de wantrouwige vlaming. de toestand van het ... - Ademloos

1. Inleiding
Met regelmaat van de klok valt te horen en te lezen dat burgers geen vertrouwen meer hebben in
de politieke, sociale en economische instellingen die ons land rijk is. Een heuse vertrouwenscrisis
zou de fundamenten van het maatschappelijk bestel aantasten. Zo pakte het tijdschrift Knack
recent uit met een coverartikel getiteld Het falen van de elite (Knack 25/04/2012). In dit artikel
stelt Johan Van Overtveldt dat de huidige politieke, economische, financiële elite haar
verantwoordelijkheid niet opneemt, en dat Jan Modaal zich bijgevolg in de steek gelaten voelt.
Nauwelijks enkele dagen later veroorzaakte Bart De Wever een mediastormpje door op de
nieuwssite Apache.be te stellen dat de media met een serieus vertrouwensprobleem kampen, want
geen hond gelooft ze nog . Ook in de debatten rond de financiële crisis en de onzekere toekomst van
de Europese Unie is vertrouwen een centraal begrip. Om uit de impasse te raken zou het vooral
nodig zijn het vertrouwen te herstellen.
Ook sociale wetenschappers hebben aandacht voor het fenomeen institutioneel wantrouwen (zie
bijvoorbeeld: Abts, 2012; Abts, Swyngedouw & Jacobs, 2011; Hardin, 2006; Elchardus & Smits,
2001; 2002; Meuleman & Billiet, 2005; Sztompka, 1999; Misztal, 1996). De wetenschappelijke
literatuur toont aan dat het spreken over een vertrouwenscrisis geen fenomeen is dat zich beperkt
de laatste jaren of tot Vlaanderen, België en West-Europa (Levi & Stoker, 2000; Pharr & Putnam,
2000; Mishler & Rose, 1997; Nye, Zelikow & King, 1997). Een veel gebezigd beeld is dat
ondanks sporadische opflakkeringen de Westerse landen vanaf de jaren zestig van hogevertrouwen
samenlevingen naar lage-vertrouwen samenlevingen zijn geëvolueerd (Alford, 2001).
Vaak wordt de maatschappelijke vertrouwenscrisis gekoppeld aan de ingrijpende herstructurering
van de laatmoderne maatschappij (vgl. Abts, 2012: 651-658). De paradox van de huidige
samenleving is juist dat vertrouwen belangrijker is dan ooit tevoren, maar dat het tezelfdertijd
almaar minder vanzelfsprekend is. Naarmate meer traditionele zekerheden en
vanzelfsprekendheden van de industriële moderne maatschappij wankelen, wordt de
vertrouwenskwestie des te urgenter. Dit kan in verband gebracht worden met twee processen:
individualisering en functionele differentiatie. Ten eerste resulteert het individualiseringsproces de
combinatie van detraditionalisering en toename van keuzevrijheid in een gewijzigde
vertrouwensomgeving. Vertrouwdheid maakt plaats voor vertrouwen. Hoe groter de
handelingsvrijheid, hoe groter het aantal keuzemogelijkheden, hoe kleiner de voorspelbaarheid
van andermans handelingen, hoe groter de onzekerheid en hoe meer nood aan vertrouwen. In
tegenstelling tot de georganiseerde moderniteit is vertrouwen in de reflexieve moderniteit niet
(langer) voorgegeven, maar moet het steeds opnieuw gewonnen worden. En wanneer burgers
ervaren dat de maatschappelijke instellingen niet in staat zijn aan hun noden te voldoen dan
verliezen ze het vertrouwen in deze instituties Ten tweede leidt het proces van functionele
differentiatie tot een toenemend belang van onpersoonlijke, abstracte en veralgemeende vormen
van vertrouwen zoals systeemvertrouwen en vertrouwen in experten. Door de groeiende arbeidsdeling
zijn individuen in het alledaagse leven afhankelijk van de competentie en betrouwbaarheid van
6