download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

66 Stedelijke trots en stadsrechtvieringen
middellijk veranderd in hertog van Beieren, graaf van Henegouwen, van Holland, van Zeeland en heer
van Friesland. Behalve deze perikelen laaide in de genoemde periode ook weer één der Stichtse
conflicten op. Na het bestand van juli 1346 waren de Hollanders voornamelijk bezig geweest
met hun interne machtsconflicten, maar in 1355-1356 brandde de strijd wederom los.
De aanleiding hiertoe was vooral gelegen in de voor Holland vernederende verdragen tussen
de bisschop van Utrecht en Willem V van 1351-1352. Al met al waren het dus spannende, onzekere
en vooral ook voor de grafelijkheid dure tijden onder steeds sterk wisselende omstandigheden.
De stadsrechten van Enkhuizen, Hoorn, Monnickendam en Edam
Vooraleer de afzonderlijke stadsrechten te bespreken is het zaak een definitie van ‘stad’ en
‘stadsrechten’ te geven. In de geschiedkundige wetenschap wordt vrijwel algemeen de volgende
definitie gehanteerd: ‘de stad is een nederzetting met centrale functies, waaraan zij
haar gediversifieerde sociaal-economische structuur, haar relatief dichte bevolking en geconcentreerde
bebouwing en een tegenover de omgeving afstekend uiterlijk en een eigen
mentaliteit dankt.’ 5
Het begrip ‘stadsrecht’ wordt door mij omschreven als: een stelsel van rechten en plichten van
de stad vastgelegd in een door de heer verleende en gezegelde stadsrechtoorkonde met als essentieel element
dat de plaats bestuurlijk-juridisch autonoom werd ten opzichte van het omringende platteland en het daar
geldende landrecht; de inwoners verkrijgen ook het ‘keurrecht’, het recht om eigen stedelijke rechtsregels te
maken.
Hierdoor gold ook: ‘stadsrecht breekt landrecht’. De stad vormde dus een zelfstandige
rechtskring met eigen wetgeving, bestuur en rechtspraak. 6
Tussen de diverse steden bestonden in de Middeleeuwen veelal ‘stadsrechtelijke banden’
in die zin dat het stadsrecht van de ene stad werd ‘doorgeleverd’ aan een andere. Deze zogenaamde
‘stadsrechtfiliatie’ vormt een belangrijk element in het onderzoek naar de stadsrechtverleningen.
De inhoud van vele stadsrechtoorkonden, en van het door de steden vervolgens
zelf ontwikkelde recht (de keuren), laten vaak zoveel overeenkomsten zien dat die
steden op basis van nauwe relaties in groepen zijn ingedeeld: de stedenfiliaties. 7 In die situaties
voorzag een bestaande stad, de ‘moederstad’, de nieuwe stad van haar stadsrechten.
Dat kon gebeuren op grond van diverse oorzaken: het recht van de ‘moederstad’ had reeds
zijn waarde bewezen; beide steden vielen onder dezelfde (lands- of stads)heer en/of er be-
5 R. van Uytven, ‘Stadsgeschiedenis in het Noorden en het Zuiden’, in: Nieuwe Algemene Geschiedenis der Nederlanden II (Haarlem
1982) 88.
6 Zowel J.P. De Monté ver Loren (bew. J.E. Spruit), Hoofdlijnen uit de ontwikkeling der rechterlijke organisatie in de Noordelijke
Nederlanden tot de Bataafse omwenteling (Deventer 1982) 157, Van Engen, ‘Geen schraal terrein’, in: Stadswording in de Nederlanden
(Hilversum 2005) 67 als Hoogewerf, Het Haarlemse stadsrecht (1245) (Amsterdam 2001) 33 achten dit essentieel; dan
is sprake van een stad in juridische zin.
7 Door auteur dezes wordt consequent de term ‘stadsrecht’ gehanteerd. In de Hollandse stadsrechtoorkonden is afwisselend
sprake van ‘handvest’, ‘privilege’, ‘vrijheden’ dan wel ‘poortrecht’ wanneer stadsrechten werden bedoeld. In het
graafschap Zeeland was, even als in Vlaanderen, in een aantal van deze gevallen juist sprake van ‘stadskeuren’. In Holland
werd onder ‘keuren’ juist verstaan het door schout en schepenen ontwikkelde stedelijk recht op grond van het stadsrechtprivilege,
hetgeen in Zeeland weer werd betiteld als ‘voorboden’ of ‘verboden’. In de Stichtse stadsrechten is in een
aantal gevallen overigens wel sprake van de term ‘stadsrecht’, bijv. in de oorkonde van Amersfoort van 1259: quod vulgariter
statreighte nuncupatur (wat gewoonlijk stadsrecht wordt genoemd). Overigens heeft zich hierover een interessante
‘strijd’ onder historici voorgedaan, vooral tussen J.G. Kruisheer als aanhanger van de term ‘stadskeur’ (o.a. in zijn edities
van het Oorkondenboek Holland en Zeeland) en Th. Veen, ‘Stadsrecht of stadskeur? Een terminologische opmerking’, in: Verslagen
en Mededelingen Oud-Vaderlands Recht IV(1997) 121-125.