Beurtvaarders, trekschuiten en overzetveren - theobakker.net
Beurtvaarders, trekschuiten en overzetveren - theobakker.net
Beurtvaarders, trekschuiten en overzetveren - theobakker.net
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
<strong>Beurtvaarders</strong>,<br />
<strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> hun wissel<strong>en</strong>de aanlegplaats<strong>en</strong> in Amsterdam<br />
1
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
T<br />
wee eeuw<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> nog dacht e<strong>en</strong> Nederlander<br />
niet aan landweg<strong>en</strong> als hij zich wilde verplaats<strong>en</strong>,<br />
maar ging bij voorkeur var<strong>en</strong>. Verkeer over land<br />
was minder betrouwbaar dan over water, ondanks de negatieve<br />
invloed<strong>en</strong> van weer <strong>en</strong> wind. Landweg<strong>en</strong> war<strong>en</strong> tot begin<br />
19e eeuw zeld<strong>en</strong> of nooit bestraat; Napoleon had Europa voorgedaan<br />
hoe je e<strong>en</strong> landweg het hele jaar door bruikbaar houdt<br />
<strong>en</strong> koning Willem I begon met zijn beperkte middel<strong>en</strong> onmiddellijk<br />
met de aanleg van de eerste rijksstraatweg<strong>en</strong>, snoerstrak<br />
van de <strong>en</strong>e plaats naar de andere <strong>en</strong> verhard met straatklinkers.<br />
Tot die tijd nam je beter de boot <strong>en</strong> dat was in e<strong>en</strong><br />
waterstad als Amsterdam goed te merk<strong>en</strong>. Wie zei ook alweer:<br />
Het grimmelt daar van alderley kleyn vaartuygh.<br />
Waar we in het volg<strong>en</strong>de<br />
stuk naar gaan<br />
kijk<strong>en</strong> zijn de aanlegplaats<strong>en</strong><br />
voor al dat<br />
watertransport, voor<br />
zover ze e<strong>en</strong> vaste aanlegplaats<br />
hadd<strong>en</strong>. Die<br />
vaste plaats<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
belangrijk to<strong>en</strong> eind<br />
16 e eeuw e<strong>en</strong> geord<strong>en</strong>d <strong>net</strong>werk van vaarverbinding<strong>en</strong> versche<strong>en</strong><br />
met zoiets als e<strong>en</strong> reisschema, van waar <strong>en</strong> wanneer<br />
er passagiers- <strong>en</strong> marktver<strong>en</strong> vertrokk<strong>en</strong>. Die berichtgeving<br />
versche<strong>en</strong> op losse velletjes papier <strong>en</strong> vermeldde, behalve primitief<br />
geïllustreerde tabell<strong>en</strong> met dag<strong>en</strong> <strong>en</strong> tijd<strong>en</strong> van de ver<strong>en</strong>,<br />
ook feestdag<strong>en</strong>, kermiss<strong>en</strong>, marktdag<strong>en</strong>, schijngestalt<strong>en</strong><br />
van de maan <strong>en</strong> de tek<strong>en</strong>s van de dier<strong>en</strong>riem. Zo teg<strong>en</strong> het jaar<br />
1600 versche<strong>en</strong> deze informatie jaarlijks in de Enkhuizer Almanak,<br />
die in teg<strong>en</strong>stelling tot wat de naam doet d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
Amsterdams initiatief is <strong>en</strong> tot 1992 zelfs nooit in Enkhuiz<strong>en</strong><br />
gedrukt of zelfs maar uitgegev<strong>en</strong> werd. In het Rijksmuseum<br />
wordt e<strong>en</strong> fragm<strong>en</strong>t van de uitgave 1596 bewaard, gevond<strong>en</strong><br />
op Nova Zembla.<br />
Met de vertrektijd<strong>en</strong> van de ver<strong>en</strong> uit de uitgave 1875 als basis<br />
heb ik e<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>tarisatie gemaakt van de veersteigers in de<br />
stad. Het jaar 1875 is e<strong>en</strong> goed mom<strong>en</strong>t omdat de IJ-oevers,<br />
Damrak, Rokin <strong>en</strong> Binn<strong>en</strong>-Amstel nog volop in bedrijf zijn;<br />
nog ge<strong>en</strong> stationseiland<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> De Ruijterkade te bespeur<strong>en</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong>: Titelpagina van de Enkhuizer Almanak van 1796.<br />
Links: Drukte op het IJ voor Amsterdam, e<strong>en</strong> profiel van de stad uit 1662.<br />
2
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Marktver<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> groot aantal van de vaste veerverbinding<strong>en</strong> vond alle<strong>en</strong><br />
op maandag plaats. ’s Morg<strong>en</strong>s vroeg naar Amsterdam <strong>en</strong> in<br />
de namiddag met dezelfde schuit weer terug. Deels war<strong>en</strong> de<br />
aanlegplaats<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> op maandag in gebruik, deels meerd<strong>en</strong><br />
de marktver<strong>en</strong> af naast de reguliere ver<strong>en</strong>. Die ver<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
vooral populair bij marktgangers <strong>en</strong> dan vooral de verkopers<br />
Bov<strong>en</strong>: In het Singel legd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal marktver<strong>en</strong> aan. Links de Stromarkt.<br />
Rechts: Het Damrak tuss<strong>en</strong> Pap<strong>en</strong>brug <strong>en</strong> Oudebrug met o.a. de ver<strong>en</strong> op<br />
Franeker, Leeuward<strong>en</strong>. Heer<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>, Sneek, Zutph<strong>en</strong> <strong>en</strong> Ve<strong>en</strong>dam.<br />
van verse war<strong>en</strong> op de maandagmarkt<strong>en</strong>. Aan de Binn<strong>en</strong>-<br />
Amstel war<strong>en</strong> marktver<strong>en</strong> voor de Paard<strong>en</strong>straat (Nederhorst<br />
d<strong>en</strong> Berg), Bakkerstraat (Vink<strong>en</strong>ve<strong>en</strong>/Wilnis), Erwt<strong>en</strong>markt<br />
(=Kleine Komedie, Waver<strong>en</strong>/Waverve<strong>en</strong>) <strong>en</strong> Halvemaansteeg<br />
(Abcoude, Nigtevecht <strong>en</strong> Leiderdorp). Aan de westzijde van<br />
het Rokin tuss<strong>en</strong> Doel<strong>en</strong>brug <strong>en</strong> Langebrug meerd<strong>en</strong> marktver<strong>en</strong><br />
af voor de Boomkerk (Rijke Waver), Duifjessteeg<br />
(Nieuwve<strong>en</strong>/Waddinxve<strong>en</strong>), Olieslagersteeg (Nieuwkoop,<br />
Noord<strong>en</strong>, Zev<strong>en</strong>hov<strong>en</strong> <strong>en</strong> Amstelve<strong>en</strong>), Gapersteeg (Boskoop)<br />
<strong>en</strong> bij de Langebrug (Mijdrecht/Rijnsaterswoude). Het noordelijke<br />
deel van het Rokin was al zeer druk, maar daar kwam<br />
maandag voor de Taksteeg ook nog het marktveer uit Alph<strong>en</strong><br />
a/d Rijn bij, voor de Watersteeg dat van Koudekerke <strong>en</strong> aan de<br />
overzijde voor de Lombardsteeg het veer uit Leimuid<strong>en</strong>.<br />
In het Damrak bij de Kor<strong>en</strong>beurs kwam ’s maandags het veer<br />
3
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
uit Sneek <strong>en</strong> Slot<strong>en</strong> (Fr) aan <strong>en</strong> ter hoogte van de Kapelsteeg<br />
(=Haringpakkerssteeg) ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s uit Friesland dat van Wouds<strong>en</strong>d.<br />
Bij de Pap<strong>en</strong>brug landde het maandagse veer uit Bolsward<br />
<strong>en</strong> Joure.<br />
Aan de Texelschekade was het zo druk door reguliere veerdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
dat e<strong>en</strong> marktveer daar behoorlijk in de weg zou ligg<strong>en</strong>.<br />
Of het veer op Kuinre, dat hier op maandag<strong>en</strong> aanlegde,<br />
e<strong>en</strong> typisch marktveer was valt te betwijfel<strong>en</strong> <strong>en</strong> of hier ook<br />
echt Kuinre bedoeld werd <strong>en</strong> niet Lemmer is de vraag. De hav<strong>en</strong><br />
van Kuinre was namelijk in 1875 allang verzand <strong>en</strong> sinds<br />
1710 was Lemmer de poort naar Friesland.<br />
In het Singel war<strong>en</strong> diverse veersteigers. Bij de Munt legde<br />
het veer uit Bodegrav<strong>en</strong> aan, voor het vm. Clariss<strong>en</strong>klooster<br />
dat uit IJsselstein, voor de Appelmarkt dat uit Montfoort, voor<br />
de Bergstraat dat uit Tilburg <strong>en</strong> voor de Lijnbaansteeg dat uit<br />
Sass<strong>en</strong>heim.<br />
Aan de Pijp<strong>en</strong>markt (=Nieuwezijds Voorburgwal) voegde zich<br />
op maandag het veer uit Lisse, bij de bijna dagelijkse di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> op<br />
Gouda. E<strong>en</strong> beetje e<strong>en</strong>zaam lag het veer op Woerd<strong>en</strong>, met zijn<br />
aanlegplaats aan de Klov<strong>en</strong>iersburgwal, hoek Nieuwe Doel<strong>en</strong>straat.<br />
Of op al deze ver<strong>en</strong> ook kleine vracht<strong>en</strong> (marktwar<strong>en</strong>)<br />
toegestaan war<strong>en</strong> is onbek<strong>en</strong>d. Van sommig<strong>en</strong> zijn tarieflijst<strong>en</strong><br />
bek<strong>en</strong>d. Wel is bek<strong>en</strong>d dat de typ<strong>en</strong> schep<strong>en</strong> sterk verschild<strong>en</strong>,<br />
van zeil<strong>en</strong>de gro<strong>en</strong>tepraam (zie afb. bov<strong>en</strong>) voor kleine afstand<strong>en</strong><br />
tot zeewaardige schep<strong>en</strong> voor verre bestemming<strong>en</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong>: E<strong>en</strong> overzetveer kon heel e<strong>en</strong>voudig zijn, zolang de afstand niet te<br />
groot was. Over langere afstand<strong>en</strong> voldeed e<strong>en</strong> praam als deze niet.<br />
Links: De Binn<strong>en</strong>-Amstel met rechts achter de Halvemaanbrug de Erwt<strong>en</strong>markt.<br />
Deze aanlegplaats lag ook dicht bij de Kipp<strong>en</strong>-, Kaas- <strong>en</strong><br />
Botermarkt (nu allemaal Rembrandtplein).<br />
4
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Bov<strong>en</strong>: Tot in 1661 de Nieuwe Stadsherberg gebouwd werd was het Spaanse<br />
huis (Singel 2) het vertrekpunt van het Buiksloterveer.<br />
Rechts: De steiger van het Buiksloterveer aan de Nieuwe Stadsherberg in<br />
1805. Aan de overkant is het Tolhuis te zi<strong>en</strong>.<br />
Overzetver<strong>en</strong> van ‘t IJ<br />
K<strong>en</strong>merk van e<strong>en</strong> overzetveer is de onderbreking van twee<br />
landweg<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> waterweg. E<strong>en</strong> overzetveer vervangt e<strong>en</strong><br />
brug; de afstand<strong>en</strong> zijn in de regel gering.<br />
Voor Amsterdam hebb<strong>en</strong> we het niet over pontjes die passagiers<br />
over de Amstel of het Rokin bracht<strong>en</strong>, maar de ver<strong>en</strong> die<br />
‘t IJ overstak<strong>en</strong>. Zonder die overzetver<strong>en</strong> zou bijvoorbeeld de<br />
Waterlandse kust, de noordoever van het IJ, alle<strong>en</strong> via Vels<strong>en</strong><br />
bereikbaar zijn geweest. Van Amsterdam onderhield<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
wissel<strong>en</strong>d aantal ver<strong>en</strong> de verbinding met Kadoel<strong>en</strong>, Volewijck<br />
<strong>en</strong> Nieuw<strong>en</strong>dam, met elk hun eig<strong>en</strong> landingsplaats in<br />
de stad. De oudste was het Buiksloterveer, dat al in 1308 g<strong>en</strong>oemd<br />
werd <strong>en</strong> naar alle waarschijnlijkheid nog ouder was.<br />
Dit veer landde to<strong>en</strong> nog niet op het dichtsbijgeleg<strong>en</strong> punt<br />
5
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
van de Volewijck maar meer westelijk in de Buiksloterham,<br />
dichtbij Buiksloot. Het was e<strong>en</strong> ‘heerlijk recht’ van de graaf<br />
van Holland, die het veer verpachtte. In 1556 ‘kocht’ de stad<br />
Amsterdam het veer van de grafelijkheid voor ƒ550,- <strong>en</strong> verpachtte<br />
het zelf ook weer, maar kon to<strong>en</strong> haar eis<strong>en</strong> stell<strong>en</strong>.<br />
Het beheer <strong>en</strong> onderhoud van de Volewijck was om waterstaatkundige<br />
red<strong>en</strong><strong>en</strong> al sinds 1393 e<strong>en</strong> Amsterdamse zaak. Rond<br />
1700 kreeg de stad het buit<strong>en</strong>dijkse land bezuid<strong>en</strong> de Waterlandse<br />
zeedijk – waaronder de Volewijck – helemaal in bezit.<br />
In 1660 werd het veer verlegd naar het dichtst bijgeleg<strong>en</strong> punt<br />
van de Volewijck, waar e<strong>en</strong> commissarishuisje <strong>en</strong> e<strong>en</strong> herberg,<br />
het Tolhuis gebouwd werd<strong>en</strong>. Door de landtong werd e<strong>en</strong> vaart<br />
gegrav<strong>en</strong> om het overzetveer te verl<strong>en</strong>g<strong>en</strong> tot Buiksloot aan de<br />
dijk, waar de nieuwe trekschuitverbinding<strong>en</strong> met Purmer<strong>en</strong>d,<br />
Monnick<strong>en</strong>dam, Edam <strong>en</strong> Hoorn begonn<strong>en</strong>. Vanaf 1661 was<br />
de Nieuwe Stadsherberg het vertrekpunt. Lees ook: Ons Amsterdam<br />
jg.23 (1971), pp.34-42 door H.J.M.Roetemeijer.<br />
In de 16 e eeuw versche<strong>en</strong> het Durgerdammerveer, dat vanaf<br />
de Kraansteiger vertrok, d.i. de kop van de Lastage, op de<br />
hoek van de Waalseilandgracht. Het perceel waar het Durgerdammer<br />
veerhuis stond heeft nu het adres Prins H<strong>en</strong>drikkade<br />
99. Het pand is in 1938 e<strong>en</strong> verdieping hoger opnieuw<br />
Bov<strong>en</strong>: Met kopjacht<strong>en</strong> als deze werd het Durgerdammerveer bedi<strong>en</strong>d. Het<br />
war<strong>en</strong> zeewaardige schep<strong>en</strong> voor de ruigere binn<strong>en</strong>water<strong>en</strong>.<br />
Links: Het Buiksloterveer gezi<strong>en</strong> in noord-oostelijke richting. Rechts de<br />
Buiksloter Trekvaart met op de voorgrond e<strong>en</strong> brug naar het jaagpad.<br />
6
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
opgetrokk<strong>en</strong>, maar we hebb<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de afbeelding<strong>en</strong> ter<br />
beschikking die het Durgerdammer veerhuis lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> (zie<br />
foto pag.7). E<strong>en</strong> voorganger van het veer voer in de 14e eeuw<br />
op Sos<strong>en</strong>erdam (Zunderdorp) of liever: e<strong>en</strong> landingplaats aan<br />
de Waterlandse Zeedijk, die na de dijkdoorbraak van 1516<br />
Nieuw<strong>en</strong>dam ging het<strong>en</strong>. De ramp zorgde voor e<strong>en</strong> langdurige<br />
onderbreking, maar in 1560 werd opnieuw e<strong>en</strong> veer ingesteld<br />
dat op Durgerdam voer. Door die plaats werd, in overleg met<br />
<strong>en</strong> onder toezicht van Amsterdam, slechts één schipper aangesteld<br />
die het veer voor ƒ19,- p/jaar pachtte. Het was niet druk<br />
<strong>en</strong> de pachter werd nog b<strong>en</strong>adeeld door de vele Waterlandse<br />
melkschuit<strong>en</strong> die op weg naar Amsterdam <strong>en</strong> terug best e<strong>en</strong><br />
betal<strong>en</strong>de ‘lifter’ mee wild<strong>en</strong> nem<strong>en</strong>. Ter bescherming van de<br />
recht<strong>en</strong> van de veerschipper werd bij stadskeur het vervoer<strong>en</strong><br />
van passagiers door melkschuit<strong>en</strong> verbod<strong>en</strong> op straffe van e<strong>en</strong><br />
Bov<strong>en</strong>: De Kraansluis met links de aanlegplaats van het Durgerdammerveer.<br />
Het veerhuis is half verschol<strong>en</strong> achter bom<strong>en</strong>.<br />
Rechts: Het lage huis links is het Durgerdammerveerhuis in 1890. Het overzetveer<br />
was inmiddels verplaatst naar het Kamperhoofd, maar het<br />
veerhuis bleef tot het in 1935 gesloopt werd e<strong>en</strong> café.<br />
boete van ƒ3,- (1669) oplop<strong>en</strong>d tot ƒ10,- (1683). De overtocht<br />
kostte aanvankelijk 1 stuiver he<strong>en</strong> <strong>en</strong> weer, later oplop<strong>en</strong>d naar<br />
1½ stuiver per toer. Er kond<strong>en</strong> ook vrachtjes mee, waarbij e<strong>en</strong><br />
pakje, ton, kist, mand of koffer 2 stuiver kostte. De tariev<strong>en</strong><br />
varieerd<strong>en</strong> naargelang de waarde die vervoerd moest word<strong>en</strong>;<br />
1000 pond ijzer kostte 4, e<strong>en</strong> vaam brandhout 6 <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vaatje<br />
brandewijn 8 stuiver. In eerste instantie werd<strong>en</strong> dagelijks vier<br />
vaart<strong>en</strong> he<strong>en</strong> <strong>en</strong> weer gemaakt, teruggebracht tot drie <strong>en</strong> op<br />
zondag twee maal he<strong>en</strong> <strong>en</strong> weer. Het veer werd onderhoud<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> kopjacht (zie afb. pag.6), e<strong>en</strong> typisch schip voor binn<strong>en</strong>water<strong>en</strong>.<br />
Het Durgerdammer veerschip was 55 voet lang.<br />
Elk jaar di<strong>en</strong>de de veerschuit gekeurd te word<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> visitateur,<br />
die ev<strong>en</strong>tueel reparaties verord<strong>en</strong>de.<br />
Het veer was niet winstgev<strong>en</strong>d <strong>en</strong> Ransdorp, waar Durgerdam<br />
7
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
intuss<strong>en</strong> toe behoorde, moest leur<strong>en</strong> om het te kunn<strong>en</strong> verpacht<strong>en</strong>.<br />
Zo kwam het veer in 1831 in hand<strong>en</strong> van de meest<br />
roemruchte Durgerdammer ooit: Jan Mets. Vloek<strong>en</strong>d <strong>en</strong> tier<strong>en</strong>d<br />
<strong>en</strong> de halve tijd dronk<strong>en</strong> bracht hij zijn passagiers zeld<strong>en</strong><br />
op tijd over <strong>en</strong> de correspond<strong>en</strong>tie tuss<strong>en</strong> beide sted<strong>en</strong> – na<br />
klacht<strong>en</strong> van passagiers – vulde hele kast<strong>en</strong>. Jan werd ontslag<strong>en</strong><br />
maar er di<strong>en</strong>de zich ge<strong>en</strong> geschikte opvolger aan, zodat<br />
t<strong>en</strong> einde raad beslot<strong>en</strong> werd de zoon van Jan het veer te gunn<strong>en</strong>.<br />
M<strong>en</strong> wist natuurlijk dat Jan zelf weer aan het roer zou<br />
staan maar dacht in de zoon e<strong>en</strong> redelijker aanspreekpartner<br />
te hebb<strong>en</strong>. Die gaf er kort daarna de brui aan <strong>en</strong> Ransdorp gaf<br />
het veer, zonder Amsterdam daarin te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, weer aan Jan<br />
Mets in pacht. To<strong>en</strong> Amsterdam daar zog<strong>en</strong>aamd pas in 1846<br />
achter kwam war<strong>en</strong> de dag<strong>en</strong> van het veer geteld. Wanneer het<br />
precies stopte is niet bek<strong>en</strong>d maar in 1875 vertrok volg<strong>en</strong>s de<br />
Enkhuizer Almanak twee maal per week e<strong>en</strong> veer naar Dur-<br />
gerdam van het Kamperhoofd, op zondag <strong>en</strong> maandag. Daarmee<br />
kwam e<strong>en</strong> einde aan drie eeuw<strong>en</strong> Durgerdammer overzetveer.<br />
Er wordt wel gesuggereerd dat het veerhuis al eerder<br />
stopte. De slechte naam van het veer maakte misschi<strong>en</strong> dat de<br />
affiniteit van veerhuis met het veer verdwe<strong>en</strong>, maar het bleef<br />
tot 1935 e<strong>en</strong> tapperij. Tot de laatste dag bleef het voormalig<br />
veerhuis getooid met het bord: Bestelhuis <strong>en</strong> wachtkamer der<br />
Stoomboot naar Durgerdam. Het werd in 1938 afgebrok<strong>en</strong>. De<br />
di<strong>en</strong>st werd overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> veer van de Kampersteiger<br />
Bov<strong>en</strong>: Het bootje van Bergmann kwam eind 40-er jar<strong>en</strong> aan in het Op<strong>en</strong><br />
Hav<strong>en</strong>front. Bergmann had e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> steiger voor het Victoriahotel.<br />
Links: Het wachthuisje van de Noord-Hollandsche Tramweg Mij. aan het<br />
Damrak bij de Oudebrug. To<strong>en</strong> de beginhalte verhuisde naar het<br />
Stationseiland verhuisde dit huisje mee.<br />
8
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
(2x p/wk). Lees ook: Ons Amsterdam jg. 20 (1968), pp. 154-159<br />
van H. van Zijl <strong>en</strong> over het veerhuis Amstelodamum Mb.51<br />
(1964), pp. 97-105 door Mr.J.H.v.d.Hoek Ost<strong>en</strong>de.<br />
Toch nog ev<strong>en</strong> aandacht voor drie particuliere overzetver<strong>en</strong><br />
die ongeveer tot de op<strong>en</strong>ing van de IJtunnel volhield<strong>en</strong>. De<br />
eerste is het overzetveer van de Noord-Hollandse Tramweg<br />
Mij. waarover onder Noord-Zuid-Hollands Koffiehuis nader<br />
bericht wordt. Dan ‘het bootje van Bergmann’ die vanaf 1948-<br />
’49 met e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> vloot de verbinding van de ENHABO- <strong>en</strong><br />
NACO-bushaltes bij het Tolhuis in Noord met het Stationsplein<br />
exploiteerde <strong>en</strong> doordat hun steiger voor verbreding van<br />
de Nieuwebrug na 1956 e<strong>en</strong> aantal jar<strong>en</strong> aan het Noord-Zuid-<br />
Bov<strong>en</strong>: Het bootje van Boekel voer tuss<strong>en</strong> Haarlemmerplein <strong>en</strong> Distelweg.<br />
Rechts: De opvolger van het Buiksloterveer wordt door de geme<strong>en</strong>te Amsterdam<br />
zelf geëxploiteerd. Hier de eerste stoompont<strong>en</strong> in 1927.<br />
Hollands Koffiehuis aanlegde. De Rederij J.H.Bergmann zi<strong>en</strong><br />
we bij het koffiehuis ook weer terug.<br />
De derde is rederij Boekel die al voor WO2 e<strong>en</strong> veerdi<strong>en</strong>st op<br />
Noord onderhield vanuit het westelijk deel van de stad (Jordaan,<br />
Spaarndammer-, Zeeheld<strong>en</strong>- <strong>en</strong> Staatslied<strong>en</strong>buurt). Ze<br />
voer met drie bot<strong>en</strong> van de Willemspoort (Haarlemmerplein)<br />
via het Westerkanaal naar de Distelweg, zo dicht als mogelijk<br />
bij het Mosplein. Onderweg war<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong>stops, zoals aan ‘t<br />
Zoutkeetsplein. Heel tart<strong>en</strong>d war<strong>en</strong> de bot<strong>en</strong> IJtunnel I t/m III<br />
g<strong>en</strong>oemd. In 1957 werd Boekel overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door rederij Kooij<br />
<strong>en</strong> ti<strong>en</strong> jaar later werd<strong>en</strong> de bot<strong>en</strong> aan particulier<strong>en</strong> verkocht.<br />
Boekel schakelde over op rondvaart<strong>en</strong> <strong>en</strong> kreeg e<strong>en</strong> steiger in<br />
de Singelgracht, aan het einde van de Nassaukade, teg<strong>en</strong>over de<br />
Leidsekade. Zie voor de verdere geschied<strong>en</strong>is van de NHTM <strong>en</strong><br />
Bergmann pagina 49 e.v.<br />
9
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Beurtvaart<br />
10
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Met het beurtschip van Harling<strong>en</strong> naar Amsterdam<br />
De grotere beurtschep<strong>en</strong>, die de Zuiderzee kond<strong>en</strong> overstek<strong>en</strong>,<br />
k<strong>en</strong>d<strong>en</strong> e<strong>en</strong> eerste <strong>en</strong> tweede klasse <strong>en</strong> soms zelfs e<strong>en</strong> derde. De<br />
eerste klasse beschikte over e<strong>en</strong> kajuit met comfortabele bank<strong>en</strong><br />
rond e<strong>en</strong> tafel, bedsted<strong>en</strong> met deurtjes of in elk geval luxe<br />
kooi<strong>en</strong> <strong>en</strong> ram<strong>en</strong> voor daglicht <strong>en</strong> uitzicht. De tweede klasse<br />
moest het met de roef do<strong>en</strong>, met bank<strong>en</strong> langs de wand<strong>en</strong>. Met<br />
e<strong>en</strong> beetje geluk war<strong>en</strong> ook hier bedsted<strong>en</strong> maar kooi<strong>en</strong> was<br />
waarschijnlijker. Daglicht kwam alle<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> als de ingang<br />
bij goed weer op<strong>en</strong> mocht blijv<strong>en</strong>. Er war<strong>en</strong> ook wel e<strong>en</strong>s goedkopere<br />
plaats<strong>en</strong> in het ruim uitgespaard. Daar daalde je in af<br />
via e<strong>en</strong> ladder <strong>en</strong> slap<strong>en</strong> deed je op boss<strong>en</strong> stro. Als je geluk had<br />
kon je van e<strong>en</strong> bemanningslid z’n slaapplaats in het vooronder<br />
hur<strong>en</strong>. In dat vooronder werd ook gekookt. De reiz<strong>en</strong> duurd<strong>en</strong><br />
zo lang dat onderweg teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> geringe vergoeding maaltijd<strong>en</strong><br />
geserveerd werd<strong>en</strong> <strong>en</strong> koffie <strong>en</strong> thee <strong>en</strong> vooral drank te koop<br />
war<strong>en</strong>. Aan de vertrektijd<strong>en</strong> vanuit Amsterdam zi<strong>en</strong> we dat dit<br />
vaak nachtvaart<strong>en</strong> war<strong>en</strong>; meestal zijn de tijd<strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> uur<br />
of e<strong>en</strong> half uur voor het luid<strong>en</strong> van de boomklok. Met gunstig<br />
weer kwam m<strong>en</strong> dan in de ocht<strong>en</strong>d op zijn bestemming aan.<br />
E<strong>en</strong> reiziger uit Duitsland<br />
op weg naar<br />
Oost-Indië maakte<br />
zo’n overtocht mee <strong>en</strong><br />
bracht daarvan in 1834<br />
verslag uit. De vaart<br />
naar Amsterdam vertrok<br />
k<strong>en</strong>nelijk in de<br />
ocht<strong>en</strong>d.<br />
....Het schip was nog nauwelijks<br />
de hav<strong>en</strong> van Harling<strong>en</strong><br />
uitgezeild <strong>en</strong> in op<strong>en</strong><br />
zee gekom<strong>en</strong>, of het begon<br />
zodanig op <strong>en</strong> neer te dans<strong>en</strong><br />
dat de passagiers niet<br />
wist<strong>en</strong> hoe zich vast te houd<strong>en</strong><br />
aan touw<strong>en</strong> <strong>en</strong> plank<strong>en</strong><br />
om niet omver geworp<strong>en</strong> te<br />
word<strong>en</strong> <strong>en</strong> waardoor zich<br />
bij één der her<strong>en</strong> al direct<br />
de gevreesde zeeziekte<br />
voordeed. Nadat ik nog<br />
<strong>en</strong>ige tijd aan dek vertoefd<br />
had <strong>en</strong> e<strong>en</strong> praatje met de<br />
vri<strong>en</strong>delijke schipper had<br />
gemaakt, was inmiddels de<br />
hav<strong>en</strong> al geheel uit zicht verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>. M<strong>en</strong> begaf zich daarom<br />
naar b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong> in de kajuit t<strong>en</strong> einde, naar scheepsgebruik, e<strong>en</strong><br />
bittertje te drink<strong>en</strong>, hetge<strong>en</strong> op zee zeer heilzaam is. Nadat m<strong>en</strong><br />
al rok<strong>en</strong>de, keuvel<strong>en</strong>de <strong>en</strong> zo nu <strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> teug uit het bitterglaasje<br />
nem<strong>en</strong>de, zich zo goed mogelijk had tracht<strong>en</strong> te vermak<strong>en</strong>,<br />
kwam klokslag twaalf e<strong>en</strong> van de matroz<strong>en</strong> in de kajuit om<br />
de tafel te dekk<strong>en</strong>, waarop <strong>en</strong>kele og<strong>en</strong>blikk<strong>en</strong> later e<strong>en</strong> schotel<br />
vol verse schelvis <strong>en</strong> e<strong>en</strong> dito gevuld met kruimige aardappel<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> geplaatst. De schipper kwam ook aan de maaltijd deelnem<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> all<strong>en</strong> liet<strong>en</strong> zich het et<strong>en</strong> goed smak<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> glas witte<br />
muskaatwijn werd bij de vis gedronk<strong>en</strong>. Het volg<strong>en</strong>de gerecht<br />
bestond uit e<strong>en</strong> stevig gebrad<strong>en</strong> paterstuk (tuss<strong>en</strong>ribstuk van<br />
11
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
het rund) met grauwe erwt<strong>en</strong>, dat vergezeld ging van rode wijn. In één woord, het<br />
middagmaal was zo goed als m<strong>en</strong> maar w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> kon <strong>en</strong> daarbij zeer laag in prijs.<br />
De middagthee was naar ’s lands wijze om vier uur <strong>en</strong> – hoe slap <strong>en</strong> waterig ook<br />
– werd na het hartige middagmaal met graagte gedronk<strong>en</strong>.<br />
Het weer was in de loop van de dag meer <strong>en</strong> meer onstuimig <strong>en</strong> reg<strong>en</strong>achtig geword<strong>en</strong>,<br />
waardoor m<strong>en</strong> zich meestal onderdeks had moet<strong>en</strong> ophoud<strong>en</strong>. Bij het<br />
vroege invall<strong>en</strong> van de avond werd bij het schaarse licht van e<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> de tafel<br />
aangestok<strong>en</strong> olielamp e<strong>en</strong> partijtje whist gespeeld, waarbij de wijnkelder van<br />
de schipper stevig werd aangesprok<strong>en</strong>. Om neg<strong>en</strong> uur ’s avonds moest het spel<br />
onderbrok<strong>en</strong> word<strong>en</strong> voor het gebruik<strong>en</strong><br />
van de avondmaaltijd, die uit boterhamm<strong>en</strong><br />
met Edammer kaas bestond. Uit e<strong>en</strong><br />
grote koper<strong>en</strong> ketel werd hierbij overvloedig<br />
scheepskoffie geschonk<strong>en</strong>. Na het et<strong>en</strong><br />
werd het spel voortgezet.<br />
Na het onstuimige weer was het windstil<br />
geword<strong>en</strong>, waardoor het schip nog maar<br />
weinig vorderde <strong>en</strong> we te hor<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong><br />
dat we de volg<strong>en</strong>de dag pas laat in de<br />
morg<strong>en</strong> in Amsterdam zoud<strong>en</strong> aankom<strong>en</strong>.<br />
Tijd g<strong>en</strong>oeg dus om te slap<strong>en</strong> <strong>en</strong> we speeld<strong>en</strong><br />
tot ’s nachts één uur door.<br />
Het laat zich d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat het in de kleine<br />
kajuit, waar zwaar gerookt <strong>en</strong> gedronk<strong>en</strong><br />
was <strong>en</strong> in vier bedsted<strong>en</strong> acht slap<strong>en</strong>de<br />
mann<strong>en</strong> waaronder e<strong>en</strong> zeezieke lag<strong>en</strong>,<br />
het niet erg fris geweest kan zijn. Niettemin<br />
sliep het gezelschap vrij lang <strong>en</strong><br />
kwam pas voor de dag to<strong>en</strong> de zon al<br />
hoog aan de schoongeveegde lucht stond.<br />
Na zich gekleed <strong>en</strong> met fris zeewater gewass<strong>en</strong><br />
te hebb<strong>en</strong> stak m<strong>en</strong> welgemoed<br />
e<strong>en</strong> verse pijp tabak op <strong>en</strong> dronk teg<strong>en</strong> de<br />
koude morg<strong>en</strong>lucht e<strong>en</strong> glas Schiedammer.<br />
Vervolg<strong>en</strong>s begaf m<strong>en</strong> zich aan dek<br />
om van het uitzicht op de beroemde koopstad<br />
Amsterdam te g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong>….<br />
12
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Beurtvaart<br />
Tot medio 16 e eeuw stond het elke schipper vrij de zog<strong>en</strong>aamde<br />
‘wilde vaart’ te bedrijv<strong>en</strong>. Dat kon ook de vaart tuss<strong>en</strong> steeds<br />
dezelfde twee sted<strong>en</strong> zijn, k<strong>en</strong>merk was de vrijblijv<strong>en</strong>dheid te<br />
var<strong>en</strong> wanneer er zich vracht aandi<strong>en</strong>de <strong>en</strong> niet eerder dan de<br />
vaart zich loonde. Wel kreg<strong>en</strong> de gild<strong>en</strong>, per stad verschill<strong>en</strong>d,<br />
het voor elkaar dat schippers van de wilde vaart toch aan regels<br />
gebond<strong>en</strong> werd<strong>en</strong>, bijvoorbeeld als zij in e<strong>en</strong> vreemde stad lost<strong>en</strong><br />
zij alle<strong>en</strong> retourvracht naar hun eig<strong>en</strong> thuishav<strong>en</strong> mocht<strong>en</strong><br />
innem<strong>en</strong>. Daar kwam gedur<strong>en</strong>de de 16 e eeuw verandering in,<br />
onder invloed van e<strong>en</strong> explosief groei<strong>en</strong>de economie.<br />
De kooplied<strong>en</strong> led<strong>en</strong> schade doordat het transport zo onberek<strong>en</strong>baar<br />
was <strong>en</strong> daar speelde het binn<strong>en</strong>vaardersgilde op in<br />
door regelmatige di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> door gildeled<strong>en</strong> te organiser<strong>en</strong>. Deze<br />
regelmaat moest wel beloond word<strong>en</strong> in de vorm van hogere tariev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> het gilde maakte uit welke schipper voer. Aanvankelijk<br />
hadd<strong>en</strong> beide partij<strong>en</strong> hun bed<strong>en</strong>king<strong>en</strong>, totdat in de praktijk<br />
bleek dat beide partij<strong>en</strong> voordeel van de regeling hadd<strong>en</strong>:<br />
verzekerd zijn van regelmatig transport teg<strong>en</strong>over regelmatig<br />
werk <strong>en</strong> vast inkom<strong>en</strong>. De eerste geboekstaafde beurtvaartdi<strong>en</strong>st<br />
met vaste di<strong>en</strong>stregeling in e<strong>en</strong> overe<strong>en</strong>komst tuss<strong>en</strong><br />
Amsterdam <strong>en</strong> Haarlem dateert van 1520. In 1529 volgde e<strong>en</strong><br />
overe<strong>en</strong>komst met de stad Hoorn omtr<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> veerdi<strong>en</strong>st tuss<strong>en</strong><br />
beide sted<strong>en</strong>. Teg<strong>en</strong> het einde van de 16e eeuw viel<strong>en</strong> de vaste<br />
veerdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> niet meer weg te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong>: Veerschep<strong>en</strong> in het 17e eeuwse Rokin. Rechts e<strong>en</strong> kopjacht, links e<strong>en</strong><br />
serie jaagschuit<strong>en</strong>,zoals die uit de Groninger snik ontwikkeld war<strong>en</strong>.<br />
Links: E<strong>en</strong> beurtschip op e<strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing uit 1791.<br />
13
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Als er meer gegadigd<strong>en</strong> war<strong>en</strong> om veerdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> te verzorg<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> dat was meestal zo, regelde het gilde wie aan de beurt was.<br />
In de beurt var<strong>en</strong> heette dat to<strong>en</strong>.<br />
Er moet verschil gemaakt word<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> ver<strong>en</strong> die e<strong>en</strong>zijdig<br />
door e<strong>en</strong> stad naar Amsterdam georganiseerd werd<strong>en</strong> <strong>en</strong> ver<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> twee sted<strong>en</strong> die door beide sted<strong>en</strong> in overleg georganiseerd<br />
werd<strong>en</strong>. Amsterdam gebruikte haar populariteit in de<br />
Bov<strong>en</strong>: De beurtvaart was e<strong>en</strong> organisatie, die niet zonder ondersteuning<br />
aan de wel kon functioner<strong>en</strong>. Hier nog wat primitieve commissarishuisjes<br />
<strong>en</strong> walknecht<strong>en</strong>....<br />
Rechts: ....wat in de loop der eeuw<strong>en</strong> uitgroeide tot bevrachtingskantor<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
steigers met los- <strong>en</strong> laadvoorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, zoals deze van Van Es & Van<br />
Ommer<strong>en</strong> op de De Ruijterkade.<br />
17 e e<strong>en</strong> 18 e eeuw graag om de organisatie <strong>en</strong> exploitatie over<br />
te lat<strong>en</strong> aan de ‘mindere sted<strong>en</strong>’. Met de aanlegplaats <strong>en</strong> de<br />
walorganisatie bemoeide de stad zich weer wel naar hart<strong>en</strong>lust<br />
middels e<strong>en</strong> pakket voorschrift<strong>en</strong>. De beurtvaart op Leid<strong>en</strong><br />
was e<strong>en</strong> voorbeeld van e<strong>en</strong> tweezijdig veer, ook al war<strong>en</strong> de<br />
inspanning<strong>en</strong> niet gelijk verdeeld. Volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> regeling van<br />
1599 ded<strong>en</strong> op 27 schuit<strong>en</strong>voerders van Leid<strong>en</strong> er 7 uit Amsterdam<br />
mee aan de di<strong>en</strong>st. Verder was de exploitatie geregeld<br />
door e<strong>en</strong> wederzijdse overe<strong>en</strong>komst, al of niet met octrooi van<br />
de Stat<strong>en</strong> van Holland <strong>en</strong> West-Friesland. Ook het beurtveer<br />
op Rotterdam was e<strong>en</strong> tweezijdig veer, dat door e<strong>en</strong> overe<strong>en</strong>komst<br />
in 1597 geregeld werd <strong>en</strong> to<strong>en</strong> e<strong>en</strong> 50/50 deelname k<strong>en</strong>de.<br />
In die vorm k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> we ook regeling<strong>en</strong> met Grave (1651)<br />
<strong>en</strong> Oostzaan (1659). Van de di<strong>en</strong>st op Harderwijk nam<strong>en</strong> Amsterdamse<br />
schippers maar e<strong>en</strong>-derde voor hun rek<strong>en</strong>ing (1617).<br />
14
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Brugg<strong>en</strong> met oorgat<strong>en</strong><br />
Heb ik het ooit eerder over oorgat<strong>en</strong> gehad? E<strong>en</strong> oorgat is e<strong>en</strong> bruggetje<br />
in e<strong>en</strong> brug, die dan niet zeld<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vaste brug is. Door het oorgat<br />
te op<strong>en</strong><strong>en</strong> kwam e<strong>en</strong> kleine meter doorvaart vrij, waar om te beginn<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> passant met e<strong>en</strong> sprongetje nog steeds over he<strong>en</strong> kon maar<br />
waar ook e<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>vaartschip met e<strong>en</strong> niet gestaagde mast door kon<br />
passer<strong>en</strong>. Wanneer werd e<strong>en</strong> mast dan wèl <strong>en</strong> wanneer niet gestaagd?<br />
Dat had met constructie <strong>en</strong> zeegang te mak<strong>en</strong>. Op de Noordzee was<br />
e<strong>en</strong> ongestaagde mast niet te handhav<strong>en</strong>; bij zeegang zou de mast<br />
door het zwiep<strong>en</strong> uit zijn mastspoor brek<strong>en</strong>. Ook de grotere beurt-<br />
vaarders die op de<br />
Zuiderzee voer<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong> in de regel<br />
gestaagde mast<strong>en</strong><br />
om dezelfde<br />
red<strong>en</strong><strong>en</strong> (zie afb.<br />
kopjacht pag. 6).<br />
Maar de kleinere<br />
typ<strong>en</strong> als boeiers,<br />
de kleinere kag<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> alle vissersschep<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong> ongestaagde<br />
mast<strong>en</strong><br />
(op de afbeelding<br />
rechts e<strong>en</strong> zeil<strong>en</strong>de<br />
botter). Er bestond<br />
nog e<strong>en</strong> overgangsvorm,<br />
e<strong>en</strong> mast met verstaging die losgemaakt kon word<strong>en</strong>. De stag<br />
was dan in e<strong>en</strong> oog aan het boord gehaakt.<br />
Het was natuurlijk wel goed mikk<strong>en</strong> door zo’n oorgat maar het scheelde<br />
e<strong>en</strong> hoop werk als de mast niet gestrek<strong>en</strong> hoefde te word<strong>en</strong>. Als die<br />
al strijkbaar was, van de botter hierbov<strong>en</strong> was de mast niet strijkbaar.<br />
Wat stag<strong>en</strong> zijn? Dat zijn lijn<strong>en</strong> van het boord van het schip naar e<strong>en</strong><br />
punt in de top van de mast, waardoor die mast niet onnodig doorboog<br />
<strong>en</strong> de zeileig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> verknoeide of nog erger: de mast deed brek<strong>en</strong>.<br />
Vandaag zijn stag<strong>en</strong> altijd van staaldraad, t<strong>en</strong>zij het e<strong>en</strong> replica<br />
betreft zoals de Amsterdam of de Batavia. Het voordeel van stag<strong>en</strong><br />
is dat de mast lichter uitgevoerd kan word<strong>en</strong>. Dat wordt inzichtelijk<br />
als je e<strong>en</strong>s naar de mast van bijvoorbeeld e<strong>en</strong> botter kijkt met zijn<br />
mastvoet van zo’n 30 cm. Om die af <strong>en</strong> toe uit het schip te till<strong>en</strong> heb je<br />
e<strong>en</strong> serieuze kraan nodig. Dat was dan ook de hoofdbezigheid van de<br />
stadskraan bij de Kraansluis tot ver in de 19 e eeuw.<br />
15
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Behalve strikt om de beurt werd er ook bij loting gevar<strong>en</strong>,<br />
bijvoorbeeld op Zwolle (1680). De loting op Nieuwjaarsdag<br />
maakte uit op welke dag<strong>en</strong> e<strong>en</strong> schipper zijn beurt had. Dat<br />
gebeurde vanaf 1652 ook voor de di<strong>en</strong>st op Zeeland, G<strong>en</strong>t <strong>en</strong><br />
Antwerp<strong>en</strong>, die door 26 schippers bij loting werd geregeld.<br />
Ook het Buit<strong>en</strong>landsvaardersgilde bemoeide zich met beurtvaart.<br />
De deelnemers aan de populaire vaart op Hamburg<br />
di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> eerst vaart<strong>en</strong> op Rouaan <strong>en</strong> Lond<strong>en</strong> gemaakt te hebb<strong>en</strong><br />
eer ze weer voor e<strong>en</strong> vaart op Hamburg in aanmerking<br />
kwam<strong>en</strong> (1613).<br />
E<strong>en</strong> scherpe scheiding tuss<strong>en</strong> person<strong>en</strong>- <strong>en</strong> vrachtvervoer was<br />
bij de beurtvaart niet te vind<strong>en</strong>. De meeste schep<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
zodanig ingericht dat de ruimte naar behoefte werd verdeeld<br />
tuss<strong>en</strong> beide volumes. Op traject<strong>en</strong> waar e<strong>en</strong> trekschuitverbinding<br />
bestond waar alle<strong>en</strong> passagiers meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> werd<strong>en</strong>,<br />
zoals op Haarlem, ontstond<strong>en</strong> wel specifieke vrachtdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
(zie onder Kaarselade veer).<br />
E<strong>en</strong> octrooi aanvrag<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> beurtvaartdi<strong>en</strong>st was altijd zinnig.<br />
Dat leverde e<strong>en</strong> monopolie op waarmee concurr<strong>en</strong>tie van<br />
de wilde vaart aangepakt kon word<strong>en</strong>. Dit was niet alle<strong>en</strong> met<br />
Bov<strong>en</strong>: Onvermijdelijk vestigd<strong>en</strong> zich herberg<strong>en</strong> <strong>en</strong> tapperij<strong>en</strong> bij de drukke<br />
aanlegplaats<strong>en</strong>, zoals bov<strong>en</strong> op het Rokin waar de Haagse, Goudse<br />
<strong>en</strong> Rotterdamse veerdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> aanlegd<strong>en</strong>....<br />
Links: ....<strong>en</strong> links bij het Leidseveer aan het Singel, met in de verte de<br />
Munttor<strong>en</strong>. Die geleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> adverteerd<strong>en</strong> dan vaak met de kreet<br />
“Vrij Wijn”, wat niet inhield dat de wijn hier gratis was maar dat de<br />
b<strong>en</strong>odigde accijnz<strong>en</strong> al voldaan war<strong>en</strong>.<br />
16
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
passagiersvervoer het geval maar ook met vrachtvervoer. De<br />
trekvaartondernemers war<strong>en</strong> met zo’n monopolie erg gelukkig,<br />
omdat de investering<strong>en</strong> voor infrastructuur (jaagpad,<br />
brugg<strong>en</strong>) hoog war<strong>en</strong> <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> concurrer<strong>en</strong>de schipper daar<br />
gebruik van zou moet<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>.<br />
Regelmatig overlapt<strong>en</strong> traject<strong>en</strong>, waar beurtschippers e<strong>en</strong> octrooi<br />
voor gekreg<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong>, elkaar. De oudste recht<strong>en</strong> prevaleerd<strong>en</strong><br />
dan bov<strong>en</strong> de nieuwe, bijvoorbeeld to<strong>en</strong> in 1827 e<strong>en</strong><br />
Bov<strong>en</strong>: <strong>Beurtvaarders</strong> in soort<strong>en</strong> <strong>en</strong> mat<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kaag die binn<strong>en</strong>door<br />
naar Leid<strong>en</strong> voer, maar dat betek<strong>en</strong>de nog steeds dat er over e<strong>en</strong><br />
onvoorspelbare Haarlemmermeer gevar<strong>en</strong> moest word<strong>en</strong>.<br />
Rechts: Dit beurtschip voer naar Friesland <strong>en</strong> Groning<strong>en</strong> over de minst<strong>en</strong>s<br />
zo onbetrouwbare Zuiderzee.<br />
17
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
beurtvaartdi<strong>en</strong>st op Maastricht werd ingesteld, werd gelijktijdig<br />
bepaald dat op het eerste deel van het traject, Amsterdam-D<strong>en</strong><br />
Bosch, ge<strong>en</strong> lading gelost of ing<strong>en</strong>om<strong>en</strong> mocht word<strong>en</strong> omdat<br />
er al e<strong>en</strong> veerdi<strong>en</strong>st op D<strong>en</strong> Bosch bestond. E<strong>en</strong> ander aspect<br />
van de beurtvaartdi<strong>en</strong>st was dat twee eindpunt<strong>en</strong> verbond<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> <strong>en</strong> het niet de bedoeling was allerhande te passer<strong>en</strong> sted<strong>en</strong><br />
aan te do<strong>en</strong> om te lad<strong>en</strong> <strong>en</strong> loss<strong>en</strong>, anders dan dat de di<strong>en</strong>st<br />
met al die sted<strong>en</strong> overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> afsloot. Deze uitsluit<strong>en</strong>de<br />
vaart is e<strong>en</strong> dwing<strong>en</strong>d begrip in de beurtvaart. Dat ging zelfs<br />
zo ver dat e<strong>en</strong> koopman niet zijn goeder<strong>en</strong> met zijn eig<strong>en</strong> schip<br />
mocht vervoer<strong>en</strong> als er op die route e<strong>en</strong> beurtvaarder actief was.<br />
Daar stond teg<strong>en</strong>over dat het gilde altijd e<strong>en</strong> reserveschip aan<br />
de steiger di<strong>en</strong>de te hebb<strong>en</strong> dat die koopman inclusief personeel<br />
voor zichzelf kon afhur<strong>en</strong>. Dit alles gold niet voor persoonlijk<br />
vervoer zolang daar ge<strong>en</strong> vracht mee gemoeid was; e<strong>en</strong> ieder<br />
mocht zichzelf met zijn eig<strong>en</strong> vaartuig naar willekeurig waar<br />
var<strong>en</strong>. Nu betek<strong>en</strong>t deze str<strong>en</strong>gheid niet dat m<strong>en</strong> zich daar braaf<br />
aan hield. De stroom klacht<strong>en</strong>, rekwest<strong>en</strong> <strong>en</strong> hernieuwde keur<strong>en</strong><br />
laat zi<strong>en</strong> dat de schippers massaal de voorschrift<strong>en</strong> ontdok<strong>en</strong>,<br />
soms uit onkunde over de lokale regelgeving.<br />
Het vervoer van poststukk<strong>en</strong> is altijd e<strong>en</strong> particulier gebeur<strong>en</strong><br />
geweest <strong>en</strong> werd in de 17 e eeuw door beurtvaarders geperfectioneerd.<br />
Na e<strong>en</strong> korte periode staatsbedrijf te zijn geweest is<br />
de postverz<strong>en</strong>ding intuss<strong>en</strong> opnieuw e<strong>en</strong> particuliere aangeleg<strong>en</strong>heid<br />
(zie verder onder Paalhuis).<br />
Bov<strong>en</strong>: Op Hoorn werd met zog<strong>en</strong>aamde wijdschep<strong>en</strong> gevar<strong>en</strong>.<br />
Links: Melkschuit<strong>en</strong> <strong>en</strong> gro<strong>en</strong>tepram<strong>en</strong> war<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>vaarders omdat de<br />
bederfelijke vracht zelfs niet aan de regelmatig var<strong>en</strong>de beurtvaartdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
toevertrouwd kon word<strong>en</strong>. Hier vaart e<strong>en</strong> melkschuit uit<br />
Broek in Waterland <strong>net</strong> door de Kraanboom.<br />
18
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Wat mocht de wilde vaart dan nog wel vervoer<strong>en</strong>? Bleef er<br />
nog wel wat over? Ja natuurlijk, want we hebb<strong>en</strong> het bij de<br />
beurtvaart steeds over stukgoed <strong>en</strong> <strong>net</strong> als vandaag was het<br />
bulkgoed veel talrijker. Hoopvracht<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> dat g<strong>en</strong>oemd <strong>en</strong><br />
dat bleef het domein van de vrachtvaarder. Je kon e<strong>en</strong> beurtschip<br />
wel e<strong>en</strong> mand turf meegev<strong>en</strong> maar niet e<strong>en</strong> hele vracht.<br />
Met het overzetveer kon iemand (teg<strong>en</strong> betaling) wel e<strong>en</strong> ton<br />
of emmer melk me<strong>en</strong>em<strong>en</strong> maar uit Waterland kwam<strong>en</strong> elke<br />
dag melkschuit<strong>en</strong> af <strong>en</strong> aan var<strong>en</strong>. Datzelfde gold voor zuivelproduct<strong>en</strong><br />
in het algeme<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor gro<strong>en</strong>te <strong>en</strong> fruit.<br />
De eerder gemelde veerdi<strong>en</strong>st op Hoorn van 1529 werd in<br />
1660 sterk uitgebreid to<strong>en</strong> vijf Noord-Hollandse sted<strong>en</strong> octrooi<br />
Bov<strong>en</strong>: Het smalschip was e<strong>en</strong> kleinere versie van het wijdschip, met mat<strong>en</strong><br />
die het mogelijk maakt<strong>en</strong> Gouda binn<strong>en</strong> te var<strong>en</strong>. Dat wil niet zegg<strong>en</strong><br />
dat dit type tot die stad beperkt bleef.<br />
Rechts: Deze pr<strong>en</strong>t laat goed zi<strong>en</strong> hoe primitief e<strong>en</strong> passagierscompartim<strong>en</strong>t<br />
op e<strong>en</strong> vrachtschip gecreëerd werd: met e<strong>en</strong> dekzeil.<br />
vroeg<strong>en</strong> aan de Stat<strong>en</strong> van Holland <strong>en</strong> West-Friesland voor de<br />
instelling van e<strong>en</strong> uitgebreid <strong>net</strong>werk van onderlinge vaarverbinding<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> monopolie op de di<strong>en</strong>stregeling. Dat war<strong>en</strong><br />
behalve Amsterdam, Hoorn, Enkhuiz<strong>en</strong>, Edam <strong>en</strong> Purmer<strong>en</strong>d.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> vroeg deze laatste stad octrooi op de aanleg<br />
van e<strong>en</strong> landweg naar Amsterdam. De technische details<br />
van beide octrooi<strong>en</strong> zal ik u bespar<strong>en</strong>, alle<strong>en</strong> dat ze verle<strong>en</strong>d<br />
<strong>en</strong> uitgevoerd werd<strong>en</strong>. Uit de praktijk wet<strong>en</strong> we dat Amsterdam<br />
zich bemoeide met de di<strong>en</strong>stregeling <strong>en</strong> de ligplaats<strong>en</strong> in<br />
Amsterdam maar niet met de organisatie van de veerdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>.<br />
Dat liet m<strong>en</strong> over aan de mindere sted<strong>en</strong> <strong>en</strong> er war<strong>en</strong> zeld<strong>en</strong><br />
Amsterdamse schippers mee gemoeid. Tot 1660 legde beurtschep<strong>en</strong><br />
uit bijvoorbeeld<br />
Hoorn aan bij e<strong>en</strong> bothuisje<br />
in de pal<strong>en</strong>rij,<br />
waar bijvoorbeeld ook<br />
verse vis werd aangeleverd<br />
(zie afb. pag.20).<br />
Op verzoek van het<br />
Hoornse gilde van Rijnschippers<br />
werd h<strong>en</strong><br />
nu e<strong>en</strong> ligplaats in het<br />
Damrak voor de Kapelsteeg<br />
toegewez<strong>en</strong>. De<br />
hele afhandeling van de<br />
aankomst<strong>en</strong> in Amsterdam<br />
werd geregeld door<br />
Hoorns personeel; Amsterdam<br />
zorgde alle<strong>en</strong><br />
19
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
voor e<strong>en</strong> wag<strong>en</strong> op de kade voor afvoer van vracht. Hoorn had<br />
bijvoorbeeld e<strong>en</strong> commissaris in Amsterdam gestationeerd<br />
die de spil vormde voor de organisatie op de wal, inclusief<br />
het verzorg<strong>en</strong> van poststukk<strong>en</strong> (zie ook pag.40). Voor verder<br />
vervoer binn<strong>en</strong> Amsterdam war<strong>en</strong> de grote ‘wijdschep<strong>en</strong>’ (zie<br />
afb. pag.18) van Hoorn niet geschikt <strong>en</strong> er moest dan e<strong>en</strong> beroep<br />
gedaan word<strong>en</strong> op kleinere (Amsterdamse) vaartuig<strong>en</strong>.<br />
De kost<strong>en</strong> van deze beurtvaartdi<strong>en</strong>st war<strong>en</strong> stevig, door hoge<br />
eis<strong>en</strong> die aan de schep<strong>en</strong> <strong>en</strong> het personeel gesteld werd<strong>en</strong>.<br />
Twee maal per jaar werd<strong>en</strong> de schep<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> helling gecontroleerd<br />
<strong>en</strong> de eis<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> regelmatig aangescherpt. Ook liet<br />
Amsterdam niet zo maar elke schipper binn<strong>en</strong>; zij eist<strong>en</strong> van<br />
Hoorn dat elke schipper minimaal drie jaar in Holland als<br />
beurtschipper had gevar<strong>en</strong> voor hij Amsterdam binn<strong>en</strong> mocht.<br />
Dat maakte e<strong>en</strong> speciale afdeling binn<strong>en</strong> het Hoornse schippersgilde<br />
nodig, met zwaardere eis<strong>en</strong> dan aan de rest van de<br />
gildeled<strong>en</strong>. Daarbov<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gedragsregels opgesteld met<br />
bijbehor<strong>en</strong>de strafmaatregel<strong>en</strong>. Die hadd<strong>en</strong> mer<strong>en</strong>deels betrekking<br />
op de behandeling van passagiers <strong>en</strong> poststukk<strong>en</strong>.<br />
Het voorkóm<strong>en</strong> van dronk<strong>en</strong>schap was speerpunt van de re-<br />
Bov<strong>en</strong>: De stadsherberg was op pal<strong>en</strong> in het IJ gebouwd <strong>en</strong> ving schep<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
passagiers op na het sluit<strong>en</strong> van de ‘bom<strong>en</strong>’, de toegang<strong>en</strong> door de<br />
pal<strong>en</strong>rij in het IJ. Op de afbeelding de ‘Oude Stadsherberg’.<br />
Links: Als veerdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> steiger in de stad toegewez<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong><br />
zett<strong>en</strong> zij hun vracht <strong>en</strong> passagiers af aan steigers in de pal<strong>en</strong>rij.<br />
Links e<strong>en</strong> bothuisje dat als voorloper gezi<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong> van de<br />
stadsherberg<strong>en</strong>, zoals op de afbeelding bov<strong>en</strong>.<br />
20
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
gels <strong>en</strong> daar werd<strong>en</strong> fikse straff<strong>en</strong> voor uitgedeeld, oplop<strong>en</strong>d tot e<strong>en</strong> vaarverbod<br />
van e<strong>en</strong> half jaar.<br />
De betrouwbaarheid van de di<strong>en</strong>stregeling werd afgedwong<strong>en</strong> door extra<br />
regels te stell<strong>en</strong> aan de schippers. Verhindering om te var<strong>en</strong> moest e<strong>en</strong> dag<br />
van te vor<strong>en</strong> bij het gilde aangemeld word<strong>en</strong>, op straffe van uitsluiting van<br />
e<strong>en</strong> aantal vaart<strong>en</strong>.<br />
In Hoorn was voor de beurtvaarders wel e<strong>en</strong> veerhuis, waar passagiers<br />
Bov<strong>en</strong>: Drukte in het IJ voor de Haringpakkerij. Behalve veerdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> legd<strong>en</strong> aan de tor<strong>en</strong><br />
ook vissersschep<strong>en</strong> met hun lading aan.<br />
Rechts: Op deze compilatie van e<strong>en</strong> aantal kadasterkaart<strong>en</strong> van 1853 zijn de Haringpakkerij<br />
met rechts daarvan de Nieuwe Stadsherberg te zi<strong>en</strong>. Daaronder de Texelschekade<br />
met drie steigers, van bov<strong>en</strong> naarb<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>: de Meppeler, de Texelsche <strong>en</strong> de<br />
Harlinger steiger. In het Damrak nog e<strong>en</strong> groot aantal steigers die in de 20e eeuw<br />
tot e<strong>en</strong> vijftal afnam<strong>en</strong>. Aan de Oude Teertuin<strong>en</strong> eerste de Kampersteiger, dan de<br />
steigers van het Zeeregt, <strong>en</strong> verder de Apeldoornse steiger. Van het Kamperhoofd<br />
vertrok e<strong>en</strong> pontveer, voor de Schreierstor<strong>en</strong> de Nieuw<strong>en</strong>dammersteiger <strong>en</strong> van de<br />
Kraansluis vertrok het Durgerdammer veer.<br />
21
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
verzameld<strong>en</strong> (Schippershuis), maar of er Op ’t Water ook e<strong>en</strong><br />
was is niet bek<strong>en</strong>d. Dan zull<strong>en</strong> de schippers wel de dichtstbij<br />
zijnde kroeg gebruikt hebb<strong>en</strong>. In de tweede helft van de 18 e<br />
eeuw werd het vervoer per beurtschip minder populair, werd<br />
het materieel slechter <strong>en</strong> werd<strong>en</strong> de regels versoepeld. Van de<br />
di<strong>en</strong>stregeling in de 19 e eeuw wet<strong>en</strong> we dat het veer zijn vaste<br />
plek in het Damrak kwijt raakte <strong>en</strong> van cijfers van het Hoornse<br />
gilde dat het vervoersvolume gedecimeerd was tot minder dan<br />
25% van dat in de 17 e eeuw. We zi<strong>en</strong> het veer, met vele andere,<br />
na 1880 terug aan de De Ruijterkade steiger B.<br />
In totaal war<strong>en</strong> er in de 17 e eeuw meer dan 120 beurtvaartverbinding<strong>en</strong><br />
verspreid over de stad <strong>en</strong> dat liep in de 18 e eeuw<br />
op tot ongeveer 180 met 800 vertrekk<strong>en</strong>de schep<strong>en</strong> per week.<br />
Van het jaar 1875 hebb<strong>en</strong> we door de Enkhuizer Almanak e<strong>en</strong><br />
goed overzicht <strong>en</strong> daarbij kom<strong>en</strong> we <strong>en</strong>kele conc<strong>en</strong>traties van<br />
veersteigers teg<strong>en</strong>. We mak<strong>en</strong> e<strong>en</strong> tocht langs de steigers…<br />
Haringpakkerij<br />
E<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>tratie van veerdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, beroepsvaart <strong>en</strong> vrachtverkeer<br />
vond op de Haringpakkerij zijn plek. Medio 19 e eeuw<br />
war<strong>en</strong> er ge<strong>en</strong> steigers aan de Haringpakkerij <strong>en</strong> mogelijk<br />
was dat altijd zo omdat bijvoorbeeld op de pr<strong>en</strong>t van Ri<strong>en</strong>ier<br />
Nooms (pag.21) te zi<strong>en</strong> is dat – zoals bij vissers gebruikelijk<br />
– alle schep<strong>en</strong> met de kop op de wal ligg<strong>en</strong>. Direct rond de tor<strong>en</strong><br />
was e<strong>en</strong> steiger gereserveerd voor het loss<strong>en</strong> van vis. Verder<br />
war<strong>en</strong> er aanlegplaats<strong>en</strong> tot hoek Martelaarsgracht, maar<br />
welke di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> van welke steiger gebruik maakt<strong>en</strong> is zeld<strong>en</strong><br />
Bov<strong>en</strong>: De Haringpakkerij was in 1908 domein van vrachtvervoerders.<br />
Links: De Haringpakkerij in 1871. Daar achter is de Nieuwe Stadsherberg<br />
te zi<strong>en</strong>, dan al ‘hotel’ g<strong>en</strong>oemd. Die werd niet veel later gesloopt<br />
voor de aanleg van de stationseiland<strong>en</strong>..<br />
22
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Links: In de huiz<strong>en</strong>rij achter de tor<strong>en</strong> stond<strong>en</strong> het Zaans <strong>en</strong> Vlaardings veerhuis.<br />
Onder: De Haringpakkerij ging via de Spaarndammerbrug (over de Martelaarsgracht)<br />
over in de Texelsche kade. Rechts is nog <strong>net</strong> het begin van de steiger<br />
naar de Nieuwe Stadsherberg te zi<strong>en</strong>, van waar deze foto gemaakt is.<br />
geboekstaafd. Alle vaart<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> naar de Zaanstreek of verder door<br />
naar de kop van Noord-Holland, Uitgeest, Alkmaar, Zijpe, Schag<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> D<strong>en</strong> Helder. Die laatste route werd mogelijk nadat in 1824 het<br />
Groot-Noordhollands kanaal op<strong>en</strong>gesteld was.<br />
De b<strong>en</strong>aming ‘tor<strong>en</strong>schuit’ ontle<strong>en</strong>d<strong>en</strong> beurtschep<strong>en</strong> aan de ligplaats<br />
bij de Haringpakkerstor<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn voor uiterlijk <strong>en</strong> eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
synoniem met kopjacht (zie afb. pag.6).<br />
Op de wal stond het Zaans veerhuis, nu Prins H<strong>en</strong>drikkade 6, to<strong>en</strong><br />
bek<strong>en</strong>d als ’t Turfschip van Breda. Daarnaast was het Vlaardings veerhuis<br />
(nr.7) dat na opheffing bij het Zaans gevoegd werd. Beide pand<strong>en</strong><br />
zijn vervang<strong>en</strong> maar op nummer 5 houdt nog e<strong>en</strong> voorbeeld stand van<br />
het huiz<strong>en</strong>type dat hier stond (zie afb. pag.23).<br />
23
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Rechts: In 1757 was het Paalhuis alweer afgebrok<strong>en</strong>. Rechts is de Harlinger<br />
stieger, ook wel als Beverwijker steiger bek<strong>en</strong>d.<br />
Onder: Drukte op de Texelschekade in 1679. In het midd<strong>en</strong> het Paalhuis <strong>en</strong><br />
daarachter de Nieuwebrug over het Damrak.<br />
Op Singel 2 was het veerhuis van het Buiksloterveer (zie foto<br />
pag. 5), tot dat in 1661 naar e<strong>en</strong> steiger van de Nieuwe Stadsherberg<br />
verhuisde (zie afb. pag. 5). Daarna kwam op deze<br />
hoek de mosselsteiger, die onderdeel vormde van de kleine<br />
vismarkt.<br />
Texelschekade<br />
Gevarieerder war<strong>en</strong> de bestemming<strong>en</strong> vanaf de Texelsche<br />
kade. De vaart op Texel was met twee afvaart<strong>en</strong> per week<br />
maar e<strong>en</strong> kleinigheid. Er war<strong>en</strong> aan de Texelschekade drie<br />
steigers, anders dan bij de Haringpakkerij. Die k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> we<br />
ook bij naam: de meest westelijk was de Meppeler steiger, dan<br />
de Texelsche steiger die teg<strong>en</strong>over de Hasselaersteeg lag <strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong>slotte de Harlinger (soms Beverwijker) steiger. Overig<strong>en</strong>s<br />
maakt<strong>en</strong> ook andere veerdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> van deze steigers gebruik,<br />
24
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
anders dan naar de naamgev<strong>en</strong>de plaats<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> vierde steigertje<br />
lag teg<strong>en</strong> de Nieuwebrug aan <strong>en</strong> werd op dinsdag<strong>en</strong> gebruikt<br />
door het veer naar Muid<strong>en</strong>. Van de Texelsche steiger<br />
maakte in elk geval ook het veer op Broek in Waterland ge-<br />
Bov<strong>en</strong>: Op deze foto uit 1865 e<strong>en</strong> blik over de steigers van de Texelschekade<br />
richting Nieuwe Stadsherberg.<br />
Rechts: In e<strong>en</strong> geïllustreerd reisverslag uit 1805 vind<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing van<br />
de Harlinger steiger.<br />
bruik. Van de Harlinger steiger naast Harling<strong>en</strong> ook het veer<br />
op Vels<strong>en</strong> <strong>en</strong> Beverwijk. De overige bestemming<strong>en</strong> lag<strong>en</strong> allemaal<br />
in de kop van Tw<strong>en</strong>te, Overijssel <strong>en</strong> Dr<strong>en</strong>the: Almelo,<br />
Meppel, Voll<strong>en</strong>hove, Blokzijl, Zwartsluis, Ste<strong>en</strong>wijk, Kuinre,<br />
Ass<strong>en</strong> <strong>en</strong> Hoogeve<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> klein aantal van deze bestemming<strong>en</strong><br />
was gecombineerd, zoals Hoogeve<strong>en</strong>-Ass<strong>en</strong>; dat is te zi<strong>en</strong><br />
aan de afvaartdag<strong>en</strong> <strong>en</strong> -tijd<strong>en</strong>. Maar anderzijds zijn bijvoorbeeld<br />
de di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> op buurgeme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> als Blokzijl, Ste<strong>en</strong>wijk <strong>en</strong><br />
Kuinre op verschill<strong>en</strong>de dag<strong>en</strong>.<br />
Met de aanleg van de stationseiland<strong>en</strong> verdwe<strong>en</strong> de op<strong>en</strong> verbinding<br />
met het IJ <strong>en</strong> ontstond het Op<strong>en</strong> Hav<strong>en</strong>front. E<strong>en</strong> deel<br />
daarvan t.p.v. de Texelschekade werd gedempt, waarop in 1885<br />
e<strong>en</strong> plantso<strong>en</strong>tje werd aangelegd <strong>en</strong> e<strong>en</strong> borstbeeld van prins<br />
25
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Paalhuis<br />
Alle binn<strong>en</strong>kom<strong>en</strong>de schep<strong>en</strong> di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> bij het in 1560 gebouwde<br />
Paalhuis het paalgeld te voldo<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> belasting waarvan<br />
Amsterdam niet alle<strong>en</strong> de hav<strong>en</strong> maar ook de betonning <strong>en</strong> bebak<strong>en</strong>ing<br />
van de Zuiderzee onderhield. Daarnaast handelde<br />
op het Paalhuis e<strong>en</strong> door de stad aangestelde ambt<strong>en</strong>aar, de<br />
paalknecht, briefpost af die met veerschippers mee gegev<strong>en</strong><br />
werd. Ingevolge e<strong>en</strong> stadskeur van 1598 war<strong>en</strong> schippers verplicht<br />
die post met de grootste spoed bij ditzelfde Paalhuis af<br />
te lever<strong>en</strong>, dat in feite dus het eerste postkantoor van de stad<br />
was. De op het Paalhuis inwon<strong>en</strong>de paalknecht nummerde<br />
die briev<strong>en</strong> <strong>en</strong> schreef ze in e<strong>en</strong> register in, met de plaats van<br />
herkomst van het schip <strong>en</strong> de naam van de schipper, waarna<br />
hij e<strong>en</strong> lijst buit<strong>en</strong> ophing. De geadresseerde kon zijn poststuk<br />
ophal<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> betaling van 1,5 stuiver (4 duit<strong>en</strong>) die de paalknecht<br />
aan de betrokk<strong>en</strong> schipper afdroeg. De niet afgehaalde<br />
stukk<strong>en</strong> di<strong>en</strong>de de Paalknecht na afloop van de eerstvolg<strong>en</strong>de<br />
beurstijd, teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> extra vergoeding aan de woning van de<br />
geadresseerde te bezorg<strong>en</strong>. Problem<strong>en</strong> war<strong>en</strong> er aanvankelijk<br />
door analfabetisme van de postbezorgers, maar all<strong>en</strong>gs verbeterde<br />
de di<strong>en</strong>st tot e<strong>en</strong> voor die tijd uniek postsysteem. Aan het<br />
paalhuis werd<strong>en</strong> in 1616 voor ’t eerst postbuss<strong>en</strong> bevestigd,<br />
26
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Bov<strong>en</strong>: Aan het Paalhuis hing<strong>en</strong> de lijst<strong>en</strong> met ingekom<strong>en</strong> poststukk<strong>en</strong>.<br />
Rechts: Na de sloop van het Paalhuis werd de Nieuwebrug vervang<strong>en</strong> door<br />
e<strong>en</strong> st<strong>en</strong><strong>en</strong> brug met sluiz<strong>en</strong>..<br />
e<strong>en</strong> voor post naar Hoorn <strong>en</strong> e<strong>en</strong> voor Enkhuiz<strong>en</strong>. Ook deze<br />
buss<strong>en</strong> stond<strong>en</strong> onder toezicht van de paalknecht. Als hij e<strong>en</strong><br />
brief aan e<strong>en</strong> schipper meegaf di<strong>en</strong>de deze hem daarvoor e<strong>en</strong><br />
stuiver te betal<strong>en</strong>. De schipper hield er dus wel iets aan over.<br />
Naar andere bestemming<strong>en</strong> was m<strong>en</strong> aangewez<strong>en</strong> op het oude<br />
systeem via de respectievelijke veerhuiz<strong>en</strong>.<br />
Het Paalhuis werd rond 1680 afgebrok<strong>en</strong> to<strong>en</strong> het Damrak van<br />
’t IJ gescheid<strong>en</strong> werd door de Nieuwebrug in 1681 te verander<strong>en</strong><br />
in e<strong>en</strong> stevige waterkering met e<strong>en</strong> schutsluis met dubbele<br />
eb- <strong>en</strong> vloeddeur<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> st<strong>en</strong><strong>en</strong> brug. Overig<strong>en</strong>s meldt de<br />
huidige di<strong>en</strong>st Water<strong>net</strong> dat er al in 1601 e<strong>en</strong> schutsluis onder<br />
de Nieuwebrug zou zijn gemaakt, maar ik b<strong>en</strong> zo vrij daar<br />
mijn vraagtek<strong>en</strong>s bij te zett<strong>en</strong>.<br />
27
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
H<strong>en</strong>drik de Zeevaarder (zoon van koning Willem II <strong>en</strong> broer<br />
van koning Willem III) onthuld werd. In 1879 werd de Texelschekade<br />
herdoopt in Prins H<strong>en</strong>drikkade, naar deze H<strong>en</strong>drik<br />
de Zeevaarder. Na verdere demping<strong>en</strong> werd het borstbeeld<br />
nog e<strong>en</strong> keer verplaatst. Dit demp<strong>en</strong> bleef de voorgaande Haringpakkerij<br />
<strong>en</strong> het hierna kom<strong>en</strong>de Oud Teertuin<strong>en</strong> voorlopig<br />
bespaard. De <strong>en</strong>ige scheepvaart die het in dit stukje Op<strong>en</strong> Hav<strong>en</strong>front<br />
nog steeds uithoudt zijn <strong>en</strong>kele rondvaartrederij<strong>en</strong>,<br />
zoals Holland International.<br />
Oude Teertuin<strong>en</strong><br />
Behalve e<strong>en</strong> drukke vrachtgoedkade war<strong>en</strong> hier ook nog de eig<strong>en</strong><br />
steiger van het Zeeregt (to<strong>en</strong> waterkantoor) <strong>en</strong> e<strong>en</strong> of meer<br />
veerbootsteigers aan de Oude Teertuin<strong>en</strong>. Tuss<strong>en</strong> Nieuwebrug<br />
<strong>en</strong> Zeeregt was de steiger van het dagelijkse veer op Enkhuiz<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Lemmer. Daar was ook het Lemster veerhuis, teg<strong>en</strong>over het<br />
Zeeregt (zie afbeelding pag.29). Oostelijk van Zeeregt war<strong>en</strong><br />
veerdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> op de plaats<strong>en</strong> aan de oostwal van de Zuiderzee:<br />
Harderwijk, Elburg, Kamp<strong>en</strong>, G<strong>en</strong>emuid<strong>en</strong> (e<strong>en</strong>maal per<br />
week verder naar Dedemsvaart <strong>en</strong> Avereest) <strong>en</strong> Hindeloop<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> iets verder het land in naar Apeldoorn. Tot ver in de 20 e<br />
Bov<strong>en</strong>: De Oude Teertuin<strong>en</strong> k<strong>en</strong>de de Kamper-, Apeldoornse <strong>en</strong> Harderwijker<br />
steiger <strong>en</strong> de steigers van het Zeeregt, e<strong>en</strong> gebouw uit 1756.<br />
Links: De steigers van de Oude Teertuin<strong>en</strong> in 1880, zonder Zeeregt.<br />
28
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Bov<strong>en</strong>: Tuss<strong>en</strong> Zeeregt (to<strong>en</strong> Stads Waterkantoor) <strong>en</strong> Nieuwebrug stond<br />
het veerhuis met kantoor van de Lemster Stoomboot Mij. Dat bleef<br />
daar, ook to<strong>en</strong> de steiger naar de De Ruijterkade verhuisde.<br />
Zeeregt<br />
Dit gebouw uit 1618 aan de Kampersteiger had slechts zijdelings<br />
met de hav<strong>en</strong>praktijk te mak<strong>en</strong>. Het was gebouwd als soldat<strong>en</strong>wachthuis.<br />
Hier zeteld<strong>en</strong> van 1641 tot 1655 de commissariss<strong>en</strong><br />
van de Zeezak<strong>en</strong> <strong>en</strong> sprak<strong>en</strong> er recht. Verder zetelde hier de<br />
di<strong>en</strong>st konvooi<strong>en</strong> <strong>en</strong> lic<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (douane). Na het gereedkom<strong>en</strong> van<br />
het nieuwe stadhuis op de Dam verhuisd<strong>en</strong> deze di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> naar<br />
dat nieuwe gebouw <strong>en</strong> kreeg het Zeeregt andere bestemming<strong>en</strong><br />
met als laatste die van Stads Waterkantoor, (zie foto bov<strong>en</strong>) tot<br />
de afbraak in 1878. Die afbraak was nodig door de herinrichting<br />
van het hele gebied i.v.m. de bouw van het C<strong>en</strong>traal Station <strong>en</strong> de<br />
aanleg van e<strong>en</strong> brede verkeersweg die iets later Prins H<strong>en</strong>drikkade<br />
ging het<strong>en</strong>.<br />
Nieuwe Stadsherberg<br />
Onzeker is of er ook ver<strong>en</strong> gebruik maakt<strong>en</strong> van de diverse steigers<br />
rond de Nieuwe Stadsherberg, die in 1660 de Oude uit 1613<br />
verving. Die Oude Stadsherberg (zie afb. pag.20) was via e<strong>en</strong><br />
loopsteiger verbond<strong>en</strong> met de Haarlemmer Houttuin<strong>en</strong> voor de<br />
Buit<strong>en</strong> Wiering<strong>en</strong>straat (Droogbak). De Nieuwe lag meer naar<br />
het c<strong>en</strong>trum met e<strong>en</strong> steiger naar de Haringpakkerij, hoek Martelaarsgracht<br />
(zie plattegrond pag.21). Wat we met zekerheid wet<strong>en</strong><br />
is dat het Buiksloterveer onmiddellijk met de bouw van de Nieuwe<br />
Stadsherberg van de uiterste hoek van het Singel – waar nu het<br />
Spaanse huis (Singel 2) is – naar hier verhuisde. Het hoofddoel<br />
van deze stadsherberg<strong>en</strong> was schep<strong>en</strong> met bestemming Amsterdam<br />
op te vang<strong>en</strong>, die na het sluit<strong>en</strong> van de bom<strong>en</strong> aankwam<strong>en</strong>.<br />
De schep<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> daar afmer<strong>en</strong> <strong>en</strong> passagiers desgew<strong>en</strong>st<br />
overnacht<strong>en</strong> in de herberg. De eerste herberg<strong>en</strong> war<strong>en</strong> hout<strong>en</strong><br />
gebouw<strong>en</strong> maar all<strong>en</strong>gs werd<strong>en</strong> ze in ste<strong>en</strong> uitgevoerd.<br />
29
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
eeuw was bij de Kamperbrug de aanlegplaats van de Dev<strong>en</strong>ter<br />
Packet, die ook Wijhe/Veess<strong>en</strong> <strong>en</strong> Olst aandeed. Nog iets verder<br />
vertrok van het Kamperhoofd nog tweemaal per week e<strong>en</strong><br />
veer naar Durgerdam, niet te verwarr<strong>en</strong> met het voormalige<br />
overzetveer naar diezelfde plaats (zie onder overzetver<strong>en</strong>). Om<br />
de hoek bij de Schreierstor<strong>en</strong> vertrok elke wo<strong>en</strong>sdag e<strong>en</strong> veer<br />
naar Broekerhav<strong>en</strong> (d.i. bezuid<strong>en</strong> Enkhuiz<strong>en</strong>).<br />
Damrak<br />
Op ’t Water, aan de westoever van het Damrak, war<strong>en</strong> vele steigers,<br />
ook voor veerbot<strong>en</strong>. Zonder dat we wet<strong>en</strong> waar precies<br />
in het Damrak kreeg het 16e eeuwse veer op Hoorn hier zijn<br />
aanlegplaats. In 1875 landd<strong>en</strong> aan de Nieuwebrug de ver<strong>en</strong> op<br />
Av<strong>en</strong>horn <strong>en</strong> Warm<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>. Voor de Kapelsteeg, nu Haringpakkersteeg,<br />
legd<strong>en</strong> de ver<strong>en</strong> aan van Eemnes (di), Purmer<strong>en</strong>d<br />
(3x p/w), Workum (2x p/w waarvan 1x door naar Wouds<strong>en</strong>d)<br />
<strong>en</strong> op zaterdag dat naar Groning<strong>en</strong>/Ve<strong>en</strong>dam/Delfzijl.<br />
Voor de Karnemelksteeg vertrok 3x p/w e<strong>en</strong> veer naar Alkmaar<br />
waarvan de zondagse di<strong>en</strong>st door naar D<strong>en</strong> Helder ging. Bij<br />
de Oudebrug was de steiger voor de Gelderse veerbot<strong>en</strong> met<br />
bestemming<strong>en</strong> als Kamp<strong>en</strong>, Zwolle, Dev<strong>en</strong>ter <strong>en</strong> Zutph<strong>en</strong>. Van<br />
dezelfde steiger vertrok 2x p/w het veer naar Oosthuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> in<br />
1875 was het dan wel opgehev<strong>en</strong>, maar voorhe<strong>en</strong> vertrok van<br />
hier e<strong>en</strong> veer op Hasselt. Bij die steiger stond e<strong>en</strong> uit de kluit<strong>en</strong><br />
Bov<strong>en</strong>: Bij gebrek aan e<strong>en</strong> afbeelding van het Kaarselade veer in het Damrak<br />
hier e<strong>en</strong> foto uit 1891 van de gelijknamige aanlegplaats in Haarlem.<br />
Links: Het Damrak rond 1850, gezi<strong>en</strong> naar de Oudebrug. Achter de brug de<br />
nieuwe beurs van Zocher, waarvoor e<strong>en</strong> stuk Damrak gedempt werd.<br />
30
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
gewass<strong>en</strong> commissarishuisje. Nu is het heel wel mogelijk dat<br />
beide laatstg<strong>en</strong>oemde steigers in werkelijkheid e<strong>en</strong> <strong>en</strong> dezelfde<br />
war<strong>en</strong>, in elk geval wordt het bedoelde commissarishuisje g<strong>en</strong>oemd<br />
naar di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> van deze steigers (Zwolle, Dev<strong>en</strong>ter <strong>en</strong><br />
Hasselt). Voorbij de Oudebrug, bij de Kor<strong>en</strong>beurs, lag op maandag<br />
het veer naar Slot<strong>en</strong> <strong>en</strong> Sneek te wacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> iets verder nog<br />
wat Friese bestemming<strong>en</strong> vanaf e<strong>en</strong> steiger bij de Pap<strong>en</strong>brug.<br />
Voor de Baafjessteeg (=Beurspassage) was e<strong>en</strong> drukke steiger<br />
voor ver<strong>en</strong> naar Haarlem <strong>en</strong> Amersfoort. Dit was het Kaarselade<br />
veer <strong>en</strong> daar gaan we nu ev<strong>en</strong> apart naar kijk<strong>en</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong>: Het Kaarselade veer in de Brouwersgracht voor de Her<strong>en</strong>markt.<br />
Deze plek kreeg de maatschappij voor de vrachtafdeling toegewez<strong>en</strong><br />
to<strong>en</strong> de passagierstak naar de Haarlemmertrekvaart verhuisde.<br />
Rechts: In 1870 zag Jacob Olie het Kaarselade veer zo. Het commissarishuisje<br />
is e<strong>en</strong> slag gedraaid maar de soeploods staat er nog steeds.<br />
Op de tek<strong>en</strong>ing rechts, op de foto achter de eerste mast links.<br />
Kaarselade veer<br />
E<strong>en</strong> illustratief verhaal levert de beurtvaart op Haarlem <strong>en</strong><br />
achterland op. Die voer<strong>en</strong> over het IJ tot Spaarndam <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s<br />
over de Spaarne. Buit<strong>en</strong>om dus, in teg<strong>en</strong>stelling tot<br />
de in de 17 e eeuw begonn<strong>en</strong> trekschuitdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> over de speciaal<br />
daarvoor gegrav<strong>en</strong> Haarlemmertrekvaart. Voor de geringe<br />
breedte van de sluis in Spaarndam was e<strong>en</strong> specifiek zeilschip<br />
nodig: smal <strong>en</strong> lang. In de Zuid-Hollandse tuindersgebied<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> we zo’n bouwwijze vaker teg<strong>en</strong> (bijv. de Westlander).<br />
Voor buit<strong>en</strong>water was dit toch wel ongewoon, omdat zo’n smal<br />
schip minder zeewaardig is. In het spraakgebruik ging ‘kaarselade’<br />
– voor e<strong>en</strong> smal <strong>en</strong> lang opbergkistje voor kaars<strong>en</strong> –<br />
vooraf aan de ‘pijpelade’, in de tijd dat tabak <strong>en</strong> dus ook pijp<strong>en</strong><br />
nog onbek<strong>en</strong>d war<strong>en</strong>.<br />
31
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
De ligplaats van de beurtschep<strong>en</strong> op Haarlem was in het Damrak<br />
ev<strong>en</strong> t<strong>en</strong> noord<strong>en</strong> van de Pap<strong>en</strong>brug. Het person<strong>en</strong>veer<br />
aan de westzijde, voor de Baafjessteeg (Beurspassage) <strong>en</strong> het<br />
goeder<strong>en</strong>veer aan de teg<strong>en</strong>overligg<strong>en</strong>de oever. Dit was nu het<br />
Kaarselade veer, van waar per dag drie passagiersbot<strong>en</strong> naar<br />
Haarlem voer<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook drie van daar aankwam<strong>en</strong>. Voor de<br />
combinatie war<strong>en</strong> 14 schippers onder vier hoofdlied<strong>en</strong> in vaste<br />
di<strong>en</strong>st. De aanlegplaats in Haarlem heette ook Kaarselade<br />
veer <strong>en</strong> bevond zich aan het Spaarne bij de Graveste<strong>en</strong>ebrug.<br />
In 1632 kwam de Haarlemmertrekvaart in gebruik, met uurdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
verzorgd door <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> uitsluit<strong>en</strong>d bedoeld<br />
voor person<strong>en</strong>vervoer met hoogst<strong>en</strong>s handbagage. Daarnaast<br />
bleef de route buit<strong>en</strong>om bestaan <strong>en</strong> door het to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de verkeer<br />
nog ev<strong>en</strong> frequ<strong>en</strong>t. Als we namelijk de Enkhuizer Almanak<br />
van 1875 daarop nalez<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> we zelfs op werkdag<strong>en</strong><br />
vier afvaart<strong>en</strong> <strong>en</strong> op zon- <strong>en</strong> feestdag<strong>en</strong> vijf. De vrachtdi<strong>en</strong>st<br />
was to<strong>en</strong> al van het Damrak verhuisd naar de Her<strong>en</strong>markt met<br />
dagelijks één vaste vaart om 15:00 uur (in 1906 2x p/d) <strong>en</strong> de<br />
naam Kaarselade veer verhuisde met de vrachtdi<strong>en</strong>st mee.<br />
Het Damrak was to<strong>en</strong> al te druk voor zoiets triviaals als e<strong>en</strong><br />
vrachtsteiger; de geme<strong>en</strong>te had plann<strong>en</strong> voor demping van het<br />
betreff<strong>en</strong>de stukje Damrak om in de toekomst e<strong>en</strong> prachtige<br />
allee aan te legg<strong>en</strong>. Daar moest ook e<strong>en</strong> nieuw beursgebouw<br />
kom<strong>en</strong>, omdat die van Zocher op de Dam e<strong>en</strong> kostbare vergissing<br />
was geblek<strong>en</strong>. Het passagiersveer zal in verband met<br />
de grote herinrichting van het Op<strong>en</strong> Hav<strong>en</strong>front richting IJoever<br />
verplaatst zijn. Daar werd<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 1872 <strong>en</strong> ’77 de drie<br />
Bov<strong>en</strong>: Het Haagseveer, van de teg<strong>en</strong>overligg<strong>en</strong>de zijde bekek<strong>en</strong> als de<br />
afbeelding op de omslag.<br />
Links: In de tijd dat de tek<strong>en</strong>aar (Nooms) het Rotterdammerveer zo zag<br />
war<strong>en</strong> het Haagse, het Delftse <strong>en</strong> het Rotterdammer veer nog gescheid<strong>en</strong>,<br />
maar al eind 17e eeuw werd de walorganisatie sam<strong>en</strong>gevoegd,<br />
dwz. één commissaris in één kantoor. Rechts de Utrechtse steiger.<br />
32
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
stationseiland<strong>en</strong> geplempt <strong>en</strong> de De Ruijterkade aangelegd.<br />
Aan die kade zoud<strong>en</strong> alle grote veerdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> vanaf 1880 e<strong>en</strong><br />
nieuwe plek krijg<strong>en</strong>.<br />
Het Kaarselade veer aan de Her<strong>en</strong>markt kreeg in 1891 de beschikking<br />
over e<strong>en</strong> kleine stoomsleepboot de Stad Haarlem<br />
<strong>en</strong> er was to<strong>en</strong> ook sprake van e<strong>en</strong> route door de Haarlemmertrekvaart<br />
in plaats van buit<strong>en</strong>om. Dat die vrachtroute tot<br />
Haarlem liep is ond<strong>en</strong>kbaar, omdat de trekvaart in Halfweg<br />
onderbrok<strong>en</strong> was (zie pag.42 e.v.). In de 20 e eeuw verdwe<strong>en</strong> het<br />
walhuisje <strong>en</strong> kwam er e<strong>en</strong> drijv<strong>en</strong>d kantoor op e<strong>en</strong> dekschuit.<br />
Zie ook:http://www.debinn<strong>en</strong>vaart.nl/binn<strong>en</strong>vaarttaal/aanvull<strong>en</strong>de_tekst<strong>en</strong>/<br />
tekst<strong>en</strong>.php?tekst=kaarselade<br />
Bov<strong>en</strong>: Nog e<strong>en</strong>s het Haagse veerhuis, links van het walhuisje de ingang<br />
naar de Nieuwezijds kapel <strong>en</strong> links daarvan die naar het veerhuis.<br />
Rechts: Het Singel, gezi<strong>en</strong> van de Nieuwe Haarlemmersluis richting Jan<br />
Rood<strong>en</strong>poorttor<strong>en</strong>. Op dit stuk war<strong>en</strong> vele aanlegplaats<strong>en</strong>.<br />
Rokin<br />
Behalve de eerder vermelde marktver<strong>en</strong>, waarvan er e<strong>en</strong> groot<br />
aantal in het Rokin <strong>en</strong> de Binn<strong>en</strong>-Amstel hun steiger hadd<strong>en</strong>,<br />
war<strong>en</strong> er ook di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> die meermaals per week of zelf dagelijks<br />
vertrokk<strong>en</strong>. Beginn<strong>en</strong> we in de 17 e eeuw met de Utrechtse steiger,<br />
teg<strong>en</strong>over de Nadorststeeg. Bij het Beurspleintje (overgeblev<strong>en</strong><br />
na het slop<strong>en</strong> van de Beurs van De Keijser) vertrok e<strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong>st op Harmel<strong>en</strong>. Alle volg<strong>en</strong>de steigers lag<strong>en</strong> waarschijnlijk<br />
aan de westzijde van het Rokin. Voor de Olieslagersteeg<br />
landd<strong>en</strong> de ver<strong>en</strong> op Uithoorn (3x p/w) <strong>en</strong> Gein/Diemerbrug<br />
(2x p/w) plus de eerder g<strong>en</strong>oemde marktver<strong>en</strong> op maandag<strong>en</strong>.<br />
Voor de Taksteeg lag het veer naar Alph<strong>en</strong> a/d Rijn (3x p/w)<br />
<strong>en</strong> bij de Doel<strong>en</strong>brug dat naar Ouderkerk a/d Amstel (3x p/w).<br />
Verreweg de drukste steiger bevond zich voor de Nieuwezijds<br />
Kapel met twee dagelijkse di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> (inclusief zondag<strong>en</strong>): naar<br />
Rotterdam <strong>en</strong> naar D<strong>en</strong> Haag. Driemaal per week voer de Rot-<br />
33
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
terdamse di<strong>en</strong>st via Delft danwel die van D<strong>en</strong> Haag door naar<br />
Delft. De afbeelding op de omslag geeft e<strong>en</strong> impressie van de<br />
bedrijvigheid op de kade. Balthasar Florisz. van Berck<strong>en</strong>rode<br />
gaf op zijn kaart van 1625 de drie bestemming<strong>en</strong> gescheid<strong>en</strong><br />
weer, maar de Enkhuizer Almanak van 1875 had ze intuss<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>gevoegd. Onderdeel van de di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing was het onvermijdelijke<br />
commissarishuisje <strong>en</strong> e<strong>en</strong> veerhuis, het Haagse<br />
Veerhuis, direct naast de kapel.<br />
Singel<br />
Vertrekrichting<strong>en</strong> naar twee kant<strong>en</strong> bood het Singel, naar ’t<br />
IJ alle<strong>en</strong> gehinderd door de Nieuwe Haarlemmersluis <strong>en</strong> naar<br />
de Buit<strong>en</strong>-Amstel door de Amstelsluiz<strong>en</strong>. Het werd dan ook<br />
e<strong>en</strong> populair vertrekpunt van e<strong>en</strong> hele reeks ver<strong>en</strong>. We zag<strong>en</strong><br />
hierbov<strong>en</strong> al e<strong>en</strong> aantal marktver<strong>en</strong> in het Singel land<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
daar kwam<strong>en</strong> de rest van de week nog e<strong>en</strong> aantal drukke ver<strong>en</strong><br />
bij. Die bevond<strong>en</strong> zich hoofdzakelijk aan de oostelijke oever<br />
van het Singel. T<strong>en</strong> noord<strong>en</strong> van de Tor<strong>en</strong>sluis war<strong>en</strong> twee internationale<br />
di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> vanaf de Engelse kaai <strong>en</strong> de Rouaanse<br />
kaai, de laatste met bestemming<strong>en</strong> aan de Franse Kanaalkust.<br />
Van de Roomol<strong>en</strong>steeg (teg<strong>en</strong>over Ronde Lutherse kerk) vertrok<br />
2x p/week e<strong>en</strong> veer naar Zierikzee. Bij de Korsjespoort<br />
vertrok 2x p/week het (vracht?)veer op Rotterdam <strong>en</strong> Dordrecht<br />
<strong>en</strong> 2x p/maand door naar Berg<strong>en</strong> op Zoom. Bij de Lijnbaansteeg<br />
vertrok op dinsdag<strong>en</strong> e<strong>en</strong> (mogelijk alle<strong>en</strong> vracht-)<br />
veer naar Hoorn. In de 17e eeuw, voor de verbreding van brug<br />
Bov<strong>en</strong>: Het Leidseveer aan het Singel, voor de Latijnse school, dat is teg<strong>en</strong>over<br />
de huidige bloem<strong>en</strong>markt.<br />
Links: Het Kleer<strong>en</strong>veer in het Singel, tuss<strong>en</strong> Mol<strong>en</strong>steeg <strong>en</strong> Huiszitt<strong>en</strong>steeg.<br />
34
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
tot Tor<strong>en</strong>sluis, hadd<strong>en</strong> de beurtschep<strong>en</strong> op Brussel, Antwerp<strong>en</strong>,<br />
Mechel<strong>en</strong>, Leuv<strong>en</strong> <strong>en</strong> G<strong>en</strong>t in de uiterste hoek teg<strong>en</strong> de<br />
oude brug hun ligplaats.<br />
Bezuid<strong>en</strong> de Tor<strong>en</strong>sluis, bij de (Nieuwe) Spaarpotsteeg op<br />
dinsdag<strong>en</strong> e<strong>en</strong> veer op Naard<strong>en</strong> (ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s vracht?), wo<strong>en</strong>sdag<br />
op Gorkum <strong>en</strong> Leerdam <strong>en</strong> e<strong>en</strong>maal p/14 dg naar Zaltbommel.<br />
Tuss<strong>en</strong> de vm. Huiszitt<strong>en</strong>steeg (nu: Raadhuisstraat) <strong>en</strong> de<br />
(Gasthuis-)Mol<strong>en</strong>steeg was het Kleer<strong>en</strong>veer vanwaar 2x p/<br />
week di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> met wasgoed naar Heemstede <strong>en</strong> B<strong>en</strong>nebroek<br />
vertrokk<strong>en</strong>, waar veel blekerij<strong>en</strong> war<strong>en</strong>. Ev<strong>en</strong> verder bij de<br />
Schoorste<strong>en</strong>vegerssteeg (Schietschuit<strong>en</strong>veer) dagelijks e<strong>en</strong><br />
vrachtveer naar Utrecht <strong>en</strong> 2x p/week naar Leid<strong>en</strong>. Dat schiet-<br />
Bov<strong>en</strong>: Het drukke veer op Gouda had zijn ligplaats aan de Pijp<strong>en</strong>markt.<br />
Rechts: Teg<strong>en</strong>over de Pijp<strong>en</strong>markt was de Boommarkt met de aanlegplaats<br />
van het veer op Lisse <strong>en</strong> Noordwijk.<br />
schuit<strong>en</strong>veer dankte zijn naam aan de snelle pakschuit<strong>en</strong>, getrokk<strong>en</strong><br />
door twee paard<strong>en</strong>. Nog iets verder bij de Raamsteeg<br />
vertrok 2x p/week e<strong>en</strong> vrachtveer naar Heemstede <strong>en</strong> Berk<strong>en</strong>rode<br />
via de Leidsevaart. Op zaterdag<strong>en</strong> vertrok e<strong>en</strong> veer naar<br />
Kuil<strong>en</strong>burg waar mogelijk Culemborg mee bedoeld werd.<br />
Van de Heisteeg vertrok op zaterdag<strong>en</strong> e<strong>en</strong> veer richting Voorschot<strong>en</strong>,<br />
tuss<strong>en</strong> Leid<strong>en</strong> <strong>en</strong> Leidsch<strong>en</strong>dam.<br />
Van de Garnal<strong>en</strong>doel<strong>en</strong> vertrok in 1875 dan wel ge<strong>en</strong> veerboot<br />
meer, maar in vroeger eeuw<strong>en</strong> was ook dit e<strong>en</strong> populair vertrekpunt.<br />
Ev<strong>en</strong> verder was e<strong>en</strong> steiger voor het voormalige Clariss<strong>en</strong>klooster<br />
vanwaar het dagelijkse veer op Breukel<strong>en</strong> vertrok.<br />
Daarnaast, voor de Latijnse school, was de aanlegplaats van het<br />
dagelijkse veer op Leid<strong>en</strong> <strong>en</strong> op vrijdag<strong>en</strong> naar Zeist. Bij het<br />
Muntgebouw werd het druk. Dagelijks vertrok daar e<strong>en</strong> veerdi<strong>en</strong>st<br />
op Baambrugge <strong>en</strong> Maarss<strong>en</strong> <strong>en</strong> 4x p/week naar Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
35
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Ellebog<strong>en</strong>stoom<br />
Zeil<strong>en</strong> in de stad was onbegonn<strong>en</strong> werk. Tot de rand van de bebouwing<br />
lukt dat nog wel maar dan dekt<strong>en</strong> de huiz<strong>en</strong> de wind af of ontstond<strong>en</strong><br />
draai- <strong>en</strong> valwind<strong>en</strong> waarop niet vooruit te kom<strong>en</strong> was, zeker niet in<br />
e<strong>en</strong> drukke stad als Amsterdam. Wat van daar af meestal toegepast<br />
werd was de vaarboom, e<strong>en</strong> (7 m) ess<strong>en</strong>- of vur<strong>en</strong>hout<strong>en</strong> boom met<br />
e<strong>en</strong> flinke knop (druif) aan het <strong>en</strong>e eind <strong>en</strong> e<strong>en</strong> klauw aan het andere<br />
eind. Die klauw was om de boom niet te diep in de weke modderbodem<br />
te lat<strong>en</strong> verdwijn<strong>en</strong>, de druif om borst of schouder teg<strong>en</strong> te leun<strong>en</strong>.<br />
Met zijn hele gewicht hing de schuit<strong>en</strong>voerder teg<strong>en</strong> de vaarboom <strong>en</strong><br />
al lop<strong>en</strong>de over het dek duwde hij de boot vooruit. Niet te snel, want<br />
remm<strong>en</strong> was er niet bij. De kunst was de boot uit te lat<strong>en</strong> drijv<strong>en</strong> zodat<br />
die ter hoogte van de aanlegplaats nauwelijks nog vaart had <strong>en</strong> op<br />
de bolder afgeremd kon word<strong>en</strong>. Als ook nog de mast gestrek<strong>en</strong> werd<br />
kon zo’n boot tot ver in de stad doordring<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> aantal brugg<strong>en</strong> had<br />
e<strong>en</strong> oorgat (zie afb. pag.15) zodat de mast niet e<strong>en</strong>s overal gestrek<strong>en</strong><br />
hoefde te word<strong>en</strong>. Dat kon alle<strong>en</strong> als de mast niet gestaagd was, wat<br />
heel gebruikelijk was bij beroepsvaartuig<strong>en</strong>. De goeder<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> ook<br />
overgelad<strong>en</strong> word<strong>en</strong> op lichters of zolderschuit<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> typisch Amsterdamse<br />
vinding. Maar ook die werd<strong>en</strong> door de stadswater<strong>en</strong> ‘geboomd’<br />
<strong>en</strong> als de lezer niet al te jong is heeft hij dat zelf nog wel kunn<strong>en</strong> waarnem<strong>en</strong>.<br />
Derde kwart 19 e eeuw kwam<strong>en</strong> stoommachines op sleepbot<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> veerbot<strong>en</strong> in gebruik <strong>en</strong> ver in de 20 e eeuw pas dieselmotor<strong>en</strong>. Gemotoriseerde<br />
dekschuit<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> nog latere ontwikkeling.<br />
Bootshak<strong>en</strong><br />
Bootshak<strong>en</strong> zijn e<strong>en</strong> andere manier om in e<strong>en</strong> stad vooruit te kom<strong>en</strong><br />
met schep<strong>en</strong>. De bootshaak werd bevestigd aan e<strong>en</strong> iets lichter uitgevoerd<br />
boom <strong>en</strong> heette dan e<strong>en</strong> vaarhaak. Met de stal<strong>en</strong> haak <strong>en</strong> punt<br />
kon respectievelijk e<strong>en</strong> vast punt naar je toe getrokk<strong>en</strong> word<strong>en</strong> of juist<br />
van je afgeduwd. Daar war<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> van die vaste object<strong>en</strong> nooit<br />
blij mee, omdat de stal<strong>en</strong> haak vaak beschadiging<strong>en</strong> veroorzaakte.<br />
Van de middeleeuwse praktijk in de Damsluiz<strong>en</strong> is bek<strong>en</strong>d dat per<br />
stadskeur het verbod<strong>en</strong> was in de (met hout overkluisde) sluis e<strong>en</strong><br />
bootshaak te gebruik<strong>en</strong>, op straffe van e<strong>en</strong> hoge boete of erger. Bij<br />
het manoeuvrer<strong>en</strong> verloor m<strong>en</strong>ig var<strong>en</strong>sgast toch nog zijn bootshaak,<br />
getuige de vondst van meer dan 350 bootshak<strong>en</strong> bij de aanleg van de<br />
Noord-Zuidlijn (zie afb. bov<strong>en</strong>).<br />
Bov<strong>en</strong>: Bij de aanleg van de Noord-Zuidlijn werd<strong>en</strong> zo’n 350 bootshak<strong>en</strong> opgegrav<strong>en</strong><br />
of omhoog gebaggerd.<br />
Links: E<strong>en</strong> schipper boomt zijn schip door de Kikkerbilsluis <strong>en</strong> e<strong>en</strong> ander<br />
‘wrikt’ zijn roeiboot vooruit met één riem om minder breedte in<br />
beslag te nem<strong>en</strong>.<br />
36
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Nieuwezijds Voorburgwal<br />
Deze gracht heeft heel lang e<strong>en</strong> bijzondere band met het transportwez<strong>en</strong><br />
gehad, zij het niet zo zeer met de beurtvaart. Vooral<br />
het noordelijkste deel t.h.v. de Nieuwezijds Kolk is tot ver<br />
in de 20 e eeuw het domein van transporteurs geweest. Na de<br />
demping in 1883 was dat met paard-<strong>en</strong>-wag<strong>en</strong> <strong>en</strong> in de 20 e<br />
eeuw met de gemotoriseerde vrachtwag<strong>en</strong>s. Dat duurde tot de<br />
inrichting van het vervoersc<strong>en</strong>trum in de Pontanusstraat in februari<br />
1957. Beurtvaartdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> tot de demping hun<br />
aanlegplaats aan de Pijp<strong>en</strong>markt (Gouda) <strong>en</strong> de Boommarkt<br />
bij de Weessluis (Lisse/Noordwijk) (zie afb. pag. 35). Na de<br />
demping in 1883-’84 bleef het noordelijkste deel van de Nieuwezijds<br />
Voorburgwal tot medio 20 e eeuw het vrachtvervoersc<strong>en</strong>trum<br />
van de stad. Voor de demping wemelde het hier van<br />
dekschuit<strong>en</strong> <strong>en</strong> na de demping van vrachtwag<strong>en</strong>s.<br />
Geldersekade, Kalkmarkt, Oude Schans<br />
In de Geldersekade had het veer op Schiedam e<strong>en</strong> plek gevond<strong>en</strong>.<br />
Verder was dit water het domein van ontelbare dekschuit<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vrachtschep<strong>en</strong>, wat ook opging voor bijvoorbeeld<br />
de Oude Schans <strong>en</strong> het noordelijkste deel van de Nieuwezijds<br />
Voorburgwal.<br />
Overtoom<br />
E<strong>en</strong> apart verhaal zijn de aanlegplaats<strong>en</strong> <strong>en</strong> veerhuiz<strong>en</strong> rond<br />
de overtoom in de Kostverlor<strong>en</strong>vaart. Dit was deels e<strong>en</strong> overstapplaats<br />
<strong>en</strong> deels begonn<strong>en</strong> hier nieuwe di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>. Dat we<br />
deze ligplaats<strong>en</strong> hier aanhal<strong>en</strong> is vreemd omdat dit tot de an-<br />
Bov<strong>en</strong>: De Overtoom in de Kostverlor<strong>en</strong>vaart. Overstapplaats <strong>en</strong> vertrekpunt<br />
richting Haarlemmermeer <strong>en</strong> Leid<strong>en</strong>. Links aan de overkant<br />
van de vaart staat het Aalsmeerder veerhuis, dat nog bestaat.<br />
Links: De Geldersekade met de Schreierstor<strong>en</strong>, naar het IJ gezi<strong>en</strong>.<br />
37
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
nexatie van 1896 ge<strong>en</strong> Amsterdams gebied was maar Nieuwer-<br />
Amstels. Toch was de Overtoomsevaart <strong>en</strong> deze overtoom al<br />
sinds de 16 e eeuw e<strong>en</strong> heel Amsterdams gebeur<strong>en</strong>. De dam<br />
was in de Kostverlor<strong>en</strong> wetering door Haarlem <strong>en</strong> Hoogheemraadschap<br />
Rijnland opgeworp<strong>en</strong> als vergelding voor het eig<strong>en</strong>machtig<br />
aansluit<strong>en</strong> van de Overtoomsevaart op de Kostverlor<strong>en</strong><br />
wetering, om zo e<strong>en</strong> veilige binn<strong>en</strong>route te creër<strong>en</strong> naar<br />
Leid<strong>en</strong>. Maar dat is in Amsterdam’s Waterstaat al uitvoerig<br />
behandeld (zie inhoudsopgave achterin).<br />
Behalve de strafmaatregel van e<strong>en</strong> overtoom was e<strong>en</strong> bijkom<strong>en</strong>de<br />
handicap dat de schep<strong>en</strong> er met handkracht overhe<strong>en</strong><br />
gesjord moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> tredrad dat e<strong>en</strong> lier aandreef,<br />
zoals bij de vlakbij geleg<strong>en</strong> overhaal naar de Slotervaart, ont-<br />
brak hier. Dat ging nog wel voor e<strong>en</strong> gro<strong>en</strong>tepraam of melkschuit,<br />
maar pakschuit<strong>en</strong> war<strong>en</strong> snel te groot <strong>en</strong> te zwaar om<br />
met handkracht over de overtoom gesleept te word<strong>en</strong>, laat<br />
staan e<strong>en</strong> beurtschip. Om over de Haarlemmermeer te kom<strong>en</strong><br />
was door het gebrek aan jaagpad<strong>en</strong> e<strong>en</strong> trekschuit onbruikbaar;<br />
daar moest echt gezeild word<strong>en</strong> <strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> de ‘kag<strong>en</strong>’<br />
in beeld.<br />
Bij de overtoom werd<strong>en</strong> veerhuiz<strong>en</strong> gebouwd om het de op-<br />
<strong>en</strong> overstappers comfortabel te mak<strong>en</strong>. Er is er nog één over,<br />
het in 1634 gebouwde Aalsmeerder veerhuis aan de Schinkel<br />
(nu Sloterkade). Tot t<strong>en</strong>minste 1925 was dit veerhuis café De<br />
Bonte Os <strong>en</strong> werd to<strong>en</strong> aangekocht door ver<strong>en</strong>iging H<strong>en</strong>drik<br />
de Keijser. Na e<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sieve restauratie, die in 1965 afgerond<br />
38
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
werd, kwam hier het kantoor van o.a. stichting Diog<strong>en</strong>es. Aan<br />
de Schinkel (nu Schinkelkade) lag de Plaats Royaal (er war<strong>en</strong><br />
in <strong>en</strong> bij Amsterdam drie herberg<strong>en</strong> met deze naam) <strong>en</strong> ev<strong>en</strong><br />
verder, voor de overtoom, het complex Hof van Holland met<br />
Leidse veerhuis aan de teg<strong>en</strong>overligg<strong>en</strong>de oever: de Dubbele<br />
Buurt. Hier vertrokk<strong>en</strong> de Leidse kag<strong>en</strong> naar uiteraard Leid<strong>en</strong>.<br />
Veelvuldig wordt in de literatuur verhaald over ‘jongeher<strong>en</strong><br />
stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>’ die in Leid<strong>en</strong> gaan studer<strong>en</strong> <strong>en</strong> door de hele familie<br />
aan de overtoom uitgewuifd word<strong>en</strong> als zij met de ‘trekschuit’<br />
vertrekk<strong>en</strong>. De <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> zijn dan altijd kag<strong>en</strong> <strong>en</strong> het misverstand<br />
zal veroorzaakt zijn door het feit dat de schep<strong>en</strong> in de<br />
Schinkel teg<strong>en</strong> de heers<strong>en</strong>de west<strong>en</strong>wind<strong>en</strong> heel vaak gejaagd<br />
moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong> tot ze ruimer water kreg<strong>en</strong> om te zeil<strong>en</strong>. Het<br />
jaagpad langs de Sloterkade liep door tot de Haarlemmermeer<br />
<strong>en</strong> tot in de 20 e eeuw als Jaagpad langs de noordoever van de<br />
Nieuwe Meer tot de ringvaart, totdat in 1956 het meertje vergroot<br />
werd (zandwinning). Het duurde tot de Franse tijd eer de<br />
overtoom in de vaart vervang<strong>en</strong> werd door e<strong>en</strong> sluis. Daarna<br />
kon de vaart als vaarweg behoorlijk gebruikt word<strong>en</strong> <strong>en</strong> nog<br />
steeds is de Kostverlor<strong>en</strong>vaart e<strong>en</strong> druk bevar<strong>en</strong> route als onderdeel<br />
van de ‘staande-mast-route’ van Zeeland via Amster-<br />
Bov<strong>en</strong>: De Dubbele Buurt, de plek waar de Overtoomsevaart in de Kostverlor<strong>en</strong>vaart<br />
uitkwam. Achter het sluiswachtershuisje is het gat<br />
dat het Hof van Holland achterliet <strong>en</strong> rechts daarvan begint de<br />
Amstelve<strong>en</strong>seweg. De foto is uit 1930.<br />
Links: Het Hof van Holland, rechts op e<strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing van Herman Misset uit<br />
1908, kort voor de afbraak. Links van de klokgevel café De Tramway.<br />
39
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
dam, IJ <strong>en</strong> IJsselmeer<br />
naar de<br />
Wadd<strong>en</strong>zee.<br />
Het Leidse veerhuis<br />
heeft nog<br />
heel lang gestaan<br />
aan de bocht van<br />
de Overtoom<br />
naar de Amstelve<strong>en</strong>seweg.<br />
Na<br />
de annexatie van<br />
1896 werd deze<br />
straat onderdeel<br />
van e<strong>en</strong> drukke<br />
verkeersroute<br />
<strong>en</strong> het veerhuis<br />
week voor de<br />
herinrichting van<br />
het kruispunt.<br />
Herberg Hof van<br />
Holland werd in 1916 afgebrok<strong>en</strong>; dit stukje Overtoom bleef<br />
wat onderkom<strong>en</strong> tot het in 1956 plaats maakte voor de nieuwbouw<br />
van Autopon, die in 1961 werd opgeleverd.<br />
Bov<strong>en</strong>: Het Aalsmeerder veerhuis op de Sloterkade 21-22 zoals Jacob Olie<br />
dat in 1891 vastlegde. Het heeft alle aanslag<strong>en</strong> van de moderne tijd<br />
overleefd. Ver<strong>en</strong>iging H<strong>en</strong>drik de Keijser kocht het pand in 1925 <strong>en</strong><br />
heeft het gerestaureerd.<br />
Rechts: Het commissarishuisje van het Naarderveer.<br />
Commissarishuisjes<br />
In grote aantall<strong>en</strong> <strong>en</strong> verstrooid over de hele stad stond<strong>en</strong><br />
op de wall<strong>en</strong>kant ket<strong>en</strong> of huisjes voor toezichthouders op de<br />
goeder<strong>en</strong>stroom <strong>en</strong> passagiersafhandeling via beurtvaart- <strong>en</strong><br />
veerdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>. Die commissaris, aantek<strong>en</strong>aar of opzi<strong>en</strong>der werd<br />
oorspronkelijk gekoz<strong>en</strong> uit de bij de beurtdi<strong>en</strong>st betrokk<strong>en</strong> schippers<br />
<strong>en</strong> later, voor de nodige distantie, uit of nam<strong>en</strong>s de overlied<strong>en</strong><br />
van het schippersgilde. Zo’n commissaris di<strong>en</strong>de de hele<br />
werkdag in of bij zijn kantoor aanwezig te zijn of e<strong>en</strong> bekwame<br />
vervanger te regel<strong>en</strong>. Hij nam van klant<strong>en</strong> de te verz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> goeder<strong>en</strong><br />
in ontvangst, tek<strong>en</strong>de dit met alle nodige gegev<strong>en</strong>s aan op<br />
lijst<strong>en</strong> waarvan de schipper e<strong>en</strong> kopie mee kreeg; de vrachtbrief<br />
avant-la-lettre. Zijn collega in de aankomsthav<strong>en</strong> controleerde<br />
de goeder<strong>en</strong> opnieuw <strong>en</strong> had zo inzicht betreff<strong>en</strong>de schade <strong>en</strong><br />
vermissing (diefstal kwam vaak voor, ook door de schippers<br />
zelf). Verder zag de commissaris toe op de passagierafhandeling<br />
<strong>en</strong> of er wel alle<strong>en</strong> betal<strong>en</strong>de gast<strong>en</strong> meereisd<strong>en</strong>. Als e<strong>en</strong> schipper<br />
aanmeerde werd<strong>en</strong> eerst de poststukk<strong>en</strong> doorgestuurd naar<br />
het Paalhuis <strong>en</strong> daarna werd er met de schipper afgerek<strong>en</strong>d.<br />
Dat hield verband met extra ontvangst<strong>en</strong> onderweg <strong>en</strong> betaalde<br />
tolgeld<strong>en</strong>. Zijn<br />
salaris kreeg de<br />
commissaris van<br />
de schippers van<br />
het beurtveer,<br />
wat gerelateerd<br />
was aan de hoeveelheid<br />
vracht:<br />
zes duit<strong>en</strong> per<br />
vervoerde guld<strong>en</strong><br />
(1729).<br />
40
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Binn<strong>en</strong>-Amstel<br />
Het stuk Amstel tuss<strong>en</strong> Doel<strong>en</strong>brug <strong>en</strong> Hogesluis noem<strong>en</strong><br />
we Binn<strong>en</strong>-Amstel <strong>en</strong> behalve de eerder gemelde marktver<strong>en</strong><br />
vertrokk<strong>en</strong> van hier ook diverse in het volg<strong>en</strong>de hoofdstuk te<br />
behandel<strong>en</strong> <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong>. Toch meerd<strong>en</strong> hier ook <strong>en</strong>kele beurtver<strong>en</strong><br />
aan. Bij de Halvemaansteeg was de aanlegplaats van het<br />
veer op Abcoude <strong>en</strong> Stichs<strong>en</strong>berg(?) (2x p/week), Leiderdorp,<br />
Nigtevecht, Schoonhov<strong>en</strong> <strong>en</strong> Haastrecht (1x p/week). Bij de<br />
Bakkerstraat legde het veer op Vink<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> <strong>en</strong> Wilnis aan (1x<br />
p/week). Ev<strong>en</strong> verder bij de Paard<strong>en</strong>straat het veer op Nederhorst<br />
d<strong>en</strong> Berg <strong>en</strong> Vreeland (elk 2x p/week).<br />
Aan de overkant van de rivier vertrok het veer op ‘s Grav<strong>en</strong>land<br />
(6x p/week) waaraan deze kade zijn naam ontle<strong>en</strong>t. Het<br />
‘s Grav<strong>en</strong>landseveer ligt tuss<strong>en</strong> de Gro<strong>en</strong>burgwal <strong>en</strong> de Klov<strong>en</strong>iersburgwal<br />
<strong>en</strong> ontstond in 1626 to<strong>en</strong> voor de Stadsste<strong>en</strong>-<br />
houwerij e<strong>en</strong> flink stuk Amstel geplempt <strong>en</strong> bebouwd werd.<br />
Behalve deze bestemming was dit ook de vertrekplaats voor<br />
ver<strong>en</strong> naar Bussum (7x p/week), Kort<strong>en</strong>hoef <strong>en</strong> Hilversum (6x<br />
p/week) <strong>en</strong> Loosdrecht (5x p/week).<br />
Als we naar conc<strong>en</strong>traties van ver<strong>en</strong> zoek<strong>en</strong> slaan we e<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>kel verdwaald veer over. Aan de Klov<strong>en</strong>iersburgwal, hoek<br />
Nieuwe Doel<strong>en</strong>straat meerde het (markt?)veer op Woerd<strong>en</strong> af<br />
<strong>en</strong> bij de Nieuwmarkt in de buurt legde 3x p/week het Schiedammerveer<br />
aan (foto links).<br />
Bov<strong>en</strong>: Deze aanlegplaats heeft bij hoge uitzondering zijn 17e eeuwse<br />
betiteling ‘s Grav<strong>en</strong>landseveer als straatnaam mog<strong>en</strong> houd<strong>en</strong>.<br />
Links: Het Schiedammerveer op de Klov<strong>en</strong>iersburgwal in 1876.<br />
41
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Trekschuit<strong>en</strong><br />
Na e<strong>en</strong> kleine honderd jaar beurtvaart<strong>en</strong> werd het publiek <strong>en</strong><br />
de overheid steeds vaker gefrustreerd door het onberek<strong>en</strong>bare<br />
karakter van de di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing. Het weer vooral belemmerde<br />
nogal e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> prompte vaar- <strong>en</strong> aankomsttijd. Het antwoord<br />
was de trekschuit die ‘gejaagd’ werd door e<strong>en</strong> kanaal of vaart<br />
<strong>en</strong> zo betrekkelijk bedrijfszeker binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bepaalde tijd op<br />
zijn bestemming kon aankom<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> paard liep immers <strong>net</strong> zo<br />
42
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
snel bij slecht weer. Niet alle bestemming<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> daarvoor<br />
in aanmerking; over de Zuiderzee, grote mer<strong>en</strong> of het IJ kon<br />
je niet jag<strong>en</strong> <strong>en</strong> die bestemming<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> aangewez<strong>en</strong> op de<br />
zeil<strong>en</strong>de beurtschep<strong>en</strong>. Ook door e<strong>en</strong> stad kon je alle<strong>en</strong> al om<br />
technische red<strong>en</strong><strong>en</strong> niet jag<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> jaagpad mocht niet gehinderd<br />
word<strong>en</strong> door begroeiing of bebouwing <strong>en</strong> dat was in be-<br />
Bov<strong>en</strong>: In teg<strong>en</strong>stelling tot wat vaak beweerd wordt was in de roef van de<br />
trekschuit wellev<strong>en</strong>dheid e<strong>en</strong> vereiste, waar strikt de hand aan<br />
gehoud<strong>en</strong> werd. Als de her<strong>en</strong> wild<strong>en</strong> rok<strong>en</strong> di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> zij van de<br />
dames aan boord permissie te krijg<strong>en</strong>. Vloek<strong>en</strong> <strong>en</strong> schreeuw<strong>en</strong> was<br />
verbod<strong>en</strong>.<br />
Rechts: Deze wel heel vroege foto (1857) toont het begin van de Haarlemmerweg<br />
met in de vaart nog e<strong>en</strong> aantal <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong>. In 1839 was de<br />
eerste trein naar Haarlem gaan rijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> subsidie kon de<br />
schippers beweg<strong>en</strong> het nog ev<strong>en</strong> vol te houd<strong>en</strong>. Het gebouwtje helemaal<br />
links was het commissarishuisje <strong>en</strong> daarachter mol<strong>en</strong> ‘E<strong>en</strong>honderd<br />
Roe’. Rechts nog <strong>net</strong> het stationsgebouw Willemsspoor.<br />
staande sted<strong>en</strong> niet meer te verwez<strong>en</strong>lijk<strong>en</strong>. Daarom ging e<strong>en</strong><br />
trekschuit langs e<strong>en</strong> geschikte vaarweg van de <strong>en</strong>e stadrand<br />
naar de andere. Geschikt war<strong>en</strong> maar weinig bestaande vaarweg<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> daarom ontstond<strong>en</strong> vanaf medio 17 e eeuw speciale<br />
trekvaart<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> jaagpad is ess<strong>en</strong>tieel voor e<strong>en</strong> trekvaart maar<br />
ook voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> als rolpal<strong>en</strong> bij bocht<strong>en</strong> <strong>en</strong> brugg<strong>en</strong> bij kruising<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> onmisbaar (zie foto pag.44). Gejaagd werd in de<br />
regel met paard<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook daarvoor war<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> nodig,<br />
bijvoorbeeld als ze op lange traject<strong>en</strong> verwisseld moest<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> heel vroege trekvaart is die van Amsterdam naar<br />
Haarlem, die in 1632 in gebruik gesteld werd <strong>en</strong> zijn beginpunt<br />
43
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong> de Haarlemmerpoort had (zie afb. pag.42). We k<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
allemaal wel het tot Haarlemmerweg uitgegroeide jaagpad aan<br />
de zuidzijde van de vaart <strong>en</strong> de allereerste treinverbinding in<br />
Nederland maakte dankbaar gebruik van e<strong>en</strong> tot spoorbaan uitgegroeide<br />
kade aan de noordzijde. Eén bottl<strong>en</strong>eck bleef er in<br />
de nieuwe verbinding, nl. de overstap in Halfweg om via e<strong>en</strong><br />
voettocht van 260 meter via e<strong>en</strong> sluis in de land<strong>en</strong>gte tuss<strong>en</strong> IJ<br />
<strong>en</strong> Haarlemmermeer in het vervolg van de vaart naar Haarlem<br />
e<strong>en</strong> nieuwe trekschuit te nem<strong>en</strong>.<br />
Er zijn drie trekvaart<strong>en</strong> vanuit Amsterdam aangelegd: de Haarlemmer-<br />
(1632), de Weesper- (1638) <strong>en</strong> de Muidertrekvaart<br />
(1640). Alle drie slot<strong>en</strong> naadloos aan op andere vaart<strong>en</strong>, zoals<br />
de Leidse trekvaart (1657) vanuit Haarlem <strong>en</strong> de Naardertrekvaart<br />
vanuit Muid<strong>en</strong>. De trekschuit op Haarlem telde in de 17 e<br />
eeuw gemiddeld teg<strong>en</strong> de 400 passagiers per dag, he<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook<br />
weer terug. Na de op<strong>en</strong>ing van het spoor naar Haarlem in 1838<br />
kreg<strong>en</strong> de schippers ƒ300,- subsidie per jaar om de concurr<strong>en</strong>tie<br />
te kunn<strong>en</strong> bolwerk<strong>en</strong>, maar in 1883 stopte de trekschuitdi<strong>en</strong>st<br />
toch.<br />
De trekschuitschippers verbond<strong>en</strong> zich aan e<strong>en</strong> strikte di<strong>en</strong>stregeling.<br />
Van zonsopgang tot acht uur ’s avonds vertrok elk uur<br />
e<strong>en</strong> schuit, met of zonder passagiers <strong>en</strong> in beide richting<strong>en</strong>. De<br />
toer mocht e<strong>en</strong> afgesprok<strong>en</strong> tijd dur<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vertraging werd<br />
stevig beboet. Die boete liep, naarmate de vertraging, van 30<br />
stuivers tot 3 guld<strong>en</strong> <strong>en</strong> liep in de loop der jar<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> maar op<br />
door de geldontwaarding.<br />
Bov<strong>en</strong>: Rolpal<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> bocht, hier gefotografeerd door Jacob Olie.<br />
Links: Bij e<strong>en</strong> kruising van waterweg<strong>en</strong> als deze was e<strong>en</strong> brug in het jaagpad<br />
noodzakelijk.<br />
44
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Je werd niet zomaar schipper op e<strong>en</strong> officiële trekschuit. Dat<br />
was e<strong>en</strong> zaak die onder controle van het binn<strong>en</strong>vaardersgilde<br />
stond <strong>en</strong> ook de stad stelde zijn eis<strong>en</strong>. Zo moest e<strong>en</strong> schipper<br />
minst<strong>en</strong>s drie (later teruggebracht tot twee) jaar poorter van de<br />
stad zijn.<br />
Het systeem beviel zo goed dat vanaf 1660 e<strong>en</strong> waar <strong>net</strong>werk<br />
van trekvaart<strong>en</strong> ontstond, niet alle<strong>en</strong> vanuit Amsterdam maar<br />
ook in andere provincies. De beperking<strong>en</strong> van het systeem<br />
bracht met zich mee dat er nooit aanlegplaats<strong>en</strong> in het c<strong>en</strong>-<br />
Bov<strong>en</strong>: Het begin van de trekvaart naar Purmer<strong>en</strong>d bij Buiksloot. De vertrektijd<br />
van de trekschuit naar Purmer<strong>en</strong>d (<strong>en</strong> verder) was afgestemd<br />
op de aankomsttijd van het overzetveer van Amsterdam naar Buiksloot.<br />
Dat zeilde over het IJ tot het Tolhuis <strong>en</strong> werd gejaagd door de<br />
Buikslotertrekvaart die in 1660 door de Volewijck gegrav<strong>en</strong> was.<br />
Rechts: De vrachtversie van de trekschuit was de pakschuit.<br />
trum van de stad kwam<strong>en</strong>. Hoe moest<strong>en</strong> de schuit<strong>en</strong> immers<br />
de stad uit naar de trekvaart gebracht word<strong>en</strong>? We zag<strong>en</strong> al dat<br />
de di<strong>en</strong>st op Haarlem ev<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de Haarlemmerpoort begon.<br />
De <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> naar het zuid<strong>en</strong> maakt<strong>en</strong> dankbaar gebruik van<br />
de rivier de Amstel <strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> hun aanlegplaats<strong>en</strong> op diverse<br />
plaats<strong>en</strong> aan de Amstel, zowel op de linker als de rechteroever.<br />
Dat was natuurlijk afhankelijk van de eindbestemming: de<br />
dagelijkse di<strong>en</strong>st richting Weesp <strong>en</strong> Gooi moest bij de Omval<br />
linksaf naar de Weespertrekvaart <strong>en</strong> begon ook op de oostelijke<br />
Amsteloever, bij de Nieuwe Achtergracht. Ook voor de<br />
herberg de IJsbreker vertrok e<strong>en</strong> trekschuitdi<strong>en</strong>st. De di<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
richting Utrecht hield<strong>en</strong> de westelijke oever <strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> vertrekpunt<strong>en</strong><br />
als Amstelgrachtje, herberg Berebijt <strong>en</strong> Tolhek op de<br />
gr<strong>en</strong>s met Nieuwer-Amstel.<br />
45
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
De <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> naar de dorp<strong>en</strong> in Waterland, Zaanstreek of<br />
Hoorn begonn<strong>en</strong> allemaal op de noordoever van het IJ, aan<br />
de Waterlandse Zeedijk. Passagiers di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> eerst met e<strong>en</strong> der<br />
drie overzetver<strong>en</strong> naar het betreff<strong>en</strong>de vertrekpunt te reiz<strong>en</strong>.<br />
Die overzetver<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> we eerder teg<strong>en</strong>. De noordelijke bestemming<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> der eerste (1660) goed uitgebouwd,<br />
in e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werkingsverband tuss<strong>en</strong> Amsterdam <strong>en</strong> de sted<strong>en</strong><br />
Hoorn, Edam, Monnick<strong>en</strong>dam <strong>en</strong> Purmer<strong>en</strong>d. In 1661 word<strong>en</strong><br />
de di<strong>en</strong>stregeling <strong>en</strong> de tariev<strong>en</strong> gepubliceerd. Er kwam e<strong>en</strong><br />
veer van Amsterdam via Monnick<strong>en</strong>dam naar Edam dat ’s zomers<br />
6x he<strong>en</strong> <strong>en</strong> 5x terug voer. Van Amsterdam naar Purmer<strong>en</strong>d<br />
6x he<strong>en</strong> <strong>en</strong> weer. In de winter is de di<strong>en</strong>stregeling iets<br />
afgeslankt, meestal 1x p/dag minder. Voor beide verbinding<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> trekvaart<strong>en</strong> gegrav<strong>en</strong> waarvan het begin ligt in Buiksloot<br />
nabij het eindpunt van het Buiksloterveer. Van zowel<br />
Edam als Purmer<strong>en</strong>d zijn overstapmogelijkhed<strong>en</strong> naar Hoorn.<br />
E<strong>en</strong> onderdeel van de verbinding is de gegarandeerde aanslui-<br />
ting van deze trekschuitverbinding<strong>en</strong> met het overzetveer naar<br />
Amsterdam. Die aansluiting prevaleerde bov<strong>en</strong> de noodzaak<br />
om op tijd te var<strong>en</strong>.<br />
De schuit<strong>en</strong> die voor deze vaart geschikt war<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> relatief<br />
klein vrachtvermog<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> ruime passagierscapaciteit <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> strakke di<strong>en</strong>stregeling. Omdat de schuit<strong>en</strong> niet afhankelijk<br />
war<strong>en</strong> van wind, maar getrokk<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> paard (met<br />
e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>de, constante snelheid) was het mogelijk aan- <strong>en</strong> afvaarttijd<strong>en</strong><br />
te garander<strong>en</strong>. Daar zat<strong>en</strong> handelaars, maar ook de<br />
posterij<strong>en</strong> <strong>en</strong> zak<strong>en</strong>reizigers op te wacht<strong>en</strong>. Op e<strong>en</strong> model in<br />
het Scheepvaartmuseum Amsterdam is de indeling goed te zi<strong>en</strong>:<br />
Bov<strong>en</strong>: Trekschuitsteiger voor herberg Berebijt aan de Amstel.<br />
Links: Het Naarderveer had zijn steiger in de Leproz<strong>en</strong>gracht, direct aan<br />
de Amstel.<br />
46
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
In de roef bevond<strong>en</strong> zich aan bak- <strong>en</strong> aan stuurboord twee bank<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> tafel in het midd<strong>en</strong>. De tafel kon verlaagd word<strong>en</strong> om slaapplaats<br />
te bied<strong>en</strong> aan 2-4 person<strong>en</strong>. Bij nachtschuit<strong>en</strong> (Rotterdam-<br />
Amsterdam) was de plek voor passagiers, bij dagschuit<strong>en</strong> was het<br />
de slaapplaats voor de schipper <strong>en</strong> zijn vrouw. Bij de prijs van het<br />
eersteklas-ticket was vaak e<strong>en</strong> Goudse pijp met tabak inbegrep<strong>en</strong>. Dat<br />
is de red<strong>en</strong> dat ook nu nog zoveel pijp<strong>en</strong>kopp<strong>en</strong> opgebaggerd word<strong>en</strong><br />
(zie afb. pag.43).<br />
Jagers <strong>en</strong> jaagpaard<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> ingehuurd door de schipper. Er zijn in<br />
Holland hele dorp<strong>en</strong> geweest die leefd<strong>en</strong> van het jag<strong>en</strong>. Iedere trekvaart<br />
was voorzi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> jaagpad, meestal e<strong>en</strong> opgehoogde kade<br />
met e<strong>en</strong> dek van schelp<strong>en</strong>gruis. Hierop liep e<strong>en</strong> stevig, waarschijnlijk<br />
niet al te snel paard. Aan het tuig was e<strong>en</strong> lijn van 70 meter bevestigd,<br />
Bov<strong>en</strong>: Model van e<strong>en</strong> trekschuit in het Nationaal Scheepvaartmuseum.<br />
Rechts: E<strong>en</strong> trekschuit vaart door Nieuwer-Amstel.<br />
die op de schuit was vastgezet op e<strong>en</strong> bolder of aan de mast. Om<br />
scherpe bocht<strong>en</strong> te nem<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> rolpal<strong>en</strong> geplaatst; stevige pal<strong>en</strong><br />
waarvan het bov<strong>en</strong>ste deel om zijn as kon draai<strong>en</strong>. Er stond<strong>en</strong> er minst<strong>en</strong>s<br />
drie in e<strong>en</strong> bocht, zodat de lijn de boot voorwaarts bleef trekk<strong>en</strong>,<br />
in plaats van de wal op (zie schema pag. 44).<br />
Er was e<strong>en</strong> systeem voor het inhal<strong>en</strong> van tragere schuit<strong>en</strong>. De snelle<br />
schuit<strong>en</strong> - met e<strong>en</strong> drav<strong>en</strong>d paard, soms twee - hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoge mast,<br />
de tragere schuit<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lage. Middels de haallijn kon de jaaglijn zó<br />
hoog opgetrokk<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, dat e<strong>en</strong> vrachtschuit overlop<strong>en</strong> kon word<strong>en</strong>.<br />
Voor het passer<strong>en</strong> van brugg<strong>en</strong> werd de lijn losgegooid <strong>en</strong> de<br />
mast achterover gelegd. De schuit werd onder de brug door geboomd<br />
<strong>en</strong> verderop werd de lijn weer aangehaakt.<br />
47
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Hav<strong>en</strong>stoombootdi<strong>en</strong>st, omnibus te water<br />
In 1878 di<strong>en</strong>de de firma Zur Mühl<strong>en</strong> & Co, die van 1854 tot 1871 de<br />
Tolhuispont bedi<strong>en</strong>de, e<strong>en</strong> plan in om e<strong>en</strong> waterbus te exploiter<strong>en</strong> in de<br />
stijl van de V<strong>en</strong>etiaanse ‘Vaporetto’. De eerste concessie in 1879 voor<br />
e<strong>en</strong> lijn naar de Rietland<strong>en</strong> was nog niet van belang, maar in 1880 kreeg<br />
m<strong>en</strong> vergunning voor e<strong>en</strong> lijn Rokin-Plantage-Scholl<strong>en</strong>brug (Ringdijk<br />
Watergraafsmeer) die heel populair werd. In het Rokin was de aanlegplaats<br />
aan het Beurspleintje; d.i. de ruimte die vrijkwam na de sloop<br />
van de beurs van De Keijser (zie afb. rechts). In 1883 bedreef de di<strong>en</strong>st<br />
al 8 lijn<strong>en</strong>, t.w. Zeeburg (halfuurdi<strong>en</strong>st vanaf Damrak), Nieuw<strong>en</strong>dam<br />
(uurdi<strong>en</strong>st), Plantage (elke 10 minut<strong>en</strong>), Scholl<strong>en</strong>burg (idem), Diem<strong>en</strong><br />
(uurdi<strong>en</strong>st) (all<strong>en</strong> vanaf Rokin/Beurspleintje), Oostzaan (5x p/dag vanaf<br />
Prins H<strong>en</strong>drikkade/Haarlemmersluis), Tolhuis (kwartierdi<strong>en</strong>st vanaf De<br />
Ruijterkade) <strong>en</strong> Ouderkerk (uurdi<strong>en</strong>st vanaf de Amstel/Achtergracht).<br />
Vooral in de beginjar<strong>en</strong> war<strong>en</strong> de di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> erg populair <strong>en</strong> in het topjaar<br />
1882 werd<strong>en</strong> anderhalf miljo<strong>en</strong> person<strong>en</strong> vervoerd.<br />
In 1897 nam de geme<strong>en</strong>te Amsterdam de di<strong>en</strong>st op<br />
het Tolhuis van de maatschappij over.<br />
Lees ook:<br />
Ons Amsterdam jg.23 (1971), pp.98-103 door H.J.M.Roetemeijer<br />
48
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Noord-Zuid-Hollands Koffiehuis<br />
De tramboot van de Noord-Hollandsche Tramweg Mij. (1888)<br />
vertrok van het eindstation van de ‘Waterlandsche tram’ aan de<br />
Meeuw<strong>en</strong>laan <strong>en</strong> had het eindpunt aan e<strong>en</strong> aanlegsteiger in het<br />
Damrak bij de Oudebrugsteeg. Daar had het veer e<strong>en</strong> steiger<br />
met e<strong>en</strong> hout<strong>en</strong> wachtgebouw van de hand van architect Berlage<br />
met medewerking van Ir. Sanders, e<strong>en</strong> der concessiehouders<br />
van de NHTM. Ter voorbereiding van de bouw van de beurs<br />
van Berlage werd die aanlegplaats in 1889 verhuisd naar e<strong>en</strong><br />
steiger aan het Stationsplein, waar tot dan e<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong>halte was<br />
Bov<strong>en</strong>: De Waterlandsche tram had zijn eindpunt in Amsterdam-Noord aan<br />
de Meeuw<strong>en</strong>laan.<br />
Rechts: De aanlegsteiger aan het nieuwe Stationsplein met het stationsgebouwtje<br />
van de NHT van de hand van Berlage <strong>en</strong> Sanders.<br />
(zie afb. pag. 8). Het wachthuisje, dat al aan de Oudebrugsteeg<br />
gestaan had, verhuisde mee. De di<strong>en</strong>st werd onderhoud<strong>en</strong> door<br />
twee stoombot<strong>en</strong> met elk e<strong>en</strong> capaciteit van 200 passagiers.<br />
Die hadd<strong>en</strong>, behalve aan het Stationsplein, ook e<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong>stop<br />
aan het Tolhuis. In 1895 brandde het hout<strong>en</strong> station<strong>net</strong>je<br />
in Noord helemaal af <strong>en</strong> verrees in 1898 aan de Adelaarsweg<br />
e<strong>en</strong> nieuw stationsgebouw met grote steiger aan het water (zie<br />
afb. pag.51). Dat station zou in 1956, na het opheff<strong>en</strong> van de<br />
tramlijn<strong>en</strong> van de NZH vanwege de aanstaande bouw van de<br />
IJtunnel afgebrok<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
In 1911 werd het gebouwtje van Berlage aan het Stationsplein<br />
vervang<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> veel groter stationsgebouw, annex koffiehuis<br />
van de hand van architect Leliman, waarbij naar zegg<strong>en</strong><br />
49
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
het fraaie, maar in 1681 afgebrok<strong>en</strong> Paalhuis model stond. Er<br />
kwam<strong>en</strong> steigers voor de tramboot <strong>en</strong> voor de vrachtboot.<br />
Slechte resultat<strong>en</strong> door de watersnoodramp in 1916 <strong>en</strong> de stijg<strong>en</strong>de<br />
prijz<strong>en</strong> voor kol<strong>en</strong> <strong>en</strong> olie tijd<strong>en</strong>s WO1 ded<strong>en</strong> de NHT<br />
bijna de das om <strong>en</strong> luidd<strong>en</strong> het einde in. Op 1 december 1932<br />
werd de maatschappij overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door de ESM (ge<strong>en</strong> fusie!)<br />
om daarna door te gaan – vanwege de naamsbek<strong>en</strong>dheid – als<br />
Noord-Zuid-Hollandse Vervoer Mij, bij de gemiddelde lezer<br />
beter bek<strong>en</strong>d als de NZH. Gelijk daarmee kreeg het koffiehuis<br />
aan het Stationsplein zijn uiteindelijke naam: Noord-Zuid-<br />
Hollands Koffiehuis. Door het verdwijn<strong>en</strong> van de vrachtboot<br />
kwam to<strong>en</strong> steigerruimte vrij <strong>en</strong> versche<strong>en</strong> e<strong>en</strong> uitbreiding van<br />
het gebouw <strong>en</strong> e<strong>en</strong> terras aan het water. Lees ook:<br />
Ons Amsterdam jg.23 (1971), pp.346-350 <strong>en</strong> jg.41 (1989), pp.198-203.<br />
In WO2 raakte de NZH twee van de (intuss<strong>en</strong>) drie trambot<strong>en</strong><br />
kwijt; met de overgeblev<strong>en</strong> boot begon m<strong>en</strong> in 1945 de di<strong>en</strong>st<br />
op het station in Noord weer, maar om de geringe capaciteit<br />
optimaal te b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong> werd de route ingekort door van de De<br />
Ruijterkade steiger 1 te vertrekk<strong>en</strong>. Onbek<strong>en</strong>d blijft voorlopig<br />
of de di<strong>en</strong>st later weer naar het koffiehuis verlegd werd. In 1956<br />
reed de laatste tram van Vol<strong>en</strong>dam naar Amsterdam <strong>en</strong> werd het<br />
station in Noord afgebrok<strong>en</strong>. Het person<strong>en</strong>vervoer werd door<br />
buss<strong>en</strong> van de NACO overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Rederij J.H.Bergmann had in 1948 e<strong>en</strong> separate veerdi<strong>en</strong>st<br />
in het lev<strong>en</strong> geroep<strong>en</strong> voor vervoer van buspassagiers van de<br />
Bov<strong>en</strong>: De tramboot (stoom) van de Noord-Hollandsche Tramweg Mij in 1913.<br />
Links: Het nieuwe stationsgebouw van de NHT in 1930. Het is dan nog<br />
gro<strong>en</strong> geschilderd. Rechts de aparte vrachtsteiger.<br />
50
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
NACO van de Meeuw<strong>en</strong>laan naar e<strong>en</strong> steiger aan het Op<strong>en</strong><br />
Hav<strong>en</strong>front, teg<strong>en</strong>over het Victoriahotel. Naast e<strong>en</strong> sleepdi<strong>en</strong>st<br />
(sinds 1904) bedi<strong>en</strong>de de rederij dit voetveer met omgebouwde<br />
lage scheepjes met passagiersaccommodatie in het ruim <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> bescheid<strong>en</strong> aantal ram<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> beetje daglicht <strong>en</strong> uitzicht.<br />
De stuurhutt<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> neerklapbare wand<strong>en</strong>, waardoor<br />
de bot<strong>en</strong> onder de lage brug van de oostelijke doorgang naar<br />
’t IJ kond<strong>en</strong> var<strong>en</strong>. De nam<strong>en</strong> van de bot<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> al vroeg<br />
gewijzigd in ‘He<strong>en</strong>-<strong>en</strong>-Weer I t/m VI’ maar de bot<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
allemaal verschill<strong>en</strong>d <strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de capa-<br />
Bov<strong>en</strong>: Het nieuwe stationsgebouw van de NHT aan de Adelaarweg.<br />
Rechts: Na de opheffing van de NZH <strong>en</strong> het verlies van de eig<strong>en</strong> steiger gaat<br />
Bergmann de steiger van het koffiehuis gebruik<strong>en</strong>.<br />
citeit. De di<strong>en</strong>st heette in de volksmond het ‘bootje van Bergmann’<br />
of de ‘Wolscheepjes’ naar de eeuwige reclamebord<strong>en</strong><br />
voor Scheepjeswol (Daar vaart U wel bij). De ver<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong><br />
na e<strong>en</strong> contract met de NACO in 1956 in Noord e<strong>en</strong> aanlegplaats<br />
aan de Adelaarsweg <strong>en</strong> war<strong>en</strong>, behalve voor buspassagiers<br />
’s morg<strong>en</strong>s populair bij personeel van de scheepswerv<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> aanverwante bedrijv<strong>en</strong> in het oostelijk deel van Noord. Op<br />
de terugweg nam het veer personeel uit Waterland mee, dat in<br />
de stad werkte <strong>en</strong> waaronder de vele vrouw<strong>en</strong> uit Vol<strong>en</strong>dam <strong>en</strong><br />
Mark<strong>en</strong> opviel<strong>en</strong> omdat ze nog vaak in klederdracht kwam<strong>en</strong>.<br />
Bergmann zette zijn passagiers na 1956 af op de steiger van het<br />
NZH-koffiehuis (zie onder). In 1957 kocht de ADM de He<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Weer V van Bergmann <strong>en</strong> zette hem in als personeelsboot,<br />
de Droogdok 16.<br />
51
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Door de bouw <strong>en</strong> in gebruikneming van de IJtunnel (1968) <strong>en</strong><br />
het conc<strong>en</strong>trer<strong>en</strong> van het Waterlandse <strong>en</strong> Zaanse streekvervoer<br />
op aankomst<strong>en</strong> bij het Tolhuis of Valk<strong>en</strong>weg - met aansluiting<br />
op het (sinds 1912) gratis vervoer per geme<strong>en</strong>teveer - verloor<br />
het Bergmann-veer zijn bestaansrecht <strong>en</strong> de rederij schakelde<br />
in 1968 helemaal over op rondvaart<strong>en</strong>, waar ze al eerder mee<br />
gestart war<strong>en</strong>. De veersteiger van het koffiehuis werd nu volledig<br />
ingericht als terras <strong>en</strong> dat werd zo’n populaire pleisterplaats<br />
voor Amsterdammers <strong>en</strong> toerist<strong>en</strong> dat de sloop van het koffiehuis<br />
voor de aanleg van de metro (1972) e<strong>en</strong> storm van protest<br />
ontket<strong>en</strong>de. Dat noopte de geme<strong>en</strong>te tot herbouw (1980-’81) <strong>en</strong><br />
sinds in 1983 het water weer in het Op<strong>en</strong> Hav<strong>en</strong>front ter plaatse<br />
werd toegelat<strong>en</strong> is het terras weer ev<strong>en</strong> populair als voorhe<strong>en</strong>.<br />
Rederij Bergmann kreeg naast het herbouwde koffiehuis e<strong>en</strong><br />
nieuw gebouwtje met steiger voor zijn rondvaartbot<strong>en</strong>. Dat gebouwtje<br />
staat precies op de plek van het Berlage-wachthuisje<br />
van de NHT tuss<strong>en</strong> 1989 <strong>en</strong> 1912. Zie ook YouTube film:<br />
http://www.youtube.com/watch?v=ww5krZiRQCk&feature=player_detailpage<br />
Het verhaal over de gebruikers van het NZH-koffiehuis is blijkbaar<br />
nooit chronologisch opgeschrev<strong>en</strong>. De bov<strong>en</strong>staande informatie<br />
is uit allerlei hoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> gat<strong>en</strong> bije<strong>en</strong> gescharreld. Als<br />
u informatie ter aanvulling of verbetering van dit artikel bezit<br />
houd ik me aanbevol<strong>en</strong>!<br />
Bov<strong>en</strong>: Het Noord-Zuid-Hollands Koffiehuis in 2001. Daarachter het<br />
nieuwe gebouw van Bergmann rondvaart<strong>en</strong> <strong>en</strong> rechts de aanlegplaats<br />
van de Lovers watertaxi.<br />
Links: Aankomst <strong>en</strong> vertrek van twee Bergmann-bootjes in 1955.<br />
52
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
De Ruijterkade<br />
53
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
De Ruijterkade <strong>en</strong> bouw C<strong>en</strong>traal Station<br />
E<strong>en</strong> aantal omstandighed<strong>en</strong> dwong het geme<strong>en</strong>tebestuur van<br />
Amsterdam de hav<strong>en</strong>voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> steeds verder het IJ in te<br />
verlegg<strong>en</strong>. De belangrijkste was het dichtslibb<strong>en</strong> van de zuidelijke<br />
oever, die al sinds de 17 e eeuw veel inspanning <strong>en</strong><br />
hoofdbrek<strong>en</strong>s kostte. Er moest voortdur<strong>en</strong>d gebaggerd word<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s war<strong>en</strong> de Stadsrietland<strong>en</strong>, de Buiksloterham<br />
<strong>en</strong> de Nieuw<strong>en</strong>dammerham drooggemaakt door het stort<strong>en</strong><br />
van baggerspecie achter e<strong>en</strong> kade. Nu was Zeeburg aan de<br />
beurt. In 1832 werd de aanleg van het Oosterdok begonn<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
in 1834 die van het Westerdok. In 1865 begonn<strong>en</strong> de graafwerkzaamhed<strong>en</strong><br />
voor het Noordzeekanaal dat in 1876 geop<strong>en</strong>d<br />
werd. Daarmee verband houd<strong>en</strong>d werd in de buurt van Schellingwoude<br />
het IJ afgeslot<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> dam met daarin de Oran-<br />
jesluiz<strong>en</strong>. De werkzaamhed<strong>en</strong> hieraan begonn<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> met<br />
het grav<strong>en</strong> van het Noordzeekanaal in 1865 <strong>en</strong> het eerste schip<br />
voer in 1872 door de sluis.<br />
In 1832 was de Buiksloterham drooggevall<strong>en</strong> <strong>en</strong> in 1879 de<br />
Nieuw<strong>en</strong>dammerham. Beide werk<strong>en</strong> hield<strong>en</strong> nauw verband<br />
met het straktrekk<strong>en</strong> van de noordelijke IJ-oever ter voorbereiding<br />
van het doortrekk<strong>en</strong> van de vaargeul van het Noordzeekanaal<br />
tot de Oranjesluiz<strong>en</strong>, die dus helemaal onder de noordoever<br />
kwam te ligg<strong>en</strong>. Zaak dus om de hav<strong>en</strong>activiteit<strong>en</strong> naar die<br />
vaargeul te verplaatst<strong>en</strong>. De Oostelijke Handelskade voor de<br />
grote vaart was in 1870 e<strong>en</strong> begin <strong>en</strong> de De Ruijterkade voor<br />
Bov<strong>en</strong>: Jacob Olie was in 1899 ook pres<strong>en</strong>t <strong>en</strong> schoot deze foto van steiger 14.<br />
Links: E<strong>en</strong> prille De Ruijterkade in 1880.<br />
54
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
de binn<strong>en</strong>vaart e<strong>en</strong> logisch vervolg in 1880.<br />
Omdat met het plemp<strong>en</strong> van de stationseiland<strong>en</strong> de toegang tot<br />
het Op<strong>en</strong> Hav<strong>en</strong>front ernstig belemmerd werd was het nodig<br />
voor de vele veerdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, die daar <strong>en</strong> in het Damrak hun aanlegplaats<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong>, te verhuiz<strong>en</strong>. De beide toegang<strong>en</strong> links <strong>en</strong><br />
rechts van het hoofdeiland hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beperkte capaciteit <strong>en</strong><br />
vooral kond<strong>en</strong> de hefbrugg<strong>en</strong> in de doorgang<strong>en</strong> niet voortdur<strong>en</strong>d<br />
geop<strong>en</strong>d word<strong>en</strong> voor de in de regel te hoge beurtvaarders.<br />
Zo ontstond de De Ruijterkade met e<strong>en</strong> groot aantal steigers<br />
direct aan ‘t IJ. In 1880 was die kade zover ingericht dat de<br />
Bov<strong>en</strong>: Grote belangstelling bij steiger 1 in 1897.<br />
Rechts: Aankomst van de Zaandammer boot op steiger 11. E<strong>en</strong> schilderij<br />
van Philippe Sadee.<br />
eerste steigers in gebruik g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> (mogelijk<br />
1 t/m 8) maar het werk aan het nieuwe beurtvaartc<strong>en</strong>trum bleef<br />
doorgaan tot na 1912, gezi<strong>en</strong> de laatste foto’s van de steigeraanleg<br />
in het stadsarchief uit dat jaar. Aan het eind van de 19 e<br />
eeuw telde Noord-Holland 55 beurtvaartdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, waarvan er<br />
39 op Amsterdam voer<strong>en</strong> <strong>en</strong> meestal hun aanlegplaats aan de<br />
De Ruijterkade hadd<strong>en</strong>.<br />
Op het oostelijke eiland begon de reeks met de steiger van<br />
de Valk<strong>en</strong>wegpont, die in 1914 de zweminrichting van Van<br />
Heemstede Obelt verjoeg. In 1927 kreeg de pont overig<strong>en</strong>s alweer<br />
e<strong>en</strong> andere plaats, bij welke geleg<strong>en</strong>heid de vluchthav<strong>en</strong><br />
verjaagd werd. Dan twee extra grote steigers met internationale<br />
di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>; de Hull steiger vanwaar di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> door Van Es & Van<br />
Ommer<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> bedrev<strong>en</strong>. De tweede steiger met grote loods<br />
was van de Koninklijke West-Indische Maildi<strong>en</strong>st. Westelijk<br />
daarvan twee normale steigers A <strong>en</strong> B. Op het c<strong>en</strong>trale eiland<br />
war<strong>en</strong> de steigers 1 t/m 6 <strong>en</strong> dan de beide landingplaats<strong>en</strong> van<br />
55
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
de Tolhuispont. Daarna de steigers 8 t/m 13. Op het westelijke<br />
eiland was steiger 14, dan twee steigers I <strong>en</strong> II voor de vishal<br />
<strong>en</strong> tot slot steigers 15 <strong>en</strong> 16. Deze steigers war<strong>en</strong> oorspronkelijk<br />
g<strong>en</strong>ummerd van 12 t/m 16, maar door de aanleg van extra<br />
steigers op het c<strong>en</strong>trale eiland was deze nieuwe nummering<br />
nodig; steigers 7 t/m 12 schov<strong>en</strong> één nummer op.<br />
Ik heb wel e<strong>en</strong> poging gedaan vast te stell<strong>en</strong> welke di<strong>en</strong>st aan<br />
welke steiger aanlegde maar gelijk ervar<strong>en</strong> dat er, eig<strong>en</strong>lijk <strong>net</strong><br />
als vroeger in de stad, regelmatig van plek gewisseld werd. Ik<br />
kreeg de steun van Carol de Vries, telg van e<strong>en</strong> familie met e<strong>en</strong><br />
lange traditie van leveranties aan schippers vanuit het Spaanse<br />
huis, Singel 2. Die vond in adresboek<strong>en</strong> van 1887, 1914-’15,<br />
1928-’30 <strong>en</strong> 1940 e<strong>en</strong> aantal di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> staan de Amsterdamse<br />
telefoonaansluiting<strong>en</strong> van het jaar 1915 online, met<br />
vele vermelding<strong>en</strong> van kantor<strong>en</strong> op de steigers. T<strong>en</strong> slotte staat<br />
op de officiële stadsplattegrond van 1922 bij de meeste steigers<br />
de bestemming<strong>en</strong> van dat mom<strong>en</strong>t ingetek<strong>en</strong>d.<br />
Bed<strong>en</strong>k dat dit mom<strong>en</strong>topnam<strong>en</strong> zijn; de maatschappij<strong>en</strong> wisseld<strong>en</strong><br />
met <strong>en</strong>ige regelmaat van steiger. De nummering is zoals<br />
die op de kadasterkaart<strong>en</strong> 1941-1955 (zie pag.53) voorkomt.<br />
We beginn<strong>en</strong> met twee grote ong<strong>en</strong>ummerde steigers aan het<br />
oostelijk eiland. Hier bevindt zich nu de terminal voor de Rijncruiseschep<strong>en</strong>.<br />
De eerste was de Hull-steiger, die gebruikt werd<br />
door van Van Es & Van Ommer<strong>en</strong>. Deze geleg<strong>en</strong>heidsfirma<br />
werd in 1876 door twee Rotterdamse cargadoorsbedrijv<strong>en</strong> speciaal<br />
opgericht t.g.v. de op<strong>en</strong>ing van het Noordzeekanaal. Zij<br />
hadd<strong>en</strong> veel internationale ag<strong>en</strong>tschapp<strong>en</strong>, waarvan de bestemming<strong>en</strong><br />
Liverpool – Manchester op het reclamebord als be-<br />
Bov<strong>en</strong>: Rederij Concordia, die op Arnhem voer, deed dat aanvankelijk vanaf<br />
steiger 1 maar verhuisde later naar steiger 15. Na 1909 vaart namelijk<br />
vanaf deze steiger het geme<strong>en</strong>teveer IV naar Schellingwoude.<br />
Links: De boot naar Hoorn, Enkhuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> Urk in 1910<br />
56
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
langrijkste g<strong>en</strong>oemd werd<strong>en</strong>, hetge<strong>en</strong> in 1931 vervang<strong>en</strong> werd<br />
door Hamburg – Brem<strong>en</strong>. In de Hongerwinter ’44-‘45 werd<strong>en</strong><br />
van deze steiger voedseltocht<strong>en</strong> naar Gelderland gemaakt met<br />
vrachtschep<strong>en</strong> die – volgepakt met teg<strong>en</strong> de honderd kinder<strong>en</strong><br />
– onverlicht in de nacht over het IJsselmeer voer<strong>en</strong>. Zowel aan<br />
boord als in Gelderland kreg<strong>en</strong> de kinder<strong>en</strong> goed te et<strong>en</strong>, zodat<br />
ze na thuiskomst er weer ev<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> kond<strong>en</strong>.<br />
De tweede steiger met grote loods was van de Koninklijke<br />
West-Indische Maildi<strong>en</strong>st.<br />
A – Dokkum. Steigers A staat in de telefoongids 1915 vermeld<br />
Bov<strong>en</strong>: De geme<strong>en</strong>telijke stoompont naar het Tolhuis vertrok van e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong><br />
dubbele steiger met fuik<strong>en</strong>. In de nummering van de steigers aan de<br />
De Ruijterkade is daarvoor het nummer 7 vrijgelat<strong>en</strong>.<br />
Rechts: De Kamper veerboot vertrok van steiger 5, maar op deze vroege<br />
foto neemt de maatschappij nog twee steigers (4 <strong>en</strong> 5) in beslag.<br />
als kantooradres van Stoombootag<strong>en</strong>t Joh.A.Gase Jr. In 1922<br />
vertrokk<strong>en</strong> van hier ver<strong>en</strong> op Kamp<strong>en</strong>, Dev<strong>en</strong>ter <strong>en</strong> Zutph<strong>en</strong>.<br />
B – Hoorn (Stoombootonderneming Horjus&Co) – in 1928<br />
vertrekt hier ook de Holland-Veluwelijn. Steigers B is in 1930-<br />
’40 kantooradres van Stoombootrederij Gebr.v.d.Boom. We<br />
zi<strong>en</strong> deze steiger rond de eeuwwisseling (1893-1907) in gebruik<br />
bij de West-Indische Mailboot, de Prins Maurits. To<strong>en</strong> de<br />
loods in 1952 uitbrandde werd hij gebruikt door de Firma P.A.<br />
v.d. Lind<strong>en</strong> & Zn die in scheeps- tuig- <strong>en</strong> touwwerk deed. Als<br />
we echter de foto van de brand op pag.61 bekijk<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> we op<br />
de firmabord<strong>en</strong> dat de SHV de loods gebruikte voor opslag van<br />
oliën <strong>en</strong> ste<strong>en</strong>kool, wat de grote brand al beter verklaart.<br />
1 – Geme<strong>en</strong>teveer IV <strong>en</strong> IVa sinds 1909 (Schellingwoude).<br />
2 – Harling<strong>en</strong>, Enkhuiz<strong>en</strong> (1914 Rederij Heemstra, dagelijks)<br />
57
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
– in 1922-’40 ook naar Maastricht<br />
3 – Groning<strong>en</strong> (Groninger-Rotterdammer Stoomboot Mij. De<br />
Hunze).<br />
Het hoofdkantoor van Mij. Hunze was anno ca. 1913 gevestigd<br />
aan het Loop<strong>en</strong>de Diep in Groning<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> belangrijk bijkantoor<br />
had m<strong>en</strong> to<strong>en</strong> in Amsterdam aan de De Ruyterkade,<br />
op steiger no. 3. Verder had m<strong>en</strong> ag<strong>en</strong>tschapp<strong>en</strong> in Hamburg,<br />
Rotterdam, Schiedam, Dordrecht, Gouda, Utrecht, Harling<strong>en</strong>,<br />
Franeker, Leeuward<strong>en</strong>, Dokkum <strong>en</strong> Ve<strong>en</strong>dam. M<strong>en</strong> onderhield<br />
geregelde di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> met de stoom-, motor- <strong>en</strong> lichterschep<strong>en</strong> g<strong>en</strong>aamd<br />
“Hunze I” t/m “Hunze XXV” van Groning<strong>en</strong> op Leeuward<strong>en</strong>,<br />
Harling<strong>en</strong>, Amsterdam, Utrecht, Gouda, Rotterdam,<br />
Dordrecht, Schiedam <strong>en</strong> de voornaamste tuss<strong>en</strong>geleg<strong>en</strong> plaats<strong>en</strong>;<br />
alsmede van Groning<strong>en</strong> op Ve<strong>en</strong>dam, Wildervank <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong>geleg<strong>en</strong><br />
plaats<strong>en</strong> <strong>en</strong> wekelijks van Groning<strong>en</strong> op Hamburg.<br />
4 – Nachtbot<strong>en</strong> naar Lemmer <strong>en</strong> Groning<strong>en</strong> (Groninger-Lemmer<br />
Stoomboot Mij, dagelijks). De maatschappij had e<strong>en</strong> kan-<br />
Bov<strong>en</strong>: Ook al staat op deze foto uit 1983 ‘Steiger 7’ aangegev<strong>en</strong>, dit bijzondere<br />
rederijkantoor van Rederij Koppe stond op steiger 5.<br />
Links: De Lemmerboot vertrok van steiger 4.<br />
58
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
toor in Amsterdam (teg<strong>en</strong>over het Zeeregt, dicht bij de Nieuwebrug):<br />
het voormalige Lemster veerhuis (zie afb. pag.29).<br />
Steiger 4 was de aanlegplaats van de bek<strong>en</strong>de Lemmerboot,<br />
o.a. de Jan Nieve<strong>en</strong> (1928-1981), die in WO2 nog zo’n grote<br />
rol zou spel<strong>en</strong> bij het wegsluiz<strong>en</strong> van onderduikers <strong>en</strong> bij de<br />
voedseltocht<strong>en</strong> in de hongerwinter 1944-’45.<br />
5 – Elburg (1914-’30) A’dams Bevrachting- <strong>en</strong> Expeditiekantoor.<br />
5 – Tilburg. J.G.Koppe’s Scheepsag<strong>en</strong>tuur Friesland. Rederij<br />
Koppe drong via meerderheidsaandel<strong>en</strong> ook door in diverse<br />
andere rederij<strong>en</strong> <strong>en</strong> werd zodo<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> grote speler aan de De<br />
Bov<strong>en</strong>: Deze foto werd in 1930 g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> vanaf steiger 2 <strong>en</strong> laat steiger 3<br />
t/m 5 zi<strong>en</strong>. Het grote kantoor van Rederij Koppe versperd verder<br />
zicht op de steigers.<br />
Rechts: De Alkmaar Packet lag in 1897 aan steiger 9, die rond 1912 omg<strong>en</strong>ummerd<br />
werd naar 10.<br />
Ruijterkade. De bouw van het markante kantoorgebouw op<br />
steiger 5 startte in 1919. Architect Guillaume la Croix (1877-<br />
1923) is e<strong>en</strong> weinig bek<strong>en</strong>de repres<strong>en</strong>tant van de Amsterdamse<br />
School. In dit geval word<strong>en</strong> hem wissel<strong>en</strong>d invloed<strong>en</strong> van Sumatra<br />
(daklijn), Finland (blokhutbouw) <strong>en</strong> Mark<strong>en</strong> (op pal<strong>en</strong>)<br />
aangewrev<strong>en</strong>. In 1922 stond hier de Holland-Frieslandlijn <strong>en</strong><br />
Groning<strong>en</strong> aangegev<strong>en</strong> <strong>en</strong> in 1983 Rederij NACO. Het fraaie<br />
gebouwtje is inmiddels verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> naar Zaandam.<br />
6 – Kamp<strong>en</strong>, Dedemsvaart, Almelo, Zwolle, Sneek, Winschot<strong>en</strong>,<br />
Mark<strong>en</strong> (dagelijks). Rederij Koppe zwaait op deze steiger<br />
zeker sinds 1930 de scepter.<br />
7 – Geme<strong>en</strong>teveer Tolhuispont, sinds 1897 in hand<strong>en</strong> van de<br />
geme<strong>en</strong>te Amsterdam.<br />
59
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
8 – Meppel, Apeldoorn, Berg<strong>en</strong> op Zoom (Dr<strong>en</strong>tsche Stoomboot<br />
Mij 1915, dagelijks) – (Mark<strong>en</strong> 1928)<br />
9 – IJmuid<strong>en</strong> 1887, 2x p/dag. Later werd dit is de steiger van<br />
H. Kolk <strong>en</strong> zijn “ESONA” met e<strong>en</strong> di<strong>en</strong>st op Purmer<strong>en</strong>d, Alkmaar,<br />
Nieuwe Diep (D<strong>en</strong> Helder) (9x p/dag).<br />
10 – Alkmaar Packet De witte salonbot<strong>en</strong> van de Alkmaar<br />
Packet war<strong>en</strong> in de Zaanstreek e<strong>en</strong> begrip. De schep<strong>en</strong> droeg<strong>en</strong><br />
nam<strong>en</strong> als Czaar Peter, Prins H<strong>en</strong>drik, Prins van Oranje,<br />
Stierop, Koningin Wilhelmina, Zaandam 1 <strong>en</strong> Zaandam 2. De<br />
Alkmaar Packet onderhield e<strong>en</strong> dagelijkse di<strong>en</strong>stregeling tuss<strong>en</strong><br />
Amsterdam <strong>en</strong> Alkmaar. Twee schep<strong>en</strong> p<strong>en</strong>deld<strong>en</strong> dan tuss<strong>en</strong><br />
beide sted<strong>en</strong>, van ’s morg<strong>en</strong>s 5.40 uur tot ’s avonds 20.40<br />
uur. Wie van Zaandam naar Amsterdam wilde, had met de<br />
salonbot<strong>en</strong> e<strong>en</strong> goed alternatief voor de trein. De reis duurde<br />
slechts e<strong>en</strong> half uurtje. De prijs voor e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele reis eerste<br />
klasse bedroeg twee dubbeltjes, e<strong>en</strong> dagretour kostte 30 c<strong>en</strong>t.<br />
Vervoersbiljett<strong>en</strong> voor <strong>en</strong>kele reiz<strong>en</strong> war<strong>en</strong> verkrijgbaar op de<br />
bot<strong>en</strong> bij de conducteurs, terwijl dagretours <strong>en</strong> couponboekjes<br />
uitsluit<strong>en</strong>d gekocht kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bij de diverse kantoortjes<br />
op de aanlegsteigers. Aan opstapplaats<strong>en</strong> ontbrak het niet in<br />
de Zaanstreek. Zo meerd<strong>en</strong> de bot<strong>en</strong> af in Knoll<strong>en</strong>dam, Wormerveer-Noord<br />
<strong>en</strong> Wormerveer-Zuid, Zaandijk, Koog aan de<br />
Bov<strong>en</strong>: De boot naar Vels<strong>en</strong> <strong>en</strong> IJmuid<strong>en</strong> vertrok van steiger 12. Volg<strong>en</strong>s het<br />
telefoonboek van 1915 had Rederij Goedkoop daar <strong>en</strong>ige bemoei<strong>en</strong>is<br />
mee maar of de di<strong>en</strong>st voor rek<strong>en</strong>ing van Goedkoop kwam is onbek<strong>en</strong>d.<br />
Links: De Purmer<strong>en</strong>derboot vertrok, voordat in 1912 de nummering wijzigde,<br />
in 1895 van steiger 8.<br />
60
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Zaan, Zaandam bij de Dam <strong>en</strong> bij het Vissershop.<br />
11 – Zaandam (Zaandamsche Stoomvaart Mij. 10x p/dag)<br />
12 – IJmuid<strong>en</strong>, Velz<strong>en</strong> 2x p/dag (Alkmaar 1928) Rederij Gebr.<br />
Goedkoop stond in 1915 vermeld als gebruiker van deze steiger met<br />
e<strong>en</strong> kantoortje voor de walkapitein. Goedkoop k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> we nu alle<strong>en</strong><br />
nog als sleepdi<strong>en</strong>st, maar Jan Goedkoop begon in 1814 met beurtvaart<br />
op Texel <strong>en</strong> Nieuwe Diep. Het slep<strong>en</strong> begon als nev<strong>en</strong>activiteit<br />
in 1862. http://www.reederijgebrgoedkoop.nl/xhtml/historie/historie.html<br />
13 – Leeuward<strong>en</strong>, Franeker, Harling<strong>en</strong> – Nieuwe Leeuwarder<br />
Stoomboot Mij., in 1911 door e<strong>en</strong> fusie tuss<strong>en</strong> de “Friesch -<br />
Noord-Hollandsche Stoombootmaatschappij” <strong>en</strong> de “Leeuwarder<br />
Stoomboot Maatschappij” ontstane beurtvaartonderneming.<br />
De laatste maatschappij onderhield sinds 1898 dagelijks di<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
op Amsterdam. In 1933 wijzigde de naam in Stânfries <strong>en</strong><br />
Bov<strong>en</strong>: Botters voor de steigers van de geme<strong>en</strong>telijke vishal.<br />
Rechts: Grote brand op steiger B in de opslagloods van de SHV in 1952.<br />
in 1963 kwam er e<strong>en</strong> einde aan de beurtvaartactiviteit<strong>en</strong> van<br />
deze rederij.<br />
Op het westelijke eiland war<strong>en</strong> 5 steigers, waarvan de tweede <strong>en</strong><br />
derde (I <strong>en</strong> II) voor de geme<strong>en</strong>telijke vishal lag<strong>en</strong>. Rond 1900<br />
vertrok van hier nog wel e<strong>en</strong> veer naar Zeeburg <strong>en</strong> Mark<strong>en</strong>,<br />
maar de steigers war<strong>en</strong> verder voor visaanvoer gereserveerd.<br />
14 – Geme<strong>en</strong>teveer III <strong>en</strong> IIIa (Distelweg). Deze steiger wordt<br />
nu gebruikt door de Hav<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st.<br />
15 – Rederij J.L.Rietveld, vh. Dr<strong>en</strong>tsche Stoomboot Mij. (Meppel,<br />
Zwartsluis, G<strong>en</strong>emuid<strong>en</strong>) <strong>en</strong> later ook vh. Stoombootonderneming<br />
Concordia (Arnhem, Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, Vreeswijk). Dit<br />
is e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>topname want deze rederij wordt ook met andere<br />
steigernummers vermeld.<br />
16 – Apeldoorn, Berg<strong>en</strong> op Zoom.<br />
61
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
De Lemmerboot ‘Jan Nieve<strong>en</strong>’<br />
De in 1870 opgerichte NV Groninger-Lemmer Stoomboot Maatschappij<br />
van de gebroeders Nieve<strong>en</strong> nam al snel na de start e<strong>en</strong> deel<br />
van de beurtvaartverbinding met Amsterdam voor zijn rek<strong>en</strong>ing. Dat<br />
ging in concurr<strong>en</strong>tie met de ‘Tramboot’, die ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s naar Lemmer<br />
voer terwijl ook de Hunzelijn op het noord<strong>en</strong> voer. Steiger 4 aan<br />
de De Ruijterkade werd in Amsterdam de aanlegplaats, met de Binn<strong>en</strong>hav<strong>en</strong><br />
in Lemmer aan de andere kant van de lijn. De di<strong>en</strong>st werd<br />
dagelijks onderhoud<strong>en</strong>; om 20:00 uur uit Amsterdam <strong>en</strong> om 21:00<br />
uur uit Lemmer. Op maandag<strong>en</strong> werd e<strong>en</strong> dubbeldi<strong>en</strong>st gevar<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> vertrek in de middag voor hoofdzakelijk veetransport naar de<br />
Purmer<strong>en</strong>der veemarkt op dinsdagmorg<strong>en</strong>. De verbinding tuss<strong>en</strong><br />
Lemmer <strong>en</strong> Groning<strong>en</strong> werd deels door kleinere schep<strong>en</strong> onderhoud<strong>en</strong><br />
die in Lemmer hun vracht overlaadd<strong>en</strong> <strong>en</strong> grotere schep<strong>en</strong> die<br />
sterk g<strong>en</strong>oeg war<strong>en</strong> om de oversteek aansluit<strong>en</strong>d zelf te mak<strong>en</strong>. Het<br />
succes van de lijn noopte in 1928 e<strong>en</strong> nieuw groot schip in de vaart te<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Het werd de ‘Jan Nieve<strong>en</strong>’ met thuishav<strong>en</strong> Groning<strong>en</strong>. De<br />
afmeting<strong>en</strong> van 45,40 x 6,40 x 2,75 meter maakt<strong>en</strong> dat het alle<strong>en</strong> voor<br />
de vaart over Zuiderzee gebruikt werd <strong>en</strong> Groning<strong>en</strong> nooit aandeed.<br />
Het werd het vlagg<strong>en</strong>schip van de maatschappij.<br />
Roemrucht zijn de oorlogsjar<strong>en</strong> 1940-’45 geword<strong>en</strong>, waar de Lemmerboot,<br />
<strong>en</strong> dan hoofdzakelijk ingevuld door de Jan Nieve<strong>en</strong>, de lev<strong>en</strong>slijn<br />
voor de zwaar getroff<strong>en</strong> Randstad met Friesland werd, het<br />
‘land van melk <strong>en</strong> honig’. Het begon druk te word<strong>en</strong> to<strong>en</strong> na de eerste<br />
twee oorlogsjar<strong>en</strong> de spoorverbinding onbetrouwbaar werd <strong>en</strong> de<br />
controles door ‘Grüne Polizei’ <strong>en</strong> SD ge<strong>en</strong> gat<strong>en</strong> meer vertoond<strong>en</strong>.<br />
De Jan Nieve<strong>en</strong> bood echter ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> plekk<strong>en</strong> waar je je kon verstopp<strong>en</strong>.<br />
De bemanning deed aanvankelijk of de neus bloedde maar<br />
nam all<strong>en</strong>gs e<strong>en</strong> actiever aandeel in het smokkel<strong>en</strong> van onderduikers<br />
<strong>en</strong> Joodse vluchteling<strong>en</strong>. Waar eerst nog e<strong>en</strong> bemanningslid de ronde<br />
maakte voor er e<strong>en</strong> controle aan boord stapte tot het zelf in veilige<br />
plekk<strong>en</strong> verberg<strong>en</strong> van duidelijk schichtige passagiers. Voordeel was<br />
ook dat op de Lemmerboot de fiets meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> kon word<strong>en</strong>.<br />
In de laatste jar<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> daar de jong<strong>en</strong>s, op de vlucht voor de<br />
‘Arbeitseinsatz’ bij <strong>en</strong> de voedseltocht<strong>en</strong>, die hoofdzakelijk door vrouw<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> meisjes onderhoud<strong>en</strong> werd<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> de voedselschaarste in de<br />
Randstad rampzalig werd kwam<strong>en</strong> de kindertransport<strong>en</strong> naar Friesland<br />
op gang, met zelfs hele lading<strong>en</strong> van soms wel honderd baby’s in<br />
begeleiding van verpleegsters. Die werd<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> dikke laag stro in het<br />
ruim gelegd, met e<strong>en</strong> label om hun nek met wie <strong>en</strong> van waar ze war<strong>en</strong>.<br />
Zo werd de Jan Nieve<strong>en</strong> de lev<strong>en</strong>slijn tuss<strong>en</strong> Randstad <strong>en</strong> Friesland,<br />
waarmee de maatschappij veel goodwill kweekte. Dat bleek nadat de<br />
Lemmer-Amsterdam in 1960 opgehev<strong>en</strong> was <strong>en</strong> de Jan Nieve<strong>en</strong> verkocht<br />
werd. Bijna 20 jaar later werd het verwaarloosde schip herontdekt<br />
<strong>en</strong> na e<strong>en</strong> opknapbeurt in triomf naar Lemmer teruggevar<strong>en</strong>. Uit<br />
het hele land, voor zover m<strong>en</strong> met de Lemmerboot te mak<strong>en</strong> had gehad,<br />
kwam ondersteuning van het initiatief. Na jar<strong>en</strong> als rondvaartboot <strong>en</strong><br />
partyboot gedi<strong>en</strong>d te hebb<strong>en</strong> blijkt ze nu in Finland als restaurantschip<br />
de laatste jar<strong>en</strong> te slijt<strong>en</strong>.<br />
http://www.spanvis.nl/Jan%20Nieve<strong>en</strong>/index.htm<br />
62
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Vrachtver<strong>en</strong> in de stad na 1880<br />
To<strong>en</strong> het gros der person<strong>en</strong>ver<strong>en</strong> <strong>en</strong> gecombineerde person<strong>en</strong>/<br />
vrachtdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> naar de De Ruijterkade verplaatst was bleef het<br />
op het stadswater toch nog druk. Het Op<strong>en</strong> Hav<strong>en</strong>front, e<strong>en</strong><br />
stuk IJ dat door het plemp<strong>en</strong> van de stationseiland<strong>en</strong> gedegradeerd<br />
was tot binn<strong>en</strong>water, werd het terrein van diverse vrachtvervoerders.<br />
Die specialiseerd<strong>en</strong> zich op het regelmatig var<strong>en</strong><br />
van bepaalde routes, zodat het principe van beurtvaart volledig<br />
gehandhaafd bleef. Alle<strong>en</strong> was de reguler<strong>en</strong>de rol van e<strong>en</strong> gilde<br />
helemaal weggevall<strong>en</strong> <strong>en</strong> de rol van de stedelijke overheid beperkte<br />
zich tot vergunningvertrekking voor het gebruik van<br />
e<strong>en</strong> bepaalde wall<strong>en</strong>kant <strong>en</strong> het bouw<strong>en</strong> van kantoortjes op die<br />
wal. Ook nieuw was het f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> concurr<strong>en</strong>tie, wat inhield<br />
dat populaire bestemming<strong>en</strong> door twee of nog meer beurtvaarders<br />
werd<strong>en</strong> bedi<strong>en</strong>d. Wat heel eufemistisch Op<strong>en</strong> Hav<strong>en</strong>front heette was door de<br />
aanleg van de drie stationseiland<strong>en</strong> <strong>en</strong> de Wester- <strong>en</strong> Oosterdoksdijk<br />
in vier compartim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> verdeeld (zie afb. links).<br />
De tijd van de in het vaarwater uitstek<strong>en</strong>de steigers was voorbij.<br />
Het gros van de aanlegplaats<strong>en</strong> lag nu langs e<strong>en</strong> wal in<br />
plaats van haaks erop. Als de wal te hoog was voor het belad<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> schip werd wel e<strong>en</strong> langssteiger gebouwd, of – e<strong>en</strong><br />
stuk goedkoper – e<strong>en</strong> dekschuit aan de kade afgemeerd.<br />
Niet de hele voormalige IJ-oever kon gebruikt word<strong>en</strong>. De oude<br />
Texelschekade was niet langer bruikbaar; daar lag<strong>en</strong> ope<strong>en</strong>s<br />
twee vaste brugg<strong>en</strong> naar het Stationsplein omhe<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> de<br />
naam van de Haringpakkerij, Texelschekade, Oude Teertuin<strong>en</strong>,<br />
Bov<strong>en</strong>: De veerdi<strong>en</strong>st op Wormerveer van rederij Nijverheid, later Knap,<br />
aan de Prins H<strong>en</strong>drikkade, de vroegere Haringpakkerij.<br />
Links: Het Op<strong>en</strong> Hav<strong>en</strong>front in 1881, na aanleg van de stationseiland<strong>en</strong>.<br />
63
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Kamperhoofd <strong>en</strong> Buit<strong>en</strong>kant in 1879 gewijzigd werd in Prins<br />
H<strong>en</strong>drikkade werd in het plantso<strong>en</strong> voor het latere Victoriahotel<br />
(1890) e<strong>en</strong> borstbeeld van de naamgever, Prins H<strong>en</strong>drik de<br />
Zeevaarder onthuld (derde zoon van koning Willem II). Het gereduceerde<br />
water voor dit plantso<strong>en</strong> werd medio 20 e eeuw het<br />
gebied van de rondvaartbot<strong>en</strong>, o.a. van Bergmann die opging in<br />
Holland International. Alle vrachtvaart werd uiterlijk na WO2<br />
van hier verbann<strong>en</strong>.<br />
Daarvoor in de plaats kwam er e<strong>en</strong> heel stuk extra wal bij tuss<strong>en</strong><br />
Droogbak tot de spoorbrug van de westelijke doorvaart naar<br />
het IJ. Voor de schippersschool was de steiger van Duiker met<br />
e<strong>en</strong> vrachtveer op Beverwijk, die van die Texelschekade naar<br />
hier was verplaatst. Voor de Droogbak lag de Amersfoortse<br />
boot. Er teg<strong>en</strong>over aan de Prins H<strong>en</strong>drikkade (t/o huisnr. 5)<br />
Bov<strong>en</strong>: Volop bedrijvigheid in het stukje Op<strong>en</strong> Hav<strong>en</strong>front voor de voormalige<br />
Haringpakkerij. Rechts vrachtvaart <strong>en</strong> links rondvaartbot<strong>en</strong>.<br />
Rechts: Dev<strong>en</strong>ter Packet <strong>en</strong> nog wat andere vrachtver<strong>en</strong> voor de voormalige<br />
Oude Teertuin<strong>en</strong>, op deze foto al Prins H<strong>en</strong>drikkade gehet<strong>en</strong>.<br />
vertrok de Enkhuizer- <strong>en</strong> Purmer<strong>en</strong>derboot <strong>en</strong> e<strong>en</strong> veer naar<br />
Landsmeer <strong>en</strong> Oostzaan. Daarnaast, richting Damrak, werd<br />
vracht gelad<strong>en</strong> voor Wormerveer, Koog a/d Zaan (Knap) <strong>en</strong><br />
Zaandam (Bets) <strong>en</strong> Texel/Terschelling (Wieseman).<br />
In dit stuk Op<strong>en</strong> Hav<strong>en</strong>front war<strong>en</strong> de eerste rondvaartbot<strong>en</strong><br />
gestationeerd (zie foto links). Dat war<strong>en</strong> grote salonbot<strong>en</strong> die<br />
niet door de gracht<strong>en</strong> voer<strong>en</strong> maar via het IJ naar diverse bestemming<strong>en</strong><br />
zoals Vol<strong>en</strong>dam <strong>en</strong> Mark<strong>en</strong>. Op de voormalige<br />
Oude Teertuin<strong>en</strong> was het Zeeregt gesloopt maar de Kampersteiger<br />
<strong>en</strong> de steigers van het Zeeregt war<strong>en</strong> in stand geblev<strong>en</strong>.<br />
Vandaar vertrok e<strong>en</strong> vrachtdi<strong>en</strong>st op Dev<strong>en</strong>ter <strong>en</strong> Dedemsvaart<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> op Enkhuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> Medemblik. De Dev<strong>en</strong>ter<br />
di<strong>en</strong>st verhuisde later als Dev<strong>en</strong>ter Packet naar e<strong>en</strong> plek meer<br />
64
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
naar het Kamperhoofd. Dit werd nog e<strong>en</strong> druk stukje water,<br />
to<strong>en</strong> ook de aanlegsteigers van e<strong>en</strong> aantal overzetver<strong>en</strong> naar<br />
dit deel van het Hav<strong>en</strong>front verhuisde (zie afb. pag. 49 e.v.).<br />
Op het Kamperhoofd was ook het veer naar Durgerdam <strong>en</strong><br />
voor de Schreierstor<strong>en</strong> was de Nieuw<strong>en</strong>dammer steiger, nog<br />
e<strong>en</strong> overzetveer.<br />
Door de aanleg van de Oosterdoksdijk (1828-’34) kreeg het<br />
Op<strong>en</strong> Hav<strong>en</strong>front er e<strong>en</strong> hav<strong>en</strong>bekk<strong>en</strong> bij. Na aanleg van de<br />
stationseiland<strong>en</strong> werd dit ingezet voor nog e<strong>en</strong> aantal verdrev<strong>en</strong><br />
veerdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, waarvoor drie formidabele steigers gebouwd<br />
werd<strong>en</strong>. Op foto’s rechts zijn bestemming<strong>en</strong> als Harderwijk,<br />
Elburg, Apeldoorn, Enkhuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> Medemblik te ontwar<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
aan e<strong>en</strong> andere steiger Hoogeve<strong>en</strong>, Ass<strong>en</strong>, Zwartsluis <strong>en</strong> G<strong>en</strong>emuid<strong>en</strong>.<br />
In het Damrak war<strong>en</strong> nog veel steigers van de naar de De Ruijterkade<br />
verhuisde di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> over. Tot 1883 liep het water nog<br />
door tot de achterkant van de Beurs van Zocher. Tuss<strong>en</strong> Pap<strong>en</strong>brug<br />
<strong>en</strong> Oudebrug war<strong>en</strong> aanvankelijk nog diverse bestemming<strong>en</strong><br />
in Friesland, op Ve<strong>en</strong>dam <strong>en</strong> op Zutph<strong>en</strong> verteg<strong>en</strong>woordigd.<br />
In het deel van Oudebrug tot de Nieuwebrug war<strong>en</strong> acht<br />
steigers, waarvan er maar zes bestemming<strong>en</strong> te achterhal<strong>en</strong><br />
zijn. In 1876 werd het aantal steigers tot vijf teruggebracht.<br />
In dit stuk Damrak hield<strong>en</strong> di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> op Alkmaar (steiger 1),<br />
Hoorn (2), Groning<strong>en</strong> (3), Beverwijk (4, hier naar toe verhuisd<br />
Bov<strong>en</strong>: Eind 19e eeuw kon Jacob Olie deze vrachtver<strong>en</strong> fotografer<strong>en</strong> aan<br />
nieuwe steigers aan de Oosterdoksdijk.<br />
Links: Het Kamperhoofd was het domein van overzetver<strong>en</strong>. Dit is waarschijnlijk<br />
de Nieuw<strong>en</strong>dammer steiger.<br />
65
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Bov<strong>en</strong>: Enkhuizerboot - Onder: Drukte voor de Droogbak- de Stânfries IV Bov<strong>en</strong>: Damrak t/h Haringpakkersteeg - Onder: Damrak t/h Karnemelksteeg<br />
66
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
na het opheff<strong>en</strong> van alle steigers aan de Texelschekade) <strong>en</strong><br />
Zwolle/Kamp<strong>en</strong> (5) tot ver in de 20 e eeuw stand. De gebruikers<br />
werd<strong>en</strong> kort na WO2 verdrev<strong>en</strong> door diverse rondvaartbootmaatschappij<strong>en</strong><br />
(Plas, Meijer). De kleine steiger teg<strong>en</strong>over het<br />
Bureau Handelsinlichting<strong>en</strong> (Ick waek: de cost gaet voor de<br />
baet uyt) was gereserveerd voor de trampont<strong>en</strong> van de NHT-<br />
Mij, tot die in 1889 naar het Stationsplein kond<strong>en</strong> verhuiz<strong>en</strong><br />
(zie pag. 49 e.v.). Hier had het huisje van Berlage het eerst gestaan,<br />
voordat het in 1889 meeverhuisde naar de nieuwe steiger<br />
aan het Stationsplein.<br />
Blev<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong> aantal gracht<strong>en</strong> over met e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> verbinding<br />
met het Op<strong>en</strong> Hav<strong>en</strong>front of de Amstel, waar ook beurtvaarders<br />
actief blev<strong>en</strong>. Dat war<strong>en</strong> het Singel, de Prins<strong>en</strong>gracht, de<br />
Oudeschans naar het Op<strong>en</strong> Hav<strong>en</strong>front <strong>en</strong> de Klov<strong>en</strong>iersburg-<br />
Bov<strong>en</strong>: Het Singel voor de eerste vaste brug, hier in de oorlogsjar<strong>en</strong> 40-45.<br />
Links: Hetzelfde beeld rond 1900 met links het beurtveer op Sneek, <strong>en</strong>z.<br />
67
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
wal, het ‘s-Gravelandseveer <strong>en</strong> de Amstel zelf natuurlijk.<br />
Om met het Singel te beginn<strong>en</strong> zijn di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> die over de Amstel<br />
de stad uitvoer<strong>en</strong> <strong>en</strong> de aanlegplaats<strong>en</strong> war<strong>en</strong> ook teg<strong>en</strong>over<br />
hoge nummers als. Als bestemming is te achterhal<strong>en</strong>: Oudewater/Montfoort/Gouda<br />
(t/o 309), Katwijk/Alph<strong>en</strong> a/d Rijn (t/o<br />
349, Vlieg<strong>en</strong>desteeg) <strong>en</strong> Hilversum/’s-Graveland/Loosdrecht<br />
(t/o 340). Ook voor de lage nummers is het druk, met uitvaart<br />
naar het Op<strong>en</strong> Hav<strong>en</strong>front via de Nieuwe Haarlemmersluis (zie<br />
foto pag.67).<br />
Aan de Prins<strong>en</strong>gracht zijn <strong>en</strong>kele walhuisjes te ontdekk<strong>en</strong><br />
maar ge<strong>en</strong> bijbehor<strong>en</strong>de bestemming. De Prins<strong>en</strong>gracht was<br />
e<strong>en</strong> drukke gracht, door o.a. dekschuit<strong>en</strong>verhuurder P<strong>en</strong>ning.<br />
Bov<strong>en</strong>: De di<strong>en</strong>st Oudewater, Montfoort <strong>en</strong> Gouda, Singel t/o nr.309.<br />
Li,bov: De aanlegplaats van de Bargedi<strong>en</strong>ste op Gouda, Singel t/o nr.320.<br />
Onder: Prins<strong>en</strong>gracht t.h.v. Elandsgracht.<br />
68
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Aan de Oudeschans t/o nr. 26 was het beurtvaartbedrijf van<br />
Pieter van Ve<strong>en</strong> gevestigd, met e<strong>en</strong> di<strong>en</strong>st op Amersfoort <strong>en</strong><br />
Baarn. Jacob Olie vereeuwigde in 1890 het hele personeelsbestand<br />
(zie foto hieronder). Verder was de Oudeschans e<strong>en</strong><br />
ongelooflijk drukke vaarweg, getuige foto’s uit het begin van<br />
de 20 e eeuw. Vooral bij de Kalkmarkt, waar bouwmaterial<strong>en</strong><br />
verhandeld werd<strong>en</strong> heerste grote drukte.<br />
Bov<strong>en</strong>: Pieter van Ve<strong>en</strong> van het Amersfoortse veer met het voltallige<br />
personeel.<br />
Li.bov: De Oudeschans bij de Kalkmarkt, met links de toegang tot de Rap<strong>en</strong>burgwal<br />
<strong>en</strong> rechts die tot de Waalseilandgracht. Deze kruising<br />
van waterweg<strong>en</strong> was altijd zeer druk, zij het niet met beurtvaarders.<br />
Links: De aanlegplaats van het veer op Amersfoort in de Oudeschans.<br />
69
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Dan kom<strong>en</strong> we tot slot bij e<strong>en</strong> aantal locaties aan <strong>en</strong> bij de Amstel,<br />
met bestemming<strong>en</strong> die over de binn<strong>en</strong>water<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong>. De Klov<strong>en</strong>iersburgwal telde e<strong>en</strong> aantal beurtvaarders<br />
met bestemming<strong>en</strong> als Woerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Schiedam, die we ook eerder<br />
hier op deze gracht teg<strong>en</strong>kwam<strong>en</strong>. Druk werd het aan het eind<br />
van de Klov<strong>en</strong>iersburgwal met om de hoek het ’s-Gravelandseveer,<br />
waar inderdaad e<strong>en</strong> aantal beurtver<strong>en</strong> bij elkaar dromde.<br />
Aan het begin van de 20 e eeuw lag<strong>en</strong> er nog steeds de pakschuit<strong>en</strong><br />
op ‘s-Graveland, Hilversum <strong>en</strong> verder, die dan echter door<br />
Bov<strong>en</strong>: De Klov<strong>en</strong>iersburgwal telde e<strong>en</strong> aantal beurtvaartdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>,<br />
waaronder die op Woerd<strong>en</strong>.<br />
Re.bov: Volop bedrijvigheid voor het ‘s-Gravelandseveer. Het walhuisje<br />
staat helemaal rechts hoek Gro<strong>en</strong>burgwal.<br />
Rechts: Het Gorkumse veer op de hoek van Klov<strong>en</strong>iersburgwal <strong>en</strong> het<br />
‘s-Gravelandseveer.<br />
70
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Bov<strong>en</strong>: Veerhuis voor de beurtdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> op Hilversum,<br />
‘s-Graveland, Ankeve<strong>en</strong>, Kortehoef, Loosdrecht,<br />
Bussum, Leid<strong>en</strong> <strong>en</strong> Woerd<strong>en</strong> op de Gro<strong>en</strong>burgwal,<br />
to<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ummerd 58, nu ‘s-Gravelandseveer 10.<br />
Rechts: Amstel bij Magereburg, de Volharding<br />
e<strong>en</strong> stoomslepertje<br />
werd<strong>en</strong><br />
getrokk<strong>en</strong>.<br />
Er zijn twee<br />
walhuisjes<br />
aan deze kad<strong>en</strong>;<br />
e<strong>en</strong> op<br />
de wal van de<br />
Klov<strong>en</strong>iersburgwal<br />
met<br />
daarnaast ook<br />
nog e<strong>en</strong> groot<br />
kantoor van<br />
de Gorkumse<br />
scheepsag<strong>en</strong>t<br />
Defais. Om<br />
de hoek, aan<br />
het ’s-Gravelandseveer<br />
was ’t ook e<strong>en</strong> drukte van belang. Ook hier nog pakschuit<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> walhuisje op de hoek van de kade met de Gro<strong>en</strong>burgwal. Nog e<strong>en</strong>s om<br />
de hoek, op de Gro<strong>en</strong>burgwal was e<strong>en</strong> veerhuis van de firma Van Voll<strong>en</strong>hove,<br />
waar vracht met de bestemming<strong>en</strong> Hilversum, ‘s Graveland, Ankeve<strong>en</strong>, Kortehoef,<br />
Loosdrecht, Bussum, Woerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Leid<strong>en</strong> aangetek<strong>en</strong>d kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Die bestemming<strong>en</strong> war<strong>en</strong> over verschill<strong>en</strong>de ligplaats<strong>en</strong> verdeeld.<br />
Op de Amstel bij de Magerebrug, was het veer van maatschappij De Volharding.<br />
Van hier vertrokk<strong>en</strong> elke dag zes schep<strong>en</strong> naar Ouderkerk, Nes, Uithoorn<br />
<strong>en</strong> verder naar Leid<strong>en</strong> <strong>en</strong> Gouda in Zuid-Holland.<br />
Als u over aanvull<strong>en</strong>de gegev<strong>en</strong>s beschikt ontvang <strong>en</strong> verwerk ik die graag.<br />
71
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Schippersbeurs<br />
Naar het principe van “Ev<strong>en</strong>redige Vrachtverdeling” werd tijd<strong>en</strong>s<br />
de Eerste Wereldoorlog de schippersbeurs opgericht, die<br />
e<strong>en</strong> deel van de Beurs van Berlage gebruikte. Dat was aan de<br />
achterkant van het gebouw aan de Oudebrugsteeg. In de 80-er<br />
jar<strong>en</strong> verhuisde deze beurs nog naar de Houthav<strong>en</strong>, maar werd<br />
in 1998 ontbond<strong>en</strong>. In de Franse tijd was het Accijnshuis in de<br />
Oudebrugsteeg veranderd in e<strong>en</strong> café (na 1924 ’t Wap<strong>en</strong> van<br />
Amsterdam gehet<strong>en</strong>). Daar verblev<strong>en</strong> de beurtschippers graag,<br />
zeker to<strong>en</strong> de schippersbeurs ernaast gehoud<strong>en</strong> werd. To<strong>en</strong> de<br />
schippersbeurs naar de Houthav<strong>en</strong> verhuisde verloor het café<br />
flink wat van zijn klandizie. Dat neemt niet weg dat Het Wap<strong>en</strong><br />
van Amsterdam er nog steeds is.<br />
Mogelijk doordat deze materie tot in de moderne tijd doorloopt<br />
<strong>en</strong> mogelijk doordat de informatie nog niet in archiev<strong>en</strong><br />
is ondergebracht was het moeilijk om de nodige gegev<strong>en</strong>s te<br />
pakk<strong>en</strong> te krijg<strong>en</strong>. Ik kreeg veel ondersteuning van deskundige<br />
op deelgebied<strong>en</strong> <strong>en</strong> b<strong>en</strong> dank verschuldigd aan Carol de<br />
Vries, Pieter Klein, Michiel Hooijberg <strong>en</strong> André Kes.<br />
Over de praktijk van de beurtvaart is veel geschrev<strong>en</strong>. Het boek dat<br />
in vele van deze uitgav<strong>en</strong> als bron aangehaald wordt is de doctoraalscriptie<br />
van J.M.Fuchs uit 1946, uitgever Boucher, alle<strong>en</strong> antiquarisch<br />
of via e<strong>en</strong> bibliotheek. Van rec<strong>en</strong>ter datum is het boek ‘E<strong>en</strong><br />
slaafsch <strong>en</strong> ongezond bedrijf’ door J. Dehe over de trekschuitdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
in Waterland van 1630 tot 1900, uitgeverij Verlor<strong>en</strong>, 2005.<br />
72
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Het einde der beurtver<strong>en</strong><br />
Er zijn diverse aanslag<strong>en</strong> op de<br />
beurtvaartregeling<strong>en</strong> gepleegd maar<br />
het einde kwam pas door concurr<strong>en</strong>tie<br />
van de gemotoriseerde vrachtwag<strong>en</strong><br />
op behoorlijk geplaveide weg<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dat gebeurde pas na de Tweede<br />
Wereldoorlog, medio 20 e eeuw.<br />
De eerste aanslag kwam in 1798, in<br />
de Franse tijd <strong>en</strong> onder de Bataafse<br />
Republiek. In hun zucht het Franse<br />
voorbeeldland te imiter<strong>en</strong> stelde de<br />
patriottische regering e<strong>en</strong> Staatsregeling<br />
op, waarbij in artikel 53 alle<br />
gild<strong>en</strong> opgehev<strong>en</strong> werd<strong>en</strong>. Dat was<br />
voor de organisatie van de beurtvaart de g<strong>en</strong>adeklap, maar<br />
ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele stad wilde de voordel<strong>en</strong> van de beurtvaart miss<strong>en</strong>.<br />
Gevolg was e<strong>en</strong> wildgroei van di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> door ondernemers die<br />
zich door niets meer geremd zag<strong>en</strong>, getemd door plaatselijke<br />
overhed<strong>en</strong> die de zaak probeerd<strong>en</strong> te regel<strong>en</strong>. Keur na keur<br />
liet<strong>en</strong> de sted<strong>en</strong> op de beurtvaart los <strong>en</strong> die verschild<strong>en</strong> steeds<br />
per stad, zodat de beurtvaarders er ook ge<strong>en</strong> eind meer aan<br />
wist<strong>en</strong>. De chaos heeft min of meer tot het einde der Franse<br />
tijd geduurd <strong>en</strong> ook onder het koninkrijk duurde het nog tot<br />
1818 eer er regeling<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> via het eerste van e<strong>en</strong> serie<br />
Koninklijke Besluit<strong>en</strong> die de beurtvaart opnieuw regeld<strong>en</strong>.<br />
Eerst werd gesteld dat de beurtvaart moest blijv<strong>en</strong> bestaan.<br />
Maar alle plaatselijke <strong>en</strong> regionale verord<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> nietig<br />
verklaard <strong>en</strong> alle lokale belasting<strong>en</strong> op schep<strong>en</strong> uit andere<br />
sted<strong>en</strong>, om de eig<strong>en</strong> beurtvaart te bevoordel<strong>en</strong>, werd<strong>en</strong> verbod<strong>en</strong>.<br />
To<strong>en</strong> deze poging niet voldo<strong>en</strong>de bleek werd in 1818 e<strong>en</strong><br />
aanvull<strong>en</strong>d Besluit gepubliceerd <strong>en</strong> in 1819 nog e<strong>en</strong>s.<br />
De tweede aanslag kwam van e<strong>en</strong> serie liberale kabi<strong>net</strong>t<strong>en</strong> in<br />
de tweede helft van de 19 e eeuw, die met hun stokpaardje van<br />
de vrije nering alle opgelegde regeling<strong>en</strong> het liefst t<strong>en</strong>iet ded<strong>en</strong>.<br />
Ook de christelijk-liberale coalities teg<strong>en</strong> het einde van<br />
de eeuw ded<strong>en</strong> er ge<strong>en</strong> goed aan. Dat is precies de periode<br />
dat Amsterdam vanuit D<strong>en</strong> Haag e<strong>en</strong> aantal voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
opgedrong<strong>en</strong> kreeg waarteg<strong>en</strong> het verzet uiteindelijk opgegev<strong>en</strong><br />
werd, deels uit berusting vanwege de overmacht van het<br />
dictaat, deels omdat m<strong>en</strong> ook de voordel<strong>en</strong> begon in te zi<strong>en</strong>. Ik<br />
heb het over het afsluit<strong>en</strong> van het IJ van de Zuiderzee, het grav<strong>en</strong><br />
van het Noordzeekanaal met e<strong>en</strong> reeks maatregel<strong>en</strong> die de<br />
IJ-oevers e<strong>en</strong> heel ander aanzi<strong>en</strong> gav<strong>en</strong> <strong>en</strong> de aanleg van e<strong>en</strong><br />
c<strong>en</strong>traal spoorstation in het Op<strong>en</strong> Hav<strong>en</strong>front. Dat was de geboorte<br />
van de De Ruijterkade waar zich het gros van de beurtvaart<br />
hergroepeerde, wat zelfs nog e<strong>en</strong> redelijk succes werd.<br />
Het einde kwam nader to<strong>en</strong> e<strong>en</strong> steeds groter aantal geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
zich terugtrok als regelaar van de beurtvaart, waardoor de<br />
tot dan redelijk functioner<strong>en</strong>de veerdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> het ook moeilijk<br />
kreg<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> ook nog de Kamer van Koophandel verklaarde<br />
van m<strong>en</strong>ing te zijn dat de afsprak<strong>en</strong> betreff<strong>en</strong>de de beurtver<strong>en</strong><br />
niet meer van deze tijd war<strong>en</strong> begon zelfs Amsterdam het <strong>en</strong>e<br />
na het andere veer op te heff<strong>en</strong>. Bij de ver<strong>en</strong> die overblev<strong>en</strong><br />
hield de stad opvall<strong>en</strong>d g<strong>en</strong>oeg wel de vinger (regel<strong>en</strong>d) aan<br />
de pols. Het echte einde werd ingeluid door het explosief to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de<br />
vrachtverkeer over de weg.<br />
Theo Bakker – 2011<br />
73
}Website<br />
Theo Bakker’s Domein<br />
De topografische bijzonderhed<strong>en</strong> van Amsterdams ontwikkeling<br />
○ = elders in de lijst ook al g<strong>en</strong>oemd * = ondersteun<strong>en</strong>d artikel van andere auteur<br />
Middeleeuws Amsterdam<br />
● De cope-ontginning van Amstelland<br />
● Poerte <strong>en</strong>de Vrihede van Amstelredamme<br />
● De eerste 300 jaar in het bestaan van Amsterdam<br />
● Stadspoort<strong>en</strong> op de Nieuw<strong>en</strong>dijk<br />
● Is de Nieuwezijds wel gegrav<strong>en</strong>?<br />
● De kop van de Nieuw<strong>en</strong>dijk, e<strong>en</strong> 14e-eeuwse stadsuitbreiding<br />
● De Boer<strong>en</strong>wetering <strong>en</strong> zijn loop door Amsterdam<br />
● Middeleeuwse kloosters van Amsterdam<br />
● Het Sint Anthonius gasthuis (Leproz<strong>en</strong>huis)<br />
* Het Leproz<strong>en</strong>huis te Amsterdam,<br />
Mej. Dr. I. H. van Eegh<strong>en</strong> 1955<br />
● Het Kartuizerklooster Sint Andries ter Zaliger<br />
Hav<strong>en</strong><br />
● De metamorfose van die Plaetse tot de Dam<br />
● Amsterdam, van Her<strong>en</strong>, van bisschopp<strong>en</strong> <strong>en</strong> van<br />
grav<strong>en</strong><br />
● Amsterdam, van Hoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> Kabeljauw<strong>en</strong><br />
Amsterdams nijverheid, handel <strong>en</strong> transport<br />
● Markt<strong>en</strong> van Amsterdam (locaties door de eeuw<strong>en</strong><br />
gevolgd)<br />
* Botermarkt <strong>en</strong> Kaasplein,<br />
●<br />
●<br />
*<br />
*<br />
Dr. A. Halberstadt 1910<br />
<strong>Beurtvaarders</strong>, <strong>trekschuit<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> overzetver<strong>en</strong><br />
Vroege industriegebied<strong>en</strong>: Stadsrietland<strong>en</strong>, Zaagmol<strong>en</strong>sloot,<br />
M<strong>en</strong>noniet<strong>en</strong>sloot, Overtoomsevaart,<br />
Kwakerspoel <strong>en</strong> Zaagmol<strong>en</strong>buurt<br />
De mol<strong>en</strong>s in de Stadsrietland<strong>en</strong>,<br />
Mr. J. H. van d<strong>en</strong> Hoek Ost<strong>en</strong>de<br />
Het einde van de kor<strong>en</strong>mol<strong>en</strong>s op de bolwerk<strong>en</strong><br />
● Straattyp<strong>en</strong> <strong>en</strong> standwerkers<br />
● Straathandel<br />
● Stadschroniqueurs in de 17e <strong>en</strong> 18e eeuw<br />
● Topografische tek<strong>en</strong>aars in Amsterdam<br />
● Topografische fotograf<strong>en</strong> in Amsterdam<br />
● Casino, Musis Sacrum <strong>en</strong> Huize Bob<br />
● Brouwerij De Hooiberg & Die Port van Cleve<br />
Amsterdam hav<strong>en</strong>stad<br />
● Zeehav<strong>en</strong> in beweging, van c<strong>en</strong>trum naar oost <strong>en</strong><br />
weer naar west<br />
● De Lastage, eerste industrieterrein van Amsterdam<br />
● Rap<strong>en</strong>burg, Mark<strong>en</strong> <strong>en</strong> Uil<strong>en</strong>burg, werkeiland<strong>en</strong><br />
pur sang<br />
● Waalseiland, wooneiland voor de scheepvaartchique<br />
● Oostelijke eiland<strong>en</strong> Katt<strong>en</strong>burg, Witt<strong>en</strong>burg <strong>en</strong><br />
Oost<strong>en</strong>burg<br />
*<br />
*<br />
●<br />
●<br />
●<br />
●<br />
aan de Singelgracht,<br />
Mr. J. H. van d<strong>en</strong> Hoek Ost<strong>en</strong>de, 1972<br />
Precario <strong>en</strong> Windgeld,<br />
Mr. J.H.van d<strong>en</strong> Hoek Ost<strong>en</strong>de, 1969<br />
Geschied<strong>en</strong>is van Rederij J.H.Bergmann<br />
Geschied<strong>en</strong>is van Rederij Boekel<br />
Geschied<strong>en</strong>is van het Leidseplein <strong>en</strong> Hirsch&Cie<br />
De geschied<strong>en</strong>is van de Haarlemse tram (NZH)<br />
Opkomst der Amsterdamse hav<strong>en</strong>,<br />
W. H. M. de Fremery 1925<br />
* Geschied<strong>en</strong>is Amsterdamse scheepsbouw,<br />
● Westelijke eiland<strong>en</strong> Bickers-, Prins<strong>en</strong>- <strong>en</strong> Real<strong>en</strong>eiland<br />
● De vijf grote wag<strong>en</strong>plein<strong>en</strong><br />
● Het ontstaan van de Jordaan<br />
● Gang<strong>en</strong> <strong>en</strong> hov<strong>en</strong> van de Jordaan<br />
○ Waalseiland, wooneiland voor de scheepvaartchique<br />
Dr. L. van Nierop<br />
● Van Petroleumhav<strong>en</strong> tot grootste b<strong>en</strong>zinehav<strong>en</strong><br />
ter wereld<br />
Stadsuitleg 1578-1596<br />
○ Oostelijke eiland<strong>en</strong> Katt<strong>en</strong>burg, Witt<strong>en</strong>burg <strong>en</strong><br />
Oost<strong>en</strong>burg<br />
● De Plantage, e<strong>en</strong> geslaagde mislukking<br />
● Amstelkerk, noodgebouw met eeuwigheidswaarde<br />
Stadsuitleg 1877-1921<br />
● Annexaties 1877-1921<br />
● Stadsontwikkeling <strong>en</strong> de politiek<br />
● Spaarndammerbuurt <strong>en</strong> Zeeheld<strong>en</strong>buurt<br />
● Van Smalle Pad tot Planciusstraat<br />
● Het Museumkwartier <strong>en</strong> de Waskaars<strong>en</strong>fabriek<br />
*<br />
● De Eerste <strong>en</strong> Tweede Uitleg 1578-1596<br />
● Rembrandtplein, de metamorfose van e<strong>en</strong> onbedoeld<br />
plein<br />
● Vlooi<strong>en</strong>burg & Zwan<strong>en</strong>burg<br />
● De Haarlemmerbuurt, verdeeld over Tweede <strong>en</strong><br />
Derde Uitleg<br />
○ De Lastage, het eerste industrieterrein van Amsterdam<br />
○ Rap<strong>en</strong>burg, Mark<strong>en</strong> <strong>en</strong> Uil<strong>en</strong>burg, werkeiland<strong>en</strong><br />
pur sang<br />
Stadsuitleg 1609-1700<br />
● De Derde <strong>en</strong> Vierde Uitleg 1609-1700<br />
● Die Verheelinghe; geschied<strong>en</strong>is van de Leidsegracht<br />
e.o.<br />
● De Amsterdamse schans <strong>en</strong> bolwerk<strong>en</strong><br />
● De Trapjesschans, e<strong>en</strong> nijver stukje Schans<br />
Het Westerplantso<strong>en</strong> in de Zeeheld<strong>en</strong>buurt,<br />
AHuyser 1990<br />
* De wet k<strong>en</strong>t ge<strong>en</strong> sted<strong>en</strong>,<br />
Drs. J. P. Janse, 1992 (Nieuwer-Amstel)<br />
* Dorpse strat<strong>en</strong> in de stad,<br />
Ph. Spang<strong>en</strong>berg, 1995-1996<br />
Amsterdam <strong>en</strong> het water<br />
● Amsterdams Waterstaat<br />
● Raadselachtige waterwerk<strong>en</strong><br />
● Donkeresluis<br />
● Stadsuitleg <strong>en</strong> de omring<strong>en</strong>de waterschapp<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
● Het IJ, van getijdekreek via waterwolf tot droogmakerij<br />
● Van op<strong>en</strong> hav<strong>en</strong>front tot Op<strong>en</strong> Hav<strong>en</strong>front<br />
● De vreemde geschied<strong>en</strong>is van Kostverlor<strong>en</strong>wetering<br />
<strong>en</strong> de overtoom<br />
● Aanloop tot het Noordzeekanaal; Holland op z’n<br />
smalst, Amsterdam op z’n smalst<br />
Als u problem<strong>en</strong> ondervindt met de weergave in<br />
Safari op<strong>en</strong>t u deze pdf-bestand<strong>en</strong> in Acrobat.<br />
A5