download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

140 Boekbesprekingen
J.J. Voskuil, die als achttienjarige thuis moest
onderduiken terwijl Duitse militairen het huis
doorzochten. Zijn getuigenis, maar ook die van anderen,
verhaalt van de angst, de onzekerheid, de afvoer
naar het oosten en het werken in de kampen.
In het eerste hoofdstuk wordt een kort beeld geschetst
van Den Haag in oorlogstijd. De ligging
vlak aan de kust werd al snel gevoeld door de bouw
van de Atlantikwall. De wijken die het dichtst aan
de zeekant waren gelegen, werden door de Duitsers
geëvacueerd en gesloopt om één aangesloten
tankversperring te realiseren. Vugs noemt het een
‘groot litteken dwars door de stad.’ Veel bewoners
werden gedwongen hun huizen te verlaten en elders
onderdak te zoeken. Verder is daar natuurlijk
het tragische bombardement op het Bezuidenhout
in maart van het bevrijdingsjaar en de vele lanceringen
van de Duitse V2-raketten. Deze zogenaamde
vliegende bommen richting Engeland
dreigden nog wel eens vroegtijdig neer te storten
met vele doden en gewonden tot gevolg. De bevrijding
liet lang op zich wachten in de residentiestad.
In het tweede hoofdstuk wordt de aanloop van
de eerste razzia’s in het oorlogsjaar 1940 beschreven.
In juni 1940 worden alle Nederlandse werklozen
opgeroepen zich te melden voor arbeid in
Duitsland. In 1941 volgde deze oproep voor alle
Nederlandse arbeiders en wordt ook de juridische
basis gelegd voor de verplichte tewerkstelling.
Deze dwang werd, naarmate de oorlog vorderde,
ook steeds sterker uitgeoefend door het Duitse gezag.
Vooral de moeizame strijd in Rusland, in
1943, deden de Duitse autoriteiten besluiten om de
buitenlandse arbeidsinzet te verhogen en in dat
jaar vonden er in Den Haag ook razzia’s op kleine
schaal plaats. Hoe slechter de strijd zich voor de
Duitsers ontwikkelde, des harder werd de greep op
de samenleving in de bezette gebieden. In 1944, na
de landing van de geallieerden, werd alles op alles
gezet: totale ‘Kriegseinsatz’ ten behoeve van een
Duitse overwinning. Desnoods met geweld. Het
oppakken van mannen in deze periode was ook ingegeven
door de Duitse angst dat groepen mannen
zich konden mobiliseren en samenwerken met de
geallieerden.
Na ‘dolle dinsdag’ werden er plannen gemaakt
om op grote schaal razzia’s in Nederland te houden.
Als eerste was op 10 en 11 november 1944 Rotterdam
aan de beurt. Deze razzia leverde zo’n 50.000
mannen op, een groot succes voor de Duitse autoriteiten.
De razzia in Den Haag kwam daarmee
eigenlijk als een verrassing. Onder de naam opera-
tie ‘Schneeflocke’ werd, als een voorbode van een
lange koude winter, op 21 november 1944 Den Haag
hermetisch afgesloten en ontdaan van een groot
deel van haar mannelijke bevolking. De beschrijving
van deze razzia komt, dankzij de dagboekfragmenten,
huiveringwekkend tot leven. Vooral de
wanhopige zoektocht door het huis om zich te verstoppen
is tekenend: de kelder, misschien in de
kasten of de vliering? Nee, toch onder de grond.
Even zo talrijk zijn de voorbeelden van, al dan niet
succesvolle, verstopplaatsen. Keukenkastjes, ruimtes
boven schuifdeuren, niets werd onbenut gelaten.
Over het optreden van de militairen verschillen
de getuigenissen. De één verhaalt van stampende
laarzen en veel geschreeuw, terwijl de ander getuigt
van onwillige militairen die zich verontschuldigen
voor deze ‘blotsin’ en het huis vluchtig doorzoeken.
Totaalcijfers van de Haagse razzia zijn nooit vastgelegd
maar de opbrengst was minder dan waar de
Duitse autoriteiten op gehoopt hadden.
De opgepakte mannen werden samengebracht
in enkele verzamelplaatsen in de stad. Scholen, de
dierentuin en het Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen,
en al snel bleek dat deze onderkomens
niet berekend waren op de komst van zoveel
mannen. Het gebrek aan slaapplaatsen, voedsel en
hygiëne wreekte zich al gauw. Dit leverde vele benauwde
uren op. In de dagen daarna werden de
Hagenaars afgevoerd in rijnaken via Amsterdam
naar Kampen. Daar kon even op adem worden gekomen
in de Van Heutszkazerne vanwaar er een
opsplitsing plaatsvond: één deel werd tewerkgesteld
in Nederland en een ander deel vertrok, onder
meer, naar een werkkamp in Rees, Duitsland.
In het hoofdstuk ‘In Duitsland’ gaat Vugs in op
de leef- en werkomstandigheden in de kampen.
Per plaats kon dit enorm verschillen. In Lingen
werden de mannen ondergebracht in een school
en kon men zich douchen. Anderen werden tewerkgesteld
in het door geallieerden zwaar getroffen
Hamburg en maakten regelmatig de luchtalarmen
en bombardementen mee. Jan Riebroek’s
getuigenis, waarvan Vugs o.a. gebruik maakte,
verhaalt van 95 luchtalarmen in twee maanden
tijd. Tijdens de bombardementen ‘schudde en
dreunde de aarde onder het geweld van de Britse
bommen’. De meeste Haagse mannen kwamen
echter terecht in kamp Rees, een berucht kamp
waar uiteindelijk één op de tien van hen het leven
zou laten. Het werk bestond uit het maken van
loopgraven en tankwallen. Het onderkomen was
zeer pover, een deel was ondergebracht in een