de wantrouwige vlaming. de toestand van het ... - Ademloos

DE WANTROUWIGE VLAMING.
DE TOESTAND VAN HET INSTITUTIONELE
VERTROUWEN IN VLAANDEREN
ANALYSE OP BASIS VAN DE
POSTELECTORALE VERKIEZINGSONDERZOEKEN 1995-2010
BART MEULEMAN, KOEN ABTS & MARC SWYNGEDOUW
Onderzoeksverslag
Centrum voor Sociologisch Onderzoek (CeSO)
Instituut voor Sociaal en Politiek Opinieonderzoek (ISPO)
CeSO/ISPO/2012-2
For academic reference only: not to be quoted without the explicit permission of the authors.

Bart Meuleman
Centrum voor Sociologisch Onderzoek
Instituut voor Sociaal en Politiek Opinieonderzoek
Parkstraat 45 bus 3601 3000 Leuven
Tel: 32 16 323131 GSM: 0486 23 46 97
bart.meuleman@soc.kuleuven.be
Koen Abts
Centrum voor Sociologisch Onderzoek
Instituut voor Sociaal en Politiek Opinieonderzoek
Parkstraat 45 bus 3601 3000 Leuven
Tel: 32 16 323187
koen.abts@soc.kuleuven.be
Marc Swyngedouw
Centrum voor Sociologisch Onderzoek
Instituut voor Sociaal en Politiek Opinieonderzoek
Parkstraat 45 bus 3601 3000 Leuven
Tel: 32 16 323159
marc.swyngedouw@soc.kuleuven.be
© De auteurs
P/a: Parkstraat 45 bus 3601
B 3000 Leuven
All rights reserved. Except in those cases expressly determined by law, no part of this publication may be multiplied, saved in
an automated datafile or made public in any way whatsoever without the express prior written consent of the author
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van
druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur.
D/2012/1192/7
2

Inhoudstafel
Samenvatting 5
1. Inleiding 6
2. Data en methodologie 8
3. De staat van het institutioneel vertrouwen, 2010 10
4. Institutioneel vertrouwen per electoraat 14
5. Structurele determinanten van institutioneel vertrouwen 17
6. De evolutie van institutioneel vertrouwen, 1995-2010 21
Bibliografie 24
Appendix: vergelijking met het Europees Sociaal Survey 25
3

Samenvatting
Uit het ISPO-KU Leuven verkiezingsonderzoek 2010 blijkt dat de Vlaamse kiezer erg
weinig vertrouwen heeft in de maatschappelijke instellingen. De politie geniet het meest
vertrouwen bij de bevolking met een score van 5,4 op 10. Op plaats 2 en 3 volgen de
vakbonden (4,4) en de koning (4,3). Politieke instellingen, zoals de politieke partijen (3,7),
de regering (4,0) en het parlement (4,0), maar ook de Kerk (2,5) genieten erg weinig
vertrouwen bij de burgers. De resultaten bevestigen dat we kunnen spreken van een
institutioneel vertrouwensprobleem. Het wantrouwen van de burgers zet zich vast op
instellingen waarvan de burgers vinden dat ze hun maatschappelijke of economische taak
niet voldoende adequaat vervullen. Het betreft hier zowel publieke als private instellingen.
Wantrouwen in politieke instellingen is geen geïsoleerd fenomeen, maar vormt
daarentegen de uitdrukking van een ruimer wantrouwen dat ook de gezagsinstellingen
(gerecht en politie) bereikt.
De verschillende kiezerskorpsen verschillen beduidend van elkaar wat institutioneel
vertrouwen betreft. Kiezers van de drie politieke partijen (CD&V, sp.a en Open VLD) en
Groen! hebben het meest vertrouwen in politieke instellingen en politie en gerecht. De
Vlaams Belang-kiezer laat het minst institutioneel vertrouwen optekenen. N-VA kiezers
en de personen die geen geldige stem uitbrachten, bevinden zich tussen deze twee polen
in.
In tegenstelling tot de andere instellingen, loopt het wantrouwen tegenover de
bankinstellingen en de pers niet langs politieke voorkeurslijnen. Dit wantrouwen is even
sterk bij alle partijelectoraten.
Kerkelijke kiezers rapporteren in vergelijking met de randkerkelijken (referentiecategorie)
beduidend meer vertrouwen in parlement, gerecht en politie, terwijl ongelovigen en
vrijzinnigen significant minder vertrouwen hebben in politieke partijen.
Hoger opgeleiden rapporteren doorgaans meer vertrouwen in instellingen. Jongeren zijn
in 2010 niet meer wantrouwend dan ouderen, zoals vaak wordt aangenomen.
Sinds 1995 heeft zich een opmerkelijke neerwaartse trend in het institutioneel vertrouwen
voorgedaan. Voor vijf instellingen is het vertrouwen beduidend geslonken. In 1995 lag de
vertrouwensscore voor de politieke instituties (regering, parlement en politieke partijen)
boven het middelpunt van de schaal (dit is: hoger dan 5 op 10). In 2010 zijn deze
4

vertrouwensscores gezakt onder het middenpunt van de schaal (dit is: tussen 3,7 en 4 op
10). Vooral wat betreft de politieke partijen is de daling bijzonder sterk. In 1995 bedroeg
het gemiddelde vertrouwen in de politieke partijen nog 6,8 op 10. Bij het meest recente
verkiezingsonderzoek was deze score gezakt tot 3,7 op 10. Voor gerecht en de pers
stellen we een gelijkaardig patroon van dalend vertrouwen vast, al zijn de evoluties hier
iets minder uitgesproken.
Wat opvalt is dat de sterkste daling van het vertrouwen in politieke partijen, parlement,
gerecht en pers zich voordoet in 2007. De eerste regeringscrisis en het uitblijven van een
nieuwe regering in 2007 heeft Vlaanderen in een toestand van institutioneel wantrouwen
gebracht. Het vertrouwen in deze instellingen bereikt in 2010 het dieptepunt voor de
periode 1995-2010.
Het vertrouwen in de koning is tussen 1995 en 2010 licht gegroeid. Wat de politie betreft
zien we een meer uitgesproken toename. Vooral tussen 2003 en 2007 is de Vlaamse
burger sterker gaan vertrouwen in de politie.
5

1. Inleiding
Met regelmaat van de klok valt te horen en te lezen dat burgers geen vertrouwen meer hebben in
de politieke, sociale en economische instellingen die ons land rijk is. Een heuse vertrouwenscrisis
zou de fundamenten van het maatschappelijk bestel aantasten. Zo pakte het tijdschrift Knack
recent uit met een coverartikel getiteld Het falen van de elite (Knack 25/04/2012). In dit artikel
stelt Johan Van Overtveldt dat de huidige politieke, economische, financiële elite haar
verantwoordelijkheid niet opneemt, en dat Jan Modaal zich bijgevolg in de steek gelaten voelt.
Nauwelijks enkele dagen later veroorzaakte Bart De Wever een mediastormpje door op de
nieuwssite Apache.be te stellen dat de media met een serieus vertrouwensprobleem kampen, want
geen hond gelooft ze nog . Ook in de debatten rond de financiële crisis en de onzekere toekomst van
de Europese Unie is vertrouwen een centraal begrip. Om uit de impasse te raken zou het vooral
nodig zijn het vertrouwen te herstellen.
Ook sociale wetenschappers hebben aandacht voor het fenomeen institutioneel wantrouwen (zie
bijvoorbeeld: Abts, 2012; Abts, Swyngedouw & Jacobs, 2011; Hardin, 2006; Elchardus & Smits,
2001; 2002; Meuleman & Billiet, 2005; Sztompka, 1999; Misztal, 1996). De wetenschappelijke
literatuur toont aan dat het spreken over een vertrouwenscrisis geen fenomeen is dat zich beperkt
de laatste jaren of tot Vlaanderen, België en West-Europa (Levi & Stoker, 2000; Pharr & Putnam,
2000; Mishler & Rose, 1997; Nye, Zelikow & King, 1997). Een veel gebezigd beeld is dat
ondanks sporadische opflakkeringen de Westerse landen vanaf de jaren zestig van hogevertrouwen
samenlevingen naar lage-vertrouwen samenlevingen zijn geëvolueerd (Alford, 2001).
Vaak wordt de maatschappelijke vertrouwenscrisis gekoppeld aan de ingrijpende herstructurering
van de laatmoderne maatschappij (vgl. Abts, 2012: 651-658). De paradox van de huidige
samenleving is juist dat vertrouwen belangrijker is dan ooit tevoren, maar dat het tezelfdertijd
almaar minder vanzelfsprekend is. Naarmate meer traditionele zekerheden en
vanzelfsprekendheden van de industriële moderne maatschappij wankelen, wordt de
vertrouwenskwestie des te urgenter. Dit kan in verband gebracht worden met twee processen:
individualisering en functionele differentiatie. Ten eerste resulteert het individualiseringsproces de
combinatie van detraditionalisering en toename van keuzevrijheid in een gewijzigde
vertrouwensomgeving. Vertrouwdheid maakt plaats voor vertrouwen. Hoe groter de
handelingsvrijheid, hoe groter het aantal keuzemogelijkheden, hoe kleiner de voorspelbaarheid
van andermans handelingen, hoe groter de onzekerheid en hoe meer nood aan vertrouwen. In
tegenstelling tot de georganiseerde moderniteit is vertrouwen in de reflexieve moderniteit niet
(langer) voorgegeven, maar moet het steeds opnieuw gewonnen worden. En wanneer burgers
ervaren dat de maatschappelijke instellingen niet in staat zijn aan hun noden te voldoen dan
verliezen ze het vertrouwen in deze instituties Ten tweede leidt het proces van functionele
differentiatie tot een toenemend belang van onpersoonlijke, abstracte en veralgemeende vormen
van vertrouwen zoals systeemvertrouwen en vertrouwen in experten. Door de groeiende arbeidsdeling
zijn individuen in het alledaagse leven afhankelijk van de competentie en betrouwbaarheid van
6

(anonieme) positiebekleders en instellingen evenals van de werking en daadkracht van sociale
systemen. De afhankelijkheid van private en overheidsinstellingen neemt stelselmatig toe, wat
gepaard gaat met een stijgende kans op niet-ingeloste verwachtingen, dus institutioneel
wantrouwen. Dit wantrouwen wordt nog versterkt doordat de volgzaamheid daalt en minder
door identificatie of traditie wordt gestuurd, maar meer dan ooit reflexief is en afhankelijk is van
beleidsevaluaties, overheidsprestaties, strijdpunten, leiderschap en politieke stijl. Tegenwoordig
kunnen instellingen niet terugvallen op een vanzelfsprekend krediet. Instellingen kunnen nog
maar rekenen op een voorwaardelijk krediet waarbij ze hun vertrouwen via het adequaat
vervullen van hun functie steeds opnieuw moeten verdienen.
Dit onderzoeksrapport geeft een kenschets van het institutioneel vertrouwen bij de Vlaamse
kiezer. In welke instellingen hebben de Vlaamse kiezers vertrouwen en welke instituties worden
eerder gewantrouwd? Is dit vertrouwen in de voorbije jaren toegenomen, of eerder afgenomen?
Bestaat er een samenhang tussen institutioneel vertrouwen en stemgedrag? En wat is het sociodemografische
profiel van de wantrouwende burger? Om deze vragen te beantwoorden maken
we gebruik van het ISPO verkiezingsonderzoek dat na de federale verkiezingen van 13 juni 2010
werd georganiseerd. Om de evolutie in institutioneel vertrouwen doorheen de tijd te schetsen
baseren we ons op de tijdsreeks van bestaande ISPO-onderzoeken sinds 1995.
Het rapport is als volgt opgebouwd. Sectie 2 geeft een overzicht van de gehanteerde data en
methodologie. Vervolgens geven we een beschrijving van het vertrouwen in tien verschillende
maatschappelijke instellingen zoals dat gemeten werd in het ISPO verkiezingsonderzoek van
2010. Vervolgens gaan we na of het institutioneel vertrouwen verschilt per partijelectoraat (Sectie
4) en naargelang de socio-demografische profielen (Sectie 5). In Sectie 6, tenslotte, nemen we de
evolutie van het institutioneel vertrouwen tussen 1995 en 2010 onder de loep.
7

2. Data en methodologie
2.1 ISPO verkiezingsonderzoek 2010
Dit rapport is grotendeels gebaseerd op surveygegevens van het postelectoraal
verkiezingsonderzoek dat in 2010 door het ISPO-KU Leuven georganiseerd werd. Wanneer men
postelectoraal onderzoek wil opzetten dat representatief is voor het Vlaamse electoraat waar de
opkomstplicht nog in zeer sterke mate nageleefd wordt is het onmogelijk om te starten met een
enquête de dag volgend op de verkiezingen (13 juni 2010). Tijdens de zomervakantie trekken
Vlamingen immers massaal op verlof in binnen- en buitenland, wat maakt dat de afwezigheid van
heel wat geselecteerde respondenten de kans op ernstige vertekening van de bekomen
schattingen uitermate hoog maakt. De bevolkingsgroep die niet op vakantie gaat vormt immers
zowel sociaal als cultureel een bijzonder segment van de Vlaamse bevolking, en dit is niet
onafhankelijk van politieke voorkeur en stemgedrag. Om die reden heeft het ISPO het veldwerk
voor het verkiezingsonderzoek uitgesteld tot na de zomervakantie.
Omwille van financiële redenen werd het verkiezingsonderzoek 2010 opgevat als een combinatie
van een face-to-face survey en een postenquête. In dit rapport beperken we ons tot de gegevens
van het face-to-face survey, aangezien de vragen m.b.t. institutioneel vertrouwen enkel in dit luik
werden opgenomen. Het veldwerk van dit face-to-face survey werd tijdens de periode 15 oktober
2010 24 februari 2011 georganiseerd. 711 Vlaamse kiezers werden door een interviewer
middels een persoonlijk interview bevraagd. Deze respondenten werden via een
tweetrapsteekproef (gemeente en respondent) toevallig gekozen uit de Vlaamse volwassen
bevolking. De bevraging gebeurde bij de kiezers thuis door middel van een face-to-face interview
van om en bij de 65 minuten, uitgevoerd via een Computer Assisted Personal Interviewing
(CAPI) protocol. Wanneer potentiële respondenten die ernstig ziek of dement bleken te zijn, die
niet Nederlandstalig waren, die niet stemgerechtigd bleken te zijn, op onbestaande adressen
woonden, die overleden waren niet meegerekend worden, kan de responsgraad of het
medewerkingniveau in deze studie geschat worden op 65%.
Gezien de nonrespons zijn er vertekeningen in de bekomen data. Tabel 1 geeft het overzicht van
de bekomen verdeling naar stemgedrag. In het verkiezingsonderzoek van 2010 werd voor de
Kamer van Volksvertegenwoordigers informatie verkregen over het stemgedrag bij 96% van de
711 ondervraagden. Bij 30 respondenten ontbreekt de informatie omdat zij niet geantwoord
hebben of vergeten zijn voor welke partij zij gestemd hebben. Zo n 3% van de kiezers beweert
voor kleinere partijen zoals Lijst Dedecker, PVDA of een Franstalige partij gestemd te hebben.
Deze worden samengebracht in een restcategorie Andere . Uit Tabel 1 blijkt dat er in de
steekproef een oververtegenwoordiging voorkomt van N-VA kiezers, terwijl vooral de kiezers
van het Vlaams Belang sterk ondervertegenwoordigd zijn. In de mate van het mogelijke proberen
8

we hieraan te verhelpen door een weging door te voeren op basis van geslacht, leeftijd en
opleiding, zodat de steekproef representatief is m.b.t. deze kenmerken.
Tabel 1. Verdeling van het stemgedrag (Vlaanderen), ISPO-KU Leuven verkiezingsonderzoek 2010
Steekproefverdeling Populatie -
verdeling
(ongewogen)
Frequentie Procent Procent
CD&V 121 17,0 16,7
N-VA 220 30,9 26,8
Open VLD 88 12,4 13,3
Sp.a 102 14,4 14,2
Vlaams Belang 37 5,2 11,9
Groen! 43 6,1 6,7
Andere 50 7,0 5,1
Blanco/ongeldig/ niet gaan stemmen 50 7,0 5,2
Totaal 711 100 100
2.2 Vergelijking door de tijd: verkiezingsonderzoeken 1995 - 2010
Om de evolutie van het institutioneel vertrouwen in Vlaanderen te kunnen schetsen, analyseren
we bijkomend de tijdsreeks van ISPO-verkiezingsonderzoeken. Institutioneel vertrouwen werd
voor de eerste maal gepeild in het verkiezingsonderzoek van 1995. Sindsdien werd bij elk
verkiezingsonderzoek met name: 1999, 2003, 2007 en 2010 een vaste module van items m.b.t.
vertrouwen in instellingen herhaald. We vergelijken 7 items die op exact dezelfde wijze verwoord
zijn.
De algemene methodologie die voor het verkiezingsonderzoek van 2010 werd aangewend en
hierboven beschreven wordt, werd ook gebruikt bij de vorige studies. Het gaat om zuivere
toevalssteekproeven die werden bevraagd via face-to-face interviews. Meer details over de
gehanteerde methodologie van de vorige studies staan uitvoerig beschreven in de ISPO
bronnenboeken en vorige publicaties (Billiet, Swyngedouw & Frognier, 1998; Meersseman,
Billiet, Depickere & Swyngedouw, 2001; Billiet, Swyngedouw & Goeminne, 2004; Swyngedouw
& Abts, 2007).
9

3. De staat van het institutioneel vertrouwen, 2010
3.1Vertrouwen in 10 maatschappelijke instituties
Het verkiezingsonderzoek van 2010 bevat 10 verschillende items die het vertrouwen in een
waaier aan instellingen bevragen. Het betreft zowel politieke instituties (zoals het parlement, de
regering en de politieke partijen) als instellingen die de orde handhaven (het gerecht en de
politie). Ook vertrouwen in de vakbonden, de bankinstellingen, de media, de koning en de Kerk
werd gepeild.
Aan de respondenten werd volgende vraag voorgelegd: Kunt U voor elk van de volgende instellingen
zeggen of U daar veel of weinig vertrouwen in hebt? Vervolgens werd de lijst van tien instituties
overlopen. Respondenten kregen vijf antwoordcategorieën aangeboden, gaande van 1 - zeer
weinig vertrouwen tot 5 - zeer veel vertrouwen . Tabel 2 vat samen welke antwoorden de
respondenten op de 10 items gaven. Ze geeft frequentieverdelingen per item (rijpercentages)
weer. Daarnaast werd, met het oog op een gemakkelijke vergelijking van vertrouwen over de
verschillende instelleningen heen, ook het gemiddelde per item berekend. Om de interpretatie te
vereenvoudigen werd dit gemiddelde herschaald naar een score tussen 0 en 10. 0 duidt hierbij op
minimaal vertrouwen in de respectievelijke instelling, terwijl 10 een maximaal vertrouwen
uitdrukt. In Tabel 2 staan de 10 instituties gerangschikt van veel naar weinig vertrouwen.
Tabel 2. Vertrouwen in instellingen, ISPO 2010 (rijpercentages en gemiddelde score; N = 696)
Zeer weinig
vertrouwen
Weinig
vertrouwen
10
Noch veel,
noch weinig
vertrouwen
Veel
vertrouwen
Zeer veel
vertrouwen
Gemiddelde
(herschaald
0-10)
Politie 4,6% 19,1% 33,7% 40,9% 1,8% 5,4
De vakbonden 11,4% 23,8% 42,2% 21,3% 1,4% 4,4
De koning 16,1% 24,8% 33,4% 22,9% 2,7% 4,3
De bankinstellingen 11,0% 31,3% 37,0% 20,0% 0,6% 4,2
Gerecht 10,9% 35,3% 31,1% 21,1% 1,5% 4,2
De pers: TV, radio, kranten 10,2% 33,4% 38,6% 17,1% 0,6% 4,1
Het parlement 7,4% 38,1% 40,9% 13,0% 0,6% 4,0
De regering 8,9% 36,5% 41,5% 12,8% 0,3% 4,0
De politieke partijen 10,2% 39,0% 42,1% 8,7% 0,0% 3,7
De Kerk 36,4% 35,7% 20,2% 7,1% 0,7% 2,5
In de eerste plaats valt op dat institutioneel vertrouwen bij de Vlaamse kiezers over het algemeen
erg laag is. Dit blijkt eerst en vooral uit het bijzonder gering aantal respondenten dat aangeeft
zeer veel vertrouwen te hebben in de vermelde instituties. Percentages in deze antwoordcategorie
schommelen tussen 0,0% (politieke partijen) en 1,8% (politie). Daarenboven komt de gemiddelde
score slechts voor één enkele institutie, namelijk de politie, boven het middelpunt van de schaal
uit (dit is 5 op een schaal van 0 tot 10).

Voor de negen van de tien instellingen zijn de respondenten die hun wantrouwen uitdrukken
beduidend talrijker dan degenen die zeggen vertrouwen te hebben.
Tabel 2 toont eveneens dat de mate van vertrouwen sterk verschilt van instelling tot instelling.
Zoals gezegd geniet de politie van alle vermelde instituties het meeste vertrouwen. De afstand
met de andere instellingen is aanzienlijk. 42,7% van de respondenten zegt (zeer) veel vertrouwen
te hebben in de politie. Voor de andere instellingen komt het percentage met (zeer) veel
vertrouwen nooit boven de 26% uit. De gemiddelde vertrouwensscore van de politie bedraagt 5,4
op 10, en is daarmee een volledig punt hoger dan de instelling op de tweede plaats in de ranglijst.
Na de politie volgen een aantal instellingen die een gelijkaardig patroon vertonen. De vakbonden
en de koning komen op plaats twee en drie, met respectievelijk 4,4 en 4,3 als gemiddelde
vertrouwensscore. Daarna komen de bankinstellingen (4,2), het gerecht (4,1) en de pers (4,1). De
drie politieke instituties bengelen onderaan in de vertrouwensranglijst. Vertrouwen in het
parlement en de regering (beide met een gemiddelde score van 4,0) is nog net iets hoger dan het
vertrouwen in de politieke partijen, die met 3,7 op 10 bijzonder laag scoren. Het is veelzeggend
dat geen enkele van de ondervraagde respondenten aangaf zeer veel vertrouwen te hebben in de
politieke partijen. Helemaal onderaan de rangschikking vinden we de Kerk terug, met een
vertrouwensscore van 2,5 op 10. Maar liefst 72,1% van de respondenten geeft aan (zeer) weinig
vertrouwen te hebben in de Kerk. Deze bijzonder lage score valt waarschijnlijk voor een groot
stuk toe te schrijven aan de aanhoudende pedofilieschandalen. Het is belangrijk voor ogen te
houden dat het veldwerk van het ISPO-KU Leuven verkiezingsonderzoek van start ging in
oktober 2010, enkele maanden na de onthulling van vele schandalen van seksueel misbruik
binnen de Kerk en het ontslag van bisschop Roger Vangheluwe. Tijdens het veldwerk was de
zaak Vangheluwe meermaals prominent in de media aanwezig. Een volgend ISPO-KU Leuven
rapport zal het vertrouwen in de Kerk meer in detail onderzoeken.
De data bevestigen dat er sprake is van een institutioneel vertrouwensprobleem. Het wantrouwen
van de burgers zet zich vast op instellingen waarvan de burgers vinden dat ze hun
maatschappelijke en economsiche taak niet voldoende adequaat vervullen. Het gaat hier om
zowel publieke als private instellingen. Met name de politieke instellingen worden hard getroffen
door het institutionele vertrouwensprobleem. Heel wat burgers vinden dat het politieke systeem
er onvoldoende in slaagt om maatschappelijke problemen op een effectieve en efficiënte wijze op
te lossen en om bij de beleidsvoering een optimaal evenwicht te vinden tussen de concurrerende
waarden en voorkeuren van burgers. In de wantrouwige blik dienen de politieke instellingen als
vertegenwoordigers van het volk niet genoeg het algemeen belang (vgl. Abts, 2006). De negatieve
diagnose geldt echter ook voor private instellingen, zoals de katholieke Kerk en (in weliswaar
mindere mate) de media en de bankinstellingen. In het geval van de bankinstellingen is het
vertrouwen in de competentie en de goede wil van de bankiers geschokt evenals het vertrouwen
in het goede functioneren van de financiële controlemechanismen, terwijl de Kerk almaar minder
11

als betekenisvol en zinvol ervaren wordt alsook minder geloofwaardig als normerende en morele
instelling bevonden wordt te meer omdat de guardians of trust zoals de financiële
toezichthouders alsook de kerkelijke autoriteiten als interne mechanismen van controle en
zelfcorrectie gefaald hebben of alvast niet daadkrachtig (wensten op te) (op)treden (vgl. Abts,
2005).
3.2 De relatie tussen vertrouwen in verschillende instellingen
De mate waarin burgers een welbepaalde institutie al dan niet vertrouwen kan niet los gezien
worden van een ruimere context van veralgemeend institutioneel wantrouwen. Tabel 3 geeft de
correlaties tussen de 10 vertrouwens-items weer en toont aan dat deze items onderling relatief
sterk positief samenhangen. Met andere woorden, burgers die sterk vertrouwen in één bepaalde
instelling hebben gemiddeld genomen ook meer vertrouwen in de andere instellingen. Het is dan
ook goed mogelijk dat wantrouwen t.a.v. één instelling afstraalt op andere instituties.
Tabel 3. Correlaties tussen vertrouwen in verschillende instellingen, ISPO 2010 (N = 696)
Gerecht
De vakbonden
Politie
Gerecht 1,00
De vakbonden 0,19 1,00
Politie 0,48 0,26 1,00
De Kerk 0,27 0,16 0,26 1,00
De pers: TV, radio, kranten 0,14 0,29 0,28 0,13 1,00
De politieke partijen 0,34 0,25 0,31 0,26 0,26 1,00
De bankinstellingen 0,27 0,34 0,20 0,27 0,15 0,22 1,00
De regering 0,39 0,27 0,31 0,30 0,20 0,59 0,29 1,00
Het parlement 0,40 0,28 0,33 0,28 0,24 0,62 0,23 0,63 1,00
De koning 0,19 0,25 0,29 0,36 0,15 0,27 0,22 0,38 0,31 1,00
De Kerk
12
De pers: TV,
radio, kranten
De politieke
partijen
De
bankinstellingen
De meeste correlaties zijn matig sterk (tussen 0.20 en 0.40), maar enkele samenhangen springen
er bovenuit. De items die vertrouwen in de drie bevraagde politieke instellingen (regering,
parlement en politieke partijen) meten, correleren onderling bijzonder sterk (0.60). Ook het
vertrouwen in politie en gerecht, twee instituties gericht op het handhaven van de openbare orde,
hangen bovengemiddeld sterk samen (0.48).
De regering
Het parlement
De koning

Op basis van deze observaties hebben we een Confirmatorische Factor Analyse (CFA; Brown
2006) uitgevoerd. Deze analyse heeft als doel na te gaan of de samenhangen tussen vertrouwen in
verschillende instellingen verklaard kunnen worden door een beperkt aantal achterliggende
variabelen of latente factoren. Twee factoren kunnen onderscheiden worden: (1) vertrouwen in
politieke instituties, gemeten door de items refererend aan de regering, het parlement en de
politieke partijen; en (2) vertrouwen in instellingen die de orde handhaven, gereflecteerd door
items over het gerecht en de politie. Deze twee latente factoren hangen sterk positief samen. Het
meetmodel met twee latente factoren (zie Figuur 1) geeft volgens de gangbare criteria (RMSEA
kleiner dan 0.05; CFI voldoende dicht bij 1) een adequate beschrijving van de geobserveerde data.
Dit wijst er bijvoorbeeld op dat wantrouwen in de politieke partijen geen geïsoleerd fenomeen is,
maar daarentegen een uitdrukking vormt van een ruimer wantrouwen in de politieke instellingen
in het algemeen. Wantrouwen in politieke instellingen hangt op zijn beurt dan weer sterk samen
met wantrouwen in de gezagsinstellingen (gerecht en politie).
Figuur 1. Meetmodel voor vertrouwen in politieke
Parlement
Politieke
instellingen
Politieke
partijen
Om recht te doen aan de specificiteit van vertrouwen in verschillende instellingen, zullen we in
het vervolg van dit rapport echter blijven werken met vertrouwen in afzonderlijke instellingen, en
niet met deze achterliggende variabelen.
13
Instellingen die
orde
handhaven
0.83 0.74 0.77 0.77 0.64
0.65
Regering Gerecht Politie
Fit indices: chi² = 1,996 Df = 4 RMSEA = 0.00 CFI = 1.00 SRMR = 0.006

4. Institutioneel vertrouwen per electoraat
Vertrouwen (of eerder nog: wantrouwen) in de maatschappelijke instellingen is een factor die
kiezers mogelijks richting geeft bij het uitbrengen van hun stem. Om hier meer zicht op te
krijgen, bekijken we institutioneel vertrouwen afzonderlijk voor de verschillende electoraten.
De electoraten worden afgebakend door na te gaan op welke partij de respondenten gestemd
hebben voor de Kamer van Volksvertegenwoordigers tijdens de verkiezingen van 13 juni 2010.
Kiezers die voor kleinere partijen zoals Lijst Dedecker, PVDA of een Franstalige partij gestemd
hebben, worden niet in de analyse opgenomen. Tabel 4 geeft per electoraat de gemiddelde
vertrouwensscore (op een schaal van 0 tot 10) weer voor de 10 bevraagde instellingen. Er werd
getest of de verschillen tussen partijelectoraten statistisch significant zijn (significantieniveau =
.05, met Tukey-Kramer correctie voor paarsgewijze vergelijkingen). Kiespublieken die een letter
delen in de laatste kolom verschillen niet significant van elkaar.
Enige voorzichtigheid bij de interpretatie van de resultaten is geboden omdat sommige groepen
slechts een gering aantal respondenten kennen (zie Tabel 1 in dit rapport). Dit is het geval voor
zowel de partijelectoraten van Groen! (N = 43) en Vlaams Belang (N = 37) als de groep die
blanco, ongeldig of niet heeft gestemd (N = 50). De uitgevoerde statistische testen houden
weliswaar rekening met deze kleine steekproefaantallen, in de zin dat verschillen relatief groot
moeten zijn alvorens ze als significant beschouwd worden. Echter, om de robuustheid van onze
bevindingen te verzekeren hebben we onze resultaten bijkomend vergeleken met die van het
European Social Survey (ESS), ronde 5 die in het najaar van 2010 en voorjaar 2011 werd
afgenomen (zie Appendix). In het kader van het ESS werd een meer omvangrijke steekproef
bevraagd, maar het ESS heeft een beperkter meetinstrument voor institutioneel vertrouwen.
Voor vier vertrouwens-items die zowel in het ISPO verkiezingsonderzoek als in het ESS
bevraagd worden, vinden we een bijzonder gelijkaardig patroon terug. Dit bevestigt het
vertrouwen in de geldigheid van de resultaten.
De rangschikkingen in Tabel 4 vertonen enkele vaste patronen. Vertrouwen in de verschillende
politieke (parlement, regering, politieke partijen) en ordehandhavende (gerecht, politie)
instellingen leveren een gelijkaardig plaatje op. De kiespublieken van Groen!, CD&V, sp.a en
Open VLD hebben de hoogste vertrouwensscores. De kleine verschillen tussen deze
kiezerscorpsen zijn statistisch niet significant. Het kiezerscorps van het Vlaams Belang bevindt
zich steevast onderaan de rangschikking. De kloof tussen Vlaams Belang en de overige
electoraten is erg uitgesproken en behalve voor vertrouwen in de politie ook statistisch
14

significant. N-VA kiezers en de groep die blanco, ongeldig of niet stemt bevinden zich tussen
deze uitersten in (hoewel verschillen vaak niet significant zijn).
Vertrouwen in de andere instellingen wijken van dit patroon af. Het hoogste vertrouwen in de
vakbonden vinden we weinig verrassend terug bij sp.a. Kiezers van N-VA, Open VLD en Vlaams
Belang hebben beduidend minder vertrouwen in de wijze waarop de vakbond haar functie
vervult in het socio-economisch bestel. De electoraten van CD&V en Groen! zitten tussen deze
twee polen in. De sp.a kiezers scoren ook het hoogst wat vertrouwen in de koning betreft. Ze
worden daarin op de voet gevolgd door de kiezers van Groen!, CD&V, Open VLD en degenen
die geen geldige stem uitbrachten. Bij de Vlaams-nationalistische partijen N-VA en vooral het
Vlaams Belang ligt het vertrouwen in de figuur van de koning beduidend lager. De CD&Vstemmers
hebben significant meer vertrouwen in de katholieke Kerk dan de kiezers van andere
partijen. Nochtans valt op dat zelfs de CD&V-kiezer bijzonder weinig vertrouwen in de Kerk
uitspreken (3,8 op 10). Wat de bankinstellingen en de pers tenslotte betreft zien we weinig tot
geen significante verschillen tussen de kiespublieken. Het vertrouwen in deze instellingen is
gemiddeld laag, maar heeft zich niet uitgekristalliseerd volgens partijgrenzen.
15

Tabel 4. Institutioneel vertrouwen per electoraat, ISPO 2010 (gemiddelde, herschaald 0-10; N =
661)
De politieke
partijen
Het parlement
CD&V 4,2 a Groen! 5,1 a
sp.a 4,1 a CD&V 4,6 ab
Groen! 4,1 a sp.a 4,5 ab
N-VA 3,8 a Open VLD 4,3 ab
Open VLD 3,8 ab N-VA 3,9 bc
Blanco - ongeldig - niet 2,8 bc Blanco - ongeldig - niet 3,2 cd
Vlaams Belang 2,3 c Vlaams Belang 2,5 d
De regering Gerecht
CD&V 4,5 a Groen! 5,2 a
Groen! 4,3 ab CD&V 4,8 a
sp.a 4,3 ab Open VLD 4,8 a
Open VLD 4,1 ab sp.a 4,3 ab
N-VA 3,9 ab Blanco - ongeldig - niet 4,1 ab
Blanco - ongeldig - niet 3,4 bc N-VA 3,7 b
Vlaams Belang 2,7 c Vlaams Belang 2,3 c
Politie De vakbonden
CD&V 6,0 a sp.a 5,5 a
sp.a 5,8 ab CD&V 4,7 ab
Open VLD 5,5 ab Groen! 4,5 ab
Groen! 5,5 ab N-VA 4,1 b
N-VA 5,2 b Blanco - ongeldig - niet 4,1 b
Blanco - ongeldig - niet 5,1 ab Open VLD 3,9 b
Vlaams Belang 4,8 ab Vlaams Belang 3,8 b
De koning De Kerk
sp.a 5,2 a CD&V 3,8 a
Groen! 4,9 ab Blanco - ongeldig - niet 2,9 ab
CD&V 4,8 a Groen! 2,3 b
Blanco - ongeldig - niet 4,7 ab sp.a 2,2 b
Open VLD 4,7 a N-VA 2,2 b
N-VA 3,6 bc Open VLD 2,2 b
Vlaams Belang 2,8 c Vlaams Belang 1,7 b
De bank-
De pers: TV, radio,
instellingen
kranten
CD&V 4,7 a sp.a 4,8 a
Blanco - ongeldig - niet 4,4 a CD&V 4,3 ab
Open VLD 4,4 a Groen! 4,1 ab
sp.a 4,1 a Blanco - ongeldig - niet 4,0 ab
N-VA 4,0 a N-VA 3,9 b
Vlaams Belang 3,9 a Vlaams Belang 3,8 ab
Groen! 3,8 a Open VLD 3,8 b
De letters in de laatste kolom geven de significante verschillen (p

5. Structurele determinanten van institutioneel vertrouwen
De vorige paragrafen toonden aan dat de Vlaamse kiezers gemiddeld relatief weinig vertrouwen
hebben in hun instellingen. Deze gemiddelden verbergen echter een grote variatie tussen
allerhande bevolkingsgroepen en sociale categorieën. Wie zijn nu de wantrouwende en de
vertrouwende burgers? Deze vraag beantwoorden door na te gaan of een resem sociaalstructurele
variabelen samenhangen met vertrouwen in de tien instellingen.
Tabel 5. Frequentieverdelingen voor de structurele determinanten, ISPO 2010 (N=711)
Aantal Percentage
Geslacht
Man 381 53.6
Vrouw 330 46.4
Leeftijd
18-34 169 23.8
35-54 241 33.9
55+ 301 42.3
Opleidingsniveau
Lager secundair of minder 210 29.6
Hoger secundair 267 37.7
Hoger onderwijs
Beroepssituatie
232 32.7
hoger kader, professioneel 234 33.1
bediende of ambtenaar 130 18.4
zelfstandige 70 9.9
arbeider 214 30.2
niet actief
Kerkelijke betrokkenheid
60 8.5
ongelovig/vrijzinnig 170 23.9
andere religie 22 3.1
randkerkelijk 316 44.4
kerkelijk / kerks 203 28.6
In onze analyse nemen we volgende structurele determinanten op. Gender (man vs. vrouw).
Leeftijd is opgedeeld in drie categorieën (jongeren: 18-34; middelbare leeftijd: 35-54; ouderen:
55+). Het opleidingsniveau van respondenten werd gemeten aan de hand van het hoogst
behaalde diploma (lager secundair diploma of lager; hoger secundair diploma; hoger onderwijs).
De beroepssituatie is opgedeeld in vijf categorieën: hogere kaders en professionals; ambtenaren
en bedienden; zelfstandigen; arbeiders; niet-actieven. 1 Als laatste kenmerk wordt kerkelijke
1 De groep niet-actieven omvat voornamelijk studenten, huismannen en vrouwen en gepensioneerden waarvoor we
geen informatie beschikken over hun loopbaan. Gepensioneerden waarvoor we wel over loopbaangegevens
beschikken werden opgedeeld naargelang het beroep dat ze vroeger uitoefenden.
17

etrokkenheid opgenomen. Hier wordt een onderscheid gemaakt tussen ongelovigen en
vrijzinnigen; personen die een andere religie aanhangen dan het katholicisme; randkerkelijke
katholieken (dit zijn respondenten die aangeven katholiek te zijn, maar enkel bij speciale
gelegenheden religieuze erediensten bijwonen); kerkelijke katholieken (die minimaal 1 maal per
maand erediensten bijwonen). Tabel 5 geeft de frequentieverdeling over deze kenmerken in de
steekproef weer.
Tabel 6 geeft de effecten van deze structurele determinanten op de 10 vertrouwensvariabelen
weer. Deze effecten werden geschat door middel van een meervoudige regressie-analyse, met de
vertrouwensitems (herschaald 0-10) als afhankelijke variabelen. Het intercept in de eerste rij is de
voorspelde vertrouwensscore voor de respondenten die tot de referentiegroep behoren (man; 35-
54 jaar; hoger secundair diploma; kader of professional; randkerkelijk). De overige getallen geven
netto-effecten van het behoren tot een bepaalde categorie weer. Deze netto-effecten moeten
geïnterpreteerd worden als afwijkingen t.a.v. de referentiegroep (het intercept). Significante
effecten staan vet gedrukt.
De items m.b.t. vertrouwen in politieke (parlement, regering, politieke partijen) en
ordehandhavende (gerecht, politie) instellingen vertonen opnieuw een gelijkenis. Voor elk van
deze items vinden we een significant opleidingseffect. Personen die hoger onderwijs voltooid
hebben, geven aan beduidend meer vertrouwen te hebben dan respondenten met een diploma
hoger secundair onderwijs (de referentiecategorie). Het laagste niveau van vertrouwen vinden we
terug bij de laagste opleidingsgroep, alhoewel deze groep niet significant verschilt van de
referentiecategorie). Naast opleidingsniveau blijkt ook kerkelijke betrokkenheid samen te hangen
met vertrouwen in politieke en ordehandhavende instellingen. Kerkelijke kiezers rapporteren in
vergelijking met de randkerkelijken (referentiecategorie) beduidend meer vertrouwen in
parlement, gerecht en politie, terwijl ongelovigen en vrijzinnigen significant minder vertrouwen
hebben in politieke partijen. Pessimistische analyses gaan ervan uit dat jongeren minder
geïnteresseerd zouden zijn in politiek en een lager niveau van institutioneel vertrouwen zouden
vertonen (vgl. Putnam 2000). Onze resultaten spreken deze gedachtegang tegen: de categorie 18
tot 34-jarigen heeft steevast de hoogste vertrouwensscore, al is het verschil met 35 tot 54-jarigen
enkel significant voor vertrouwen in het gerecht.
Wat de overige vijf instituties betreft, vinden we vrij diverse patronen terug. De vakbonden
genieten vooral vertrouwen onder jongeren en arbeiders. Vertrouwen in de koning blijkt
beduidend lager te zijn bij vrijzinnigen en ongelovigen, terwijl de niet-christelijke gelovigen het
meeste vertrouwen in de koning laten opmeten. Enige voorzichtigheid is geboden bij de
interpretatie van dit laatste effect, aangezien het om een bijzonder kleine groep gaat (zie Tabel 5).
Weinig verrassend hangt vertrouwen in de kerk bijzonder sterk samen met kerkelijke
18

etrokkenheid. Ongelovigen en vrijzinnigen staan beduidend wantrouwiger tegenover de
kerkelijke autoriteiten, terwijl kerkelijke kiezers de hoogste vertrouwensscore hebben. Jongeren
en niet-actieven hebben relatief veel vertrouwen in de bankinstellingen, terwijl zowel
hoogopgeleiden als arbeiders meer vertrouwen hebben in de pers dan de referentiecategorie.
19

Tabel 6. Structurele determinanten van institutioneel vertrouwen, ISPO 2010 (N = 682)*
De politieke
partijen
Het parlement
De regering
20
Gerecht
Intercept 3,92 4,13 4,05 3,55 5,18 3,83 4,38 2,46 3,34 3,85
Geslacht
Man (referentie)
Vrouw -0,18 -0,18 -0,17 +0,31 +0,04 +0,08 -0,22 -0,01 +0,35 -0,09
Leeftijd
18-34 +0,22 +0,23 +0,21 +0,75 -0,00 +0,75 -0,38 +0,01 +0,90 +0,08
35-54 (referentie)
55+ -0,14 -0,30 -0,28 -0,01 -0,12 +0,04 -0,32 -0,45 +0,30 -0,27
Opleidingsniveau
Lager secundair of minder -0,28 -0,47 -0,13 -0,15 -0,01 -0,15 +0,42 +0,27 +0,05 -0,06
Hoger secundair (referentie)
Hoger onderwijs +0,59 +0,87 +0,71 +0,70 +0,66 +0,05 +0,15 +0,11 +0,43 +0,55
Beroepssituatie
hoger kader, professioneel (referentie)
bediende of ambtenaar -0,30 -0,24 -0,17 -0,05 -0,04 +0,27 +0,12 -0,46 +0,18 -0,16
zelfstandige -0,53 -0,40 -0,64 -0,21 -0,20 -0,46 -0,13 -0,23 -0,13 +0,26
arbeider -0,21 -0,14 -0,14 -0,03 +0,10 +0,86 +0,04 -0,13 +0,24 +0,57
niet actief +0,31 +0,20 +0,31 +0,38 -0,09 +0,34 +0,71 +0,26 +1,05 +0,50
Kerkelijke betrokkenheid
ongelovig/vrijzinnig -0,40 -0,09 -0,34 -0,05 -0,36 -0,29 -0,95 -1,21 -0,44 -0,08
andere religie +0,86 +0,21 +0,42 +0,35 +0,48 +0,40 +1,61 +1,05 +0,39 -0,26
randkerkelijk (referentie)
kerkelijk / kerks +0,11 +0,43 +0,23 +0,47 +0,55 +0,40 +0,18 +1,53 +0,29 +0,04
Verklaarde variantie (Adj. R²) 7,3% 10,2% 6,4% 5,9% 3,9% 5,3% 6,8% 22,3% 6,3% 2,3%
Significante effecten (p

6. De evolutie van institutioneel vertrouwen, 1995-2010
Is het lage peil van institutioneel vertrouwen, dat we in paragraaf 3 vaststelden, een recent
fenomeen? Voor welke instellingen is het vertrouwen afgenomen, en waar is er sprake van een
toename? Vragen over de evolutie van vertrouwen in instellingen kunnen we beantwoorden aan
de hand van de bestaande tijdsreeks van ISPO-KU Leuven verkiezingsonderzoeken. Sinds 1995
werd bij elke verkiezingsonderzoek (1995, 1999, 2003, 2007 en 2010) een vaste module van items
m.b.t. institutioneel vertrouwen herhaald. In deze module wordt het vertrouwen in 6 instellingen
gepeild, namelijk de politieke partijen, de regering, het parlement, het gerecht, de politie, de
koning en de pers. De vraagstelling en antwoordcategorieën (zie paragraaf 2 voor meer details)
bleven gelijk over de surveys. Dit maakt vergelijking doorheen de tijd mogelijk. In elk van de
steekproeven werden de resultaten herwogen naar geslacht, leeftijd en opleidingsniveau, zodat de
resultaten representatief zijn m.b.t. deze kenmerken.
Om de evoluties te schetsen berekenen we voor de zeven instellingen en per verkiezingsjaar het
gemiddelde vertrouwen. Deze gemiddelden werden opnieuw herschaald tot een score tussen 0 en
10. Deze gemiddelden staan weergegeven in Tabel 7, terwijl Figuur 2 de evolutie in de
gemiddelden grafisch voorstelt. Gedetailleerde frequentieverdelingen kunnen teruggevonden
worden in Tabel 8.
De resultaten tonen aan dat de mate institutioneel vertrouwen sterk is geëvolueerd tussen 1995
en 2010. De dominante trend is er één van dalend institutioneel vertrouwen. Voor vijf
instellingen is het vertrouwen beduidend geslonken. De drie politieke instituties (partijen,
parlement en regering) worden met de sterkste afname in vertrouwen geconfronteerd. In 1995 lag
de vertrouwensscore voor de politieke instituties boven het middelpunt van de schaal (dit is:
hoger dan 5 op 10). Tussen 1995 en 2003 zien we vervolgens een lichte daling van het politiek
vertrouwen. In 2007, echter, neemt het vertrouwen in partijen, regering en parlement een diepe
duik: de vertrouwensscores dalen met respectievelijk 3.1, 2.3 en 2.0 punten. Deze afnames zijn
bijzonder omvangrijk op een schaal van 0 tot 10, en ook statistisch significant. Het wantrouwen
in politieke partijen is het meest toegenomen. Het is veelzeggend dat politieke partijen in 1995
het meeste vertrouwen genoten van alle bevraagde instellingen (6.8 op 10). In 2010 zijn de
politieke partijen teruggezakt naar de laatste plaats, met een score van 3.7 op 10. Dat het hier om
een indrukwekkende verandering gaat blijkt ook uit de frequentieverdelingen. In 1995 gaf bijna
20 procent van de respondenten aan zeer veel vertrouwen te hebben in de politieke partijen; in
2010 was er niet één respondent die voor deze antwoordcategorie opteerde. Voor het gerecht en
de pers stellen we een gelijkaardig patroon van dalend vertrouwen vast, al zijn de evoluties hier
iets minder uitgesproken.
21

Wat opvalt is dat de sterkste daling van het vertrouwen in politieke partijen, parlement, gerecht
en pers zich voordoet in 2007. De eerste regeringscrisis en het uitblijven van een nieuwe regering
in 2007 heeft Vlaanderen in een toestand van institutioneel wantrouwen gebracht. Reeds in de
nasleep van de federale verkiezingen wordt de weerslag van deze institutioneel-politieke crisis
duidelijk aan de hand van het stijgende wantrouwen in deze instellingen. Onze bevraging in 2010
toont aan dat het wantrouwen in deze instellingen weliswaar minder sterk dan de voorafgaande
bevragingsronde nog verder gestegen is. Het vertrouwen in deze instellingen bereikt in 2010 het
dieptepunt voor de periode 1995-2010. Interessant is evenwel dat het wantrouwen in de regering
zowel in de 2007 als 2010 met één punt (op een 10-puntenschaal) gedaald is, wat illustreert dat
het wantrouwen in de regering in dezelfde mate gedaald is in beide periodes. Dit is niet zo sterk
het geval bij de andere instellingen die vooral afgerekend werden in 2007. De moeilijke en
langdurige regeringsvorming in de nasleep van de verkiezingen van 2007 én 2010 is wellicht de
verklaring dat in 2010 nog een substantiële bijkomende groep van mensen hun ongeloof in de
competentie en de goede bedoelingen van de federale regering hebben laten varen.
Twee instituties roeien tegen de stroom van toenemend wantrouwen in. Het vertrouwen in de
koning is tussen 1995 en 2010 licht gegroeid. Wat de politie betreft zien we een meer
uitgesproken toename. Vooral tussen 2003 en 2007 is de Vlaamse burger sterker gaan vertrouwen
in de politie.
Figuur 2. Evolutie van institutioneel vertrouwen, 1995-2010 (gemiddelden)
8,0
7,5
7,0
6,5
6,0
5,5
5,0
4,5
4,0
3,5
3,0
1995 1999 2003 2007 2010
Tabel 7. Evolutie van institutioneel vertrouwen, 1995-2010 (gemiddelden)
22
Politiekepartijen
Deregering
Hetparlement
Gerecht
Depers
Dekoning
Politie

1995 1999 2003 2007 2010
evolutie
1995 - 2010
De politieke partijen 6.8 6.2 6.1 4.4 3.7 -3.1
De regering 6.2 5.5 5.9 5.0 4.0 -2.3
Het parlement 6.0 5.4 5.7 4.5 4.0 -2.0
Gerecht 5.9 6.2 6.0 4.9 4.2 -1.7
De pers: TV, radio, kranten 5.8 5.8 6.1 4.5 4.1 -1.6
De koning 3.9 4.2 4.5 4.7 4.3 0.4
Politie 4.5 4.7 4.8 5.8 5.4 0.9
Alle evoluties tussen 1995 en 2010 zijn statistisch significant.
Dat het vertrouwen niet in alle instellingen daalt, geeft aan dat de stelling van een algemene
vertrouwenscrisis in de instellingen genuanceerd dient te worden. Voor een ordehandhavende
instelling zoals de politie is er sprake van een relatief sterke stijging van vertrouwen. Daarnaast
blijkt uit andere studies dat het systeemvertrouwen in de kerninstellingen van de sociale
welvaartsstaat, namelijk gezondheidszorg, sociale zekerheid en onderwijs vrijwel unaniem is
(vgl. Abts, Swyngedouw & Jacobs, 2011). Dit neemt niet weg dat het wantrouwen in vele andere
instellingen toch zeer hoog is. Politieke partijen zijn sowieso kop van jut, maar ook de
geloofwaardigheid van de kerk staat serieus onder druk. Vooral de laatste positie van de kerk is
opvallend. Meer dan één op drie Vlamingen heeft zeer weinig vertrouwen in de Kerk, terwijl er
maar één op twaalf Vlamingen nog op enigerlei wijze vertrouwen in de kerk heeft. Het ongeloof
in de competentie en de goede bedoelingen in politiek en kerk betekent dat burgers vinden dat ze
hun maatschappelijke en ethische taak onvoldoende adequaat vervullen. Van de politie lijken
diezelfde burgers wel te vinden dat het er in slaagt om haar maatschappelijke functie tot een goed
einde te brengen.
23

Tabel 8. De evolutie van institutioneel vertrouwen, 1995-2010 (kolompercentages)
1995 1999 2003 2007 2010
Gerecht
Zeer weinig vertrouwen 1.1% 0.3% 0.5% 6.6% 10.9%
Weinig vertrouwen 18.2% 14.6% 17.7% 24.8% 35.3%
Noch veel, noch weinig vertrouwen 36.1% 32.3% 35.5% 36.7% 31.1%
Veel vertrouwen 33.7% 40.9% 35.5% 30.8% 21.1%
Zeer veel vertrouwen
Politie
10.9% 11.9% 10.9% 1.2% 1.5%
Zeer weinig vertrouwen 3.1% 2.4% 1.7% 3.5% 4.6%
Weinig vertrouwen 37.8% 36.6% 34.0% 13.6% 19.1%
Noch veel, noch weinig vertrouwen 39.8% 37.1% 41.0% 32.5% 33.7%
Veel vertrouwen 15.6% 19.9% 18.5% 47.2% 40.9%
Zeer veel vertrouwen
De pers: TV, radio, kranten
3.8% 4.0% 4.9% 3.2% 1.8%
Zeer weinig vertrouwen 0.7% 0.8% 0.8% 6.0% 10.2%
Weinig vertrouwen 16.1% 16.2% 13.5% 31.2% 33.4%
Noch veel, noch weinig vertrouwen 44.3% 41.6% 39.9% 39.8% 38.6%
Veel vertrouwen 30.1% 32.4% 34.5% 21.8% 17.1%
Zeer veel vertrouwen
De politieke partijen
8.8% 9.0% 11.4% 1.2% 0.6%
Zeer weinig vertrouwen 0.2% 0.1% 0.2% 5.2% 10.2%
Weinig vertrouwen 5.5% 8.6% 9.6% 29.1% 39.0%
Noch veel, noch weinig vertrouwen 36.2% 45.6% 46.0% 51.0% 42.1%
Veel vertrouwen 38.4% 34.9% 34.6% 14.5% 8.7%
Zeer veel vertrouwen
De regering
19.7% 10.8% 9.6% 0.1% 0.0%
Zeer weinig vertrouwen 0.4% 0.5% 0.6% 3.8% 8.9%
Weinig vertrouwen 10.6% 17.7% 14.9% 21.0% 36.5%
Noch veel, noch weinig vertrouwen 41.8% 49.4% 43.3% 48.4% 41.5%
Veel vertrouwen 33.0% 24.9% 31.7% 25.8% 12.8%
Zeer veel vertrouwen
Het parlement
14.2% 7.5% 9.6% 1.0% 0.3%
Zeer weinig vertrouwen 0.4% 0.6% 0.6% 6.7% 7.4%
Weinig vertrouwen 12.4% 19.6% 16.0% 27.8% 38.1%
Noch veel, noch weinig vertrouwen 44.3% 49.4% 45.7% 45.0% 40.9%
Veel vertrouwen 30.9% 23.8% 30.2% 20.1% 13.0%
Zeer veel vertrouwen
De koning
12.0% 6.7% 7.5% 0.4% 0.6%
Zeer weinig vertrouwen 10.8% 7.1% 7.0% 12.6% 16.1%
Weinig vertrouwen 39.6% 38.6% 35.1% 22.8% 24.8%
Noch veel, noch weinig vertrouwen 36.8% 38.1% 36.6% 34.3% 33.4%
Veel vertrouwen 8.1% 10.4% 13.9% 25.7% 22.9%
Zeer veel vertrouwen 4.8% 5.8% 7.3% 4.5% 2.7%
N 2099 2179 1213 1145 711
24

Bibliografie
Abts, K. (2005). De grammatica en dynamica van vertrouwen: een sociologische verkenning.
Ethiek en Maatschappij, 8(2), 3-27.
Abts, K. (2006). Politieke steun/ongenoegen gedeconstrueerd: politieke tevredenheid,
vertrouwen en verbondenheid. Tijdschrift voor Sociologie, 27(1), 54-83.
Abts, K. (2012). Maatschappelijk onbehagen en etnopopulisme: burgers, ressentiment, vreemdelingen, politiek en
extreemrechts. Doctoraatsproefschrift sociale wetenschappen. Leuven: K.U.Leuven.
Abts, K., Swyngedouw, M. & Jacobs, D. (2011). Politieke betrokkenheid en institutioneel
wantrouwen. De spiraal van het wantrouwen doorbroken? In: Abts, K., Dobbelaere, K.
& Voyé, L. (reds.) Nieuwe tijden, nieuwe mensen. Belgen over arbeid, gezin, ethiek,
religie en politiek. Leuven: LannooCampus.
Alford, J. (2001). We re in all this together: the decline of trust in government, 1958-1996. In
Hibbing, J. & Theiss-Morse, E. (reds.) What is it about government that Americans dislike? (pp.
28-46). Cambridge: Cambridge University Press.
Billiet, J., Swyngedouw, M., Frognier, A., Aish, A., ea (1998). 1995 General election study Belgium:
Codebook and questionnaire. Leuven/Louvain-la-Neuve: K.U.Leuven/UCL, ISPO/PIOP.
Billiet, J, Swyngedouw, M., Goeminne, B. et al., (2004), 2003 General Election Study Belgium
Codebook, K.U.Leuven/U.C.L, ISPO-PIOP, 91 p.
Brown, T. (2006). Confirmatory factor analysis for applied research. London: The Guilford Press.
Elchardus, M. & Smits, W. (2001). Een wantrouwig landje: maatschappelijk vertrouwen in
Vlaanderen. In: Vlaanderen gepeild! Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 43-
71.
Elchardus, M. & Smits, W. (2002). Anatomie en oorzaken van het wantrouwen. Brussel:
VUBPress.
Hardin, R. (2006). Trust. Cambridge: Polity Press.
Levi, M., & Stoker, L. (2000). Political Trust and Trustworthiness. Annual Review of Political Science
3: 475-507.
Meuleman B., & Billiet, J. (2005). Etnocentrisme in Vlaanderen: opmars of afname? De evolutie
van de perceptie van etnische dreiging tussen 1991 en 2004 en de relatie met institutioneel
25

vertrouwen. In: Vlaanderen gepeild (pp. 37-60). Brussel: Ministerie van de Vlaamse
Gemeenschap, Administratie Planning en Statistiek
Mishler, W. & Rose, R. (1997). Trust, Distrust and Skepticism: Popular Evaluations of Civil and
Political Institutions in Post-Communist Societies. Journal of Politics, 59(2), 418-451.
Meersseman, E., Billiet, J., Depickere, A., Swyngedouw, M. (2001). 1999 General election study
Flanders - Belgium. Codebook: questions and frequency tables: K.U.Leuven. ISPO, Leuven, 2001..
Misztal, B. (1996). Trust in modern societies. Cambridge: Polity Press.
Nye, J., Zelikow, P. & King, D. (red.) (1997). Why people don t trust government. Cambridge: Harvard
University Press.
Pharr, S. & Putnam, R. (red.) (2000). Disaffected democracies: What s troubling the trilateral countries?
New Jersey: Princeton University Press.
Swyngedouw, M. & Abts, K. (2008). Belgian Federal Elections 2007, Flemish codebook. Leuven:
ISPOKU Leuven.
Sztompka, P. (1999). Trust: A sociological theory. New York: Cambridge University Press.
Tirry, D., Van Nooten, L & Loosveldt, G. (2011), European Social Survey Round 5. Process evaluation
for the data collection. Onderzoeksverslag Centrum voor Sociologisch Onderzoek. (CeSO).
Survey Methodology CeSO/SM/2011-3
26

Appendix: Vergelijking met het Europees Sociaal Survey
Omdat de items m.b.t. institutioneel vertrouwen in 2010 enkel in het face-to-face deel van het
verkiezingsonderzoek werden opgenomen, beschikken we over een relatief kleine steekproef
(N=711). Dit heeft als gevolg dat een aantal vergelijking gebaseerd zijn op kleine aantallen, met
grote foutenmarges tot gevolg. Dis is met name het geval voor de vergelijking van de
partijelectoraten (zie paragraaf 4). Onze statistische testen houden rekening met deze
onbetrouwbaarheid, in de zin dat verschillen bijzonder groot moeten zijn alvorens ze als
significant beschouwd kunnen worden. Desalniettemin vergelijken we onze resultaten met die
van het European Social Survey om de robuustheid ervan te verzekeren.
De dataverzameling van het European Social Survey ronde 5 werd in het najaar van 2010 en
voorjaar 2011 uitgevoerd onder leiding van Geert Loosveldt (K.U.Leuven). Een
toevalssteekproef van personen (16 jaar en ouder) met officiële residentie in Vlaanderen werd
face-to-face bevraagd. Er werd een responsgraad van 58% behaald (Tirry, Van Nooten &
Loosveldt, 2011). In totaal werden 1079 inwoners uit Vlaanderen geïnterviewd, waardoor de
aantallen per electoraat gevoelig hoger liggen dan in het ISPO face-to-face onderzoek (zie Tabel
9).
Tabel 9. Stemgedrag bij federale verkiezingen 2010, ESS ronde 5
Frequentie Percent
Blanco - ongeldig - niet 172 18.2
CD&V 149 15.8
Groen! 62 6.6
N-VA 279 29.5
sp.a 128 13.5
Vlaams Belang 61 6.5
Open VLD 95 10.0
Totaal 946 100.0
Echter, het ESS-meetinstrument om institutioneel vertrouwen te peilen is minder uitgebreid. Vier
instituties worden zowel in het ISPO verkiezingsonderzoek als in het ESS bevraagd, en laten
vergelijking toe: gerecht, politie, politieke partijen en parlement. In het ESS worden bovendien
andere antwoordcategorieën gebruikt. Respondenten worden gevraagd per instelling een score
van 0 tot 10 toe te kennen, waarbij 0 staat voor helemaal geen vertrouwen en 10 voor volledig
vertrouwen . Omwille van de verschillen in antwoordcategorieën is directe vergelijking van scores
tussen ISPO en ESS onmogelijk. Het is echter wel mogelijk of de rangschikking van electoraten
naar vertrouwen in verschillende instellingen overeenkomen. Tabel 10 toont aan dat er inderdaad
27

ijzonder sterke overeenkomsten bestaan tussen de ISPO- en ESS-rangschikkingen. Dit
ondersteunt de validiteit van onze conclusies.
Tabel 10. Institutioneel vertrouwen per electoraat, ISPO 2010 en ESS ronde 5
ISPO verkiezingsonderzoek 2010 European Social Survey ronde 5, 2010
Gerecht Gerecht
Groen! 5,2 a Groen! 5,8 a
CD&V 4,8 a Open VLD 5,3 ab
Open VLD 4,8 a CD&V 5,1 ab
sp.a 4,3 ab sp.a 4,8 abcd
Blanco - ongeldig - niet 4,1 ab N-VA 4,8 bc
N-VA 3,7 b Blanco - ongeldig - niet 4,8 bcd
Vlaams Belang 2,3 c Vlaams Belang 3,9 cd
Politie Politie
CD&V 6,0 a CD&V 6,5 a
sp.a 5,8 ab Open VLD 6,4 ab
Open VLD 5,5 ab sp.a 6,1 ab
Groen! 5,5 ab Groen! 6,1 ab
N-VA 5,2 b N-VA 6,1 ab
Blanco - ongeldig - niet 5,1 ab Blanco - ongeldig - niet 5,9 ab
Vlaams Belang 4,8 ab Vlaams Belang 5,5 b
De politieke
De politieke
partijen
partijen
CD&V 4,2 a Groen! 4,7 a
sp.a 4,1 a CD&V 4,6 a
Groen! 4,1 a sp.a 4,2 ab
N-VA 3,8 a Open VLD 4,1 ab
Open VLD 3,8 ab N-VA 4,1 ab
Blanco - ongeldig - niet 2,8 bc Blanco - ongeldig - niet 3,6 bc
Vlaams Belang 2,3 c Vlaams Belang 3,1 c
Het parlement Het parlement
Groen! 5,1 a Groen! 5,1 a
CD&V 4,6 ab CD&V 5,0 a
sp.a 4,5 ab sp.a 4,6 ab
Open VLD 4,3 ab Open VLD 4,6 ab
N-VA 3,9 bc N-VA 4,3 ab
Blanco - ongeldig - niet 3,2 cd Blanco - ongeldig - niet 4,1 b
Vlaams Belang 2,5 d Vlaams Belang 3,0 c
28