download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift
download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift
download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
78 De mid<strong>de</strong>leeuwse stadspensionarissen van Haarlem en Lei<strong>de</strong>n<br />
risschap verspreid<strong>de</strong> zich in <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> perio<strong>de</strong> ook in niet-<strong>Holland</strong>se ste<strong>de</strong>n: Antwerpen stel<strong>de</strong><br />
in 1468 een pensionaris aan, Leuven in 1503 en Maastricht in 1527. Evenals hun Vlaams<br />
collegae waren zij vanwege hun juridische on<strong>de</strong>rlegdheid belast met <strong>de</strong> vertegenwoordiging<br />
van <strong>de</strong> stad op on<strong>de</strong>r meer <strong>de</strong> dagvaarten; tegelijkertijd on<strong>de</strong>rsteun<strong>de</strong>n ze <strong>de</strong> stadsbestuur<strong>de</strong>rs<br />
in bestuurlijke en juridische zaken binnen <strong>de</strong> stad. 7 In Leuven splitsten <strong>de</strong>ze taken zich<br />
en <strong>de</strong> stad benoem<strong>de</strong> vanaf 1559 een buiten- en een binnenpensionaris. 8<br />
In alle ste<strong>de</strong>n, binnen en buiten <strong>Holland</strong>, ontstond het pensionarisambt als afsplitsing van<br />
het klerk- of secretarisambt. Ook in Lei<strong>de</strong>n was dat het geval. Toen Filips <strong>de</strong> Goe<strong>de</strong> in 1447<br />
zijn chirurgijn mr. Jacob Cou<strong>de</strong>t wil<strong>de</strong> aanstellen als opvolger van honorair-klerk mr. Jan<br />
Rosa, ging <strong>de</strong> stad hier succesvol tegen in beroep bij het Hof van <strong>Holland</strong>. De kandidaat van<br />
het stadsbestuur, mr. Reinier van Ethen, kon daardoor alsnog wor<strong>de</strong>n aangesteld. De formulering<br />
van zijn eed maakt dui<strong>de</strong>lijk dat hij <strong>de</strong> taken van een pensionaris moest vervullen,<br />
ook al werd <strong>de</strong>ze benaming nog niet gebruikt. 9 In Haarlem trad <strong>de</strong> secretaris in <strong>de</strong> Bourgondische<br />
tijd aanvankelijk op als adviseur van het gerecht. Secretaris mr. Lo<strong>de</strong>wijk van <strong>de</strong>r Hey<strong>de</strong><br />
wordt in verschillen<strong>de</strong> bronnen al als ‘pensionaris van Haarlem’ aangeduid. Toen <strong>de</strong> stad<br />
<strong>de</strong> zeggenschap over het klerkambt verloor in 1478, stel<strong>de</strong> het stadsbestuur mr. Steven Pietersz<br />
aan als <strong>de</strong> eerste officiële pensionaris. Op <strong>de</strong>ze wijze kon <strong>de</strong> stad zelf bepalen wie als vertegenwoordiger<br />
van <strong>de</strong> stad optrad. Het pensionarisambt werd hierdoor – tij<strong>de</strong>lijk althans –<br />
strikt geschei<strong>de</strong>n van het secretarisambt; in <strong>de</strong> aanstellingsakte van <strong>de</strong> pensionaris werd expliciet<br />
vastgelegd dat alle schrijfwerkzaamhe<strong>de</strong>n waren voorbehou<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> secretaris. 10<br />
De nauwe band met het secretarisschap was blijvend, want <strong>de</strong> taken van <strong>de</strong> pensionaris<br />
kon<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> secretaris wor<strong>de</strong>n waargenomen. In Haarlem leid<strong>de</strong> dit tot <strong>de</strong> benoeming<br />
van mr. Lambrecht Jacobsz als pensionaris in 1536; tegelijkertijd bleef hij formeel <strong>de</strong> functie<br />
van stadssecretaris vervullen. In Lei<strong>de</strong>n bezette mr. Jacob <strong>de</strong> Mil<strong>de</strong> in 1553 een jaar lang<br />
bei<strong>de</strong> functies. Na zijn dood in 1564 wil<strong>de</strong> <strong>de</strong> Leidse vroedschap een juridisch geschool<strong>de</strong><br />
secretaris aanstellen, maar dit was niet mogelijk omdat kandidaat mr. Gerard Melisz nog<br />
geen zeven jaar poorter was. Hij werd daarom als twee<strong>de</strong> pensionaris aangesteld en mr. Paulus<br />
Buys bleef <strong>de</strong> externe vertegenwoordiging voor zijn rekening nemen. 11<br />
Aanstelling, taken en bevoegdhe<strong>de</strong>n<br />
Na <strong>de</strong> aanstelling van <strong>de</strong> eerste pensionaris werd het ambt in Haarlem en Lei<strong>de</strong>n vrijwel onafgebroken<br />
vervuld. Zo nu en dan liet <strong>de</strong> opvolging enige tijd op zich wachten, waardoor <strong>de</strong><br />
7 H <strong>de</strong> Rid<strong>de</strong>r-Symoens, ‘De universitaire vorming van <strong>de</strong> Brabantse stadsmagistraten en stadsfunktionarissen – Leuven en<br />
Antwerpen, 1430-1580’, Varia historica Brabantica 6-7 (1978) 21-126, aldaar 39-40, 104-105; en O. Moorman van Kappen,<br />
‘De indienstneming en het uit dienst tre<strong>de</strong>n van Maastrichts eerste pensionaris (1527-1530)’, De Maasgouw 102 (1984) 138-<br />
147.<br />
8 L. Wils, ‘Het stadspensionarisschap te Leuven’, Stan<strong>de</strong>n en Lan<strong>de</strong>n 9 (1955) 35-51, aldaar 38-39, 41; en vgl. R.C.J. van Maanen,<br />
‘De pensionaris als archiefvormer’, Ne<strong>de</strong>rlands archievenblad 90 (1986) 194-203, aldaar 195.<br />
9 Hugenholtz, ‘Clerc Lei<strong>de</strong>n’, 233; Kokken, Ste<strong>de</strong>n en Staten, 178-178; P.J.M. <strong>de</strong> Baar, ‘Pensionaris en clerc van Lei<strong>de</strong>n’ in: Genealogische<br />
bijdragen Lei<strong>de</strong>n en omgeving 1 (1986) 16-20, aldaar 20; H. Brand, Over macht en overwicht. Ste<strong>de</strong>lijke elites in Lei<strong>de</strong>n<br />
(1420-1510) (Leuven 1996) 142-143; en over het ste<strong>de</strong>lijke personeel in het algemeen: A. van Steensel, ‘Het personeel van<br />
<strong>de</strong> laatmid<strong>de</strong>leeuwse ste<strong>de</strong>n Haarlem en Lei<strong>de</strong>n, 1428-1572’, Jaarboek voor Mid<strong>de</strong>leeuwse Geschie<strong>de</strong>nis 9 (2006) ter perse.<br />
10 A. Greve, E. Lebailly en W. Paravicini, Comptes <strong>de</strong> l’argentier <strong>de</strong> Charles le Téméraire, duc <strong>de</strong> Bourgogne, Vol. 2 (Parijs 2002) nr.<br />
1026; Marsilje, ‘Haarlems klerkambt’, 191; Kokken, Ste<strong>de</strong>n en Staten, 174-175; en Archiefdienst van Kennemerland, Stadsarchief<br />
Haarlem (AVK, SAH), inv. nr. 158 (aanstellingsakte, 9 november 1478).<br />
11 AvK, SAH, inv. nr. 9, fol. 13r; en Regionaal Archief Lei<strong>de</strong>n, Secretarie Archief I (RAL, SAI), inv. nr. 384, fol. 157v-158r<br />
(1564).