Flip Bool - Joods Historisch Museum

Opening Boris Kowadlo. Fotograaf tussen herinnering en toekomst
Joods Historisch Museum, 28 november 2010
Gistermiddag droegen we hier vlakbij de bekende Amsterdamse fotograaf Oscar
van Alphen ten grave en vandaag zijn wij mede bij elkaar voor de opening van de
in vergetelheid geraakte Amsterdamse fotograaf Boris Kowadlo.
Izrael Boruch Kowadlo werd in 1911 geboren in het Poolse provinciestadje Plock,
waarvan circa 30% van de inwoners destijds een joodse achtergrond had. Na
een afgebroken technische opleiding als mecanicien ter voorbereiding van
emigratie naar Palestina ging hij in 1928 in de leer bij de fotostudio van zijn
zwager Adam Watman. In het zwaar door de economische crisis getroffen
Polen probeerde Boruch tevergeefs als fotograaf in Warschau aan de slag te
komen. Als overtuigd zionist had zijn kortstondig naar Palestina geëmigreerde
oudere broer Mosje zich uiteindelijk in 1928 in Amsterdam gevestigd en Boruch
besloot in 1931 zijn heil om economische redenen ook in Amsterdam te zoeken.
Tot zover de voorgeschiedenis van Boruch Kowadlo, die zich van 1931 tot zijn
verdrinkingsdood in het Portugese Porto in 1959 bij uitstek ontwikkelde tot
fotograaf van het joodse leven in Nederland en als een van de eerste fotografen
die Israël voor een breder publiek in beeld bracht.
In Nederland werd Boruch Boris en Mosje Max. Dit lijkt onbelangrijk maar heeft
alles van doen met de rol die seculiere Oost-Europese joden in de vooroorlogse
jaren wilden spelen. Thuis spraken zij Jiddisj, maar in het publieke leven
probeerden zij zich aan de Nederlandse omstandigheden aan te passen. In het
publieke leven werd Boruch dus Boris en Mosje Max.
De vooroorlogse fotografische activiteiten van Boris Kowadlo hebben zich lang
aan ons fotohistorische zicht onttrokken. Zo ontbreekt zijn naam ten onrechte
in de publicatie Fotografie in Nederland 1920-1940 uit 1979 waarvoor ik mede
verantwoordelijk was. Maar in de losse bijlage met biografieën van het derde
deel in deze trilogie over de jaren 1940-1975 wordt hij wel degelijk vermeld als
‘Kowadlo, Boris (schuilnaam voor Israël Baruch)’; abusievelijk Israël met de letter
‘s’ in plaats van met een ‘z’ en Baruch in plaats van Boruch. Bovendien was
Boris geen schuil- maar een roepnaam.
De in 1921 opgerichte vereniging Ans-Ki vormde met name in de jaren dertig
een belangrijk ontmoetingspunt voor progressieve joodse immigranten uit Oost-
Europa die hun eigen jiddisje cultuur wilden beleven. Ook voor Boris Kowadlo
was deze vereniging belangrijk om geestverwanten te treffen en herinneringen
aan een gezamenlijk verleden te delen. In dit verband trof hij onder anderen de
jiddisje zangeres en danseres Lientje Brilleslijper die later bekend werd als Lin
Jaldati. Met haar latere echtgenoot Eberhard Rebling publiceerde zij in 1986 haar
memoires onder de titel: Sag nie, du gehst den letzten Weg. Daarin beschrijft Lin
Jaldati levendig hoe belangrijk de kennismaking met de door haar zo genoemde
Bernhard Kowadlo, Ans-Ki en het verenigingslokaal aan de Nieuwe Achtergracht
was:

‘Es war dort sehr gemütlich, man trank Tee, las einander vor, machte Sketche
und erarbeitete musikalisch-literarische Programme, alles auf jiddisch.’
Gezien de vriendschappelijke relatie die Lin Jaldati en Boris Kowadlo in de eerste
jaren na zijn komst naar Nederland onderhielden, is het verbazingwekkend dat
zij hem Bernhard noemt in plaats van Boris. Naamsverhaspeling bleef Boris
Kowadlo zijn relatief korte leven lang achtervolgen. De jaren van de Duitse
bezetting bracht hij grotendeels ondergedoken door onder de schuilnaam
Bernard van der Linden. Vermoedelijk via Cas Oorthuys raakte hij tijdens de
Hongerwinter betrokken bij de groep fotografen die later bekend zou worden
onder de naam ‘De ondergedoken camera’. In het fameuze boek Amsterdam
tijdens de Hongerwinter uit 1947 is hij vertegenwoordigd met één foto van
hongerige Amsterdammers die bij een gaarkeuken lamellen uitschrapen. Maar
zijn achternaam werd hierbij abusievelijk met een letter ‘t’ in plaats van met een
‘d’ gespeld. Terwijl er vanaf 20 november 1944 een absoluut verbod was om in
de publieke ruimte te fotograferen, waagde Boris Kowadlo zich in de laatste
weken voor de bevrijding met zijn vervalste persoonsbewijs op straat. Dit
moest hij bijna met zijn leven bekopen door een arrestatie op 24 april 1945,
gevolgd door een verhoor in de Groote Club op de hoek van de Kalverstraat en
de Dam. Maar door zijn blonde uiterlijk en goede valse papieren kwam hij
uiteindelijk zonder kleerscheuren vrij.
Tijdens de bezettingsjaren wist Boris Kowadlo mede te overleven door financiële
steun van Meik de Swaan, de drijvende kracht achter het illegale tijdschrift De
Vrije Katheder. In een van de eerste naoorlogse nummers van dit tijdschrift - dat
verscheen onder de titel ‘Er moet veel strijd gestreden zijn …’ - werden ook een
of meerdere foto’s van Borris Kowadlo gepubliceerd. Dit keer onder zijn
schuilnaam Van der Linden. Maar ook in deze publicatie ging het wat betreft de
naamsvermelding mis en ontbrak de letter ‘n’ achter zijn schuilnaam.
In de naoorlogse jaren kreeg Boris Kowadlo vooral bekendheid door zijn foto’s
voor het boek Het verdwenen Ghetto uit 1948 dat in 1949 werd herdrukt. In 1958
volgde zijn fotoboekje Dit is Israël in de reeks Contact Foto- en Reis-Pockets.
Deze tussen 1951 en 1966 verschenen reeks zou uiteindelijk 45 deeltjes gaan
omvatten, waarvan Cas Oorthuys er als fotograaf 42 voor zijn rekening nam. In
1958 kreeg Boris Kowadlo ook erkenning doordat het Stedelijk Museum
Amsterdam - mede op advies van Eva Besnyö, Carel Blazer en Cas Oorthuys -
zestien foto’s van hem aankocht.
Na zijn onverwachte overlijden in 1959 probeerde zijn weduwe Gré Raasveld –
later geholpen door hun in 1948 geboren dochter Ruda – een goede
bestemming voor zijn fotografische oeuvre te vinden. Dat lukte slechts
gedeeltelijk door schenkingen aan het Prentenkabinet van de Universiteit
Leiden, het Stedelijk Museum Amsterdam en het Joods Historisch Museum.
Ruda werkte met mijn wederhelft Veronica Hekking begin jaren zeventig in
hetzelfde buurthuis in de Amsterdamse Pijp. Met het oog op ons gezamenlijke
onderzoeksproject over ‘De illegale camera’ traceerden we Ruda in 1989 in het

veraf gelegen Kloosterburen. Tijdens een bezoek aldaar vonden we op zolder
onder meer het spiraalbandje met 57 foto’s over de bezetting en bevrijding van
Amsterdam. Met de auteursrechten en ander fotomateriaal werd dit unieke
document nog hetzelfde jaar overgedragen aan het toenmalige Nederlands
Fotoarchief in Rotterdam, nu de afdeling collecties van het Nederlands
Fotomuseum.
Het schoolschrift waarin Boris Kowadlo in het Jiddisj zijn herinneringen tot de
bevrijding te boek stelde, kwam via Ruda recent in handen van het Joods
Historisch Museum. Bewerkt en ingekort vormen deze herinneringen letterlijk
en figuurlijk het hart van de publicatie die vandaag officieel het licht ziet. Dankzij
deze tentoonstelling en begeleidende publicatie behoort Boris Kowadlo sinds
vandaag tot de bekende joodse Nederlandse fotografen, wat betreft het Joods
Historisch Museum voorafgegaan door Maria Austria, Eva Besnyö, Erwin
Blumenfeld, Peter Hunter, Kurt Lubinski en Sem Presser. Enkele fotografen
ontbreken nog aan dit rijtje, maar die worden hier ongetwijfeld in de nabije
toekomst ook nog aan de vergetelheid ontrukt.
Flip Bool