download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

98 ‘Copers’ of krakers? Een bijdrage aan het ontginningsdebat
staan? Maar Van der Linden betoogt juist dat de cope in Holland al omstreeks het jaar 1000
in zwang was en ruim een eeuw later in de venen rondom Bremen werd ingevoerd. In een
octrooi voor zes Hollandse ontginners uit 1113 blijken de kavels daar zelfs op zijn Hollands
uitgemeten. 7
Dekker plaatst het begin van de ‘domaniale’ cope-ontginningen in het Kromme Rijngebied
omstreeks dezelfde tijd. In 1139 bijvoorbeeld stond burggraaf Arnold van Utrecht, een
onvrije dienstman van de bisschop, samen met vier mede-copers te boek als eigenaars van
45 hoeven rondom Schalkwijk. De zoon van deze burggraaf inde namens de bisschop de zogeheten
recognitietijns, een vast bestanddeel van elk cope-octrooi, en kreeg daarvoor twee
hoeven in dienstleen. Hij behoefde over deze hoeven zelf geen tijns (doorgaans overigens
een symbolisch bedrag) te betalen. Deze hoeven komen in 1395 voor als een gerechtelijke en
fiscale enclave: de ‘Vrije Hoeven’. Dit minigerecht was leenroerig aan de proost van Oudmunster,
die er wel de tienden hief maar geen tijns. 8 ‘Vrij’ betekent hier dus ‘tijnsvrij’ en zegt
blijkbaar niets over de stand of status van de coper.
Ook in het Hollandse ontginningsambacht Aarlanderveen heeft zo’n minigerecht bestaan.
Het staat als ‘Vrijhoeven’ nog steeds op de kaart tussen Ter Aar en Aarlanderveen.
Deze enclave onderscheidde zich in nog een ander opzicht van de omringende kavels: de
ontginningsdiepte was er beperkt, net als in het Bremer voorbeeld. Hier dus geen ontginning
in zogeheten ‘vrije’ opstrek. Het recht op vrije opstrek in Aarlanderveen wordt omstreeks
1281 in een grafelijk leenregister beschreven (‘also verre alse die vene gaet wonnen
ende onghewonnen’) en bevestigd in 1332. 9 Voor de Vrijhoeven werd tussen 1289 en 1295
echter een uitzondering gemaakt. Toen kregen enige plaatselijke ‘luden’ hun grond in volle
eigendom tot zes voorlengtes buiten het dorp: precies de afstand tussen de Vrijhoeven en
het land dat op de Rijnlandse waterstaatskaart uit 1615 ‘Nacoope- ofte Coorelant’ heet en op
de kaart van J.J. Beeldsnijder uit 1571 ‘Gravelyckheit van Hollant’. 10 Uit de leenregisters blijkt
dat vrijwel heel Aarlanderveen buiten de Vrijhoeven leenroerig was aan de graaf. Alleen voor
de Vrijhoeven werd net als voor de Schalkwijkse enclave een symbolische recognitietijns betaald.
11
Van der Linden leest de feiten in Aarlanderveen anders. Hij meent dat in heel Aarlanderveen
omstreeks het jaar 1000 nieuwe ‘zesvoorlingen’ zijn uitgezet en dat de omstreeks 1281
gegunde vrije opstrek een uitzondering vormde. De ‘Nacoope’ waarnaar de kaart van 1615
verwijst, zou dan het vervolg zijn op een elfde-eeuwse cope à la Bremen. 12 Maar de ‘Nacoope’
of ‘Coore’ is natuurlijk niets anders dan het octrooi uit 1289-95 waarmee enige ‘luden’
hun recht op ontginning in vrije opstrek opgaven in ruil voor de vrije eigendom van hun hoeven.
De latere naam ‘Vrijhoeven’ geeft aan hoe uitzonderlijk deze ‘vrijheid’ was in vergelijking
met de naastgelegen landerijen, die leenroerig bleven aan de graaf. De aanspraken van
de graaf op al deze veenlanden vloeiden voort uit het zogeheten wildernisregaal. Overigens
is de gewone betekenis van Middelnederlands ‘nacope’ niet ‘nadere cope’, zoals Van der
7 A.C.F. Koch e.a., Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot 1299 (hierna: OHZ) I nr. 198.
8 Dekker, Kromme Rijngebied 247-257, 486-492; Buitelaar, Ministerialiteit, 26-30.
9 Regesten in Ons Voorgeslacht (hierna: OV) 42 (1987) 395 nr. 10.
10 Afgebeeld in P. Leeflang e.a. (red.), In de Rijn-vaart der Volkeren (Alphen a/d Rijn 1998) 43 respectievelijk Holland 36 (2004)
260 afb. 2.
11 OV 42 (1987) 391, nr. 4. De recognitietijns (twee kapoenen of acht stuivers per jaar voor vier hofsteden) werd nog geheven
in 1628.
12 H. van der Linden, ‘Het ontstaan van de dorpen in de Rijnstreek’ in Leeflang e.a. (red.), Rijn-vaart 42-43.