download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift
download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift
download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Ste<strong>de</strong>lijke trots en stadsrechtvieringen 67<br />
ston<strong>de</strong>n bijzon<strong>de</strong>re betrekkingen van economische of politieke aard tussen <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> ste<strong>de</strong>n.<br />
De bekendste Ne<strong>de</strong>rlandse stadsrechtfamilie is wel <strong>de</strong> Brabants – <strong>Holland</strong>se. Dit stadsrecht<br />
is over zeven ‘generaties’ doorgeleverd: van Leuven aan Den Bosch – aan Haarlem –<br />
aan Alkmaar – aan Me<strong>de</strong>mblik – aan Enkhuizen – aan Schellinkhout. 8 Ook <strong>de</strong> vier hier besproken<br />
stadsrechten behoren tot <strong>de</strong>ze familie. Dat betekent in dit geval dat ze alle vier het<br />
recht van Me<strong>de</strong>mblik hebben verkregen. Elk stadsrecht ken<strong>de</strong> specifieke aanvullingen en<br />
omschrijvingen, toegespitst op <strong>de</strong> lokale omstandighe<strong>de</strong>n. Het recht van Me<strong>de</strong>mblik is vrijwel<br />
letterlijk overgenomen van dat van Alkmaar, en dat weer van Haarlem. Gelet op alle eer<strong>de</strong>re<br />
studies gewijd aan die stadsrechten is het hier niet nodig <strong>de</strong> integrale tekst van Me<strong>de</strong>mblik<br />
te bespreken, aangezien dat geen nieuwe inzichten zou opleveren. 9 Interessanter is het<br />
om <strong>de</strong> specifieke bepalingen van <strong>de</strong> vier stadsrechten te bezien en <strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n waaron<strong>de</strong>r<br />
ze zijn totstandgekomen.<br />
Maar eerst dient nog <strong>de</strong> politiek-bestuurlijke situatie in Waterland en Zeevang resp. West-<br />
Friesland aan een na<strong>de</strong>re beschouwing te wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rworpen. Deze gebie<strong>de</strong>n had<strong>de</strong>n<br />
vanouds een bestuurlijke en rechterlijke structuur die op het oudfriese recht was gebaseerd<br />
(aasdomsrecht). 10 Monnickendam en Edam waren gelegen in <strong>de</strong> heerlijkheid Waterland resp.<br />
Zeevang, die Floris V in 1282 kocht van heer Jan Persijn. 11 Graaf Floris had voor <strong>de</strong> aankoop<br />
van Waterland en Zeevang <strong>de</strong>els politieke en <strong>de</strong>els financieel-economische motieven. Hij<br />
on<strong>de</strong>rken<strong>de</strong> het belang van controle op <strong>de</strong> scheepvaartbewegingen op Zui<strong>de</strong>rzee, langs <strong>de</strong><br />
han<strong>de</strong>lsroute Utrecht over <strong>de</strong> Vecht en Zui<strong>de</strong>rzee naar <strong>de</strong> Oostzeelan<strong>de</strong>n. 12 Enkhuizen en<br />
Hoorn waren gelegen in Drechterland, één van <strong>de</strong> vier <strong>de</strong>len van <strong>de</strong> heerlijkheid Westfriesland.<br />
Na een jarenlange strijd tegen <strong>de</strong> graven van <strong>Holland</strong>, waarbij in 1256 zelfs rooms-koning<br />
Willem II (<strong>de</strong> va<strong>de</strong>r van Floris V) was gesneuveld, wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Westfriezen uitein<strong>de</strong>lijk in 1289<br />
door graaf Floris V on<strong>de</strong>rworpen.<br />
Deze gebie<strong>de</strong>n kregen van <strong>de</strong> graaf het Kennemer landrecht, <strong>de</strong> ‘Kennemer oriëntering’,<br />
met uitzon<strong>de</strong>ring van Me<strong>de</strong>mblik dat, in 1289, stadsrecht kreeg. Westfriesland behield als<br />
heerlijkheid een aparte plaats binnen <strong>de</strong> grafelijke gebie<strong>de</strong>n: vanaf 17 maart 1291 tooi<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
graven van <strong>Holland</strong> en Zeeland zich tevens met <strong>de</strong> titel ‘ heer van Friesland’. De oriëntatie op<br />
het landrecht van Kennemerland (in eerste instantie verleend aan <strong>de</strong> Kennemers bij handvest<br />
van 1274) was een welbewuste grafelijke bestuurspolitiek; het was een poging <strong>de</strong> ou<strong>de</strong><br />
(West-)Friese rechterlijke structuur in te bed<strong>de</strong>n in een <strong>Holland</strong>se, feodaal-militaire bestuursstructuur.<br />
13<br />
8 Deze familie omvat circa 30 ste<strong>de</strong>n. Zie voor een overzicht o.a. E.J.J. Van <strong>de</strong>r Heij<strong>de</strong>n en B.H.D. Hermesdorff, Aantekeningen<br />
bij <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis van het ou<strong>de</strong> va<strong>de</strong>rlandsche recht (Nijmegen 1968) 152 en J.G. Kruisheer, Het ontstaan van <strong>de</strong> stadsrechtoorkon<strong>de</strong>n<br />
van Haarlem, Delft en Alkmaar (Amsterdam 1985) 9-10 en <strong>de</strong> concordantietabel op 83-87.<br />
9 O.a. C. L. Hoogewerf, Het Haarlemse stadsrecht (1245), (diss.) (Amsterdam 2001); J.G. Kruisheer, Stadsrechtoorkon<strong>de</strong>n; J.C.M.<br />
Cox, “Der be<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s poerters <strong>de</strong>r ste<strong>de</strong> van Alcmair goe<strong>de</strong>rtierlijc toe ghenegen” Stadsrecht Alkmaar – 11 juni 1254 (Alkmaar 2003); C.<br />
Streefkerk, ‘De vrijheid van Alkmaar’, in: J. Drewes e.a. (red.), Alkmaar, stad en regio. Alkmaar en omgeving in <strong>de</strong> late Mid<strong>de</strong>leeuwen<br />
en Vroegmo<strong>de</strong>rne Tijd (Hilversum 2004) 9-50. Zie ook G. P. Al<strong>de</strong>rs, J. G. Kruisheer, A. Schweitzer e.a., Het ontstaan<br />
van Beverwijk als ste<strong>de</strong>lijke ne<strong>de</strong>rzetting (Hilversum 1998) 47-62.<br />
10 Aasdomsrecht is <strong>de</strong> rechtspraak door Schout (als rechtsvor<strong>de</strong>raar), Asega (<strong>de</strong> wets- of rechtszegger, eigenlijk ‘hij die uitspraak<br />
doet’) en <strong>de</strong> Buren (die het eigenlijke oor<strong>de</strong>el vormen).Vanwege allerlei omslachtige procedures en ondui<strong>de</strong>lijke manieren<br />
van rechtsvinding werd het vrijwel overal vervangen door schependomsrecht. Hoofdregel van het aasdomsrecht was ook<br />
‘het naaste bloed erft het goed’ waarbij niet gekeken werd waar het goed vandaan kwam, zoals bij het schependomsrecht.<br />
11 F. van Mieris, Groot Charterboek <strong>de</strong>r Graaven van <strong>Holland</strong>, van Zeeland en Heeren van Vriesland, II (Lei<strong>de</strong>n 1753-1756) 424.<br />
12 C. Boschma-Aarnoudse, Tot verbeteringe van <strong>de</strong> neeringe <strong>de</strong>ser Ste<strong>de</strong>. Edam en <strong>de</strong> Zeevang in <strong>de</strong> late Mid<strong>de</strong>leeuwen en <strong>de</strong> 16 e eeuw (Hilversum<br />
2003) 56.<br />
13 A. <strong>de</strong> Goe<strong>de</strong>, Waterland, Westfriesche rechtsgeschie<strong>de</strong>nis, Enkhuizen 1943, II, band 1, p.128 e.v.