download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

64 Stedelijke trots en stadsrechtvieringen
volging in het graafschap Henegouwen gaf geen probleem aangezien het een spilleleen
was. 2 Voor Holland, Zeeland en Friesland lag dit echter anders: niet alleen was het niet geheel
duidelijk of deze graafschappen zwaardlenen 3 waren maar bovenal waren er spanningen
tussen diverse partijen, zowel binnenlands als buitenlands. Binnenlands speelde de positie
van een deel van de adel, de Duivenvoordse clan, een belangrijke rol, evenals de
verhouding van de graaf tot de standen en de tegenstelling tussen een aantal steden in relatie
tot de Dordtse stapel. Daar kwam nog bij dat de bisschop van Utrecht in deze periode pogingen
deed het eerder aan Holland verloren gebied terug te winnen.
Vanuit het buitenland werd eveneens met argusogen naar deze kwestie gekeken. De oudste
zuster van de graaf, Margaretha, was getrouwd met de Duitse keizer, Lodewijk de Beier (die
uiteindelijk over de erfopvolging een beslissing zou moeten nemen) en een jongere zuster,
Philippa, met koning Eduard III van Engeland. Daarnaast was er ook nog Johanna die met de
invloedrijke Willem van Gulik was getrouwd. Inmiddels had de Engelse koning al actie ondernomen:
hij maakte voor zijn vrouw Philippa aanspraak op Zeeland. De standen (edelen en steden)
van Holland en Zeeland waren, zo bleek uit diverse bijeenkomsten, verdeeld over de hele
kwestie en kwamen overeen zich pas in februari 1346 over het opvolgingsrecht te zullen uitspreken.
Intussen had de keizer echter al een besluit genomen: hij had op 15 januari 1346 zijn
echtgenote Margaretha (de oudste dochter van graaf Willem III) eigenmachtig beleend met de
graafschappen Holland, Zeeland en de heerlijkheid Friesland. En in Henegouwen werd Margaretha
als gravin ingehuldigd. Daarbij moest ze beloven – een uitdrukkelijke eis van de standen
van Henegouwen, Holland en Zeeland – deze landen nooit te zullen scheiden.
Margaretha werd in juli 1346 door haar echtgenoot, de keizer, teruggeroepen naar Beieren.
Zij had even daarvoor, op 13 juli, nog een bestand bereikt in de oorlog tegen de bisschop
van Utrecht. Vanwege haar aanstaande afwezigheid moest zij nu de waarneming van het bestuur
van Henegouwen, Holland, Zeeland en Friesland regelen. De standen stemden daartoe
in met de benoeming van Willem, Margaretha’s tweede zoon, die in 1346 overigens nog
maar 13 jaar oud was! Willem verkreeg als feitelijk troonopvolger bij oorkonde van 8 september
1346 de titel van ‘verbeider van de grafelijkheid van Henegouwen, Holland en Zeeland
en de heerlijkheid van Friesland’. Een grafelijke raad, onder leiding van zijn oudoom
Jan van Beaumont, zou Willem terzijde staan en feitelijk het bewind voeren.
Na de plotselinge dood van de keizer, eind 1347, werd de zaak gecompliceerder. Vanwege
haar belangen in Beieren deed Margaretha bij oorkonde van 3 januari 1349 plots afstand
van de grafelijkheid in Holland en Zeeland (en de heerlijkheid Friesland) waardoor Willem
daar graaf kon worden. Henegouwen wilde ze tot haar dood behouden waarna het aan Willem
zou toevallen. Haar voorstel deed ze vergezeld gaan van zeer forse financiële eisen –
15.000 gulden ineens en een jaargeld van 6.000 gulden. De standen van Holland weigerden
dit waardoor de situatie nog instabieler werd. In 1350 herriep Margaretha al haar besluiten
en kwam in actie. Beide partijen, de Hoeken (aanhangers van Margaretha) en de Kabeljauwen
(aanhangers van Willem) verbonden zich onderling (via de Kabeljauwse en Hoekse Verbondsaktes)
en in 1351 brak een regelrechte burgeroorlog uit in Holland en Zeeland. De
strijd werd beslecht in Willems voordeel bij de scheepsslag van Zwartewaal (bij Den Briel).
Willem trad steeds zelfverzekerder op in de samenwerking met de standen van Holland en
2 Henegouwen was een achterleen van het bisdom Luik en een ‘spilleleen’: bij ontstentenis van een mannelijke opvolger
kan een dergelijk leen ook aan een vrouw komen.
3 In een zwaardleen is rechtens alleen een mannelijke opvolger mogelijk.