
b I[k] [ oude kennis
a Wi j deden beiden enigszins verleen .
1 g g
b
a Boven ons stond[?] het blauw inloria
g
b b[oven] [ons] hoofd
blauw
a niet meer te vinden o
b
I over 's Heren ween. g
a Er was niet veel te zeggen, want de woorden
gg
b viel
a enin de ansicht binnen met de toover
gg
b tover
in het verschiet van verre vreemde oorden
I M I is op pdezelfde papiersoort P p geschreven g als [8451 4S `Metronoom' en [8601
`Heraldiek'. Er zijn zijn verder geen g aanwijzingen l g dat de gedichten g in dezelfde
Periode zijn geschreven. g Het manuscript p is gereproduceerd g P in Achterbei Achterbergkronie kroniek
(1991),tussen p. 36 en p. p37.
2 0 Op 1 3augustus
3 g i 948 vroeg g Bert Voeten Achterberg g om een zestal gedichten g
voor het herfst-nummer van Het woord. Op g 27 7 augustus g bedankte hij Achter-
bei gvoor de inzending, g^ dit ggedicht, ^ 802 'Aanhalingstekens' g en 80 3
'Spellbound' p werden opgenomen pg (tezamen met het eerder afgestane g gedicht g
[7991 `Bruiloft' 'Bruiloft', zie aldaar noot I . Het gedicht g [7971 `Sexoïde' werd terugge- stuurd. Het herfst-nummer van Het woord verscheen vermoedelijk l pas p eind
november. Zie verder 3 2. 34 . .

[8021 AANHALINGSTEKENS
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI
I MI
T-D3
2 MI
T-D3
3
4
T-D3
MI
T-D3
M'
T-D3
M' Typoscript, H-47.
T Het woord [ 3 . 3 ] (herfst 1 94 8), p• 53.
P Proef D I , H-48.
D I Sneeuwwitje, p. 26.
M 2 Kopij D z, H-r r z.
D 2 Cryptogamen 4, p. 28.
M3 Kopij D3, H-r zz.
D3 Verzamelde gedichten, p. 731.
Vóór 27 augustus I 7 8
g 94
T
M I a typemachine, b-e potlood, f anilinepotlood, -i potlood
Yp^ p ^ p , g p
a [ontbreekt]
i Aanhalingstekens
g
4/5 M I -D3 [strofewit]
a Ik bengee beneen lichaam meer.
`
Mijn oogen g zijn zijneen
vergezicht,
ogen
mijn ooren straatgerucht
l g
oren I i ,
a mijn mijn handen tegenweer. g
b deuren[?] in de deur
c te genwind
en -weer.
5 MI I a Geen voeten komen neer
II c Mijn voeten zijn 1 naar het weleer
c worden '[ti
c[ ] zijn 1 he t [weleer]
T I I van het
P-D3 I naar
6 Mg I been lonen houden lucht
g g
II c de afstand en de lucht
c v[lucht]
T-D3
6cn

7
8 MI
T-D3
8/9 Ml
I 4
MI
T-D 3
T-D3
MI I, r.-6 Jwerden in eerste instantie niet doorgehaald g en moeten in ase c worden meegeg -
leen ^, as in fase haalde Achterberg gJ Al l I r. -6 tezamen ^ door] o
d Hoe kom ik nog gj bij u terecht
e in dit vers(?)
[nog no bi' u
? door vers[?il
e in het woord
I I in het woord terecht,
d bij bi alle willekeur
I I
d [geen strofewit]
f [strofewi]
I I
9 I III d [xxxxxxxxxx] voldoende zegt g
f van weg g en zintuig. g Deel voor deel
IVkeer g op keer p
V
T-D3
h van weg g en zintuig g . Deel voor deel] = M I III]
I o M I III f ontv[xxx] ik mij mij naar het geheel g
IVontdeed g ik mij. Maar mij. het geheel g
V h [ontv[xxx] ik mij] als een teveel = I M III]
h ontviel
TD3
I I M I IVblijft g evenzeer blijf [breekt af]
h maar heteheel g waaruit ik wies
T
P-D3 I
l0 l
1°
? door Al' I V r.9-11, vervolgens (fase h) tezamen g ^ doorgehaald] g
I I 12 M Ih geen
stro ewit
T I I
P-D3 stro ewit
12 M I h heefteen orgaan g om dit verliess
h zijn l
T I I dit
P-D3 I I zijn 1
Ij ml
T
P-D3
h te ondervinden been en merg
6o2
MI
T-D 3
h o werden tot boom en berg. g
i [werden tot boom en ber g.
'

COMMENTAAR I De eerste aanzet van ditedicht gvermoedelijk
intyposcript M I a dateert vermoedelijk
vóór I 947 ggezien de spelling p ge De Vries en Te Winkel.
2 Zie [8011 `Groeten uit Neede', noot z.
3 Ditedicht g is vertaald in het Duits door H. Graef.
4 Zetfout in D 2-M 2, r. 6: vlucht i, i.p.v .v vlucht.
80 SPELLBOUND
3
OVERLEVERING Typoscript, H-47.
T Het woord [ 3 . 3] (herfst 1948), p. 54•
P Proef D I , H-48.
D I Sneeuwwitje, p. 25.
M 2 Kopij D z, H-112.
D 2 Cryptogamen 4, p. 27.
M3 Kopij Dj, H-122.
D3 Verameldegedichten, p. 730.
DATERING Vóór 2 7 augustus I 8
7 g 94
LEESTEKST T
ONTWIKKELINGSGANG Onder de eerste aanzet van ditedicht g in tYp typoscript p M I a, ^ r. 1-4) 4liet
Achter-
bei gin fase b een aantal regels g open p en schreef hij onder het midden van het
blad twee regels, g M I I, r. – S6 de regelnummers g zijn zijnniet exact te bepalen p
en staan om die reden tussen haakjes). De ^laatste regel haalde hij door. Nog
hij g
enkele regels g lager g schreef hij 1^ r.(6)-0 o en in de rechtermarge, g^ r.(11)–(13)
M I II). Hiervan haalde Achterberg g r. 9 – Io en r. I i)–(i 3)door
zodat over
bleven r. 1-4 4lig
en r.( 5 )–(8). Het li t voor de hand te veronderstellen dat Achtergg
in eerste instantie de opengelaten reels heeft willen invullen maar in het
verdere verloop p heeft hij deze ruimte niet ggebruikt.
Net boven het midden van
het blad en in de rechtermarge g hernam Achterberg g r. 9 9-14 4 M I III haalde
vervolgens g ook dit tekst tekstgedeelte edeelte door en schreef tenslotte daaronder de definitieve
versie vanaf r. M I 9 IV).
VARIANTEN EN MI a typemachine, b-d potlood, e anilinepotlood, f-1 potlood
Yp^ p ^ p ^ p
CORRECTIES P aedrukt b otlood
g , p
Titel m l a [ontbreekt]
TD3
1 S ellbound
p
I MI -D3 Gij tesamen als beschuit.
1
603

2 MI-D3 Van buitenom tot binnenin
M I -D3 storten de ruimten op u in
3 p
4 M'-D3 en leveren u uit.
5 M Gij
[Hier eindigt M I a. Onder de geOpte tekst liet Achterberg een niet exact te bepalen aantal
regels open en schreef hij M I I, r. (y)—(6) en, nog een aantal regels lager, M I II, r. (6)—(r3
(de regelnummering is onzeker en staat derhalve tussen haakjes)..]
M I IIIr.—I :
5 3
I Ib Gi wordt overal buit
c zijt 1
(6) M I I b van [breekt af]
c einde en be gin
II d E?
d Nu einde en begin g
h nu
(7) M' II d van naam verwisselen
h j
stuivertew isselen
(8) M I II d zonder o
e zonder o sluit [? door sluit]
f en van 0 besluit [? door besluit en sluit]
g [ 0 sluit.
g telkens buiten sluit. [? door buitensluit]
h en dat u buitensluit.
(9) M I II g Gij Gij moet hem zijn zij totdat
g
eeuwigzijn
M I IIhet spel gaat door omdat
g p g
I I) AP IIde kinderen in bed
g
g [kinderen in hun bed
12 M I IIdroomen dezelfde pret
g p
I M I II van overdag [breekt af]
3 g g
[Hier eindigen M I III. De regels — Io en (H)—(13) r werden tezamen doorgehaald]
T-D 3 , r. 5-8:
4/5 T-D3 [strofewit]
5 T Gij zijt overal buit
604
P-D3 I I,

6o
03'Spellbound', (collectie \tMD)
^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^
»^ ra:
4iLLS.rk,„.

6 T D3 nu einde en be gin
T D3 stuivertjewisselen
7 1
8 T hetgeen g u buitensluit.
P-D 3 en dat
M I III r.–I
9 4
8/9 MI III i [strofewit]
9
M I III i Kinderen in hun bed F– M I II ii
9 g^
Io M I III i droomen hetroot en klein E– M I II 12
g g^
I I M I III i droomen het zonder slot. MI II 12
11/12 M I III i [strofewit]
12 M I III i Gij moet hem eeuwig g zijn [i– M I 11g,
(9
I MI III i Het spel wordt voortgezet F– M I II io
3 p g ^^
I M I III i De deuren gaan op slot
4 g P
[Hier eindigt M I III. De regels –ii en 12-14 werden tezamen doorgehaald]
M I IV-D3, r. 9-17:
8/9 M I IV-D3 [strofewit]
9 MI IV j Gij moet hem eeuwig zijn.
k Het is een vast gebod:
T-D3
Io M I IVHet spel wordt voortgezet
l P g
T-D3 i'
gl
' oh I M I IV 1 [gee een strofewit]
[strofewit]
Teen strofewit]
g
P-D3 [strofewit]
kGij moet hem eeuwig zijn.] = M I IVJ,
g 1
II MI Iv 1 De deurenaan op slot
g P
k [Het spel wordt voortgezet] [= MI IV j, ro]
T-D3
I2 M' IVKinderen in hun bed
1
k [De deurenaan op slot] = M I IV ' II]
g p .^^
T-D3
12/13 M I IV
6o6
T-D3
1
k
een strofewit
g]
[strofewit]
9]

i 3 M I IV j dromen het zonder pijn Pl
k [Kinderen in hun bed = M I I V , 12]
T-D3
14 M I IV
T-D3
14/15 M' IV
T-D3
l
dromen het zonder slot;
k [dromen het zonderijn p 1 = M I IV J^ ; 13
k
stro ewit
[geen stro ewit
I5 M I IV j o wij, die schuldig zijn,
k [dromen het zonder slot ;] [= M' IV], Li]
T ^ ^
P a
DI-D3
b [ 1 [lot;]
15/16 M I IV j [geen strofewit]
k [strofewit]
T-D3 I I
i6 M I IV j o kleine zoon van God.
j [ ]Zoon] [ ]
k [o wij, die schuldig zijn ,] ^ M' IV 11, if]
T O I i•
P-D3 0 1 ;
17 M r IV k [o kleine Zoon van God.] [---= M' IV]; 16J
T O zoon
P-D3 0 Zoon
COMMENTAAR I De eerste aanzetten van ditedicht g MI I III dateren vermoedelijk l van
vóór 1947, 947 gezien g de spelling p De geVries
en Te Winkel.
2 De titel van hetedicht g verwijst verwijstnaar de film 'Spellbound' p (1945) 945 van Alfred
Hitchkock, die in april p 947 1 947 in Nederland in omloop pkwam onder de titel Ob `-
sessie'. Zie T. Dekker, 'Spellbound: p gedicht g en film', ^p p. 6-8.
3 Zie [8oi] `Groeten uit Neede', noot a.
4 Ditedicht g is in z 2 95 opgenomen Pg in het jaarboekje Singel262. Zeventien dichters.
Amsterdam N.v. Amsterdamsche Boek- en Courantmaatscha pp i' l N.v. Em.
Querido's Uitgeversmaatschappij),I 95^P49 2 . De tekst is is, zoals blijkt l uit het
onderschrift, overgenomen g1
uit Sneeuwwitje en blijft hier verder buiten beschou-
win g (zie [865] S'Ontvoering', g ^noot i en verder 39.3.1). 39 3
5 Literatuur over hetedicht: g
Dekker, > T. 'Spellbound: P gedicht g en film.'
607

[804]
4
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI
SLAGZIJ
OVERLEVERING MI Manuscript, H-47.
T Criterium [6] (oktober 1 948), p. 581.
P Proef D I , H-48.
D I Sneeuwwitje, p. 3o.
M 2 Kopij D 2, H-112.
D 2 Cryptogamen 4, p. 33.
M3 Kopij D3, H-izz.
D3 Verzamelde gedichten, p. 736.
I
T-D j
M'
T-D3
2 MI
T-D3
3 M,
T
P-D3
4 MII
608
II
T-D3
Vóór eind oktober 1948
94
T
M I a zw inkt, b anilinepotlood, c-h potlood
p p
a [ontbreekt]
h Slagzij
a In deze nacht was alles weerewoon.
g
a Tot mijn verbazing werd ik naast u wakker
l g
e bij l
b en keek de andre kamer in, waar doodgewoon g [? door andre]
b zag g in [doodgewoon] g
e [en keek de kamer [in]] waar
in
0
[of: in,]
b de boterhammen o stonden te wachten
e [boterhammen] met melk [
e en kaas [
e I op P hun bordjes l wachten
e de [
g de tafel stond gedekt g en oop
o
g mij 1 wachtte.
h was om kwart voor achten.
h stond
?? door M I I r. stonden te;?? door en kaas en met melk;? door hun

4/5 MI
S
6
7
T
P-D3
M'
T-D3
8 MI
T-D3
8/9 M'
T-D3
9
I0
II
T-D3 I
MI
T-D3
M'
Mr
T-D3
MI
T
P-D3
MI
T-D3
b [strofewit]
b [
0 ofschoon
c Ik hoefde nog niet op te staan [
0 krachten
d de morgen g al genoeg g gvereende
vernieuwde
I beleen
C [
g
h
g
h
vernieuwde
I vereende
c 0 1
dereed g had liggen gg om ons op pte
wachten
g mi'1
c
f
i
en op te nemen
p
f [strofewit]
I I
I I 1 2 M I f [geen strofewit]
T-D3 [strofewit]
12 MI
T-D3
0
brachten
in [breekt af]
zijn mantelzoom
l
f Waarom trekt alles aan u huis voorbij 1
f
f en word ik meegesleurd g
0 donker
g
en raak verzonken .
f als de azijnflacon zijn harde flonker
f tegen g die van het zoutvat stelt het licht slagzij gl
g [het zoutvat stelt het licht sla gzijl
13 MI III f maakt met het bed [breekt all
g ] en telkens overslag
g ] [over] [s]t[ag]
IV h ] een deur geopend staat
609
T-D3 I, I i
(? door te]
[? door brachten]

I14 M I III g wil ggaan naar eigen g wet wat niet meer mag? g
IV
T-D3
h eni' naar g l binnen komt en met mij praat? l p
COMMENTAAR I De datering gvan [804] 4`Sla zij' g ltot en met 8 i I] `Inclinatie' is gebaseerd g op pde
Ppublicatie van deze ggedichten in Criterium. Op p 29 91'uni i 94 8 vroeg gA.
Morriën
Achterberg g om een bijdrage l g voor het ggecombineerde Jjuli au gustus-nummer
van Criterium. Achterberg g heeft niet op p dit verzoek ggereageerd, g ^ want pop I okto -
ber 1948 94 herhaalde Morriën zijn vraag. g De hierop p door Achterberg g gestuurde g
ggedichten
werden gp gepubliceerd e ceer in de oktober- er en novemer b december-afleve-
ringan g Criterium. Beide afleveringen g verschenen met enige g vertraging. ggZie . ver-
der2..6. 3 3
80 MONOGRAM
S
OVERLEVERING M' Manuscript, H-47.
T Criterium [6] (oktober 1948), p. 581.
P Proef D I , H-48.
D' Sneeuwwitje, p. 3 I.
M 2 Kopij D 2, H-r 12.
D 2 Cryptogamen 4, p. 34.
M3 Kopij D3, H-I22.
D3 Verzamelde gedichten, p. 737.
DATERING Vóór eind oktober 1948
94
LEESTEKST T
INGREEP I eindlijk < eindelijk 1
ONTWIKKELINGSGANG M I bevatte in eerste instantie alleen een onvolledige g r. I in zwarte inkt. In Pot
lood schreef Achterberg geen schetsmatige g opzet p voor het vervolg, g^ maar dit
tekstgedeelte g haalde hij in zijn ggeheel door (M' I, ^ r. I-8 . Eronder begon g hij
opnieuw p (M' II, r. I- 8 hernam hiervan r. 7-8 7 en schreef tenslotte de rest van
hetedicht g (M' III).
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI
6io
T-D3
M I a zw inkt, b- potlood
^ gp
a [ontbreekt]
g Monogram Monog

M I I a Uw o moet eindlijk j aarde maken
I d Uw aanzinsvlak j
e
T-D3
hoogspanning
3
I I b Wij kunnen in elkander overgaan .
M Wij g
II d 1 1°
T-D3
I I b Van kruin tot voetzool voel ik door mij mijslaan
II d Ik loop pal eeuwen op phet
witte laken,
e rechtop p onder
T-D3
4 1111 I b o onbekende zaken
II
T-D3
c De zekerheid van
d dat in de hoekemerkt g is met uw naam.
I I b [geen stro ewit
4/5 g
II d fstrofewit]
T-D3 I I
5 MI I b Dit geeft g mijn 1 hand o taken
II
T-D3
d Van kruin tot voetzool voel ik door mij mijslaan M I I b 3]
6 11/1' I b om o I over heta ier te gaan
pp g
II d de zekerheid van onbereikte zaken

9
MI III
T
P-D3
zo M' III
T
P-D3
f Dan leggen gg wij wijons
neder in het bed
g op
g[leg] ik u voorzichtigg
f waar dehoeken van de wereld stonden
4
vier
I I M I III f aan de 4 einden van die ggrote sponde p
T I 1 vier
P-D3 I
i 0
I I 1 2 M I III f [geen strofewit]
T[strofewit]
P D 3 een stro ewit
g
12 MI III f als wachters in de kamer neergezet g
[? door neer]
TD3
g uit[gezet] g
I2./I 3 M I III f stro ewit
T geen
stro ewit
P D3 stro ewit
I M I III f het rode monogram vlak bij u hoofd
3 g l
g uw
T-D3 Het
I 4 MI III
T-D3
f 0
wordt gin
het donker langzaam zaam
uitgedoofd. g
COMMENTAAR 1 M I vertoont verwantschap ppp (papiersoort en schrijfstof schrijfsto van de eerste aanzet)
de manuscripten p van 826 `Parhelium' en 8 3 I `Ets'.
2 Zie 80 4 `Sla g zij' 1^ noot I.
8o6 REINCULTUUR
OVERLEVERING MI Manuscript, p ^ II 47.
T Criterium 6 (oktober 1948),. p S
82.
P Proef D I
^H-48.
6 12
D I Sneeuwwitje, . 32.
p 3
M 2 Kop D 2 H I I2.
P1 ^
10

D 2 Cryptogamen ¢, p. 35.
M3 Kopij D3, H-r zz.
D3 Ue7amelde gedichten, p. 738.
DATERING Vóór eind oktober 1948
94
LEESTEKST T
ONTWIKKELINGSGANG Een eerste aanzet van ditedicht g in zwarte inkt M I a r. I-2 werd door Ach-
terber g in ppotlood uitgebreid g tot en met r. . 7Vervolgens g schreef Achterbei Achterberg
op p de onderste helft van het blad het sextet (M' b). Daarna hernam hij – op o
de opengelaten plaats laats onder r. 7 – de regels g 3 en 4 (M' II c , bracht hij in de
overige g regels g veranderingen g aan en noteerde hij ook de titel (fase d). Tenslotte
.
bracht hij in anilinepotlood p nog g een variant in r. I aan en schreef hij de tot dan
toe ontbrekende r. 8 (onder M I II c, , r. 3 – 4.
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel Al' a [ontbreekt]
d Reincultuur
T-D3
MI a zw inkt, , b-d p potlood , e aniline potlood
P aedrukt g b ,ppotlood
I M' a Waar ligt van u het laatste om te zijn ?
g l
a is
b [ ] [? door is en ligt]
c is
e bleef
T
P-D3 ,
2 M' a Aangrijpingspunt breekt a
b bezittend voor het dichten
b voor deedachten g
T ,
P-D3 aangrijpingspunt
l
3 M I I b en uitgangspunt voor de gedichten g
II c opdat p een wet u kan betrachten
d zou
T-D3 ,
4 I I b zodat zij zij samen in een schoone[?] schijn 1
b schone
b weder schijn l
II c al is het dan voorlopig p gin
het klein [? na de regel]
d was
T-D3 I;
613

4/5 MI
T-D 3
5
MI
T-D3
6 MI
T-D3
7
MI
T
P-D3
11/12 MI
T-D3
I2 M'
(MI I b, r.— werden in fase c tussen haakjesgeplaatst en te amen doorgehaald; de aan-
34 J ^
sluitingan M I b, r. 2 en M I II c, r. werd d.m.v. eenpijl aangegeven]
^ 3
b stro ewit
b uw wezen overmeesteren uw kern
,
b bereiken en u iemand achten
b over
b om op het eten te verwachten
P
d visite [ I
d een afspraak
p
8 MI I b o ]
III e of werden uwartikelen p te k
e [ I fijn?
T-D3
8/9
9
MI
T-D3
MI
T-D3
b [strofewit]
b Werkhypothese om u vast te houden.
d [ ] aan uw lot[?] besteed...
d [ ]komst [ ]
Io M Ib Ik heb laboratoriaereed
g
T-D3
I I M' b in reinculturen reageert gij wel.
g gl
T-D3 In
I 3
614
T
P-D3
MI
T-D3
b [rtrofeavi]
I
b Is het de schuld van deze dode[?] uren
d [ ] [d] ove [
d [ ] Ooffe [ ]
d [ ] [dove] [ ]
b datji de krachten niet kunt overduren
g
? door om

14 M I b die in de kolven kloppen als een [x]el?
b [ ] b [el?]
T I
P a ^ I
b [ ] h[el?]
DT-D3 1 I
COMMENTAAR I Zie [804] `Slagzij', noot r.
80 TRANSPLANTATIE
7
OVERLEVERING MI Typoscript, H-47.
M 2 Typoscript, H-47.
M3 Typoscript, H-47.
T Criterium [6] (oktober 1948), p. 583•
P Proef D I , H-48.
D I Sneeuwwitje, p. 29.
M4 Typoscript, kopij D 2, H-r 12.
D 2 Cryptogamen ¢, p. 31-32.
M S Kopij D3, H-izz.
D3 Verzamelde gedichten, p. 734-735•
DATERING Vóór eind oktober 1948 (T)
94
Vóórseseptember 1 6o (M4)
7 p 9
LEESTEKST T
M4(zie1
p57
ONTWIKKELINGSGANG Hetedicht g `Transplantatie', p ^zoals dat in Criterium is gepubliceerd, gp is tot stand
gekomen g door de samenvoeging g g van drie afzonderlijke gedichten: g 7 5 9 `Gij J hebt
u uit mij weggenomen' M I J ^ ^ 760 `Al sta ik in uw vleesch ^geaderd'
(M 2) en een onvollediggedicht,
gg ^ggetiteld Transplantatie' POp (M3) (zie afbeeldingen). 0 een g e ge-
ven moment voegde g Achterberg g de bladen met de drie gedichten g samen (in de
volgorde g M I -3 en combineerde hij hij de gedichten g tot één gedicht. g In de s Y nop
-
sis worden M I en M2 - die in deze uitgave g ook afzonderlijk zijn oopgenomen
nogmaals g weergegeven, gg e
^ vanwe gehun
nieuwe status als onderdeel van `Trans-
Plantatie': M I vormt het begin g van het gedicht g (r. 1-6• ^ de titel `Transplantatie p
wordt toegevoegd)en M 2 wordt r. –1 7 2 (een aanzet tot het vervolg, g^ r. 03)–(15),
is doorgehaald). Van M3 zijngebruikt zijn alleen r.(i)–(6)ebruikt in r. I –18. 3 Het vervolg, g,
M3 I II r.(7)(19)–(22),is naderhand gdoorgehaald.
In deeriode p tussen de publicatie p in Criterium (oktober i 948
en de defini-
tieve samenstelling g van de kopij p l voor Sneeuwwitje be g949 in 1 heeft Achterbei Achterberg
615

VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel M'
I
T-D 3
All
T-D'
M4-D3
2 MI
T
P-D3
3 M'
T-D3
3/4 Mr
T-D3
4 Mr
5 MI
6 M'
616
T-D'
M4-D3
T
P-D i
M4-D3
T-D I
M4-D3
hetedicht g uitgebreid gregels met r.(i9)–(z4). Deze zijn reels zijn tot stand gekomen g oop
M3 (stadium III en worden tezamene gepresenteerd resenteerd met P-D I (M3 III-D',
r.19-24.
Tenslotte heeft Achterberg g het gedicht g in 1 96o nog g ingrijpend g 1P gewijzigd g l g bijl
de samenstelling g van Cr y to ^amen 4. 4 Deze versie (M4) is in deel I ook als lees-
tekst afgedrukt g (zie 8o 7B Transplantatie'). plantatie'
M I a emachine b-c potlood
tYp ^ p
M 2 a emachine
^ b potlood, c anilinepotlood, d potlood
p , p ^ p
M3 a typemachine, b potlood, c anilinepotlood, d- potlood e- aangebracht
Yp^ p ^ p ^ d-g g g
T)
a ontbreekt
c Transplantatie
p
I i
[Gij hebt u uit mij weggenomen.] ( [719], II
De tijd staat met u afgenomen. g
[Er iseen g ruimte vrijgekomen.] lg = 7I9 2]
I
I vrij lggekomen.
I
I vrijgekomen. lg
Ik droom dezelfde droomen.] _ 3]
.stro ewit = 3/4]
I I
aGij 1 zijt gestorven g in uw leden,] ^ = [7/9],
met
c verdwenen
I
I
Uw lichaam kwam buiten het heden,
maar deelt u aan mijn lichaam mede
I zich aan het mijne mede
1
a alsof ^1 niet zijt zij overleden.
geen dood is ingetreden. g
als een momenteleden.
g
[Hier eindigt M I
g
0
[7I91, I]
[7I9], 6]

[8071 'Transplantatie', (collectie NLMD)
617

[807] 7`Transplantatie, M 2 (collectie p ^
NLMD)
6r8

6/7 M2
8 M2
T-D I
9
I0
II
T-D'
7 MZ
T-D I
M2
T-D I
M2
T-D I
M2
T-D I
M2
T-D I
M2-DI r. 7-12:
^ 7
[[ontbreekt]]
stro ewit
[Al sta ik in uw vleescheaderd
g
en in uw hoofdemarmerd
g
en in uw hartehamerd g
,
uw oog met honderd, honderd]
g
[verwonderingen donkert]
g
I2 M 2a [wanneer ik u benader.]
b omdat uw lichaam hongert g
d [wanneer ik u benader.]
T-D I
12/13 M2
T-D I
c [strofewit]
I I
M2, r. ^ 03)-05) :
I M 2c o zetten[?] leggen
3 gg
c z i tten
I M 2c o wetten
4
I M 2c o bezetten
S
[_ [7601, 2]
I-760^, 3]
[760], 4]
1-760], I]
[_ [7 60], 6]
[? na de regel]
? door M 2,
^
r. 1 - 1 (fase c); vervolgens (fase d) doorgehaald, tezamen met M 2 3 T ^ g ^ ^ ^ bb,
r. 12. Hier eindi gt
M2]
(Titel) M3 a Transplantatie
b [doorgehaald]
T-D' [ontbreekt]
(I) M3 Liefste, de breuken heelen.
1 3 T-DI I
619

[807] `Transplantatie, M3 7 (collectie NLMD)
p ^
620

2 M3 Het weefsel van uw leven
I T-1:3"
4 I I
3
M3 a maakt mi weer j aan elkaar.
Ic slaat om de aarde heen.
S
TDI I I
(3/4)
M3 stro ewit
1 16 TDI I I
5
4 M3 Met die pe
sterke steelen
16 TDI I I
M3 a groeit gij door mijn geheelen
(5) g gl l g
I b staat ? door staat]
7
T-D'
broeit
g
6 M3 a en maakt mijn 1 lichaam zwaar
18 c en maakt mij mijhomogeen g
c ons
TDI
[Hier eindigt TJ
(6/7)
(I8/19) 9M3
I a stro ewit
M3 I/II, r. (7)(19)–(22):
I M3 3 I a van bloed in blinde keelen
7 9
(8) M3 I a om kinderen te teelen
(20) b
b [doorgehaald]
[regel reel tussen ^ ? voor de regel]
b o kameelen
II
b ik voel mi' mij samenkleven
c de donkere voordeelen
21 M3 I b van binnen [breekt af]
II d van deze fbreekt a
(22) M3 I b om op en neer te streven [? na de regel]
p
II d zijn hechter dan voorheen
l
(t8/19) M3 III e [strofewit]
6.21
P-DI i I
[Hier eindigen M 3 III. De regels(7)(19)–(22) werden te amen doorgehaald]
^ ^
M3 III-D I , r. (19)–(24):

(19) M3 III e
f
P-D I
(zo) M3 III e
P-D I
(zi) M3 III e
f
P-D I
(it/zz) M3 III f
P-D'
(ii) M3 III f
P-D'
(i 3) M3 III f
P-DT
(24) M3 III
P-D'
6/7 M4-D3
7
M4-D3
8 M4-D3
9
M4-D3
10 Apt-D3
IO/II M4-D3
II M4-D3
12 M4-D3
13 M4-D3
14 M4-D3
14/1 5 M4-D3
z 5 M4-D3
16 M4-D3
622
g
De [xxxxxxxx] verhelen
hechtingen [ver]g[elen]
g g
Wat ons had kunnen delen
tot steen bij bi steen.
mende g ons ondereen .
een strofewit]
g
stro ewit
En van de luchtkastelen,
en
waarmee wij samen spelen,
1
f ontbreekteen steen.
g
[Hier eindigen M3 III-DV
M4-D3, r,-2
7 7:
[strofewit]
Want ik ben door uw vleeseaderd
g
en op uw tong verzadigd;
p g g^
binnen uw hoofdemarmerd
g
en in uw hartehamerd;
g
[strofewit]
over uw huid met honderd, honderd
vindplaatsen uitgezonderd;
p g
teen tegenuw oor gekamerd g
en bij bi uw oog gverzameld;
[strofewit]
tussen de sterren neergeschreven,
g
die boven ons verbleven.
? door kunnen]
[F- M z-D', 7]
(-- M Z-D I , 8]
R-- M 2-13", 9]
[F- M 2-D I, io]

1 7M4-D3 Het weefsel van uw leven [F— M3-D I , (2)147
18 M4-D3 slaat om de aarde heen. jF M3-D 1, (3)ij]
18/19 M4-D3 [strofewit]
1 9M4-D3 Langs diepe, sterke stelen /-F M 3 -D I, (¢)rd]
zo M4-D3 herstelt zich het gehele [F M3-D I, (1)17]
21 M4-D3 en houdt ons homogeen. R-- M3-D t, (6)r8)
21/22 M4-D3 [strofewit]
22 M4-D3 De hechtingen vergelen. [— M3-D I, (r9)J
2 3M4-D3 Hetgeen had kunnen delen [f- M3-D I , (20)]
24 M4-D3 vlecht ons weer ondereen. [i— M3-D I, (zr)J
24/25 M4-D 3 [strofewit]
2 5M4-D3 En aan de luchtkastelen, [-- M3-D I , (22)]
z6 M4-D3 waarmee de wolken spelen, [i— M3-D I , (23)]
2 7M4-D3 ontbreekt geen steen. R- M3-D', (24)]
[Hier eindigen M4-D3]
COMMENTAAR I Zie 80 `Sla zi' noot I.
4 g >>
2 Vanaf T staat ditedicht in de nieuwe spelling.
g
808 OCULAIR
OVERLEVERING MI Manuscript, IH p ^ H-47.
T Criterium [6] november december 1948),, p79o,
P Proef D I H-48.
a
DI Sneeuwwitje, . P 33.
M2 Ko i' D 2 H-11 2.
P1 ^
D 2 Cr y to gamen
4, p. 36. p 3
M3 Kopij D3, H-1 22.
p l ^
D3 Verzamelde
p.
gedichten,
^ g ^ p 739.
DATERING Vóór eind oktober 1948
94
LEESTEKST T
623

VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI
T-D3
I MI
T-D3
2 MI
3
4
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
4/5 MI
T-D3
S
6
7
MI
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
8 MI
T-D3
8/9 M'
T-D3
9
624
MT
T-D3
MI a-d potlood
a [ontbreekt]
b Oculair
a Ik ben bij bi u gekomen g binnendoor.
b
a Derote omwegging verloren
g gg g
b voor ons verloren
a tussen de weien en het o koren
c lans de weilanden [en het kantelend koren
g
a 0 vrouwenkoor
b langs glenteweg gen karrespoor p
c met[?] gras g en [karrespoor] p
d opp van
a [strofewit]
a 0 1zwoor[?]
b het onbekommerd lopende p teloor
c Het
a 0 1 spoor
b naar een verschiet met horizon en toren
b is nu een brillebeeld achterstevoren
c ,
b dat in het holle van de lens bevroor.
b [strofewit]
b Over de breedte van een kijk ligt
I I kijken I i
[lees: kijken[?JJ

I0 MI
T-D3
II MI
T-D3
ii/tz MI
T-D3
I2
z;
M'
T-D3
MI
T-D3
I M'
4
T-D3
COMMENTAAR
[8091
9
b open wat jaren nodig had om te bereiken
p jaren g
b heeft [om te bereiken]
b randen van terugkeer naar het uitgangspunt
g
b [strofewit]
b Een oogopslagdoet alle afstand wijken,
1
b Doordat[?] het in delazen staat gesticht
g g
c omdat
b en[?] altijd altijd weer de wandeling g begint. g
c waar
I Zie[804]'Slagzij', noot I.
4 g )^
2 Ditedicht is vertaald in het Engels door P. Boyce.
g g Y
OVERLEVERING M I Manuscript, H-47 .
P ^
T Criterium [6] november december 1948),, o.
P 79
P Proef D I H-48.
^
D I Sneeuwwitje, p . 36. 3
M 2 Kop p D 2 H I I2,
l ?
D 2 Cr y to
^amen 4^ p p. 39.
M3 Kopij p D3, H I22.
l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 742.
^ ^ ^ P 74
DATERING Vóór eind oktober 1 948
94
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a-eotlood
P
CORRECTIES
Titel M'
625
T-D3
a [ontbreekt]
e roltrap
Roltrap

I MI Ik heb de sneeuw teruggevonden, laat
gg , ,
T I I o
P-D3 ,
2 MI a uit de omgeving van uw stervensuur.
g g
a in[e l
b [2 stadskwartier .]
T-D 3
3
M'
T-D3
a Blauwe voetstappen pp lans gde
muur.
b loopen p lans gde
muur.
b[ ] [1]o en
4 M Ia Het vers is vol van wit nu gij bestaat g^
c Ik achterhaal mijzelf
1
c Het zijn die van mijzelf mijzel
I 1,1 I
P-D3 1 1.1 I
4/5 Mr aa [geen stro ewit
T-D3
a stro ewit
S
MI aa 0 regelmaat g
? door regelmaat]
a Tegen g de deur, ^ die nog g niet opengaat,
T-D3
6 M' lees ik je letters op P het wit glazuur g . [lees: glazuur] g
TD3 1 l o
7 M I I a als van mijn tanden 1 en oogappels
b xx xx : duur
II b
b
naamplaatje P 1 , arts, , notaris, ,p pedicuur
c van eenarts , notaris of[pedicuur] p
III d van [tanden en oogappels:]edicuur pedicuur
= M' I
M I I b, r.werd niet doorgehaald en moet in alen b-c worden meegelezen]
7 g
8 MI b zoals bij1 huizen, maar nu slaat
b andere
d notaris arts, , massa g e – maar nu slaat
d dan
8/9 Mr b [strofewit]
T-D3
626
T
P-D3
I I
I I,— I I

M I b de knip los door het touw waaraan j e trekt
9 p 1
T-D3
I o M I c de trap wordt zichtbaar en ik blik omhoog.
p g
c De mat
T-D3 I
I
I I MI c je staat gebukt g te kijken 1 wie er is
T-D3
c e
I 02. 2 M Id stro ewit
T-D3 I I
12 M I d alleen de treden tussen onsestrekt
g
e en alle
e En
TD3 I I
I MI d met boven naar je toe een flauwe boog,
3 je g,
TD3
I4 M I d bereiken jje
in hun ontsteltenis.
e of het een roltrap pis.
T-D3 I I
COMMENTAAR I zie80 4`Slazij 'Slagzij', noot I.
[8101 HALO
OVERLEVERING M' Typoscript, H-47.
T Criterium [6] (november/december 1948), p. 709.
P Proef D I , H-48.
D I Sneeuwwitje, p. 35.
MZ Kopij D 2, H-112.
D 2 Cryptogamen 4, p. 38.
M3 Kopij D3, H-122.
D3 Verzamelde gedichten, p. 741.
DATERING Vóór eind oktober 1948
94
LEESTEKST T
ONTWIKKELINGSGANG M I bevat de eerste strofe van ditedicht gp
intyposcript. In otlood breidde
Achterberg g het ggedicht uit met r. —6 S en, ^regels,
na een aantal opengelaten met
627

VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel M'
TD3
nog g eens zes regels. g Gezien de plaats p en de vorm van deze regels g s(drie disticha) d st a
is het vrijwel zeker dat zij in eerste instantie als sextet bedoeld waren M I I,
r.(9)-04)). Later schreef Achterberg gonderaan het blad alsnog gdrie
nieuwe
regels g M I II, ^ r. 02)–(4)), waardoor de regels g uit M I I van plaats p veranderden
(r.(9)-04)werden r. 7–I
I .
M I a zw inkt, b-e potlood
^ p
a [ontbreekt]
e Halo
I MI-D3 Gij brandt in mij uw eindeloosheid o .
1 mij p
2 MI a Focus van sferen diegeen omtrek halen
b
T-D3
M Ia ben ik hier over om u te bepalen
3 p
b [ 1;
T
P-D3
4 M I a liedmiddelpuntig p g tot een harde
a 0 stip.
b te midden van uw halo dezesti p.
T I I
P D 3 temidden I I
4/5 MI
T-D3
S
MI
T-D3
6 MI
T-D3
b (strofemit)
b de camera zegt onophoudlijk klip
b D [e] [
I I onophoudelijk I I
b Dat is mijn mijnhart en met miljoenen miljoene malen
millioenen
(7) MII b [
II d [druk ik u af in stenen en metalen], [= M I I b, (9)]
7 T-D3
( 8)MII b [ o ]
II d [letteren stichtend met/op mijn onderlip] ^ M I I b, (roil
8 T-D3 i 1 op I i •
628

(8/9) MI I b [strofewit]
8/9 T-D3
(9) MI I b druk ik u af in stenen en metalen
II d [Donkere kamer van de dood, uw spleet] p
= M I I bb, rr
9 T-D3
Io MI I bodsdiensten stichtend lmet mijn onderlipp
b letteren [ ] op } [ l
II d [laat alle lijnen toe die haar behoren ;] = M I I c, r
1 T I I
P-D3
Io II M I I b[strofe2vit]
II deen gstro
ewit
IoII T-D3 I
? door AP I b, r, ro onderlip;? voor letteren;? door op en met]
, p, p
I I MI I b Donkere kamer van de dood, uw spleet p
II dver eten g licht keert mijn 1 oge weer.]
T Vergeten g
P-D3 vergeten g
I I 12 m1 I been stro ewit
g
II dfstrofewit]
II I2 T-D3 I I
I2 MI I b fixeert tot beelden [breekt af
d En van hoe verder we hoe feller wordt de beet
g,
d H[oe] [ [verder weg
12 T I io
P-D3
(12/13) MI I b stro ewit
II d [geen strofewit]
12/13 I2I T-D3 I I
I
[? door 111 1 I b, r. (u) ; de reel werd omcirkeld
, g]
I 3 M I I c laat alle lijnen ) toe die haar behoren;
II d in 't broomzuur uwer wand de zilversporen p
I 3 T
P-D3
I 4 MI I c vergeten g licht dringt g in mijn ) oge weer.
d van een, die eenmaal met mij schaatsenreed.
I 4 T-D3
629
[? door dringt]
g

COMMENTAAR I Zie80 'Slagzij', noot I .
4
[811] INCLINATIE
OVERLEVERING MI Manuscript, p , H47.
T Criterium 6(november/december 1. 94s) 10.
^ p. 7
P Proef D I ^
H-48.
D I Sneeuwwitje, p . 34.
M 2 Kop p
D2 H-II2.
l ^
D2 Cr y to ^ amen 4, p. 37.
M3 Koi'D3 TII
p
22.
l ^
D3 Uer amelde ^ gedichten, ^ ^ p. p o. 74
DATERING Vóór eind oktober 1948
94
LEESTEKST T
INGREEP 14 maan < naam
VARIANTEN EN MI a zw inkt, b-eotlood
p
CORRECTIES P aedrukt b potlood
g ^p
Titel M Ia [ontbreekt]
e Inclinatie
T-D3
1 MI a Ik sta hier te vergaan, terwijl de wegen
g ^ l g
T-D3
z MI a voorbijschieten l [breekt af]
c voor mijn 1 voeten .
c aan [
d voor
d teen g4 [
T-D3 teen g
1°
mijn? door AP c r. 2 aan mijn voeten;? ^ door tegen, gen^ en o aan (tegen g lijkt J'kt enigs- gs
ins door voor te ijjn geschreven; het is dus mogelijk dat alleen aan en tegen als open
varianten moeten worden gelezenil
3 M Ib [xxxxx] punt p van het ontmoeten ? door van]
d tot het [
d voordat hetunt p van het ontmoeten
e vlak
T-D3
630

4
7
9
I0
MI
T
P-D3
MI
T
P-D3
MI
T
P-D3
MI
T
P-D3
MI
T-D3
14 MI
T
P
D'-D3
b voorbij mijn voeten schieten [breekt af]
l l
c nog in mijn lichaam zwaarte heeft gekregen
g 1 g g
c helling [
c [helling]
? door MI c r.hellin helling en zwaarte; in ^ M I is vanaf r. fase f c de grondlaag] g g
c Maar hier alleen kan ik uroeten
g
e Doch [
c Ik zie u klimmen teen wolken aan
g
c En onderwijl wentelt de aarde blind [? door blind]
1
c en
En
en
c [strofewit?]
[strofewit]
c achter de maan en alle sterren grint g
sterre ggrint.
a I sterren grint. g
b al het
COMMENTAAR I Zie[804]Sla zi ' noot 1.
4 g >>
812EAN GIONO
J
OVERLEVERING M I Manuscript, p ^ 11-45 .
631
T Ad interim november I 8 . 8 .
S 94^p 35
D I Hoonte, p. 71.
^ p7
P I Eersteroef D 2 , H-88.
p ^
P2 Tweederoef D 2 , H-8 .
p ^ 9
D 2 Cr to amen III, p. 2 .
y ^ ^ p 39
M 2 Kopij D3 H I 22.
p l ^
D3 Ue amelde edichten p. o.
^ ^ ^ p 7 3
I°
•
1°

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI
I
T-D3
MI
T-D3
i MI
3
T-DI
PI-D3
MI
T-D3
4 MI
T-D3
4/5 M'-D3
5 MI-D3
6 MI-D3
Vóór november 1948 94
T
M I a-d otlood
p
a [ontbreekt]
b Jean Giono
I I
aa Als ik aan Jean Giono denk houdt het leven
b in lees krijgt
lg
d
aa een oogwenk ^ stand in mij, 1^ vol vissen
b
d
opnieuw p een plaats P
stille [vissen]
snelle
een nieuwe
a schiet het lichaam, ik hoef niet te beslissen
b staat[?]
d schiet
I
maar word aan de rivieren meegegeven
[strofewit]
Regen g en zonneschijn zijn grote g zeven
waar ik doorheen val en de waterlissen
7 M I a die mi'1
a snijder4 1 hun zoete zwaarden o
a slijpen lp
b [z door de vliezen
b sli' lpen
[hun zoete] messen aan de vliezen
TD 3
8 MI a 0
b waarmee ik in de hoogte word geheven.
g g
TD 3 I I
8/9 M' stro ewit?
9
TD 3stro ewit
632

9
T-D3
a En j6 snelle[?) zalmenlijden gJ
b langs 1mijn rugg
c Gekrulde zalmen spelen P voor [mijn] 1 oogg o : spoelen]
d De vette krullen [
d [De] [zalmen] staanekruld gtegen mijn J rugg
1 MI Ik ben derondelin van deze streek :
g g
T-D3
II M I -D3 Languedoc, een eendekooi, die bleek
g
11/12 M I -D3 [strofewit]
I2 M Ia maanlicht bewaart o
c onder de lange[?] g boog[?] g
d reuzen brug
T D3 I I ronde
I M I a van lover urenlang o
3 g
c tot aan de zee
T-D3
I 4 MI a o
c en alle apen p klimmen met ons mee.
TD I En
PI-D3 I I dieren lopen p I I
COMMENTAAR I De datering g van dit ggedicht en 81 3`Leliën' is gebaseerd g op P de ppublicatie
in
Ad interim. Over de inzending zijn geen g gegevens gg bekend. Na de verschijning l g
van de aflevering g schreef redacteur Jaap pRomijn 1 aan Achterberg: g `Vooral
GIONO in het Novembernummer wasrachti p g .' Brief I 5 november 94 I 8. Zie
verder2.. 3 37•
2 In I 937 las Achterberg g Le chant du monde I 934 van can Giono(1895-197o),
in de vertaling g van Siegfried g E. van Praag g (Het lied van de wereld. Amsterdam
(Wereldbibliotheek),1937). 937 Zie Biografie, p. . 2 2 S -2 2 8.
3 M I isere g roduceerd p in Achterber g kroniek 10.2 (1991), tussen p 3 6 en P 37.
81 LELIEN
3
OVERLEVERING M I Manuscript, p ^ HH-45.
T Ad interim S november I 94„p3 8 . 86.
M2 Typoscript D I > collectie D.-E. Baestaens, > H-46.
633
MI
DI Hoonte, p. o.
^ p 7
P I Eersteroef D 2, H- 88.
P ^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^

D 2 Cr to y amen ^ HI, ^ p. p 2 38.
M3 Kopij p D3 H 1 22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 7702.
DATERING Vóór november 1948
94
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a anilinepotlood, b-c potlood
p ^ p
CORRECTIES
Titel M Ia [ontbreekt]
b Lelieen
b Leliën
T-D3 I
I
I MI-D3eu dvoorvallen drijven als lijken boven.
g drijven l
2 MI a Ik staar deracht in van mijn eigen [breekt af]
g l g
b kwaad
T-D3
3 MI
T
M2-D3
4 M'-D3
4/5 MI-D3
5
Ao
T-D 3
6 MI
T-D3
7 MI
634
T-D3
[Vanaf Ai', r. 3is lase b de grondlaag g ^van het gedicht] g
b Dat dit hier altijd nog bestaat
b Hoe is het mooglijk, dat dit nog bestaat
c [Hoe is het mooglijk, dat dit nog bestaat]
I I mogelijk , I I
en als een vegetatie ligt te stoven
g
stro ewit
b Het is Gode zij dank uit mij verschoven
c in zon die uit mijn 1 leven is verschoven
c zenith
zenith
b naar dezelek p waar het o
c en niet meer ondergaat g
c die meer en meer vergaat g
c [en] langzaam g ondergaat. g
b leliën van bederf, lachendelaat
g
Leliën
[?? door de regels]
? door de reel g]
? door zon]
? door zenith en leven

8 MI -D3 waarin het leven niet meer kaneloven.
g
8/9 MI -D3 stro ewit
9
9 MI b Over de stenen ballustrade leunend [? door ballustrade]
b ] [bal] [ustrade] [
T-D 3
I0
II
11/12 M I een stro ewit
g
T D3[strgfewit]
gaan
mijn mi gedachten naar een oud weleer
I I;
ben ik een kind dat hongerde g en dorstte
c het voor iedre daadereed g
iedere
I zMI ab en dat niet wist wat het spelend vermorste
p
c misdeed
T-D3
1 3MI-D3 zich om geen god of ander goed bekreunend,
3 g g g
b maar was op pl zijn terrein meester en heer
co zijnt
p l errein] eigen g [meester en heer]
c eigen g [terrein]
c meester op p zijn l terrein en eigen g heer
1 I.
COMMENTAAR I M I vertoont overeenkomstenp p iersoort en schrijfstof van de eerste aan-
zet met het manuscript p van 8 8 3 'Röntgen'. g Er zijn zijnverder geen g aanwijzingen l g
dat deedichten g in dezelfde periode p zijn zij geschreven.
Zie 812 'Jean Giono', noot I.
3 M' isere g produceerd in Achterbei ^ kroniek io.z I 99 I ^tussen p. 3 6 en p. p 37.
[8141
MI
T-D3
M'
T-D3
14 MI
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
63S
T-D3
ROBOT
T Ad interim 6januari 1 1 949 949), , p. p i 7–1.
8
Vóór eind december 1 948
94
T
I Ditedicht g heeft Achterberg, g, met 81 S `Kinder, g raf' eind , december
1 948 94 aan Ad interim gestuurd. g In januari 949 I heeft Achterberg g bij l Jaap P Romijn 1

81KINDERGRAF
S
geïnformeerd g wanneer de gedichten g zouden verschijnen, 1 ^want op p 27 71januari
I 949 schreef Bert Voeten aan hem: `Wat je vraag g aan hem, ^ over de zending gvan
December, betreft: dieedichten g staan in het Januari-nummer, ^dat Zaterdagg
uitkomt.' Zie verder 3 2, 37 , .
2 Begin g I 949 heeft Achterberg g dit gedicht g en [798] 79 `Robot' samengevoegd tot
ééngedicht, g ^ 82I `Robot' (zie verder het apparaat pp aldaar). aar
3 Brenninkmeyer Y (r. 26) was vroeger g een gebruikelijke g 1 benamingg voor de kledin
gzaak C. & A. Brenninkmeyer, Y^later algemeen g kortweg gC&A geheten. g
OVERLEVERING M' Manuscript, H
p ^ H-45.
T Ad interim 6' anuari I p. I .
1 949 ^ p 9
M 2 Typoscript D I collectie D.-E. Baestaens, H-46.
> >
DI Hoonte, ^ p7 p. 76.
P I Eersteroef p D Z H-88.
^
P 2 Tweederoef p D Z H-89.
^
D 2 Cr y to ^amen rrr ^ p. p 44 2 .
M3 Kopij D3 H-122.
^
D3 Ue ^amelde ggedichten, ^ p. p 708. 7
DATERING Vóór eind december 1948
94
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a-botlood
p
CORRECTIES
Titel M' a [ontbreekt]
T-D3
b Kindergraf
1 I
I M' a Hier ligt en wacht het kleine kinderhart
b [ ] het grafje met de zoden glad.
3
636
T I I, I
M Z-D 3
I l° i
MI a een meter aarde omj gelik
te maken
b ]weer zoek [ l
b I [gelijk] [ l
T 1
M2-D3 I,

4 MI a wat voor een ogenblik g verheffing g had
aevonden g
b [verheffing]
T-D3
S
a teen een moederarm o
g
b niet meer dan dat.
[Vanaf M I r. 6 is fase b derondlag van het gedicht]
g g ^
6 MI b en beide armen lans het lichaam slaken
g
b die
b En
T-D3
Io M Ivoor doodkist, likkoets en gemeentegrond
^1 g ^
T-D3
11/12 M I-Teen stro g ewit
M 2-D3 [strofewit]
? door evonden en verheffing]
g
12 ml T-D3
hoe alles om mij heen gvoldoening kreeg. g ? door voldoening] g
12/13 MI [geen ^ stro ewit
T[Strofewit]
M 2-D3een stro g ewit
COMMENTAAR I Zie [814] Robot' noot I.
4
816 HOORNIK
OVERLEVERING MI
T
637
MI
T-D3
2 In Achterberg-Uitgevers, dl. 2 . 1 78 worden r. 7-8 van dit gedicht in verband
> p 7 7 g
gebracht ebracht met een brief van A. Marja, 1^die naar aanleiding gvan het overlijden overlijde van
g zoontje schreef: `Nu schrijnt alles natuurlijk, Je ziet de wieg en de
zoontje schrijnt natuurlijk. g
kleertjes en de kinderwagen, g ^1je beseft dat al die zorg g en moeite voor niets is
ggeweest, ^ maar dat ^gaat voorbij.' ^ (Brief, ^ Saugustus g I 947•
3 MI isere g produceerd in Achterbei ^kroniek io.z(1 99 1),tussen p. 6 en p. p 37•
MZ
DT
PI
P2
Manuscript, HH-45
-
p s
Uri ^ j Nederland S februari I1949,
p . 7.
Typoscript D I ^collectie
D.-E. Baestaens, H-46.
Hoonte,
Eerste Eersteproe roef D 2, H-88.
P D 2, ^ H-89.

D2 Cryptogamen III, p. 243.
M3 Kopij D 3, H-i22.
D3 Verzamelde gedichten, p. 707.
DATERING Vóór 23 december i 8
3 94
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a-botlood
p
CORRECTIES
Titel MI a [ontbreekt]
b Hoornik
T-D3
3
4
5
MI
T-D3
MI
T-D3
MI
T
Mz-D3
glijen li de tramrails in een open p ggat
a Op iedere straathoek kan het zich bewegen
p g
b elke [
enoten hebben als een grote pad
p g P
6 MI of heeft hetlotselin getal gekregen
p gg g g
TD3
7 M Ia laarzen marcheren op hem p aan, zodat
b rijen 1
TD3 I I
Io M Ia Hi Hij kijkt 1 verstrooid hoe al die boeken heten
b en leest [d]e
T-D3
I I mi a onderwijl al maar denkend: ? waar behoor ik?
T-D3
beinz end: wereld, }
1z M' a 0 opslaan p
a 0 weg g wil gaan g
b Als hij hij zijn hoofd weer opheft p om te gaan g
T
Mz-D3
638

I 3 MI a ziet hij zijn eigen g ogen g die het weten
b kijkt [hij] l in ogen g [die het] antwoord [weten]
T I I, I I
M 2-D3I 0
I MI a en valt zijn blik op Ex Tenebris
4 zijn p
b daarbinnen staat: Ex Tenebris, Ed. Hoornik
T daar binnen
M 2-D3 daarbinnen I I
COMMENTAAR I 0 Op z december 3 I 8 94 schreef Ed. Hoornik aan Bert Bakker: `Achterbei 'Achterberg
antwoordde op P Ex Tenebris met een sonnet, ^dat hierbij hierbijgaat
en waarmee ik wel
blij ben, ^ al is het niet helemaal ggeinspireerd.' P Het met de brief meegestuurde g
manuscript p of typoscript p is mij 1 niet bekend. en De bundel un Ex tenebris '-Gravenha- s raven
ge ^94 1948) was kort vóór de brief van Hoornik verschenen. Op p71 27 januari I1949
schreef Bert Voeten aan Achterberg: g} `'e vers op Eddy Y verschijnt volgende
verschijnt g
week bij mijn } bespreking p g in Vrij l Nederland.' De door Voeten genoemde genoem
be-
s pg- rekin is `In het Niemandsland van de spiegel. Bi' Ed. Hoorniks Hiks nieuwe euwe bun
Bij
del Ex Tenebris.' Zie verderz.. 3 37.
2 M' is gereproduceerd in Achterberg-Hoornik, 2 en in Achterbei kroniek i o. z
(1991),tussen p. 336 en p. p 37.
81 SPEL
7
OVERLEVERING M I Manuscript, H-47.
T Ad interim 6 (februari i 94 9), p. 56.
P Proef D I , H-48.
D I Sneeuwwitje, p. 38.
M 2 Kopij D 2, H-r z i.
D 2 Cryptogamen ¢, p. 41.
M3 Kopij D3, H-izz.
D3 Verzamelde gedichten, p. 744.
DATERING Vóór eind januari 1949
LEESTEKST T
ONTWIKKELINGSGANG Het octaaf g
edicht is in verschillende stadia van tot standgekomen, dit- hieron
der aangegeven als M' I . Eerst schreef Achterberg gin anilinepotlood P een
aanzet voor de eerste strofe M I I r. 1-3). 3 Deze aanzet haalde hij door en
schreef eronder een nieuwe versie M I II r. I– 4.
Vervolgens noteerde Achterbei
gtwee onvolledige g reels g van de tweede strofe haalde ook deze door en
639

hernam ze vrijwel meteen M I III IV r. ^ 5-6). S In een afwijkende l de ductus her- er
schreef hij r. 77-8 M I IV/V) en noteerde tenslotte, onafgebroken, ^ g onder d aan a
het blad het sextet.
VARIANTEN EN MI a-b anilinepotlood, c- potlood
p ^ gp
CORRECTIES
Titel M I a [ontbreekt]
g Spel p
TD3 I I
I MI I a Nu zijtge
b Gij 11 zijt niet langer g ind.
II
T-D3
c Gij zijt niet langer g individueel
2 MI I a Ik weet niet of ik u nog weet of niet
g
II c Een aantal stoffen dat tesamenhing,
T I I tesamenhing
P D3 I I tesamenhing
? na M I I, r. 2; regel tussen geplaatst]
3 M I I b tenzij het ik in mijn partikelen [? na de regel] ^
c uw[?] [? door uw [6]
c uw
II
T-D3
c zodanig, het gleven
u beving
MI I, r. 1-3 werden (fase c) te amen doorgehaald]
3 ^ g
M I II c en gij kon zeggen: ik ben dit geheel
4 g l gg g
TD3
4/5 111' III d stro ewit
T-D3 I I
? door M I II, r. 1-4]
5 MI III d Zette zich om o uw keel
IV e verviel weer in zijn oude evenveel
T-D3
6 MI III d kon u niet meer bereiken [breekt af
e van overal hetzelfde dode ding
f ronde
T-D3
640
M I IVgf Alleen het feit dat ik het hier bezing
f dit
V f Alleen het feit dat ik ze samenzing
T D 3 Het feit alleen I I
[? door de reels

8 M' IV oet mij f doet verschillen
i'1 van uw bekkeneel ? door bekkeneel]
V f maakt u nog voor g een vers lang gp personeel.
f weer
T-D3
8/9 MI-D3
9 MI
T-D3
II M'
T-D3
[Vanaf 11/1', r. is 9fase de grondlaag g van g het gedicht] g
[Strofewit]
Misschien sta ik al vol van de bacil
10 M I -D3 die u doet woekeren door alles heen
I2
MI
T-D3
MI
T-D3
13 Mi
T-D 3
14 MI-D3
COMMENTAAR
en kan mijn 1 stem alleen nog gklinker zijn zij
I
f geen
stro ewit
g stro ewit
818 VERDEMEN
alsof er knikkers rollen door mijn ziel
1
waarmee ik met u in het spel p verdwijn
spel p zonder speler p in de zonneschijn. zonneschijn
gedicht Dit'
heeft Achterberg, g^ met 818 `Verdemen' en 81 9`Asbelt'
aan Bert Voetenestuurd g ter publicatie p in Ad interim. Op p 27 71januari I 949 be-
dankte Voeten voor deedichten g , waarvan hij 1 `vooral "S p el" zeer geslaa gd'
vond. Zie verder 3 2. 37 . .
2 Ditedicht g is vertaald in het Roemeens door A. Covaci.
OVERLEVERING MI Manuscript, pHH-45 , -
T Ad interim 6 (februari 1 949), 949 ^ p . 5 7•
, ^ 4
641
M 2 Typoscript D I collectie D.-E. Baestaens, H- 6.
DI Hoonte,
P I Eersteroef p D 2 H-88.
^
P 2 Tweederoef p D 2 H-89.
^
D 2 Cr to amen Hi, p. 2.42.
y ^ ^ p
M3 Kop D3 H-122.
p l ^
D3 Ue amelde gedichten, p. 06.
^ ^ ^ p 7

DATERING Vóór eind januari 1949 I
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a-botlood
p
CORRECTIES
Titel M Ia [ontbreekt]
b [xxx]
b Verdemen
T-D3
I M' Er staat Verdemen a d spoorlijn p00 li ln
van
T aane d
M2-D3
I
0
2 MI Arnhem naar. U komende o ende & Zonen
T Itrech komende tomende & Zonen.
M2-D3 I i – 1 1
3 M I -D3 Ik kan het u gemakkelijk g 1 aantonen: a
4 M1 a 't Is buiten het station op pEde
an.
b de linkerkant, mi j n . 2 linkerhand
b uw
b buiten de kap de kant pop Ede an. a.
b tegen g een e geve gevelan.
b links van de lijn,
b links bovenaan
T
M2-D3 I 10
4/5
5
M I -D3 stro ewit
M I -D 3 Ik weet van deze man niets ander
dan
M' dat hij Verdemen heet en hij heeft Zonen o
T I
I;
M2-D3 I 10
7 M I a En dat hij a d
b en
spoorlijn p l is gaan g wonen e
T
M2-D3
I I aan de
8 MI a waar ieder zich van vergewissen kan
b overtien ug
TD3 I I.
8/9 MI-D3 stro ewit
9
642
f? door de regel]

MI-D3
MI-D3
MI
TD3
I I 12 M I -D3 stro ewit
Ik zou hem voor de aardigheid misschien
g
eens op P kunnen gaan g zoeken in zijn zij huis
en keureni?] wat[?) hij[?) 1 met het leven doet.
bkijken 1wat
hij hijin
[ ]
12 AP a Verdomme ik moet Verdemen
a als [ik] [Verdemen] niet ontmoet
T
M2-D3
10 1
133
M'
T-D3
I 1 , 1 I
i
Het is vanuit de trein eenas of i o
p
I I van uit I I tien.
I MI-D3 Natuurlijk zit er ergens een abuis.
4 Natuurlijk g
COMMENTAAR I Zie 81 7 'Spa' P noot I. Bert Voeten beschouwde dit gedicht g `meer als een
" "grap ra in oëticis" P 'i' X11 ook vermoedelijk' 1, zoals hij hij aan Achterberg gschreef.
2 MI isere g produceerd in Achterber gkroniek io.z(1991),tussen p. 366 en p. p 37.
[819]
9
OVERLEVERING M I Manuscript, H-47.
T Ad interim 6 (februari 1949), p. 58.
P Proef D I , H-48.
D I Sneeuwwitje, p. 37.
M 2 Kopij D 2, H-r r z.
D 2 Cryptogamen 4, p. 40.
M3 Kopij D3, H-izz.
D3 TlerZameldegedichten, p. 743.
DATERING Vóór eind januari januari 1949 i
LEESTEKST MI e
INGREEP I ik loop, ik ik loop,
P^ p,
VARIANTEN EN MI a zw inkt, b-eotlood
p
CORRECTIES
Titel MI a [ontbreekt]
e Asbelt
T-D3
643
1
I

aI MI
Dingen die l> buiten zijn, onder de wind, >
ab weggeworpen zijn, zijn ond e rde
wind ,
c
in [wind,
Y
te oud
T-D3
2 MI
3 MI
4
4/5
S
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
8 MI
T-D3
10 MI
T-D 3
11 /12 MI
T-D3
T-D3
COMMENTAAR
aa hebben van u [breekt af
0 1 ingenomen
g
c en weer [hebben van u] de laatste weet
c een
d voor een bestemming, u compleet.
Y g, p
c [strofewit]
c Een oude emmer, rommel, scherven, grint,
d hout k]
[lees: wind]
? door ingenomen]
g
? met een invoe g in gsteken tussen M I d, ^ r. 2 een en bestemming;? g^ vervolgens geschrapt] eschra t
Het is omdatji nu hetzelfde heet.
g
c want watj gelik
wordt kent elkander blind
d Het eind laat ieder lichaam even koud.
6 MI c alles waartoe het leven zich versleet
d [ ,
T-D3
[Vanaf M I , is ase d de rondlas van het gedicht]
1 7 grondlaag g
7 MI-T koolstronken, fietsband en een stuk vloerkleed
P-D3
644
een hond licht er z'noot p een kat miauwt.
I I zijn 1
d van as, amoniak en peterselie.
, p
d am[moniak]
d [geen strofewit]
e stro ewit
[? na de regel]
f? geschrapt]
I Zie[817]'Spa', 7 p , noot I. Bert Voeten vond dit gedicht g `het sterkst in de terzi- 1
nen'.

820 ELCKERLYC
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
P Proef D I ^H-48.
D I Sneeuwwit J^ e Pp.
28.
M I Koi'D2H-II2.
p l ^
D 2 Cr .^ to gamen
4, P p. 3o.
M 2 Kopij p D3 H I22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ P p. 733.
Vóór eind januari 1949
P
821 ROBOT
M I aedrukt bpotlood (in de hand van D. Wolthers
g , p
7 Maart. > Maart. M I a > m[aart.] M I b-D3
8 Helsinki > Helsinki M I a > Brindisi M' b-D3
I De datering g van dit gedicht g is gebaseerd g op p de Ppublicatiegeschiedenis g van
Sneeuwwitje. Sneeuwwitje. Op p 24 41januari i 949 stuurde Achterberg g de kopij p l voor de bundel aan
uitgeverij g 1 Querido. Zie 35 .I.
OVERLEVERING D' Hoopte, p. 67-69.
P I Eerste proef D 2, H-88.
P 2 Tweede proef D 2, 1/-89.
D Z Cryptogamen HI, p. 235-237.
DATERING Begin g 1949 i
LEESTEKST DI
M Kopij D3, H-122.
D3 Verzamelde gedichten, p. 699-701.
ONTWIKKELINGSGANG Hetedicht g `Robot' dat in Hoonte is opgenomen, pg ^ is een samenvoeging g g van twee
gedichten g die onder dezelfde titel werden gepubliceerd g P in Podium (zie [798]
`Robot' en Ad interim (zie[814] `Robot'). In het apparaat pp worden de verschillen
ten opzichte P van de twee eerdere gedichten g voor de overzichtelijkheid overzichtelijkheid gno
-
maals weergegeven.
645

VARIANTEN EN
CORRECTIES
3 kop < knop [798], 3
io stilte, < stilte [798], zo
I 5 staande, friese klok < staande Friese klok, [Bzg], r
22 drinkend < drinkend, [8z¢], 8
z8 Van < van [847, 14
36/37 [rtrofewitJ < [geen strofewit] [81-¢], 22/23
37 vulcanfibre < vulcan-fibre [8r¢7, 23
4 1 de < De [81-¢], 27
46/47 [strofewit] < [geen strofewit] [8r¢J, 32/33
fo/fr [strofewit] < [geen strofewit] (8i¢J, 36/ 37
5 5 Kom < Ga [Brg], qz
56 mij < me [NJ, 42
5 8 nevelvlek –. < nevelvlek – [NJ, 44
6o voetstap wordt zachter < stappen worden zacht [81¢], 46
COMMENTAAR I De datering g van dit gedicht g is gebaseerd g op p depublicatiegeschiedenis van
Hoonte(zie.I 34 . Uit het feit dat Achterberg g [814] 4`Robot'
eind december
1948 94 aan Ad interim heeft ggestuurd (zie aldaar, noot I kan worden afgeleid g dat
hij l de gedichten g op p zijn J vroegst g in januari januari i 949 heeft samengevoegd.
2 Literatuur over hetedicht: g
Kusters, W, "`Mens" en "Robot".'
$22 DRONKEN NACHTLIEDJE
J
OVERLEVERING D' Hoonte, p. 5 6.
^ p S
DATERING Begin i
g 949
LEESTEKST DI
P l Eersteroef D 2,
p H- 88.
^
Pa Tweederoef p D 2, ^ H-8 9.
D 2 Cr to y amen Hi, p. 2 i 9.
^ ^ p 9
M 2 Kopij D3 H I22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 6 8.
^ g ^ p S
ONTWIKKELINGSGANG Hetedicht g `Dronken nachtliedje' l dat in Hoonte is opgenomen, pgenomen een samen-
voeging g g van I 33 `Dronken nachtliedje' en i 34 `Door een chauffeur omver gere-
den'. In het apparaat pp worden de verschillen ten opzichte p van de twee eerdere
gedichten voor de overzichtelijkheid J nogmaals g weergegeven.
646

VARIANTEN EN
CORRECTIES
5 en daar en daar; < en daar, en daar, r33],
1
I o dan < dan r33 Jo
1 huis! < huis. I33 Jo
12 voor hij 1 zijn 1 woning g < voordat de dood hem [134], 2
I 3 uitgegleden, < uitgegleden: uit e leden: r343
16 vol stond van jenever: 1 < dood was sprekende: p [134],6
18a terug g naar g De Twee Leeuwen. <
heb den tijd 1 voor duizend eeuwen. [134],8
COMMENTAAR ^ I De datering g van dit gedicht g is gebaseerd g op p de publicatiegeschiedenis p g van
Hoonte. Zie.I. 34
[8231
3
OVERLEVERING M I Manuscript, H-49.
T Ad interim 6 (oktober 1 949), p. z68.
M 2 Typoscript, kopij D I , H-5o.
P Proef D I , H-Si.
D I Mascotte, p. 1z.
M3 Kopij D z, H-r i z.
D Z Cryptogamen 4, p. 52.
M4 Kopij D3, H-i22.
D3 TlerZamelde gedichten, p. 753.
DATERING V66r oktober 1949
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a-eotlood
p
CORRECTIES
Titel MI
I
T-D3
2 MI
647
T-D3
MI
T-D3
a [ontbreekt]
c Gobelin
a Of ze vanuit een blauwgordijn begonnen
g l g
b
a zongen die morgen vogels voor het raam.
g g g

3
MI
T-D3
b Tapijt o in een Middeleeuw gesponnen
p 1 gp
d diep middeleeuw
p
e ,
4 MI b nam weer natuur en de g xxxxxx te aan.
? door g xxxxxx te
beboorte g
c wereldwording
T-D3
4/5 MI -D3
[strofewit]
5 MI b maar heel het uur is door de hand bedwongen,
b [ ] ligt [
d [ ]lag [
T-D 3 Maar I i
6 MI b die het in zijn patronen stil deed staan.
b [ ]doet} [ ]
b [ ] [deed] be[staan.]
c [ ]deed vergaan.
c [ ]strak liet staan.
c [ ]liet be[staan.]
T-D3 I deed I I
7 MI b Tijdeloos klaterden de waterbronnen;
c [ ] [klater]en [
d [ ] [klater]d[en] [ ]
T-D 3 I I
8 M I b hetzelfde weefsel maakte zon en maan.
c kweekte het licht een doodstil filigraan.
g
T-D 3
8/9 MI -D 3 stro ewit
9
M I b Zo is mij uwe tegenwoordigheid .
9 1
d
T-D3
Io M Ic Op het stramien van wat niet wederkeert
P
d o[p] [ ]
T-D 3 I I
I I M Ic weven de feiten onzer liefde voort
e ,
T-D3 I I
I.2. M Ic alsof het een bij 't andere behoort
d omdat
e ,
T-D 3
648
? door doet en deed]
. door te genwoordi gheid
?eschra g t

I13 MI
T-D3
c zoals het in de boeken wordt geleerd g
I MI c over de wet der gelijktijdigheid.
4 g l l g
e simultaniëteit.
[simultani][teit.]
[simultani]ë[teit.]
T I I
M2-D3 I Isimultaniteit.
? in fase d door M I, rr–r •? vervolgens (fase e) geschrapt]
^ 4^ g
COMMENTAAR I De datering g van dit ggedicht, ^ [824] 4 `Pand' en [825] S 'Huiszoeking' g is ggebaseerd
o p de ppublicatie in Ad interim. Op p september 9 p en 4 oktober I 949 stuurde Ach-
terber geen onbekend aantal gedichten g aan Jaap pRomijn. 1 Waarschijnlijk 11 hebben
tot deze zendingen g de gedichten g voor Ad interim behoord, ^ mogelijk g l ook de
ggedichten die in De ^gids zouden worden gp gepubliceerd (zie 826 `Parhelium'
noot. 3 Zie verder 3
6.2.1.
PAND
OVERLEVERING M I Manuscript, H-49.
T Ad interim 6 (oktober i 949), p. 269.
M Z Typoscript, kopij D', H-5o.
P Proef D I , H-Si.
D I Mascotte, p. 13.
M3 Kopij D z, H-rzz.
D 2 Cryptogamen ¢, p. 53.
M4 Kopij D3, H-122.
D3 TlerZamelde gedichten, p. 754.
DATERING VOOr oktober 1949
LEESTEKST T
INGREEP 13 maar. < maar,
VARIANTEN EN MI a-e otlood
P
CORRECTIES P a edrukt b potlood
g ^ p
Titel MI a [ontbreekt]
d Print f? na Print]
e Pand
T-D3
649

I
M I I
II
T-D3
a Gij[?] 1 hoeft alleen maar terug g te k[?]
b Gij Gij hoeft alleen maar bij me terug gte
keren.
b m i'1 2 MI I
II
T-D3
a Alles is zoebleven g om mij lheen
b Alles is zoebleven g in de buurt:
MII 1 r. 1-2 werden (fase b) tezamen ^ doorgehaald]
3 M I b de woning wonin o d hoek no nog niet verhuurd
T D 3 I ode P
4
4/5
5
MI
T-M2
P
DI-D3
MI-D3
M'
T-M2
P
DI-D3
b de straatlantaren is dezelfde scheve
a
b
IStrofewit]
c hetzelfde woord op de schuttinggeschreven
P gg
a
b [ ];
6 M' c verwachting gdie o ommuurt, ^ [??? door de regel]
e
deeest g met glas g [ommuurt];
T-D3
glans
7 MI
T-D3
8 M'
8/9
9
I0
650
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
c het rijden van de tram dat duurt en duurt;
1
c de xxxx commissie nog gniet opgeheven Pg
e En de [commissie]s
e I met dezelfde heren
e nog g niet opgeheven pg
e De vuilniswagen g op Pggezette
keren.
de
d stro ewit
d Ik doe een boodschap in het vol besef,
p
d dat ik u bi' bij mijn 1terugkomst g weer aantref
e straks weer in hetand p
1,
? door xxxx commissie

12/13 M'
I 3
14
MI
T-D3
T-D3
MI
T-D 3
MI
T-D3
COMMENTAAR
d [strofewit]
een stro ewit
g]
I I M' d om met u uit teaan over een uur
g
e samen
T-D3
I2 MI d de stad in en te zitten bij Verschuur.
d en in de stad te eten
T-D3
e [en in de stad te eten]
d stro ewit
82 HUISZOEKING
5
d De schouwburg is laat uit wij lopen maar.
g , wij p
e W i'[
d Iedereen slaat ik houd de sleutel klaar.
p
e
? door de reels g]
I In M I I r. I zijn Gij en keren moeilijk te onderscheiden doordat het potlood p
sterk vervaagd g is.
2 M I is op P dezelfde papiersoort Pp geschreven g als [901] 9 Nachtpauwoog' en 95 o
`Telex'. Er zijn verder geen g aanwijzingen l g dat de gedichten g in dezelfde periode P
zijn lggeschreven.
3 Zie [823] 3 Gobelin' noot I.
OVERLEVERING M I Manuscript, H-49.
T Ad interim 6 (oktober 1 949), p. 270.
M 2 Typoscript, kopij D I , H-5o.
P Proef D', H-Si.
D T Mascotte, p. i8.
M3 Kopij D z, H-z r 2.
D 2 Cryptogamen 4, p. 58.
M4 Kopij D3, H-izz.
D3 Verzamelde gedichten, p. 759.
DATERING Vóór oktober 1949
LEESTEKST T
651

VARIANTEN EN MI a-Cotlood p
CORRECTIES M2 a typemachine
Yp
Titel M' a [ontbreekt]
b Huiszoeking
TD3
3
M Ia alleen maar voorzover zij open zij p gaan, g
a opengaan,
TD3 I I
7 MI a dat ik de zolder zie, de kelder en het raam
c ladder
T
M2-D3
8 MI
T-D3
a waardoorij kon g ) ontkomen naar de stegen. g
cwaar lan gs
M Ia Niet lang geleden zijt ge hier geweest ? door geweest]
9 gg zijt g g g
a hebt vertoeft
a vertoef d
a verwijld.
T-D3 I I
Io M' aa Ik merk het aan de mensen . Op mijn l vraagg
b Maakgewag.
T
M 2 a
a • maak [gewag.] g g
P-D3
I I M I
T-D3
aaaan gzij
naar zij binnen om te informeren.
b Zijlg 133 MI a is me een raadsel o
b als het eindelijk g, mag,
c is iedereen [een raadsel als [het]] magd
T-D3 het I I
I 4 MI b hou ik huiszoeking g [breekt all
c vind ik dan ookeen g s p} i'1 meer doorgevijld. g )
c tralie ? door tralie en spijl] pl
c [vind ik] [geen] g enkele [tralie] door g evijld. 1
TD3 I I
COMMENTAAR I Zie [82 3] `Gobelin' noot i.
3
65z

8z6 PARHELIUM
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel M1
T-D I
M3
DZ-D3
I MI-D3
2 MI
T-D3
3 MI
4
T-D3
M'-D3
4/5 MI-D3
5 MI
T-D3
6 MI
653
T-D3
MI Manuscript, H-49.
T De gids 113.1 (januari 195o), p. z8.
M z Typoscript, kopij D T , H-5o.
P Proef D', H-Si.
D' Mascotte, p. 34.
M3 Kopij D z, H-ii2.
D 2 Cryptogamen 4, p. 74.
M4 Kopij D3, H-i2z.
D3 Verzamelde gedichten, p. 775.
Vóór 10 oktober 1949
T
M' a zw inkt, ^ b-d ppotlood, ^ e anilinepotlood, p ^ f potlood p oo
M3 a g edrukt , bpotlood p (in de hand van D. Wolthers
a ontbreekt
d Morgenstond g
f Parhelium
a
b Identiteit
Deouden g morgen g waast tot werklijkheid.
werklijkheid
Hier voor mijn voeten ben ik afgebeeld,
1
d sta
a zoo dun van leven, dat het weinig scheelt
g
b zo
of ik kan nog verwisselen en tijd
g l
IStrofewit]
a uitschakelen [breekt af]
b voordat ik weer verslijt 1
f
a oebleven o
g
b 0 deelt
c aan deze schaduw, die mij mede deelt

7
8
MI
T-D 3
MT
T-D3
8/9 MI-D3 [strofewit]
I2 M I'
T-D3
12/1 3 MI
3
I 3 MI
b speelt
c aan heel de wereld tot ik ben ver s peei
d
f
c tussen de mensen en mijzelve l kwijt kwij
• [tussen de andre [mensen en [mij] 1 [kwijt]. l
d naar alle kantenen mi' zelve l [kwijt.] 1
e [naar alle kanten en mijzelve 1 kwijt.] l
? door M I c, r. N tussen en ? na de regel; vervolgens (fase d) plaatste Achterberg tussen
de andre mensen tussen en schrapte hij het ? na de regel. Vanaf M I ^ g ^ r. 9isfase
d de
grondlaag rondlag van het gedicht] g
M I -D 3 9 Ogenblik g van de dag, g^ het licht
waarop
10 M I -D I nog g dubbelzijdig l g en doorzichtig g is is,
M3 a
b nog ingetogen gg en voorzichtig is is,
D2-D3
II M I -D3 zodat het lot aarzelt om in teaan g
11 /12 MI d [geen strofewit]
e stro ewit
f [geen strofewit]
T-D3
T-D3
T-D3
14 AP
6S4
T-D I
M3
D2-D3
d in het bekende beenderenewricht;
g
f bi' l
d [strofewit?
f [strofewit]
beenderengewricht;
g
d om weer het hart vanouds te laten slaan
f [vanouds] [het hart] [
d en 't hoofd te latenissen wat het is ...
g
fI weer het [hoofd] doen
a
b

COMMENTAAR I De eerste aanzet van ditedicht g (M' a) dateert wellicht van vóór 1947, 947 gezien g
de spelling p g De Vries en Te Winkel. M I vertoont verwantschap p (papiersoort pp en
schrijfstof van de eerste aanzet) met de manuscripten p van [805] S'Monogram' g en
[831]`Ets'.
2 Het vermeende strofewit in M' d, r. 12/13 3 kan ook zijn zij ontstaan doordat het
op p die pplaats gevouwen g is. In fase f gaf g Achterberg ghet strofewit expliciet P
aan.
3 Op 0 Io oktober i 949 gaf g Jaap P Romijn, l^ n van De ^^-
gids, aan E.J.Dijkster
1
huis de kopij p l op p voor het januari-nummer van I 9S o ^ waarbij hij hijvier gedichten g
van Achterberg g vermeldde. Reeds eerder p (op 9 september p en 4oktober I1949)
had Achterberg g hem gedichten g gestuurd g (zie [823] 3`Gobelin'
noot 1). Van de
inzending g voor De gids g werden dit gedicht g en [827] 7`Mascotte' gepubliceerd gP in
het januari-nummer. De publicatie P van [828] `Plexus solaris' en [829] 9`Vercors'
werd uitgesteld, g ^ wegens g bezwaren in de redactie tegen g het eerste gedicht. g Zie
verder 3 6.2.2.
$2 MASCOTTE
7
OVERLEVERING M I Manuscript, p , H-49. I-I
T De gids g I I.I 3 (januari 1p 195o),. 92.
M 2 Typoscript, ko i' D I H o.
kopij ^ S
P Proef D I H I.
^ S
D I Mascotte, p.
^ p 5.
M3 KO 1 D 2 H IIZ.
pl ,
D 2 Cr y to gamen 4^ p. p 45.
M4 Kopij D3 H 1 22.
p l ^
p. 746.
D3 Uer amelde gedichten,
^ ^ ^ p 74
DATERING Aril vóór I o oktober i
p 949
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a-dotlood
p
CORRECTIES
Titel MI
3
6SS
T-D3
MI
T-D3
a [ontbreekt]
c Mascotte
a De afstand naar Zuid-Frankrijk is geducht, g
b het z[ui]den

4 MI a maar gij hebt alle dorpen opgeteld.
a [ H steden [ ] [? door steden en dorpen]
b [ ]steden [ ]
T-D3 I I
M Ia Een reis is als je terug bent maar een zucht,
7 , 1 g
a o
T-D3
9 M Ia Dal van de Loupe de p^ Var en de Tinee; ,
aLoup, Tin é ed,
TD3 I I
10 M I a Ingangen
a Grijs raadsel dat ik open p heb zien staan.
b i n g an gen die g aan...
T-D3 I I
M I a, r. ro Ingangen en Grijs raadsel werden directgenoteerd; g erachter plaatste
Achterberg geen accolade en schreef vervolgens ^ de rest van de regel] g
I I M Ia spin p aan de draden der téléferique q
a Sin
d langs g téléf é ri que
T-D3 I I
I I I z M I -Teen stro ewit
g
M 2-D3 stro ewit
I2 M Ia klom ik [xxxx] duizel in tot aan de sneeuw
a xxxx
d uw bi' 1
T-D3 I I
13 sprong MI I a ens ron op skies, p de lange gwitte baan ?door sprong] p g
a[ ] [sk Yes
b[ ] [sk Y 's^ een zig-zag g g van geluk g
II c enleed g op sky's P Yde lange gwitte
baan
c ski 's
T-D3 I I
14 4 MI I a uw armen in
a de diepte p tegemoet g
adie xxx p [tegemoet] g
b[ ] [die pte
[breekt a
II c u tegemoet g in suizende muziek.
TD3 I I
656

COMMENTAAR Iigedichtisgeinspireerd Dted tses g p op de p Franse reis die Achterberg gen zijn zijnvrouw
samen met het echtpaar p r Ter Kuile Ku e hebben eb gemaakt g in april p 949 I . Zie verder
36.1.
2 Zie[8z61 `Parhelium' noot. 3
[8281 PLEXUS SOLARIS
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M I Manuscript, p ^ H-49 .
T DeZds 113.1 uni I 0 . 0 ^ 1 9S I.
^ p 4
M 2 Typoscript, ko kopij i' D I ^H 5 o.
P Proef DI ^ H SI.
D 1 Mascotte ,pp.
I 0.
M3 Kop D 2 H 112.
p}
2
D 2 Cr y to g amen 4, p. p 5o.
M4 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 7 S I.
A pril
vóór I o oktober I1949
T
M I a-f otlood
p
Titel M Ia Plexus solaris
b Extase
c [Plexus solaris]
T-D3
I MI a Soms heeft de weg een ruimte die ik weet
g
b verte
c
T-D3 I I ruimte I I
2 MI a van baarmoederverblijf en celbestaan [? van]
1
b uit
T-D3 I I
M I -D 3 binnen het sperma van een vroeger man,
3 p g
M I -D 3 die mij na hem op aarde komen deed.
4 mij p
4/5 AP -D3
[strofewit]
5 MI a Iets wat ik om het leven niet vergeet
b [ ] [ver]sleet
T-D3 I I
6S7

6 M'-D3 neemt dan voortdurende verrukking aan.
g
M Ia De liefde[?] stelt bij elke zon een maan, o : leegte]
7 bij ^ g
b ruimte[?]
b verte
b ruimte
f verte
TD3
8 MI-D3 bij elke vrouw een man die haar vergeet. g
88/9 All-D3
stro ewit
9 M Ia De wegen naar gde dood zijn groot zijn en breed. ? door groot] g
b wereldavenues[?]
c hoofdverbindin gen
d Op kruispunten p p staan handwijzers ggereed.
f Aan
T-D3
JO M Ia Ik ben op weg naar p God g van Hem vandaan.
d naar u op p weg, g^ u
T-D3
I I ml a Een(?) wit kasteel binnen een oprijlaan P1
b Elk achter zijn 1
b een
b Dit[?] de[?]
c een
czijnl
c Een een
T-D3 I I
[In M I r. rl zijn twee vraagtekensgeplaatst. g Alle varianten zijn ^ op dusdanig g wijze J^e
door
elkaar heengeschreven ^ dat moeili J k te be alen is o welke elementen de vraa g tek ensbetrek-
king hebben. Het ene vraagteken lijkt door Elk en Een[?] geplaatst te ijjn, het andere
door zijn en een ^ie a beelding
12 M I a Kan al het Vaderhuis zijn dat zo heet.
1
c kan vaderhuis
T-D3 I I
12/1 MI 3
d stro ewit
T-D3 I I
I 3 MWij
I d Wi jagen g door het land als een komeet.
e De dalen door, omhoog gin
een bergspleet,
e De auto heeft de vorm van een komeet.
e wagen
e Diep p door een dal, ^ omhoog gin
een bergspleet .
f
T-D3
658

^... ..;^.,...
828 `Plexus solaris', M I (collectie NLMD
659

14 MI
T-D3
I j Lu I
T-D3
16 MI
T-D3
COMMENTAAR
$2 VERCORS
9
d Voor op Pde
auto houdt de kleine vaan
e v[oor] bumper P
d koers naar het einde, iedere douaan
f douane
f doua an
d sluit de slagboom g achter onze rit.
f[ I slabomen g
I Ditedicht g is geïnspireerd g p op Pde Franse reis die Achterberg gen zijn J vrouw
samen met het echtpaar p Ter Kuile hebben gemaakt g in april P I 949 . Zie verder
36.1.
2 Zie 826 `Panhelium' noot. 3
3 Literatuur over hetedicht: g
Abma > H.A, 'Ontmoetingen g met Jezus in de taaltuin.'
OVERLEVERING M I Manuscript, H-49.
T De gids 113.1 (juni ipso), p. 402.
M z Typoscript, kopij D I , H-5o.
P Proef D I , H-Si.
D I Mascotte, p. 6.
M3 Kopij D z, H-rri.
D 2 Cryptogamen 4, p. 46.
M4 Kopij D3, H-I22.
D3 Verzamelde gedichten, p. 747.
DATERING A pril vóór I o oktober i 949
LEESTEKST T
ONTWIKKELINGSGANG In de eerste schrijflaag 1 g M I a) schreef Achterberg g r. i-8 van dit gedicht g (de
laatste twee regels g bleven onvolledig). g Vervolgens g heeft hij hij in dit gedeelte g ver-
anderin gen aangebracht g en schreef hij, 1> in verschillende stadia, het vervolg. g De
fasering g van de veranderingen g – die alle in dezelfde schrijfstof en ductus zijn1
ggenoteerd – is problematisch P en wordt om die reden zo eenvoudig gmogelijk g l k
ggehouden (fasen b-c . Hetzelfde geldt g voor de genese g van het vervolg gvan
het
ggedicht, ^ waarbij de fasering van r. 12–I I voornamelijk is gebaseerd op het
waarbij g 4 S voornamelijk g p
66o

gegeven geg dat Achterberg g deze regels ge
s een aantal keren onder elkaar heeft her-
Dit wordt tevens door middel aangegeveneng
van de stadia-aanduidingen
I IV.
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M I a-f potlood
Titel M I a ontbreekt
T-D3
b Vercors
I I
i M I a Hier ligt g de steen g geopend p naar het hart
b De stenen staan
b 't Massiefaat g van elkander
2
TD3
MI a der korrelin g, der ongeboren g wet
b[ ] [on ge
maakte [ I
b onverschenen
3
TD3
M I -D3 die nog gggeen naam of noemer heeft gezet g
4 M'-D3 onder de macht die ieder meten tart.
4/5 MI-D3 [strofewit]
I- 3
5 MD
Schrik in de benen en het bloed benard,
6 MI a zie ik de beide wanden rijzen 1 uit het bed
b steilte opstaan[?]
bo aan pg
b steilte xxxxxxxx
b o pstaan
?
b hoogte g onder
c wanden wiken j
[ I
T-D3 I I
7 M I a van
c het riviertje 1^ dat meandert met
T-D3 I I
8 Ai' a de muren [breekt af]
c wiereweld g het dartel tart.
TD3
8/9 Mr c stro ewit
661
T-D3
? door M I c r. 8 het;? door tart;?? vervolgens geschrapt]

T-D3
II/I2 Al l I c een strofewit]
8
II d [strofewit]
III f [geen strofewit]
T
M 2. -D3 [strofewit]
9
I0
II
c Verkleind tot mier in deze majesteit,
1
c kruipt onze auto langs de rotsen
p g
C richels rond
c Een duim kan ons uitveen g
c een dikke loupe p van
c onder een loupe p een dier met raderen.
c Een nagel g kan ons hier verwijderen. verwijderen
• Een vinger g ons uitveen g
c [Een nagel g kan ons hier verwijderen.]
1
I2 M I I c Alleen een kijker } ziet het onderscheid
c ons vorderen
II d Een kijker is ons af en toe weer kwijt
verre kijker is } ons telkens [kwijt] }
III e Alleen een kijker l ziet ons vorderen
IV
TD3
f De afgrond g gaapt gpin onverschilligheid. g
12/13
MI
T-D3
MI
T-D3
MI
MI Ig c [geen strofewit]
IV f [strofewit]
f [geen strofewit]
T-D3 I I
I 3 MII c tussen o
II d op de p rotswand dan , knipt peen
tunnelmond.
d aan
III e aan de rotswand, maar raakt ons telkens kwijt }
e op p de corniche;
IV f [Alleen een kijker } ziet ons vorderen]
T-D3 I I
^---> [844, MI I, 9-10J
[= M I III e, 52]
1 4 M I I c en ons verdwijnen verdwijne in een tunnelmond.
0 knit p een tunnelmond.
II d
III e in
e en dan het knippen pp van een tunnelmond
IV
TD3
fode p corniche • dan knipt een tunnelmond = M I III e, r3]
66z

663
. .
..^^^a^^ ..^ .ww.^ a©^^
z^ ^^» .^ . » w©^
^z^ ^ . : . « ».
^
\ ,m^ « x «.
yaz y..xa^,: ^ /

(z 5) M I III e waarmee de tijd weer opgehouden schijnt.
IV f [doorgehaald]
T-D3 [ontbreekt]
COMMENTAAR I Ditedicht g is geïnspireerd g P op Pde Franse reis die Achterberg gen zijn l vrouw
samen met het echtpaar p Ter Kuile hebben gemaakt g in april P 949 I . Zie verder
I MI
36.1.
[830] BLOEDWRAAK
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI
TI-D3
TI-D3
2 MI-D3
2 Zie [826] Parhelium' noot.
3
M I Manuscript, p , H-49. H
T I De nieuwe stemSp februari 195o),. 6. S
T 2 Podium 6 (februari 1950),. p S6.
M 2 Typoscript, kopij ko i' D I H o.
^ S
P Proef D I ^ H- 5 1.
D I Mascotte, ^ p p. 4I
.
M3 Kopij D 2 H I I2.
p l ^
D 2 Cr to amen p.
y g 4^ p 54.
M4 Kopij D3 H-122.
p l ^
D3 Verzamelde ^ ^
gedichten,
^ p. p 755.
Vóór 12 oktober 1949
TI
M I a-eotlood
p
M3 a edrukt b potlood
g ^ p
a [ontbreekt]
e Bloedwraak
I I
a Een zonneschimmel hangt in 't eikenbos .
g
a ,
die zich tussen de bomen door verplaatst.
P
3 MI a Zij maakt de stam[m]en wit en boven
a [ ] onder aards
a Hij [ ] [a ] (? door Hij en Zij]
a [Z]e [ ] [boven][aards]
TI -D IZij I I stammen I I
M3 a i I
b [Z]e [
D2-D3 I I
664

4 Av
TI-D3
4/5 MI-D3
S MI-D3
6 MI
7 MI
TI-D3
Tj-D3
8 MI-D3
8/9 PP
T' -D 3
9 MI
TI-D3
I0 MI
TI-D3
r 3 M'
TI-D3
14 MI
TI-D3
COMMENTAAR
a en ligt in o gloor over het mos
g g
b blauwe
[strofewit]
Het zou me niet verwonderen alslots
p
a uw lijk gevonden werd eens inderhaast
lg
b
aebor en onder blad het donker inwaarts
g g
b 't
op doortocht naar het laatste oordeel Gods.
p
c stro ewit?
[strofewit]
I o I I M I c [strofewit]
T I -D3 [geen strofewit]
c Engelen rotten op de grond of hangen
g p g g
c dansen
d dansen
c hoog en verdroogd tegen de kruinen aan
g g g
I I .
II MI c het is te laat om iets te ondernemen
d H[et] [
TI-D3
I I 1 2 M I C [geen strofewit]
T I -D 3 [strofewit
I2 MI c er hangen geuren euren die naar o zwemen
d E[r] zweven [ ] liefde [
T'-D3
665
c Ik ben omsingeld van de gouden lansen
g g
door
c der stilte, die mij naar het leven staan.
I
[? door gebor gen
? door dansen en hanen g]
I Op 0 i 2 oktober i 949 stuurde Achterberg g zeven ggedichten
aan N. Donkersloot
terublicatie p in De nieuwe stem: S 3 o `Bloedwraak' tot en met 38 6 `K a tali s a to r'.
Van deze zending g heeft hij – althans naar eigen g zeggen gg – vervolgens g s dit d t gedicht gedic

[831] ETS
en[833 5]Plastic' teruggevraagd Spen ter publicatie aan Podium um gestuurd. gestuu
d. Donkerslootin
hier g niet mee akkoord, zoals ^ hij op 16 p1950 februari Io
aan S Achterberg erg
schreef: `ik verkeerde, en verkeer nog, g ^ de dat mening je gPlastic 1 en Nabeeld
had teruggevraagd. Bloedwraak Ets > Fructidor en Nevelheim vond ik met
elkaar zo'noed g geheel g vormen. En je 1 vroeg gze
toen niet voor Podium terug.'
Hij 1 voelde er niets voor om gedichten g `die al voor ons warenbestemd' aan
Podium af te staan: `Het lijkt mij daarom beter datt nu Podium odium eens een van de
alezette g verzen laat lopen, p^en dan bijv. l met Plastic ook Nabeeld abee
d opneemt. In p
dateval g houd ik dan nog gover Katalisator, ^dat dan a erg 1 galleen
en omt komt te staan. Ik
sluit daarom die drie verzen hierbij in.' Achterbergs g antwoord op p dezebrief eb e
bleef niet bewaard. Uiteindelijk werden 8 30 `Bloedwraak' tot t en met 8 33
Nevelheim'e gp ubliceerd in februari-aflevering gvan D e nieuwe stem. 8 3o
'Bloedd
wraak' werd echter ook o pg enomen in de februari-aflevering eve i gvan
Podium. In dit
tijdschrift zouden ook 8 34 `Nabeeld' ^ [8351 3S 'Plastic' st e en 8 6 3Katalisator
' wor-
dene g ubliceerd. P Zie verder 3 6.2. 3.
OVERLEVERING M I Manuscript, p II H-49. ,
T De nieuwe stemSp februari 1950),. S6.
M 2 Typoscript, kopij ko i' D I ^H o. S
P Proef D I ^ H-51.
D I Mascotte ,pp.
I 6.
M3 Kopij p l D 2 HII2.
^
D 2 Cr y to ^ amen 4, p p. s6.
M4 Kopij p l D3 H I22.
^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 757•
DATERING Vóór I2 oktober 1949
LEESTEKST T
ONTWIKKELINGSGANG De eerste aanzet van ditedicht g M I a, ^ r. 1-4) 4dateert wellicht van vóór i1947,
gezien g de spelling p g De Vries en Te Winkel. Later heeft Achterberg g het gedicht g
inotlood p uitgebreid. g Op grond pg van grafische g aanwijzingen l g zij zijn verschillende
te onderscheiden (tussen haakjes 1 wordt de ggrondlaag gS
aangegeven): r. –6
M I c),r.– 79 (M' e) en, ^ met een bredere linkermarge, g^ r. 9-14 9 4 M I ff).
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel M'
666
T-D3
M I a zw inkt, b-' potlood
^ 1P
a [ontbreekt]
j Ets

I MI a De boomen waren eengravure
6
7
8
8/9
9
I0
b tot [een] staal [gravure]
g
TD 3 I 1 bomen
a MI aeworden g tijdens tijdens mijn lafwezigheid. g
cebeten g
TD 3
3 M Ia Toen ik terugkwam gstonden zij zij de tij tijd 1
TD 3
M I 4 a teen g te houden en te duren
b in 't rond [te duren]
c bijeen 1
[ ]
c verscherpt
T-D3
4/5 AP c [strofewit]
TD 3 I I
5
667
M I c in donker krijt tegen g de muren
c fijn l grijs[?] g l [tegen g de muren] [? door tegen] g
cutsgut voor de azuren
[in]] droge gnaald gezet g [voor de azuren]
[? door azuren]
T-D3 in i
M'
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
MT
T-D3
MI
T-D3
M'
T-D3
c aftekenend hun takken uitgespreid
c hemel [aftekenend hun takken] wijd. 1
d avond, [aftekenend hun takken wijd.]
e daarachter lag het huis in veiligheid
g g
e Daarachter
f Daar onder [
e en kon ik doorgaan g met dezelfde uren
f [ ] [de] [ I
g [ ] [dezelfde] [ l
1
e [strofewit]
I I
e aan u gewijd een wisselend [breekt af]
f [ ]; zij bleven uitgespaard.
g [ ]besteed[;] [
f Ik had alleen de plaat binnen te treden
h [ ];
[? door de reels

II MI
II/I2 MI
T-D3
I2
T-D3
M'
T-D3
r 3 MI
II
T-D3
f de
f De d
f 0 I De deur op pslot
te doen
f de
f de laan de deur; mijn schoenen uit te doen
g
h de voordeur achter mij mi op Pslot
te doen.
f stro ewit
f De kamers hielden u bijeenvergaard
1 g
f
0 waren weer als toen
h Geur van lavendel hing g er onversneden
h o
i Er hing een geur lavendel lavendel,
g g
14 4 MI I f o de o onversneden
II h Eenj grize
braam stond aan de ruit als toen.
] besloeg [
] lag in [
H [besloeg] [
T-D3
I besloeg I
COMMENTAAR co I M' vertoont verwantschap p (papiersoort p p en schrijfstof a van de eerste aanzet)
met de manuscripten p van 80 5 'Monogram' g en 826 `Parhelium'. Het hand-
schrift isere g produceerd in Achterbei 8kroniek I 4.I I 99S ^ afbeelding g 44.
2 Zie [83o] `Bloedwraak' noot I.
3 Ditedicht g is vertaald in het Italiaans door G. van Woudenber g F Nicosia.
4 Literatuur over hetedicht: g
Buuren, > M. van, `De omweg g van Achterberg.' g
[8321FRUCTIDOR
OVERLEVERING M I Manuscript, H p , H-49.
668
T De nieuwe stem S februari I 9S o ^p p. 66.
M 2 Typoscript, kopij ko i' D I
^
H S o.
P Proef D I ^,
11-51.
D I Mascotte, p. 33.
^ p 33
M3 Kopij DH 2 II2.
p l ^
D 2 Cr to amen 4, p. y g p 73.
M4 Ko i ' D 3 H-122.
p l ^
D3 Verzamelde
^
gedichten, g ^ p 774.
p.
l

DATERING Vóór 12 oktober 1949
LEESTEKST T
ONTWIKKELINGSGANG Van dit gedicht edicht is het octaaf vermoedelijk ^ jk vrij snel tot stand ggekomen
M I a- c .
Het sextet, ,ggezien de ductus waarschijnlijk waarschijnlijk later ggeschreven, ^ kent daarentegen g
een vrijg vgecompliceerde pg ontwikkelingsgang. Eerst schreef 9Achterberg
r. –I I
en aanzetten tot r. 12 en 13 3 M I I . Hiervan haalde hij r. I 1–I 3 door, schreef
r. I I eronder opnieuw en vervolgde met r. 12-13 M I II p g 3 . Door deze regels g
plaatste laatste Achterberg g een vraagteken. g Vervolgens g haalde hij ook de nieuwe
r. I2–I 3door en hernam hij hijze wederom onder het tot dan toe geschrevene
g
M I III .Ook in dit tekstgedeelte g bracht hij hijaan, wijzigingen aan waarna hij ten-
slotte onderaan het blad het laatste terzet opnieuw P uitschreef M I IV, ^ r. I2–I 4 .
VARIANTEN EN MI a-1otlood
p
CORRECTIES
Titel M Ia [ontbreekt]
b Naj1 aar
h Vruchtvlees
1 Fructidor
T-D3
I M I De wereld wordt van binnen een meloen
T-D3
2
3
m1 a het blauwgebeuren aan de einder maakt
b blauwe dempen p [
c Een doezel uit [dein [
T-D3
M I -D3 dat ieder schitteren zijn zij branden staakt
M' -D3 om ze in nevelen te niet te doen.
4/5 M I -D3 [strofewit]
M I a Zo zacht is het wat mijn gevoelens doen
5 lg
b Weldadig [ ] [
T-D3
6 MI-D3 met blik en reuk en van de mond de smaak
7
MI
T-D3
a willooseworden g
o
b en wat met o handen o aangeraakt g
b handen stil wordt
c koel
? door M I a, r.willoos geworden en tussen geplaatst]
g ^
8 MI-D3 Ika gaeen najaar najaarin van geel g katoen.
669

670
[8 3 2]`Fructidor' M I (collectie NLMD)
$ y
.._^.-:. ^ x . ...: .^ ..

8/9 MI d [strofewitJ
T-D3
9
MI
T-D3
I0 M'
T-D3
d Over de bomen heen en op p weg de e
e het land
d krijgt het een licht van zachte lampions
lgP
d [ gele [
e [ I [zachte] [
II M I I d onzichtbaar o pgehang
en in de lucht ^. door opgehangen]
e buiten ons
e boven[
II
T-D3
f I boven
11/12 M I I d [strofewit]
II f geen
stro ewit
III h
IV
T-D3
k stro ewit
12 M I Id o dons
d Wij schijnen 1 door o
schijnen
II f o dons
g De vruchten schijnen l door tot aan het dons
III h wi' wij schijnen l door ; het vruchtvlees en het dons
1
IV k wij wi schijnen 1 door tot aan het witte dons
k op
T-D3 Wi'1 I 3 MI I d o vruchtvlees a
II
III
f Ik zie u ergens g liggen gg in het brons.
h tot o het op klokhuis waar de pitten p brons
i in het [
i op p de zaadlijst 1 [
IV
T-D3
k van de zaadlijsten
1
I? doornt i II, r. rz–zjJ
14 M I III h geheven staan tegen het perkament
i [ ] de binnenes
i [ ] [binnen kant
j [ ]het
j [ ] de klokhuiswand.
N k I
T-D3
671
? door Wi' schijnen door]
Wij 1
? door vruchtvlees

COMMENTAAR I Zie [83o] `Bloedwraak' noot I.
[833]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel M'
I
T-D3
MI
T-D3
i MI-D3
3 MI-D3
4
MT
T-D3
4/5 MI
T-D3
S
672
MI
T-D3
NEVELHEIM
M' Manuscript, p , H49.
T De nieuwe stem S februari I 9S o ^p p. 66.
M 2 Typoscript, ko kopij i' D I ^H S o.
P Proef D I , H-51.
D I Mascotte, ^ p. p I 7.
M3 KOpil D 2 H-Ii 2.
^
D 2 Cr y to ^amen 4^ P p. 57.
M4 Koi^D3HI22. pl D3,
D3 Verzamelde ^ gedichten, 8 ^ p p. 7S 758.
Vóór I 2 oktober 1949
T
M I a-d otlood
p
a [ontbreekt]
d Nevelheim
a Er woonde [ 0 ]diep bij u in huis.
b [ ]liefde /x] [ ]
b [ ] [liefde] [
^ I
De jaren maken hoeken in een mens,
zodat hij eenmaal komt te staan ergens g
a 0 wegenkruis g
b op een P van God verlaten
b buiteno een] p
co een p van God]
o
b stro ewit
b eneen grichting meer g weet. Hij is abuis.
b weeteen g richting gmeer][.]
d waar hij geen J ggrichting
weet.
? door verlaten

6
7
8
8/9
9
I0
II
II I2
I2
I 3
MI
T-D3
M'
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
MT
T-D3
AV
II
T-D3
ab Eenzaam en leeg gbekruipt phem
deze wens:
b zonder enig gg agens
I I, I i ,
«b 0 tendenz [? door tendenz]
f3b bekruipt hem daar de fluisterende wens:
p
b ika gop pal mijn 1 schreden terug g naar huis. is
b weer [op]
b [strofe2vit]
b Reeds hebben wind en regen uitgewist
g g
b het spoor dat kronkelde door stad en land
P
b en zijn 1de
mensen anders dan voorheen
b dingen g
c staan sterren
b [strofewit]
b Maar hier en daar, als door een kleine list
d Maar 's avonds op een landweg in de mist
p g
MI b staan tekens in de bomen aan de kant
c langs g
II d verrijst l
d[verrij]zen l zen de gebouwen[?] g aan de kant
d kastelen [ I
T-D3
1 1,
1 4 M I II
T
M2-D3
M I I, r. 12-1 werden te amen doorgebaald]
d herkent hijl 0 I steen[?] voori?] steen
d laatste steen
d die hij hijherkent tot op de
COMMENTAAR I Zie[83o]`Bloedwraak' noot I.
673
l lI.
? door zijn] 1
[? door clinger)] g
? door een kleine list

X834]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI
T-D3
2 Ditedicht g werd in i 2 9^ opgenomen pg in het jaarboekje jaarboekje Singel262. Zeventien
dichters. Amsterdam N.V. Amsterdamsche Boek- en Courantmaatscha pp i' ^ N. v.
Em. Querido's Uitgeversmaatschappij),I 9S 2^p S o. De tekst is ^ blijkens 1 het
onderschrift, overgenomen g uit Mascotte en blijft hier verder buiten beschouwingg
(zie[865]'Ontvoering', S g^ noot I en verder 39 ..I 3 .
3 Literatuur over hetedicht: g
Sande, > J. van de, `Zonder enig gg agens.'
NABEELD
M I Manuscript, p , H-49. TI
T Podium 6 (mei 19 50),. p 2 9I.
M 2 Typoscript, ko kopij i' D I ^ H S o.
P Proef D I ^ H-51.
D I Mascotte ,pp.
20.
M 3 Ko Kopi' D 2 ^H
I I2.
D 2 Cr .^ to gamen 4^ p. p 6o.
M4 Kopij D3 H I 22.
P1 ^
D3 Ue amelde ^ gedichten, ^ ,p p. 7761.
Vóór 12 oktober 1949
T
M I a-eotlood
p
a [ontbreekt]
b Nabeeld
I M' a Bomen, die in het beeld bestaan,
a [ ] uit [
e [ ] [uit] [ ]
T-D3
2 MI-D3
3 MI
T-D3
dat gJ ij eenmaal hebt opgevangen,
[? door uit en in]
a zie ik nog van het waas omhangen,
g g,
a [ ] vocht}[ ? door vocht en waas
e [ [vocht] [
M I -D 3 dat lag tegen uw wimpers aan.
4 g g p
674

4/5 M'-D3
5 MI-D3
[strofewit]
Zo bleven ook de huizen staan
6 m1 a van irisblauw o verlangen
g
a [v]o1
TD 3
beluks verlan en
g g
7 MII a
b vervuld tot in o gangen
b de verste
II c o heel de o vanlimlicht g zwanger g
III d bleef overal eenlimlicht g ha[n]gen g [? na bleef]
e komt
e overal komt
T D3 Overal I I hanen g
8 MII a o
b o uit uw hoornvlies vandaan[?)
b door uw oornvlie zen heengegaan
II c zoveel uw hoornvlies kon beslaan.
TD 3
III d op wat uw hoornvlies kon beslaan.
p
e kijken
8/9 MI-D3 stro ewit
9
voor M I III r.-8 en met een i l ingevoegd]
7 J
M Ia De mensen gaan de kieren door .
9 g
b straten [? door straten en kieren]
e straten
TD 3
Io M Ibeluifeld tussen uw oogleden
g g
b luifelend [
T-D3
I I M Ib enleinen p staren achterom.
b met wijde pupillen pp
b o krioelt[?] in uwuil p P [? door de regels] ^
d enleinen P staren in het rond.
d om zich heen
e in het rond.
T-D3
11/12 M I b stro ewit
T-D 3
67S

I2
13
14
MI
T-D3
MI
T-D 3
MI
T-D3
COMMENTAAR
[835]
b De tramlijn l trekt een rechte voor ? door rechte]
b binnen uw blik een blinkend[?] heden
b . Het ronde
b blinkend
b om er uw zijn zijnaan op Pte tillen ? na oop]
b voet ? door voet]
d zoals het op puw ogen g gglom
d viel
d stond
d is dat van uwuil P p^alleen
[? door dat;? door de regel]
e vindt diep in p uw pupil pp zijn grond. zijn g
I Nadat Achterberg g dit ggedicht en 8 36
`Katalisator' van N.A. Donkersloot
(De nieuwe stem) had teruggekregen zie 8 30 `Bloedwraak' ^ noot I stuurde hijl
deedichten g op p 2 I maart i 95 o aan Gerrit Borers g ter publicatie P in Podium,
samen met[84o]`Maréchaussée' en 8 4I `Kloosterhofje l van Fréjus'. Fréjus' Zie verder
3.33.
2 Literatuur over hetedicht: g
Le Yten J. `Mascotte door Gerrit Achterbei g.'
PLASTIC
OVERLEVERING M I Manuscript, H-49.
T Podium 6 (februari 19 So), p. 66.
M 2 Typoscript, kopij D I , H- 5o.
P Proef D I , H-5i.
D I Mascotte, p. I 5.
M3 Kopij D z, H-r iz.
D Z Cryptogamen 4, p. 5 f.
M4 Kopij D3, H- i zz.
D3 Verzamelde gedichten, p. 756.
DATERING Vóór I2 oktober 1949
LEESTEKST T
676

VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI
T-D3
MI a-d potlood
a [ontbreekt]
d Plastic
M I als toen wij bij elkander kwamen
4 ll
T-D3 I I
6 MI a tot behoud
a uw kunstmatigeg [ ]
b o Pont
houd
c syntetische Y behoud
c[ ] s Ynt
h etische [behoud]
T-D3
I laat het de liefde verder koud [? door verder]
7 M a
b Het vele wordt weer enkelvoud
c bekomt uw veelheid enkelvoud [? door bekomt]
d verkreeg
d verwierf ? door verwierf en verkreeg]
T D3 bekomt
8 MI a o bekwamen
a betamen
a namen
a benamen
d onder n er gecomprimeerde p namen. ? door ggecomprimeerde] p
T-D3
I I 12 M Id een stro ewit
8
T D 3 stro ewit
12 MI
T-D3
d Ik kan u bijna 1 lezen
o
I
De open varianten in M I a, r. 8 werden te amen doorgehaald. De grondlaag van MI,
r.–r isfase d
9 4
14 4 M I d De vraag g^ of ik het weten mag. g
dze en ]zeggen ? door zeggen gg en weten]
d weten
T-D3 i 10
COMMENTAAR I Zie[83o]`Bloedwraak' noot I.
2 Literatuur over hetedicht: g
Vestdijk, l> S. `Bij 1 twee gedichten g van G. Achterberg.' g
677

[83 6] KATALISATOR
OVERLEVERING MI Manuscript, p , H-49. I-1
M 2 Typoscript, ko kopij i' D I ^
H 5 o.
P Proef D I ^H sI.
M3 Manuscript, P^oorspronkelijk P 1 collectie B. Bakker, ^ 5 I oktober I 9S o ^H-52.
T Podium 6 (oktober/november/december 195o),. pS4o.
D' Mascotte ,pp.
z I.
M4 Koi'D2 P1 HII2. D2,
D 2 Cr y to g amen ^? pp.
61.
M S KKopij p l D3 H-I22
.
^
D3 Ue amelde
^ g
edichten ^ p. p7762.
DATERING Vóór I2 oktober 1949
LEESTEKST M2
ONTWIKKELINGSGANG De eerste aanzet van ditedicht g in zwarte inkt M I a, ^ r. I– Sdateert
wellicht
van vóór I 947 ^ gezien g de spelling p g De Vries enTe Winkel. Later heeft ee Achterberget
g gedicht g uitgebreid, g ^eerst in anilinepotlood p M I I, ^ r. S 5-7) 7 en vervolgens g
inotlood: P hij hijhaalde M' I, r. 5 7 door en schreef eronder een nieuwe versie
(M I II r.5-9). Onder r. noteerde 9 hij hij twee alternatieven voor het begin g van
r.M 7 I III). Van het sextet M I IV) schreef hij eerst r. 9–I2 ^voegde g vervol-
gens een nieuwe r. I o toe en schreef tenslotte r. I 4.
VARIANTEN EN MI a zw inkt, b anilinepotlood, c-h potlood
P ^ p
CORRECTIES
Titel M I a [ontbreekt]
h Katalisator
M2-D3
I M I a Voor kroon en zweepp immuun in eendre mate
b v[xxxx] of m[xxx]
b hoop p of vrees
M2-D3 i I en
2
678
m1 aa ik het donker binnen waar gij zijt
g gl l
c tegen ;
M2-P
M3-T
DI-D3

3 MI a katalisator om de tusschentijd
c ] [tuss] [entijd] [? door tussentijd]
d ] u wagenwijd
MZ-M3
T I
D`-M4l u I I
D 2-D 3 I uw i I
4 MI a niet zonder uw bevestiging te laten
c [ ] .eenq[ ]
c [ ] de [ ] [? daar de, een en uw]
d [ ] dit [bevestig]en [ ]
M 2-D3 I I
4/5 MI-D3 fstrofewit]
5 M I I a het zij
in breekt a
b
b
het zelfde
te uwen of te mijn[en] l bate
I d van ons bijeenzijn bijeenzijnin grotere g staten ? door grotere] g
droter formaten grote
wijdere staten
1
[? door formaten]
e [grotere staten
M2-D3
6 MI I b het is het zelfde in dit wijd 1 en zijd zijd
II d dan in 'testrekte g raam van ruimte en tijd tij
7 M I I b vooronderstellen van de eeuwigheid g
II d mogelijk g l bleef voor zoveel eeuwigheid g
e bleek nu ? door mo gelik
j
III f voorgoed g bezweek
f bezwijken moest
fl bezwijken moest
M2-D3
I? door _Al' III r.bezwijken 7 bezwijken moest en voorgoed g bezweek; ^ M' I r. – f7werden
te ^amen doorgehaald] g
8 MI II e naar binnensloegg o gaten g
f met eenaar p hand gra naten
M 2-D3 I I binnen sloeg
8/9 MI II e stro ewit
9 M2-D3
9 I II e dat al het ppraten
[breekt af]
IVdat de g soldaten hun slagorde g sluiten
M2-D3
679

I o M I IVom door de bressen naar u op te d xxx en
g p g,
g in d rin en .
h nu de commando 's worden doorgegeven
h als
M 2-D3I commando's
I I M I IVIk hoor g ze achter deze regels g zingen g
h [om in de bressen naar u op pte dringen.] g = M I IV g^ rol
M2-P
M3-T I U
D I -D3 u
I I I z M I IV stro ewit?
g
M 2-D3 stro ewit
12. M' IV
I 3
M2-D3
14 M I IV
M2-D3
COMMENTAAR
680
M2-D3
M I IV
g van liefde, ^ die o zichzelf ging ggte
buiten
h Ik hoor ze achter deze regels g zingen] g = M I IV ^, rr
h [van liefde] en dood die [zich] [ging]en te buiten [= M I IV g, 12]
h [van dood en liefde] [
i [ ]gaan [
h aan een illusie sterker dan het leven.
I M I vertoont overeenkomstenp pa
iersoort en schrijfstof 1 van de eerste aan-
zet met de manuscripten p van [844] 44 `Avond' en [846] 4`Velodroom'.
6
2 Zie[8 34]Nabeeld' 34 noot ^ I. De publicatie p van dit gedicht g in Podium wer werd uitgesteld.
g Op p I 5 augustus g I o 9Sstuurde Achterberg g nog gtwee gedichten g – 8[847]
`Erfvijand' 'Erfvijand' en 8 48 `Vrij lg ezel' – aan Gerrit Borgers g en informeerde hij, 1^`met
het oog g op p een a.s. bundeling', g^ wanneer de gedichten g gepubliceerd g P zouden
worden. Zie verder6..6. 33
3 M3 is afkomstig g uit het bezit van Bert Bakker en bevat de opdracht: p `bij 'bijons
eerste bezoek in het nieuwe huis van Bert en Vic, I S October i 9So'.
Het
manuscript g is (met weglating g g van de opdracht) p g gereproduceerd P op P hetachter- ac
lat van Nieuw . kommentaar op Achterberg. g
4 De lezing g uw in D 2-D3 ^ r. 3 is vermoedelijk 1 een zetfout.