Tiecelijn - Reynaertgenootschap

Tiecelijn 21
Bedoeling en functioneren
Welke richtingen kan het onderzoek nu op? Voornamelijk vanuit mijn eigen belangstelling
zal ik een aantal mogelijkheden aangeven. Het staat wel vast dat zowel
de dichter als zijn publiek gezocht moet worden in kringen van geestelijken, meer in
het bijzonder benedictijnse monniken. Tegelijk staat de Ysengrimus bol van schimpscheuten
tegen monniken en andere geestelijken. De hamvraag is dan: hoe valt dat
met elkaar te rijmen? Was de dichter een zwartgallige dweper die de vorm van het
dierenepos gebruikte om zijn klachten over alles wat hij om zich heen zag te verwoorden?
Ging het hem om delectatio (vermaak) of utilitas (nut), conform Horatius’
aanbeveling in de Ars poetica om het nuttige met het aangename te verenigen?
Vermakelijk is de tekst beslist, maar nuttig? De grootste stomkop, de wolfsmonnik
Isegrim, legt het loodje aan het eind van het verhaal. Boontje komt om zijn loontje,
goed, maar Reynaert, de grootste leugenaar, de gladste glipper, heeft uiteindelijk het
laatste woord. Wat zou daar de stichtelijke boodschap van zijn? Of is er geen ‘wijze’
boodschap en is de Ysengrimus enkel en alleen een uitzinnige en vooral dolkomische
parodie op zo ongeveer alles en iedereen?
Nauw samenhangend met de vraag naar de bedoelingen van de dichter is de vraag
bij welke gelegenheden de Ysengrimus werd gelezen, voorgelezen, dan wel opgevoerd.
Moeten we denken aan een monnik met een boekje in een hoekje, zuchtend om alle
ellende in kerk en wereld, of broedend op de diepere betekenis van alle kloppartijen
en uit hun verband gerukte Bijbelcitaten, glimlachend om een grap waarin de kloosterregel
wordt verdraaid? Of keek en luisterde de hele gemeenschap, verzameld in de
refter, onder het genot van een goed glas wijn naar de novicen en leerlingen van de
kloosterschool die met dierenmaskers op Isegrims zoveelste pak slaag uitbeeldden?
Ik denk dat hier de grootste uitdaging ligt voor toekomstig onderzoek, en dat de
komische kanten van de tekst meer aandacht verdienen.
Vergilius en Ovidius
De dichter gebruikt te pas en te onpas uit hun verband gerukte citaten uit de Bijbel
en de Regel van Benedictus om de sofistische redeneringen van met name Reynaert
en Isegrim van argumenten te voorzien, vaak met een komisch effect. 26 Daarnaast
verwijst hij ook meer of minder nadrukkelijk naar klassieke teksten, zoals Vergilius’
Aeneis en de Metamorphosen van Ovidius. 27 Hoe deze verwijzingen in de tekst functioneren
kan ons wellicht nog iets leren over het gevoel voor humor en (zelf)spot van
twaalfde-eeuwse Gentse monniken, en daarmee over de intentie van de dichter. 28
In De geschiedenis met de ham leidt Reynaert met allerlei schijnbewegingen een boer
af, zodat Isegrim ongemerkt met de ham van de man in het bos kan verdwijnen.
Vlak voor de neus van de dorper loopt de vos heen en weer om hem in de waan te
~ 40 ~