download pdf

Aquarellen van
de Haagse School

Aquarellen van
Rijksmuseum, Amsterdam
Waanders Uitgevers, Zwolle

de Haagse School
Wiepke Loos
De collectie Drucker-Fraser

32
9 ‘Een zonnig plekje’: een jonge vrouw in een Hindelooper interieur, ca. 1882-1883
In een Oudfries interieur staat een jonge vrouw in
klederdracht met een handwerkje naast het raam,
profiterend van het zonlicht dat door de gedeeltelijk
geopende luiken binnenstroomt. Deze in warme
kleuren uitgevoerde aquarel is exemplarisch voor
het soort genrestukken waarmee Christoffel Bisschop
vanaf 1860 in binnen- en buitenland furore
maakte. Het echtpaar Drucker-Fraser legateerde
drie werken van zijn hand aan het Rijksmuseum:
de onderhavige aquarel, een schilderij met dezelfde
voorstelling uit 1882 en het figuurstuk Het verstoorde
gebed. 1
De meeste nadruk bij deze aquarel ligt op de
lichtwerking. Het binnenvallend daglicht wordt
weerkaatst in de spiegel, het valt op het warm
oplichtende kleed op tafel en komt terug in het
wit van het kapje en het naaiwerkje van de vrouw.
De opvallend geacheveerde aquareltechniek van
Bisschop werd door Vosmaer in 1885, wanneer
Bisschops ‘kolossale’ herhalingen in waterverf van
zijn olieverfschilderijen aan de orde komen, als
volgt gekenschetst: Reeds meermalen wezen wij op
zijne aquarellen. Bisschop heeft daarin al zeer spoedig
na zijn eerste optreden een anderen dan vroeger
gevolgden weg betreden. Hij gebruikte het middel
der waterverf op geheel andere wijze en tot andere
Johannes Bosboom
Den Haag 1817 - 1891 Den Haag
doeleinden. Hij wilde haar doen wedijveren met de
olieverf in diepte en kracht en heeft het daarin
gebracht tot eene nauw te overtreffen hoogte.
Voortdurend kan men ze zien op de tentoonstellingen
der portefeuilles van Pulchri Studio en laatstelijk
op die der Hollandsche Teekenmaatschappij. 2
Uit Vosmaers tekst blijkt dat bepaalde aquarellen
herhalingen van succesvolle schilderijen waren,
en niet andersom, zoals te verwachten was. De
aquarel ‘Een zonnig plekje’ kan zodoende als een
tweede versie van het schilderij worden beschouwd,
waarbij het de vraag blijft waarom de
Druckers van één en dezelfde voorstelling twee
uitvoeringen bezaten. Overigens bestond van hun
schilderij Het verstoorde gebed ook een kapitale
versie in aquarel, niet uit hun bezit. 3
Het bedrag van 124 Engelse ponden dat door het
echtpaar Drucker-Fraser voor het blad is neergeteld,
was in die tijd niet exorbitant hoog voor een
dergelijke schilderij-achtige aquarel van Bisschop.
De kunstenaar was een man van naam en faam –
onder meer bewonderd in de kringen van het
Koninklijk Huis – die in Den Haag behoorde tot de
groep kunstenaars met een inkomen dat boven het
gemiddelde lag. 4
Mijn tweelingbroer en ik werden 18 Februari 1817 in Den Haag geboren. Als schoolknaap
was de teekenles mij de liefste geworden en die lust werd niet weinig aangewakkerd,
toen, omstreeks mijn twaalfde jaar, de stadsgezichtenschilder B.J. van
Hove onze buurman werd. Sinds dien tijd begon ik sterk te verlangen naar het
oogenblik, waarop ik de schoolbank tegen een plaatsje in zijn atelier zou mogen
verwisselen. Dat verlangen werd reeds bevredigd in het najaar van 31. Aldus de
beroemde schilder van kerkinterieurs Johannes Bosboom in de eerste alinea
van zijn autobiografische schets Een en ander betrekkelijk mijne loopbaan als
schilder. 1

102
Zwart en wit krijt;
530 x 785 mm
Rechtsonder Jozef Israels.
inv.nr. sk-a-3729
herkomst
Bruikleen van de heer en
mevrouw J.C.J. Drucker-
Fraser in 1919, waarna
gelegateerd in 1944.
literatuur
Van Thiel e.a. 1976, p. 811.
Overigens ontstonden de beide versies van Zelfportret
voor David en Saul een jaar na het zionistencongres
in Den Haag, waaraan Israëls als lid
van het erecomité had deelgenomen. Naast zijn
vermoedelijke wens om met het grote historiestuk
54 Zelfportret met verbonden voet, 1898
Zoals Israëls de melancholische koning Saul afbeeldde
op zijn monumentale David en Saul (zie
cat.nr. 53), zo portretteerde hij zichzelf op deze in
warme kleuren uitgevoerde aquarel: liggend en
uitermate somber. In zijn eigen geval was een geblesseerde
voet hier de oorzaak van; dat hij tijdelijk
niet kon werken frustreerde hem zo te zien nogal.
Hij gaf het blad eind 1898 – het jaar waarin hij David
en Saul voltooide – cadeau aan mevrouw Drucker-
Fraser in Londen, als herinnering aan deze vervelende,
maar gelukkig gepasseerde toestand, lezen
we in zijn mededeling op de achterkant. Dat hij juist
mevrouw Drucker met deze tekening bedacht, is
niet verwonderlijk. De Druckers behoorden immers
tot de belangrijkste verzamelaars van Israëls’ werk
en waren met hem bevriend. Vanuit Londen volgden
zij in de jaren 1895-1898 nauwgezet de totstandko-
een vergelijking met Rembrandt te kunnen doorstaan
(in 1898 werd diens David en Saul voor het
Mauritshuis aangekocht), kan Israëls’ fascinatie
met het thema derhalve ook in verband worden gebracht
met zijn joodse identiteit.
ming van David en Saul en mede dankzij hun financiële
bijdrage kwam het grote bijbelse tafereel uiteindelijk
in een openbare collectie terecht. De
Druckers zullen ongetwijfeld vereerd zijn geweest
met de door Israëls geschonken tekening, en ook
zullen zij zeker diens knipoog naar het schilderij
met de zieke koning hebben gewaardeerd.
Net als Rembrandt, met wie Israëls zich graag
identificeerde, heeft de beroemde 19de-eeuwse kunstenaar
– naast het hier besproken gelegenheidswerkje
– een niet gering aantal zelfportretten gemaakt.
Dit deed hij vooral op latere leeftijd, toen zijn
reputatie lang en breed gevestigd was. Zijn vroegst
bekende zelfportret dateert uit 1888, zijn laatste
maakte hij in 1909, twee jaar voor zijn dood. 1 Op de
meeste zelfportretten toont hij zich aan het publiek
zoals hij gezien wilde worden: als een voorname,

serieuze kunstenaar. Het portret dat hij in 1908 van
zichzelf schilderde, staand voor zijn meesterwerk
David en Saul, kwam hiervoor reeds ter sprake, en is
een goede illustratie van zijn ambities. Overigens laten
de zelfportretten niet altijd de man zien die hij in
het dagelijks leven was; zijn tijdgenoten kenden het
‘kleine mannetje’ als een levendige, beweeglijke en
een tikkeltje nerveuze schilder. 2 Opmerkelijk is dat
hij op een van zijn laatste zelfportretten heel informeel
en ontspannen overkomt (afb. 55a).
Aquarel; 240 x 340 mm
Linksonder Jozef Israels.
Op de achterkant de notitie
van de kunstenaar: Dear
Mrs Drucker, my sick foot is
not quiet, till he is in your
possession, therefore you will
accept this souvenir of ill days
with the pleasure of your
recovered servant Jozef Israels
en SGravenhage 19 Oct 1898
inv.nr. sk-a-3733
herkomst
Geschenk van de kunstenaar
aan mevrouw M.L. Drucker-
Fraser, 19 oktober 1898;
bruikleen van de heer en
mevrouw J.C.J. Drucker-
Fraser in 1919, waarna
gelegateerd in 1944; in
bruikleen aan het Groninger
Museum, Groningen, sinds
1924.
literatuur
Groningen 1924, cat.nr. 36;
Groningen/Arnhem 1961-1962,
cat.nr. 64; Van Thiel e.a. 1976,
p. 811; Bunnig 1993, p. 126;
Weiss-Blok 1993, p. 255;
Dekkers e.a. 1999, pp. 113 en
332, cat.nr. 97.
103

130
69 Een landschap met een molen in de sneeuw, ca. 1879-1880
Aquarel; 170 x 325 mm
Rechtsonder J Maris
inv.nr. sk-a-2480
herkomst
Aankoop van de kunstenaar
door kunsthandel Goupil &
Cie, Den Haag, 30 november
1880 (ƒ 200,-) (nr. 9919);
aankoop van voornoemde
kunsthandel door J. Staats
Forbes, Londen, 20 december
1880 (ƒ 450,-); aankoop
(waarsch. uit diens nalaten-
schap) door de heer en
mevrouw J.C.J. Drucker-
Fraser; bruikleen van
voornoemden in 1904,
waarna geschonken in 1909.
literatuur
Eisler 1913, p. 334; Holmes 1930,
p. 167, cat.nr. 475; Van Thiel e.a.
1976, p. 813.
70 Een molen in de winter
‘De Molen in de Sneeuw’ behoort, met zijn prachtig
effect van blauwbetoond sneeuwwit tegen den nachtgloed
van zonsondergang, tot de koloristische
krachtproeven van het genie, waren de woorden
waarmee Max Eisler, de chroniqueur van de
Drucker-collectie in het Rijksmuseum, in 1913 deze
virtuoze aquarel typeerde. 1
Anders van opvatting dan de aquarellen met
een staand formaat die het portret van een enkele
molen tonen (cat.nrs. 61, 70 en 71), is dit sneeuwlandschap
waarin drie molens, wat kale knotwilgen
en een voor Maris’ doen vrij groot aantal in de
lucht vliegende vogels figureren. Het is een weids
Het portret van een molen, een van de motieven
waarmee Maris het koperspubliek aan zich heeft
gebonden, heeft hij eindeloos herhaald in verschillende
hoedanigheden: bij grijs weer (cat.nr. 61), bij
maanlicht (cat.nr. 71) en zoals op deze en de hiervoor
besproken aquarel (cat.nr. 69) in de sneeuw.
Gezien het feit dat Maris het niet nauw nam met
een waarheidsgetrouwe weergave van de topografie
en veelal op bestelling weer eens de zoveelste
molen moest schilderen, is het van weinig nut om
te trachten de hier afgebeelde molen te lokaliseren.
sneeuwlandschap, dat een enigszins desolate sfeer
ademt, bij een avondlucht waartegen het landschap
paarsig-blauw afsteekt.
Een landschap met een molen in de sneeuw zal in
1880 of in het voorafgaande jaar zijn ontstaan, aangezien
het blad in november 1880 door Goupil & Cie
van de kunstenaar werd gekocht. Vervolgens kwam
de aquarel in de collectie van de Londense verzamelaar
James Staats Forbes terecht. Na het overlijden
van hun vriend, in 1904, verkregen de Druckers
onderhands een aantal werken uit diens nalatenschap.
2 De hier besproken aquarel behoorde waarschijnlijk
tot deze groep.
Doorgaans, in de contemporaine beschrijvingen,
situeerde men dit soort voorstellingen aan de vaart
bij Rijswijk.
Een verwante aquarel met een soortgelijke
molen in de sneeuw bevindt zich in het Gemeentemuseum
Den Haag. 1 Ook op die tekening is een
figuurtje weergegeven, in de weer met het ruimen
van sneeuw.

Aquarel; 760 x 507 mm
Linksonder C. BISSCHOP
inv.nr. sk-a-3632
herkomst
Aankoop door de heer en
mevrouw J.C.J. Drucker-
Fraser in 1888 (£ 124);
bruikleen van voornoemden
in 1919, waarna gelegateerd
in 1944.
literatuur
Van Westrheene 1892, p. 539;
Temple 1903, p. 85, cat.nr. 118;
Van Thiel e.a. 1976, p. 806;
Schapelhouman 1983, z.p.,
cat.nr. 11.
31

Aquarel; 535 x 409 mm
Linksonder J Maris
inv.nr. sk-a-3684
herkomst
Aankoop van kunsthandel
Boussod, Valadon & Cie,
Den Haag, door de heer en
mevrouw J.C.J. Drucker-
Fraser, 11 juni 1911 (£ 225);
bruikleen van voornoemden
in 1919, waarna gelegateerd
in 1944.
literatuur
Holmes 1930, p. 168,
cat.nr. 481; Van Thiel e.a. 1976,
p. 813.
131

136
74 Een meisje, een dochter van de kunstenaar, met bloemen in het gras, 1878
Een bevallig jong meisje in het wit, half van achteren
gezien, zit in het gras met een boeketje veldbloemen,
die zij kennelijk net heeft geplukt. Het
blauw van de bloempjes is herhaald in de haarstrik
en nog enige andere kleuraccenten. Het idyllische
tafereeltje doet wat sfeer en schildertrant betreft
denken aan het werk van 19de-eeuwse Franse impressionisten
als Claude Monet (1840-1926) en wijkt
75 Twee meisjes, dochters van de kunstenaar, bij de piano, ca. 1880
In de jaren ’70 en ’80 schilderde en aquarelleerde
Jacob Maris talrijke charmante tafereeltjes met zijn
kinderen tijdens hun spel, of aan het musiceren
(zie ook cat.nrs. 74, 76 en 77). De twee meisjes bij de
piano stellen waarschijnlijk Jacobs oudste dochter
Henriëtte, geboren in 1869, en zijn jongste dochter
Anne voor. Het is een tedere voorstelling, die gezien
de leeftijd van het oudste meisje omstreeks 1880
moet worden gedateerd. Théophile de Bock* vermeldde
hoe de palissanderhouten piano met het studeerende
dochtertje een telkens terugkerend motief
vormde. 1 Het voert te ver, in dit bestek, om alle werken
met dit onderwerp op te sommen. Maar in ieder
geval moeten worden genoemd het schilderijtje
Meisje aan de piano in het Rijksmuseum, een geschenk
van het echtpaar Drucker-Fraser, en de
Op deze aandoenlijke aquarel zien we twee dochtertjes
van Jacob Maris, waarschijnlijk Henriëtte,
de oudste, en Tine, de tweede, aan het bellenblazen
– beiden in zondagse jurkjes gestoken. Ze hebben
zich geposteerd bij een blauwe kom met zeepsop,
die op een pianokruk staat. Die pianokruk verwijst
weer naar een andere liefhebberij binnen het gezin
Maris, het musiceren: Henriëtte speelde piano,
Tine en Willem Matthijs viool.
De aquarel werd door Goupil & Cie op de markt
gebracht als ‘Les bulles de savon’, een titel die meer
naar een genretafereel dan naar een portret van de
geheel af van Maris’ doorgaans grijze palet.
Waarschijnlijk heeft voor dit tafereel Maris’ tweede
dochtertje Tine model gestaan. We zien haar ook op
voorstellingen met muzieksessies of tijdens het bellenblazen
met een zusje (cat.nr. 76). Bij deze voorstellingen
gaat het meer om voor de markt bestemde
sfeertekeningen dan om portretten van de kinderen
in letterlijke zin.
aquarel Het duet (Gemeentemuseum Den Haag). 2
Op het laatstgenoemde werk ziet men Henriëtte aan
de piano, die een vioolspelend zusje (Tine?) begeleidt.
Een qua compositie aan het Rijksmuseumexemplaar
bijna identieke aquarel is afgebeeld bij
het artikel over Jacob Maris van mejuffrouw
Marius uit 1891. De schrijfster meldde in het bijschrift
dat de afgebeelde aquarel, Aan de piano, in
het bezit was van mevrouw H.G. Tersteeg, de echtgenote
van de firmant van kunsthandel Goupil &
Cie, die doorgaans Maris’ belangen behartigde. 3 Het
zal dan ook ongetwijfeld via Tersteeg zijn geweest,
dat de Druckers in 1905 voor het hoge bedrag van
driehonderd Engelse ponden deze fraaie aquarel
verwierven.
76 Twee meisjes, dochters van de kunstenaar, aan het bellenblazen, ca. 1880-1881
dochtertjes verwijst. Bij Maris’ voorstellingen van
spelende of musicerende kinderen hebben zijn eigen
kinderen weliswaar model gestaan, maar de
uiteindelijke resultaten waren overduidelijk voor
de verkoop bedoelde, anonieme portretten (zie ook
cat.nrs. 74, 75 en 77). Dit fenomeen zien we ook bij
een vergelijkbare aquarel met een bloemenplukkend
meisje van Maris’ vakbroeder Anton Mauve*
(cat.nr. 96).

Aquarel; 391 x 261 mm
Linksonder J Maris
inv.nr. sk-a-3680
herkomst
Aankoop van de kunstenaar
door kunsthandel Goupil &
Cie, Den Haag, waarna
doorverkocht aan de
vestiging van voornoemde
kunsthandel te Londen,
november 1878 (£ 23)
(nr. 8028); waarsch. collectie
J. Staats Forbes, Londen;
aankoop (waarsch. uit diens
nalatenschap) door de heer
en mevrouw J.C.J. Drucker-
Fraser in 1905 (£ 200);
bruikleen van voornoemden
in 1919, waarna gelegateerd
in 1944.
literatuur
Holmes 1930, p. 168, cat.nr.
480; Den Haag 1935-1936,
cat.nr. 145; Bol 1955, p. 32,
cat.nr. 205; De Gruyter 1965,
p. 56, cat.nr. 54; De Gruyter
1968-1969, dl. 2, p. 20 en
afb. 26; Hefting 1970, p. 46;
Van Thiel e.a. 1976, p. 814;
Schapelhouman 1983, z.p.,
cat.nr. 67.
137

www.waanders.nl
www.rijksmuseum.nl
De verzameling 19de-eeuwse schilderijen en aquarellen die
het echtpaar Drucker-Fraser schonk aan het Rijksmuseum,
kent in Nederland geen weerga. Ze bestaat voor het grootste
deel uit werken van meesters uit de Haagse School, met
schitterende aquarellen van onder anderen Jozef Israëls,
Johannes Bosboom, Jacob en Willem Maris, Anton Mauve en
J.H. Weissenbruch. Maar ook is in de collectie ‘moderner’
werk van Jongkind, Breitner, Isaac Israels en Vincent van
Gogh vertegenwoordigd. Al zo’n 25 jaar worden de kwetsbare
aquarellen niet meer permanent tentoongesteld.
In dit boek worden voor het eerst alle Nederlandse werken op
papier uit de verzameling Drucker-Fraser integraal getoond.
De 125 belangrijkste aquarellen zijn in kleur afgebeeld en
voorzien van uitgebreid commentaar; de overige werken
worden achter in het boek beknopt beschreven.
Aquarellen van de Haagse School biedt een prachtig overzicht
van de kunstenaars die in het fin de siècle van de 19de eeuw
de moderne kunst in Nederland vertegenwoordigden.