Tiecelijn - Reynaertgenootschap

voor de opvatting van Van Daele, voor wie de luipaard een fel en onhoofs dier is dat
de macht van de koning overneemt. 25 Ik vind overigens de vergelijking tussen Firapeel
en loodgieter Jean-Luc Dehaene schitterend gevonden. 26 Voor het overige heb
ik ook bij de bijdrage van De Putter vele vragen. Op sommige kan ik niet antwoorden:
is het inderdaad zoals de Putter het stelt, dat ‘pays’ en ‘vrede’ een totaal andere
realiteit betreffen? De betekenissen in het Middelnederlandsch Woordenboek lijken
me – ook in dertiende-eeuwse teksten – eerder tautologisch te zijn, wat ook door de
uitdrukking ‘peis en vree’ wordt bevestigd. Ik ben evenwel geen rechtshistoricus en
speel de discussie graag door aan specialisten ter zake.
Ik kan me wel voorstellen dat binnen het verhaalsverloop (op het niveau van de
personages) de zaken zich in grote lijnen hebben afgespeeld zoals De Putter het
voorstelt. Voor de dieren aan het hof is de zaak tot een delicate oplossing, een ‘pays’,
gekomen. Maar is het dat ook voor het geïntendeerde publiek (of voor dat deel ervan
dat men in het huidige onderzoek ook wel eens ‘de fijnproevers’ noemt), m.a.w. voor
die luisteraars/lezers die Willem bij het schrijven van zijn werk op het oog had? Die
moeten toch beseft hebben dat het einde van de Reynaert (anders dan in Reynaert
II) wezenlijk verschillend is van de afsluitende hofdag in de populaire ridderromans
van die dagen. In die romans worden de onvolkomenheden van de gemeenschap,
verzameld in een initiële hofdag, uiteindelijk in een grootse ‘ joie de la cour’ op het
einde opgeheven, waardoor het finale hof een betere gemeenschap is geworden dan
het aanvankelijke. In de Reynaert gebeurt het omgekeerde. Het verhaal eindigt niet
zoals het begon: waar in het begin alle dieren, behalve de vos, aanwezig zijn (vanwege
het gekrakeel overigens niet bepaald in hoofse harmonie), worden op het einde,
behalve de vos, nogal wat andere dieren uitgesloten: Grimbeert en zijn verwanten
(gevlucht voor de schande), Belijn en de zijnen (slachtoffers van de ‘zoen’), Cuwaert
(enkel zijn kop is aanwezig). En de edelen aan het hof zijn voor het geïntendeerde
publiek niet meer dezelfden als in het begin: Bruun heeft zich laten kennen als een
vraatzuchtig beest, enkel hoofs in woorden, Isegrim is een aartsleugenaar, maar hij
is daarin niet alleen, Nobel raakt verblind door hebzucht, enzovoort. Ik geloof met
andere woorden dat Willem naar zijn publiek ‘knipoogt’ (als je dit werkwoord in
deze ontnuchterende context kunt gebruiken): de ‘pays’ is enkel op het eerste gezicht
geruststellend. Willem geeft dus (achter, tussen de woorden, maar dat is nu eenmaal
de essentie van literatuur) een andere boodschap binnen de relatie verteller – publiek
dan op het niveau van de personages. Dat is ironie (in dit geval zowel verbale, dramatische
als intertekstuele). 27 Dat is uiteindelijk ook de mening van Van Daele, die door
Van Oostrom terzijde wordt geschoven: ‘Toch lijkt deze visie wat te veel uit nood
geboren, en ook al te modern: bedrieglijk neutrale regels die in feite zwanger zouden
zijn van onheil’ (p. 478). Dat deze interpretatie te modern zou zijn, geloof ik niet: er
zijn in Willems werk zo vele voorbeelden van ironie te vinden, in de meest denkbare
vormen, dat het eigenlijk voor de hand ligt dat dit evenzeer in zijn conclusie het geval
~ 85 ~
Tiecelijn 21