download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

‘Copers’ of krakers? Een bijdrage aan het ontginningsdebat 101
dertiende eeuw, met name onder de vaak afwezige graaf Willem II.
Als belangrijke omstandigheid zie ik daarnaast de ontbinding van de grafelijke domeinen
en hun reorganisatie op feodale leest, waarbij als (onbedoeld) neveneffect de begrippen
‘vrijheid’ en ‘onvrijheid’ geproblematiseerd raakten. In ambachten zoals Aarlanderveen (dat
vermoedelijk deel heeft uitgemaakt van het grafelijke domein Alphen 24 ) werden de perifere
ontginningen onder het leenstelsel gebracht. In een enkel geval werden ‘wilde’ ontginners
verleid met een schikking: een cope naar het model van 1081. De hierbij bedongen vrijheden
omvatten doorgaans vrije eigendom of belastingvrijstelling. In een enkel geval (Rijnsaterwoude)
werd een geschil tussen ontginners onderling in de vorm van zo’n cope geschikt.
Van enig stelselmatig grafelijk ontginningsbeleid lijkt geen sprake: wel van politiek realisme.
Het is ook niet vreemd dat de beloofde vrijheden soms werden herroepen. Dat overkwam
bijvoorbeeld de Vrijhoeven in Aarlanderveen. In 1355 werden deze alsnog leenroerig
na een herenakkoord tussen de verarmde graaf Willem V en zijn geldschieter Arend van IJsselstein,
die het gebied kreeg. 25 Hier zal ook de stijgende vraag naar turf hebben meegespeeld.
In 1479 gold voor de Vrijhoeven een turfwinningsconcessie en op de kaart uit 1571 is
Aarlanderveen bezaaid met petgaten.
Van de dertiende-eeuwse ‘vrijheid’ moeten we ons blijkbaar ook in Holland niet te veel
voorstellen. Liberalisering van het grondbeleid was ook niet wat de graven voor ogen stond:
wel feodalisering. In die context werd hier en daar met ondernemende veenbazen in de periferie
onderhandeld over ‘vrijheden’, maar dan ging het over concessies om verdere inbreuken
op het wildernisregaal te voorkomen. Ik zie de cope in dit verband niet als een materiële
rechtsvorm maar als een vorm van conflictbeslechting of mediatie die in Holland
bruikbaar bleek bij de overgang van domaniaal naar feodaal beheer. De cope vormde zo de
eerste stap naar het ‘poldermodel’. 26
24 Van der Linden, ‘Rijnstreek’ 25-27, 39; OV 21 (1966) 197 nr. 60.
25 Als noot 11.
26 K. Kuiken, ‘Van ‘copers’ tot compagnons’, Jaarboek Centraal Bureau voor Genealogie 57 (2003) 79-80.