JONG ZIJN IN ROTTERDAM: LESBRIEF - Vakmanstad

LesbRief
Jong ziJn in RotteRdam:
|| de ideNTiTiJd vaN Je leveN ||
Hoe is het fenomeen ‘identiteit’ van Rotterdamse jongeren
op school bespreekbaar te maken met leerlingen en
studenten? In de inleiding in het interviewboek wordt een
onderscheid gemaakt tussen het politieke debat over identiteit,
de cultuur-economische identiteit van een stad als
Rotterdam en het pedagogische experiment dat jongeren
doorlopen. Het accent in het boek ligt op het opgroeien,
maar het zou mooi zijn als de spanning tussen deze drie
aspecten in de klas aan de orde komt. Jongeren profileren
zich in verschillende leefwerelden. Identiteit wordt
dan ook als een lappendeken opgevat, met open eindjes
en doorknoopmogelijkheden. Anders gezegd: wat in de
politiek al gauw als crisis wordt gezien is in pedagogisch
opzicht een structurele creativiteit en openheid die groei,
verandering en ontwikkeling mogelijk maken. Het is immers
op voorhand niet duidelijk wat de uitkomst uiteindelijk
zal zijn: wie zal ik ooit worden?
Jongeren: identiteit als experiment
Om zicht te krijgen op dit complexe verschijnsel is in
het boek de leefwereld van jongeren uitgesplitst naar vijf
leefvelden: thuis, straat, school, vrije tijd en werk. Onder
vrije tijd worden georganiseerde activiteiten verstaan,
zoals sportclub, een computercursus, de moskeeklas, een
brassband, enz.
Werk
Vrije
tijd
Thuis
School
Straat
De achterliggende gedachte is simpel. Identiteit krijg je
niet met je geboorte mee. Identiteit is de uitkomst van
individuele projecties op rolmodellen en van gezamenlijke
projecten waarin opgroeiende jongeren zich met anderen
identificeren. Thuis fungeert een familielid als rolmodel,
op de basisschool willen leerlingen brandweerman,
stewardess of dokter worden. Op straat willen jongeren
erbij horen. In deze dynamiek gaan de beeldcultuur en
straatcultuur elkaar steeds meer overlappen. Ze zijn later
idolaat van popidolen en geslaagde vrienden. Maar het
kan ook een danslerares, de dominee of topsporter zijn.
Als jongeren hun eerste stappen naar een carrière zetten
kan een vak of studie met alles wat daaromheen hangt
maatgevend worden. Soms sluiten deze processen op elkaar
aan. Maar ze kunnen elkaar ook overlappen of elkaar
zelfs dwarszitten. Dit klinkt bijvoorbeeld door in de klacht
dat de straatcultuur steeds nadrukkelijker zijn stempel op
het gedrag op school drukt.
Rotterdam: vakmanstad?
Henk Oosterling
Ook een stad als Rotterdam wordt een identiteit toegedicht.
Tot voor kort was Rotterdam de grootste wereldhaven.
Maar inmiddels hebben architectuur en de festivals
deze industriële identiteit overtroefd. De skyline is voor
vele bezoekers een trekpleister van de eerste orde. Anderen
komen voor de Danceparade, het Zomercarnaval,
Dunya of het Internationale Filmfestival. Tussen de arbeiderstad
van weleer en de huidige cultuurstad gaapt echter
een groot gat. Niet alle bevolkingsgroepen kunnen aanhaken
bij deze sprong voorwaarts. Dat heeft alles te maken
met het gemiddelde opleidingsprofiel van Rotterdamse
jongeren. Ook al is Rotterdam een universiteitstad toch zal
dit de buitenstaander niet als antwoord te binnen schieten
op de vraag wat voor soort stad Rotterdam is. Maar gegeven
het industriële verleden en de daarop geënte instroom
van arbeidskrachten is Rotterdam vooral een werkstad die
door de culturele component als vakmanstad kan worden
aangemerkt.
Nederlandse identiteit:crisis?
Identiteit is ook een term die al decennialang de debatten
in de media en in de politieke arena beheerst. De Nederlandse
identiteit zou in crisis verkeren. Door de cultureel
en etnisch verschillende achtergronden van nieuwe
Nederlanders is de aard en ervaring van het Nederlanderschap
steeds onoverzichtelijker en problematischer geworden.
Daar komt het merkwaardige onderscheid tussen
autochtonen en allochtonen uit voort. Om het overzicht
terug te krijgen worden er door wetenschappers en cultuurdragers
canons opgesteld. Omroepen wijden series
aan de nationale identiteit. Theatergroepen als De Appel
ensceneren in een theatermarathon een beeld van de
Nederlandse identiteit. Wat dit alles ook moge betekenen,
duidelijk is dat identiteit ook altijd iets geconstrueerds
heeft. Al deze onderwijskundige en artistieke projecten
mikken op iets wat ooit zo was en volgens sommigen nog
zo zou moeten zijn.
Tussen aanpassing en experiment
In dit ‘zo zou moeten zijn’ klinkt een normatieve toon op.
Identiteit duidt ook op aangepastheid en normaliteit, op
erbij horen. Het begrip wordt dan ook te pas en te onpas
gebruikt als het gaat over integratie. Daar het politieke
debat over de Nederlandse identiteit zich ook in de
massa- en nieuwe media afspeelt, wordt het pedagogische
experiment snel gepolitiseerd: opgroeiproblemen zijn
dan ineens exemplarische uitingen van niet-geïntegreerd
gedrag. Door deze politisering van het begrip ‘identiteit’
verdwijnt het experiment met identiteiten dat iedere
nieuwe generatie jongeren doorloopt enigszins uit beeld.
Dit proces heeft een veel experimenteler karakter dan
politieke identificatie. Die kan zelfs wat repressieve trekjes
vertonen. Toch staan beide processen niet los van elkaar.
Ze lopen in elkaar over.
Voor jongeren gaat het veel meer om uitproberen, om het
experiment. Dat maakt identiteitsvorming voor hen vaak
een tweeslachtige activiteit: je past je aan om jezelf te kunnen
zijn. Identiteit gaat dus over overeenkomsten èn over
verschillen. Het is interessant om deze spanning boven
tafel te krijgen in de klassegesprekken.
Beeldcultuur: verbeelding en zelfbeeld
In de afgelopen vijftig jaar hebben media en reclame een
grote rol gespeeld binnen de identiteitsvorming. Imago
hangt vaak af van hoe je bij de ander overkomt. Jongeren
gaan naar ‘zichzelf’, naar hun ‘eigen’ identiteit op zoek.
In de gesprekken kan het instructief zijn om ‘identiteit’,
‘jezelf zijn’ en ‘imago’ te onderscheiden. De TV – MTV,
TMF - biedt rolmodellen aan, maar voor de huidige
generatie is het vooral het Internet – Hyves, My Space en
voor de meer internationaal georiënteerden Facebook -
dat hen in staat stelt te experimenteren. Dat beeldcultuur
en nieuwe media een rol in de lessen spelen ligt dan ook
voor de hand.

lesopzet
Een les over de identiteit van Rotterdamse jongeren verdisconteert
al deze elementen. Er kan over multiculturaliteit
gesproken worden, maar ook over hybride identiteiten.
Aan het eind van mijn artikel voorafgaand aan de
interviews doe ik een voorstel om over ‘interculturaliteit’
te spreken: identiteit wordt hier gezien als een functie van
relaties tussen mensen. Jongeren identificeren zich met
elkaar en met rolmodellen waardoor er samenhang in hun
ervaring en gedrag ontstaat. Hier wordt identiteit dus relationeel
gedefinieerd: het is niet in eerste instantie iets wat
in jongeren zit, maar wat zich tussen hen afspeelt. Vandaar
dat het begrip ‘inter-esse’ zo pontificaal wordt neergezet:
tussen-zijn of iets minder abstract: onder de mensen zijn.
Maar ook termen als ‘interactiviteit’ en ‘interface’ krijgen
dan een bredere betekenis.
De les wordt in een (v)MBO 2 vanzelfsprekend anders
ingezet en uitgevoerd dan in VWO 5 of HBO 2. De complexiteit
en reflectiegraad verschilt per schoolsoort, per
jaar en per leerling. Vandaar dat hier slechts het raamwerk
voor mogelijke lessen wordt aangegeven. Er worden drie
werkvormen gepresenteerd die u als docent zelf kunt
toespitsen op specifieke doelgroepen.
Materiaal
Het gebruikte materiaal om de les te beginnen kan
variëren van een filmpje op You Tube tot stukjes uit het
uitstekende programma Puberruil, van fragmenten uit
actualiteitenprogramma’s tot DVD’s zoals de Matrix
waarin identiteit centraal staat. Krantenartikelen werken
altijd goed, zeker uit meer uitgesproken bladen met grote
koppen. Maar het is ook mogelijk om met de interviews
uit het boek te werken, in de trant van welke foto hoort bij
dit zojuist voorgelezen interview?
Werkvormen
Het doel van de hier besproken werkvormen is leerlingen
en studenten na te laten denken over de vele aspecten van
identiteit. Uitgangspunt is wat zij zelf voor ideeën hebben.
Het door mij gepresenteerde begrip als lappendeken
kan een uitkomst zijn, maar vele andere zijn mogelijk.
Sommige jongeren beroepen zich op een aangeboren,
religieus gefundeerde of etnisch verwortelde identiteit.
Het belangrijkste punt is dat leerlingen transparant en argumenterend
over de verschillende opties in gesprek gaan.
Daarom is er, naast een kennismakingsoefening voor een
beschouwende werkvorm (het socratische gesprek) en een
polemiserende aanpak (het jurydebat) gekozen.
Het accent in de werkvormen ligt op de creatieve openheid
van de identiteit en de mogelijkheid om te veranderen
zonder stuurloos te worden. De spanning tussen de
binnenwereld (hoe zie ik mezelf?) en de buitenwereld
(hoe zien anderen mij?) kan aan de orde komen, maar ook
de subtiele verschillen tussen identiteit, imago, zelfbeeld
en ‘jezelf zijn’. Door de inzet van de vijf leefvelden komen
er allerlei nuances naar voren. Ben ik thuis iemand anders
dan in mijn bijbaantje, gedraag ik me op straat anders
dan op het sportveld? Doe ik mij dan bewust anders voor,
speel ik een spel of voel ik me ook iemand anders omdat
anderen me anders behandelen? Bepaalt wat ik doe wie ik
ben of wie ik ben wat ik doe? Al deze invalshoeken maken
het mogelijk om de gelaagdheid en de complexiteit van
identiteiten ter sprake te brengen.
Kennismakingsoefening
O-opdracht: je nummer
Straat
Doel
Studenten bewust maken van het verschil tussen identificatie
en identiteit.
Deze opdracht kan alleen worden uitgevoerd wanneer
de studenten elkaar nog niet kennen en de studenten de
docent niet kennen. Deze werkvorm past dus aan het
begin van een schooljaar of van een nieuwe cursus. Deze
nulopdracht is bedoeld om de groep al doende het thema
van identiteit en verschil te laten ontdekken. Zo wordt het
verschil tussen identificatie en identiteit bespreekbaar.
Werkwijze
Vraag studenten op een papier hun studentnummer op
te schrijven en voor zich op tafel te zetten met de opmerking:
‘dan weet ik wie jullie zijn’. Studenten zullen wel
vreemd opkijken, maar de ervaring leert dat zij toch hun
studentnummer opschrijven. Schrijf zelf je medewerkernummer
op het bord en stel je zo ook voor.
Spreek vervolgens een student bij zijn nummer aan, en
vraag hem of hij of zij dit niet een merkwaardige opdracht
vindt. En herhaal dit bij andere studenten.
Zo verschuift het gesprek van nummer naar naam en van
wat naar wie. Wat is het verschil tussen een nummer en
een naam? Weet jij wie de studenten zijn wanneer je hun
naam weet? Wat is het verschil tussen ‘wie ben je?’ en ‘wat
ben je?’?
Opdracht 1: wie ben ik?
Doel
Studenten bewust maken van diverse aspecten van hun
identiteit.
Naam
Werkwijze
De opdracht wordt in kleine groepjes gedaan.
De student schrijft in de middelste cirkel zijn of haar
naam op en in de vijf cirkels eromheen typeringen die van
belang zijn om duidelijk te maken aan de anderen wie hij
of zij is. Het gaat om specifieke kwaliteiten. Vermijd dus
algemeenheden als ‘man’, ‘vrouw’ of ‘scholier’.
In de groep worden de verschillende typeringen besproken.
Studenten wordt gevraagd hun typeringen toe te
lichten: wat verstaan zij daaronder en welk belang hechten
zij eraan? Dan wordt gekeken naar overeenkomsten en
verschillen bij de verschillende jongeren om zo algemene
categorieën op te stellen.
Aan welke typeringen hechten de leerlingen de meeste
waarde?
Laat twee typeringen schrappen. Welke schrap je en welke
beslist niet?
Welke typeringen zou je veranderen en waarom? (iets kan
na deze ronde belangrijker blijken te zijn)
Thuis

Opdracht 2: wie ben ik waar?
Doel
Studenten bewust maken van de context waarin een identiteit
ontstaat en functioneert.
Straat
Thuis
enz.
Werkwijze
De opdracht wordt in kleine groepjes uitgevoerd: thuis,
school, straat, vrije tijd en bijbaantjes of toekomstig werk.
Naam
Iedere groep kiest één context. Als er meer tijd is, kan er
van context gewisseld worden.
In de middelste cirkel schrijft ieder zijn of haar naam op
en in de vijf cirkels eromheen typeringen zoals zij denken
dat de buitenwereld hen ziet: hoe wil ik dat anderen
mij zien? De verschillende kaarten worden in de groep
doorgenomen en de groep probeert een gemeenschappelijk
profiel op te stellen. Ook grote afwijkingen worden
meegenomen in de bestandsopname.
Plenair presenteren de groepen hun profielen. Deze worden
doorgesproken.
De uitkomsten worden vergeleken met de uitkomsten van
de eerste opdracht: wie ben ik? Zo komt de spanning tussen
binnen- en buitenwereld naar voren. Deze spanning
zegt iets over ‘jezelf’ en over je ‘imago’.
Opdracht 3:
hoe presenteer ik me in mijn netwerk?
Doel
Studenten bewust maken van de keuzes voor identiteiten
in digitale netwerken.
Werkwijze
De opdracht wordt in kleine groepjes gedaan.
Onderling bespreken leerlingen op welke netwerken ze
zitten. Ze zetten die rond hun naam in de vijf cirkels.
Naar aanleiding daarvan spreken ze door hoe ze zich in
deze netwerken presenteren, hoeveel tijd ze er per dag aan
besteden en hoeveel waarde ze aan deze virtuele identiteit
hechten.
Opdracht 4: reflectie op identiteit
Doel
Studenten laten reflecteren op de verschillende manieren
waarop zij zich identificeren, waarbij de nadruk op de
diversiteit komt te liggen.
Werkwijze
De studenten krijgen in groepjes stellingen voorgelegd. Ze
vinken de stellingen af waar ze het mee eens zijn. Daarna
worden deze per stelling plenair besproken.
Stellingen
O Mijn identiteit ligt vanaf mijn geboorte vast
O Mijn identiteit is iets van mezelf, ik laat deze
niet zomaar zien
O Wat anderen van mij denken laat me koud
O Mijn identiteit is af te lezen aan mijn gedrag
O Op school gedraag ik mij anders dan thuis of op straat
O Ik gedraag mij vaak zoals anderen dat
van mij verwachten
O Als ik bij anderen ben speel ik een rol
O Ik kan thuis het meest mezelf zijn
O Op internet doe ik mij liefst anders voor dan dat ik ben
O Wat ik ben is belangrijker dan wie ik ben
O Ik ben wat ik heb
Socratisch gesprek:
uitdiepen en doordenken
Het socratisch gesprek is geen debat. Het gaat er niet om
je gelijk te halen, maar om inzicht te krijgen in het begrip
‘identiteit’, de achterliggende overwegingen en de vooronderstellingen
bij de gesprekspartners. Vandaar dat er regelmatig
wordt samengevat wat er is gezegd.(Kan iemand
het even samenvatten?) Ook als je om opheldering vraagt
vat je eerst samen wat jij denkt dat er door de ander is gezegd.
Er wordt onmiddellijk om opheldering gevraagd als
iets niet duidelijk is.(Wat bedoel je daar precies mee? Kun
je daar een voorbeeld van geven?) Ook moet de lijn van
de argumentatie en van het gesprek helder blijven.(Welke
argumenten zijn er tot nu toe gegeven voor deze stelling?)
Er wordt dus steeds aangesloten bij de vorige spreker en
zijpaden worden zoveel mogelijk vermeden.
De groep is niet groter dan 13 leerlingen. De tijd voor
een gesprek van zo’n groep is doorgaans 90 minuten. Met
elkaar wordt van tevoren een procedure afgesproken over
hoe je aan het woord komt: hand opsteken, gaan staan. Er
spreekt steeds één leerling of student. De gespreksleider
beslist over de voortgang. Als je het niet meer begrijpt,
geef je dit aan.
Begripsverheldering
Het is de bedoeling dat het onderwerp wordt begrepen.
Elke leerling of student moet de ruimte krijgen om uit
te leggen wat hij of zij werkelijk bedoelt met gebruik van
een simpel voorbeeld. Leerlingen geven een voorbeeld.
Degene die het voorbeeld inbrengt moet het zelf hebben
meegemaakt. Dus niet: “Mijn broer….’. Vervolgens kiezen
de leerlingen met z’n allen één voorbeeld uit.
Na een voorbeeld te hebben geselecteerd gaat het gesprek
als volgt verder:
1 Het voorbeeld verhelderen: wat is er precies gebeurd
en wat heb je precies gedaan? Deze verheldering is van
belang om een keuzemoment naar boven te halen.
2 Daarna is het belang de kern uit het vooorbeeld te
halen. Deze kern wordt opgeschreven. Voorbeelden
beschrijven vaak de situatie, maar het gaat erom het
keuzemoment naar voren te halen : ( ‘Je hebt je toen
anders voorgedaan dan je wilde, is dat het punt?’)
3 Andere deelnemers wordt gevraagd zich te verplaatsen
in het voorbeeld: wat zou jij hebben gedaan?
4 Het voorbeeld toespitsen op een oordeel: ‘je anders
voordoen dan je bent is niet erg’. Vaak komen deze
oordelen als vanzelf naar boven als reacties op wat
anderen zouden doen.
5 Een oordeel eruit kiezen en verder onderzoeken:
waarop is dit oordeel gebaseerd; welke argumenten en
vooronderstellingen liggen aan dat oordeel ten grondslag?
Iedere bijdrage moet meebouwen aan een verdiept inzicht.
Er wordt naar consensus gestreefd. Er mag niet gedebatteerd
of gediscussieerd worden.
Docent als gespreksleider
De docent heeft een louter procedurele taak en fungeert
als gespreksleider, maar laat daarbij niet zijn of haar eigen
mening naar voren komen. Ruimte creëren om nog scherper
te formuleren, door meningen heen de inhoud boven
tafel krijgen, concrete voorbeelden voorstellen om niet te
algemeen of te abstract te praten, soms zelf de gesprekslijn
weer even aanzetten, dat zijn de taken van de docent.
De gespreksleider legt van te voren de spelregels uit. Het
is belangrijk dat het socratisch gesprek wordt beleefd als
een zoektocht en een dialoog. Daarom is het belangrijk
dat er open vragen worden gesteld. Om van een socratisch
gesprek een vruchtbare dialoog te maken dienen een
aantal spelregels in acht te worden gehouden:
Geen debat of discussie: het gaat er niet om twee stellingen
tegenover elkaar te zetten en te kijken wie de beste
argumenten heeft.
Geen beroep op autoriteit. (‘Mijn vader zegt…’. of ‘In de
krant las ik…’.) Het gaat om wat de leerling zelf denkt.
Met een beroep op autoriteit verschuilt hij of zij zich
achter anderen.
Geen hypothetische vragen en speculaties (‘Bestaat identiteit?’)
Dit leidt tot welles-nietes gesprek.
Geen blijken van goed- of afkeuring (‘Wat een onzin. Echt
belachelijk wat je zegt!’). Dit schept onveiligheid in de
groep. Let ook op dat niet op de man wordt gespeeld.
Geen gesloten vragen waarop alleen met ja en nee kan
worden geantwoord.

Notulist
Een van de deelnemers houdt de voortgang van het
gesprek bij. Het gaat om een zakelijke weergave van de
vragen, voorbeelden en argumenten. De hele groep is
verantwoordelijk voor het verslag dat aan het eind wordt
doorgenomen.
Samengevat:
Formuleer de hoofdvraag: wat is mijn identiteit?
Iedereen brengt een ervaringsvoorbeeld in.
De groep kiest één of twee markante voorbeelden.
Haal uit deze voorbeelden aspecten. (zie bijvoorbeeld de
leefvelden en de eindstellingen van de kennismakingsoefening)
Maak met de groep een prioriteitenlijst van de aspecten
(wat gaan we eerst bespreken, wat dan, enz.)
Gebruik de laatste 10 minuten om een antwoord te formuleren
op de hoofdvraag.
Neem ten slotte met elkaar het verslag door.
Jurydebat: gelijk hebben of krijgen?
Anders dan in het socratisch gesprek gaat het er in een
jurydebat om stelling te nemen en argumenten aan te
dragen die deze stelling onderbouwen. Het gaat erom de
ander te overtuigen. De spreektijd van de ander is eigenlijk
verloren tijd en er mag dan ook soms geïnterrumpeerd
worden, zolang dit op zakelijke gronden gebeurt. Retoriek
hoeft niet geschuwd te worden en de stelling van de ander
slinks onderuit halen is toegestaan. Het gaat er niet om de
ander met woorden schaakmat te zetten, maar de jury te
overtuigen van jouw opvattingen.
Voorzitter en jury
De docent is de debatleider die chaos moet voorkomen.
Een jury houdt het verloop in de gaten om aan het eind
van het debat een eindoordeel te vellen: wie heeft zijn
stelling het best onderbouwd en is het meest overtuigend?
Een debat duurt 25 minuten. Zo kunnen in een les twee
debatten worden gevoerd.
Procedure
Het debat wordt voorbereid door twee groepen die een
standpunt ten aanzien van een stelling krijgen toegewezen:
voor of tegen. Ze leren dus ook om een standpunt te verdedigen
dat niet van henzelf is. In dat proces worden de
jongeren gedwongen om scherp en zakelijk te argumente-
ren. Eerst zetten ze per groep de argumenten waarmee ze
het debat ingaan op een rijtje. Er kan één woordvoerder
zijn, maar het is ook mogelijk om iedereen mee te laten
doen al naar gelang het uitkomt.
1 5 minuten voorbespreking van de stelling en uitwerking
van presentatie
2 Iedere groep krijgt 2 minuten presentatie van hun
argumenten
3 5 minuten om in eigen groep een reactie op de ander
voor te bereiden
4 Iedere groep krijgt 2 minuten voor de weerlegging
5 De jury beoordeelt wie zijn stelling het best heeft
onderbouwd. Er zijn twee criteria: het inhoudelijke
argument en de presentatie (overtuigingskracht,
lichaamstaal, retoriek)
Stellingen
• De Rotterdamse identiteit bestaat niet
• Rotterdam heeft geen identiteit, Rotterdammers wel
• Iedereen is vrij om overal zijn eigen identiteit
uit te dragen
• Je kiest voor je identiteit(en)
• Je identiteit(en) krijg je van huis uit mee
• Het gaat er om wat je bent, niet wie je bent.
• Wees blij dat je geen identiteit hebt
• Je hebt altijd meerdere identiteiten