download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Kees Kuiken
‘Copers’ of krakers? Een bijdrage aan het ontginningsdebat
In het themanummer van dit tijdschrift over nieuwe waterstaatsgeschiedenis vat Petra van Dam het
‘onbesliste’ debat over de middeleeuwse veenontginning in Holland krachtig samen. Ik zal de partijen
hier aanduiden als ‘coopsgezinden’ en ‘domanialen’. Van der Linden is met zijn spraakmakende proefschrift
De Cope uit 1956 de meest uitgesproken vertegenwoordiger van de eerste richting, Buitelaar
van de tweede. 1 Van Dam sluit niet uit dat beide modellen na elkaar of tegelijk van toepassing zijn,
maar gaat niet in op de ‘ingrijpende maatschappij-vernieuwende gevolgen’ die Van der Linden aan de
vroege ontginningen in Holland en omstreken toeschrijft. 2 Vooral de betekenis en de rol van het middeleeuwse
begrip ‘vrijheid’ mag wel eens beter worden belicht.
‘Stadtluft macht frei’, luidt een bekend (maar door onderzoek achterhaald) spreekwoord.
‘Marschluft macht frei’, moet Van der Linden hebben gedacht toen hij zijn baanbrekende
onderzoek naar de ontginning van de Utrechts-Hollandse veenwildernis deed. Recenter
stelt hij dat de eerste Gerulfingse graven in Holland al vóór het jaar 1000 een vorm van octrooi
invoerden waarbij vrije lieden afgemeten stukken wildernis ter ontginning in eigendom
kregen. 3 De teneur van deze beschrijving is dat de cope-ontginningen voortkwamen uit
en tegelijk de aanzet waren tot de emancipatie van de Hollandse boeren – hoe blijft onduidelijk.
Buitelaar heeft de middeleeuwse begrippen ‘vrijheid’ en ‘onvrijheid’ in Holland nader
onderzocht. Onder meer bleek dat onvrije migranten zowel in ‘vrije’ Hollandse steden
als in ‘vrije’ cope-ontginningen hun onvrijheid behielden. Dit kan verklaren waarom in het
voormalige veendorp Amsterdam nog in de veertiende eeuw keurmedigen (horige eigenaars)
woonden. 4
Het staat nu wel vast dat ook Holland in de Middeleeuwen het ‘onvrije’ hofstelsel heeft gekend.
Daarvan hebben Buitelaar en zijn leermeester Dekker in Utrecht relicten aangetroffen
in ontginningen in het Kromme Rijngebied en de Vechtstreek. Onlangs heeft Kos de ontbinding
in 1280 van een grondheerlijkheid in het Gooi beschreven. 5 In de praktijk valt het
niet mee om zulke resten elders in Holland aan te tonen. Het is, zoals Janse stelt, vaak ‘moeilijk
[...] vast te stellen of er sprake is van relicten van domaniale verhoudingen of [...] uitvloeisels
van de grafelijke ban’. Hij vond niettemin dat in heel Holland tot het midden van
de dertiende eeuw domeinhoven hebben gefunctioneerd. 6 Is het toeval dat het vroegste Hollandse
cope-octrooi dat Van der Linden noemt (1233) ook uit deze tijd stamt en dat de ‘vrije’
cope kennelijk als rechtsvorm opkwam toen de onvrije grondheerlijkheden ophielden te be-
1 P.J.E.M. van Dam, ‘De nieuwe waterstaatsgeschiedenis’, Holland 36 (2004) 131; H. van der Linden, De cope (Assen 1956);
A.L.P. Buitelaar, De Stichtse ministerialiteit en de ontginningen in de Utrechtse Vechtstreek (Hilversum 1993); J.M. van Winter, ’Das
Herkunftland der Ostsiedler und die Urbarmachung Hollands in der niederländischen Historiographie’ in J.M. Piskorski
(ed.), Historiographical Approaches to Medieval Colonization of Central Europe (New York 2002) 281-302.
2 H. van der Linden, ‘De koningsroede’ in Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis 3 (2000) 9.
3 Van der Linden, ‘Koningsroede’ 23-24.
4 B. Speet, ‘Een kleine nederzetting in het veen’ in M. Carasso-Kok (red.), Geschiedenis van Amsterdam tot 1578 (Amsterdam
2004) 46-49.
5 Buitelaar, Ministerialiteit; C. Dekker, Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen (Zutphen 1983); A. Kos, ‘De goede luden van
Gooiland. Oorsprong en wording van de Gooise marke’ in Jaarboek voor Middeleeuwse geschiedenis 7 (2004) 142-198, met
name 190-192.
6 A. Janse, Ridderschap in Holland (Hilversum 2001) 140-143. Over de problematiek in Waterland: K. Kuiken, ‘Waterland als
grondheerlijkheid?’ in Jaarboek Waterland (2005) (Purmerend 2006, ter perse).