download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift
download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift
download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Arie van Steensel<br />
De mid<strong>de</strong>leeuwse stadspensionarissen van Haarlem en<br />
Lei<strong>de</strong>n, circa 1447-1572<br />
De Haarlemse en Leidse stadspensionarissen speel<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> 15<strong>de</strong> en 16<strong>de</strong> eeuw een belangrijke rol als vertegenwoordigers<br />
van het stadsbestuur bij <strong>de</strong> landsheerlijke instellingen en op <strong>de</strong> Statenverga<strong>de</strong>ringen.<br />
In <strong>de</strong>ze bijdrage stel ik aan <strong>de</strong> hand van nieuw (prosopografisch) on<strong>de</strong>rzoek <strong>de</strong> ontwikkeling van <strong>de</strong> taken<br />
van <strong>de</strong>ze pensionarissen, hun opleiding en carrière, en hun positie ten opzichte van <strong>de</strong> stadsbestuur<strong>de</strong>rs<br />
en <strong>de</strong> grafelijke ambtenaren aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong>. Hierdoor kan een beter beeld gevormd wor<strong>de</strong>n van<br />
<strong>de</strong> technocratisering van het bestuur in <strong>de</strong> late Mid<strong>de</strong>leeuwen en meer specifiek <strong>de</strong> rol van <strong>de</strong> pensionaris<br />
in <strong>de</strong> wisselwerking tussen <strong>de</strong> landsheerlijke overheid en <strong>de</strong> <strong>Holland</strong>se ste<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> Bourgondische en<br />
Habsburgse perio<strong>de</strong>.<br />
De pensionaris was ten tij<strong>de</strong> van <strong>de</strong> Opstand als adviseur en vertegenwoordiger van het<br />
stadsbestuur direct betrokken bij het beleid van <strong>de</strong> stad en dat van <strong>de</strong> Staten van <strong>Holland</strong>. De<br />
functie bood <strong>de</strong> pensionaris ook <strong>de</strong> mogelijkheid om zijn carrière voort te zetten als stadsbestuur<strong>de</strong>r<br />
of functionaris bij <strong>de</strong> Staten. Zo werd <strong>de</strong> Leidse pensionaris mr. Paulus Buys, een<br />
vertrouweling van Willem van Oranje, in <strong>de</strong>cember 1572 gekozen tot landsadvocaat van <strong>Holland</strong>.<br />
Tegelijkertijd werd <strong>de</strong> pensionaris als belangrijke politieke functionaris steeds meer<br />
verantwoor<strong>de</strong>lijk gehou<strong>de</strong>n voor het bestuur en zijn eigen opvattingen. Tij<strong>de</strong>ns het beleg<br />
van Haarlem leid<strong>de</strong> dit tot een wraakactie op <strong>de</strong> oud-pensionarissen en oud-burgemeesters<br />
mr. Lambrecht Jacobsz en mr. Quirijn Dirksz, die vanwege hun trouw aan landsheer Filips<br />
II en vermeen<strong>de</strong> contacten met <strong>de</strong> belegeraars op 27 mei 1573 wer<strong>de</strong>n opgehangen. 1<br />
Het pensionarisschap was in <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> 15<strong>de</strong> eeuw opgekomen in <strong>de</strong> <strong>Holland</strong>se<br />
ste<strong>de</strong>n. De pensionaris werd toen aangesteld om ambtelijke on<strong>de</strong>rsteuning aan <strong>de</strong><br />
stadsbestuur<strong>de</strong>rs te verlenen in juridische zaken en externe contacten. In <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> literatuur<br />
wordt vrijwel alleen aandacht besteed aan <strong>de</strong> vraag hoe en wanneer <strong>de</strong> functie ontstond<br />
en <strong>de</strong> rol van <strong>de</strong> pensionaris op <strong>de</strong> Statenverga<strong>de</strong>ringen. 2 In <strong>de</strong>ze bijdrage beoog ik een<br />
overzicht te geven van <strong>de</strong> ontwikkeling van het pensionarisambt in Haarlem en Lei<strong>de</strong>n tij<strong>de</strong>ns<br />
<strong>de</strong> Bourgondische en Habsburgse perio<strong>de</strong>. Bei<strong>de</strong> ste<strong>de</strong>n namen een belangrijke politieke<br />
en economische positie in binnen het gewest <strong>Holland</strong> en bie<strong>de</strong>n <strong>de</strong> mogelijkheid tot<br />
vergelijkingen. In tegenstelling tot eer<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>rzoek ligt <strong>de</strong> nadruk niet zozeer op het ontstaan<br />
van <strong>de</strong> functie maar op <strong>de</strong> vraag hoe het voortbestaan daarvan verklaard moet wor<strong>de</strong>n.<br />
Moet <strong>de</strong> ontwikkeling van het pensionarisschap gerelateerd wor<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> integratie van<br />
<strong>Holland</strong> in <strong>de</strong> Bourgondische en Habsburgse personele unie of speel<strong>de</strong>n intern-ste<strong>de</strong>lijke<br />
factoren eveneens een rol? Welke verschuivingen ken<strong>de</strong>n <strong>de</strong> taken en bevoegdhe<strong>de</strong>n van <strong>de</strong><br />
pensionaris? En had<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ze gevolgen voor <strong>de</strong> rekrutering van <strong>de</strong> pensionaris en zijn houding<br />
ten opzichte van het stadsbestuur en <strong>de</strong> grafelijke ambtenaren?<br />
1 W. van Everdingen, Het leven van mr. Paulus Buys. Advocaat van <strong>de</strong>n lan<strong>de</strong> van <strong>Holland</strong> (Lei<strong>de</strong>n 1895) 16-20; en W. Jansz Verwer,<br />
Memoriaelbouck. Dagboek van gebeurtenissen te Haarlem van 1572-1581, red. J.J. Temminck (1573-1581; Haarlem 1973) 73,<br />
81, 107. Met dank aan Tom Weterings voor zijn commentaar tij<strong>de</strong>ns het schrijven van dit artikel.<br />
2 F.W.J. Koorn, ‘Inleiding’ in: i<strong>de</strong>m, Inventaris van het stadsarchief van Haarlem 1245-1572 (Haarlem 2002) 5-32, aldaar 13-17;<br />
J.W. Marsilje, Het financiële beleid van Lei<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> laat-Beierse en Bourgondische perio<strong>de</strong>, ±1390-1477 (Hilversum 1985) 92-107;<br />
en <strong>de</strong> verwijzingen in noot 6.