Factsheet good-practices activiteiten waarden democratische ...

BOEKSAMENVATTING
Titel: Polarisatie. Bedreigend en verrijkend
Auteur: Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (red.)
Uitgave: Amsterdam 2009
Polarisatie is een uiterst actueel onderwerp. Het is zowel een landelijk als lokaal beleidsthema sinds
het kabinet in 2007 een Actieplan Polarisatie en Radicalisering heeft opgesteld. Aangezien polarisatie
vaak als bedreigend en schadelijk voor de sociale cohesie wordt gezien, is het onderwerp ook voor de
Raad van Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) van belang. De RMO adviseert immers over
maatschappelijke ontwikkelingen die gevolgen hebben voor de sociale stabiliteit van de samenleving.
In zijn advies over polarisatie wil de RMO niet uitgaan van de analyse die aan het Actieplan Polarisatie
en Radicalisering ten grondslag ligt. Deze is volgens de RMO ‘onvoldoende scherp en op sommige
punten zelfs ondeugdelijk’ (7). Men hekelt vooral de vanzelfsprekende verbinding tussen polarisatie en
radicalisering in het actieplan. De RMO wil polarisatie liever als zelfstandig fenomeen bestuderen.
Een zeventiental wetenschappers is door de RMO gevraagd een essay te schrijven over
polarisatie. Dit heeft geresulteerd in de bundel Polarisatie. Bedreigend en verrijkend. Het verschijnsel
polarisatie wordt in deze bundel breed belicht. Oorzaken, gevolgen, zin en omgang met polarisatie
worden vanuit politieke, rechtsfilosofische, sociologische en psychologische invalshoek benaderd. Dit
levert een kleurrijk beeld op. Positieve en negatieve berichten over polarisatie wisselen elkaar af en
zetten de lezer aan tot nadenken.
Het is lastig om een definitie van polarisatie te geven en dat blijkt ook uit de diverse bijdragen. Er
worden verschillende definities gehanteerd. In vrijwel alle definities gaat het om het uitvergroten van
tegenstellingen tussen groeperingen in een samenleving. Sommige auteurs verbinden aan polarisatie
negatieve doeleinden zoals het stimuleren van conflict, het verscherpen van tegenstellingen of zelfs
de wederzijdse verwerping door groeperingen die er verschillende culturele en/of politieke idealen op
nahouden. Anderen drukken zich gematigder uit en zeggen dat polarisatie slechts kan leiden tot
vertekening van wederzijdse standpunten.
Afhankelijk van welke definitie de auteur hanteert, komt deze ook tot een positief of negatief
oordeel over polarisatie. Hoogleraar crossculturele psychologie Fons van de Vijver wijst erop dat
vanuit psychologisch perspectief polarisatie positief kan zijn. Ze kan interne cohesie binnen een groep
teweegbrengen: gevoelens van superioriteit of inferioriteit ten opzichte van de andere groep.
Beleidsmakers zouden er daarom rekening mee moeten houden dat er in het geval van polarisatie
altijd een individu of institutie is die er beter van wordt, aldus Van de Vijver. Polarisatie is een middel

dat een doel dient en zodra dat erkend wordt kan er ook beter mee worden omgegaan. Rechtsfilosoof
Afshin Ellian oordeelt nog positiever over polarisatie. Hij beschouwt polarisatie als een wezenlijk
aspect van het maatschappelijke en politieke debat en in dat opzicht heeft ze ook een heilzame
werking. Polarisatie heeft bijgedragen aan de emancipatie en acceptatie van moslims. Door het
heftige islamdebat werden die processen juist versneld.
De meeste auteurs in deze bundel oordelen echter aanzienlijk minder positief over polarisatie
dan Van de Vijver en Ellian. De positieve effecten die Ellian noemt worden volgens sociaalpsycholoog
Carsten Dreu juist teniet gedaan door polarisatie. Conflicten kunnen positieve gevolgen
hebben, maar daarvoor moet aan een aantal voorwaarden worden voldaan. Zo moet het conflict strikt
taakinhoudelijk zijn, het conflict mag slechts matig intens zijn en het groepsklimaat moet door een
hoge mate van onderling vertrouwen, participatie en coöperatie gekenmerkt worden. Polarisatie
voldoet niet aan deze voorwaarden en zorgt er daarom voor dat conflicten escaleren.
Bestuurskundige Willem Trommel waarschuwt ervoor dat op dit moment de ogen worden
gesloten voor de schadelijke maatschappelijke effecten van polarisatie. Ze zorgt voor verstarring en
bevriezing van standpunten. Polarisatie is niet meer gericht op synthese, maar wil juist aantonen dat
de culturele kloof onoverbrugbaar is geworden. Deze houding wordt ook wel
verlichtingsfundamentalisme genoemd: pal staan voor de verworvenheden van de Westerse wereld.
De tolerantie voor andersdenkenden neemt daardoor af.
Een ander belangrijk onderwerp van deze bundel zijn de oorzaken van polarisatie. De sociologen Jan
Willem Duyvendak en Dick Houtman leggen de oorzaak bij een cultureel klimaat van onbehagen. Dit
is ontstaan door de erosie van traditionele waarden en identiteit, globalisering en immigratie. Dit heeft
een zoektocht naar een nieuwe collectieve identiteit tot gevolg. Daarin is minder of zelfs geen ruimte
voor een moslimidentiteit.
Evelien Tonkens en Tsjalling Swierstra gaan in hun bijdrage in op de specifieke
aantrekkingskracht van polarisatie voor laagopgeleide mannen. Zij hebben het meest te verliezen in
het huidige tijdsgewricht van een meritocratiserende, democratiserende en feminiserende
samenleving. De traditionele identiteit van mannelijkheid en spierkracht is verdwenen. Dit bedreigt het
zelfrespect van laagopgeleide mannen en zij zoeken hun toevlucht in het polariseren. De huidige
samenleving is ook in toenemende mate onoverzichtelijk voor hen. Polarisatie schept daarin orde: wij
Nederlanders tegenover de andere groep.
Tot slot is een belangrijke vraag in deze bundel: hoe om te gaan met polarisatie? Tonkens en
Swierstra willen een samenleving waarin iedereen gelijke toegang heeft tot bronnen van zelfrespect.
Mogelijke bronnen zijn sport, kunst en cultuur. Dit kan laagopgeleide mannen een nieuwe identiteit
geven, zodat ze hun heil niet meer in polarisatie zoeken. Net als rechtsfilosoof Andreas Kinneging
wijzen ze er ook op dat we zullen moeten leren leven met nog grotere verschillen in onze
samenleving. Kinneging benadrukt daarnaast dat het zoeken naar evenwicht belangrijk is. Er zullen
compromissen gesloten moeten worden, maar daarvoor is ideologische eensgezindheid op een aantal
wezenlijke punten onontbeerlijk. Aangezien dit niet op het religieuze en culturele vlak teweeg kan
worden gebracht – daarvoor zijn de verschillen te groot – is volgens Kinneging een constitutioneel
patriottisme noodzakelijk: op basis van gemeenschappelijk erkende constitutionele normen een
samenleving bouwen.
2

Er is ook discussie over de rol van de overheid in dit debat. Ellian is van mening dat de
overheid zich neutraal moet opstellen in het gepolariseerde debat. Hoogleraar informatierecht Egbert
Dommering pleit daarentegen voor een actieve rol van de overheid in het voorkomen van al te
extreme uitingen in het publieke debat. Haat zaaien en discriminatie moet de overheid bestrijden.
Psycholoog Jan Pieter van Oudenhoven voegt hier nog een hoopgevende constatering aan toe. Uit
onderzoek blijkt dat in een publiek debat vaak groepspolarisatie optreedt. De standpunten kunnen
hard zijn en de deelnemende partijen wijken vaak nauwelijks van hun standpunt af. In de praktijk
treedt er echter convergentie op, omdat individuen van verschillende groepen wel degelijk contact met
elkaar hebben. Misschien moeten we polarisatie dan ook vooral als een publieke zaak beschouwen,
maar kunnen we hoop putten uit deze individuele contacten.
Colofon:
Deze recensie is geschreven door het Centrum voor Terrorisme en Contraterrorisme te Den Haag (CTC) in opdracht
van het Ministerie van Binnenlandse zaken en Koninkrijksrelaties.
Disclaimer:
Deze recensie is met de grootste zorg samengesteld, doch, BZK aanvaardt geen enkele aansprakelijkheid ten aanzien
van mogelijke onjuistheden in deze recensie, noch vertegenwoordigt deze de mening van BZK.
3