Bekijk - Landelijke Cliëntenraad

2012 

Niets mis met afhankelijk zijn 

Gedrag verandert niet louter 

door financiële prikkels 

Cultuurverandering is een 

uitdaging

Colofon 

ZELF is een eenmalig magazine 

van de Landelijke Cliëntenraad 

(LCR). De inhoud is bedoeld om 

discussies aan te zwengelen 

over wat 'zelf doen' eigenlijk 

betekent: nu en in de toekomst. 

Uitgevers 

Branko Hagen 

Else Roetering, 

Landelijke Cliëntenraad 

Conceptontwikkeling, 

coördinatie en eindredactie 

Rietje Krijnen 

Teksten 

Branko Hagen 

Henk van Houtum 

Rietje Krijnen 

Josephine Krikke 

Corrector 

Barbara Bosman, 

Landelijke Cliëntenraad 

Fotografie 

Vanda Biffani 

Fotobureau Dijkstra 

Ivar Gloudemans 

Arnaud Mooij 

UvA Jeroen Oerlemans 

Jeroen Poortvliet 

iStockphoto 

Vormgeving 

Wil Scholten 

Aan deze uitgave kunnen geen 

rechten worden ontleend. 

Overname van artikelen met 

bronvermelding alleen na 

uitdrukkelijke schriftelijke 

toestemming van de uitgever 

en auteur. 

September, 2012 

2 

ZELF 2012 

INHOUD 

Allemaal afhankelijk 

Mensen zijn sociale wezens. Ze 

hebben elkaar nodig om te kunnen 

functioneren. Als iemand geen 

werk meer heeft, is afhankelijkheid 

ineens verdacht. Socioloog Jan 

Willem Duyvendak zet autonomie in 

een historisch perspectief. Meedoen 

is op zich prima als hierin 

maar niet wordt doorgeslagen. 

6 

Civil society 

Meer eigen verantwoordelijkheid, 

zelfregie, autonomie: begrippen die 

passen bij civil society. Die huidige 

zorgzame samenleving, zegt hoogleraar 

civil society Paul Dekker, heeft 

een eigen, nieuw gezicht gekregen. 

Column 

Dikke ikke • Henk van Houtum 

10 

Levenskunst 

4 12 19 

9 

Filosoof Joep Dohmen verafschuwt 

macho-vrijheid en pleit voor positieve 

vrijheid waarin iedereen ontdekt 

dat niemand het alleen redt 

en dat we allemaal hoe dan ook op 

anderen leunen. Dit zegt weer iets 

over de noodzaak om zelf iets voor 

anderen te willen betekenen. 

Alles tegen 

Sjoukje Tel is 'zelfdoener' (mét de 

juiste ondersteuning) in optima 

forma: zo kan het óók. 

13 

Weinig vertrouwen 

Alles tegen of alles mee hebben: 

als niemand je de juiste weg wijst, 

maakt het allemaal niets uit. 

Financiële prikkel 

16 

14 

Flink bezuinigen op uitkeringen, 

dát leidt wel tot arbeidstoename. 

Financiële prikkels blijken echter 

zelden gedragsverandering teweeg 

te brengen. Dr. Will Tiemeijer van de 

Wetenschappelijke Raad voor het 

Regeringsbeleid: "Onderzoek naar 

motieven, levert veel meer op". 

Meedoen 

Als het gaat om meedoen, is aansluiten 

bij de interessewereld van 

jongeren met een lichte verstandelijke 

beperking van belang. Voetbal 

kan een sleutelpositie innemen, zo 

ontdekten samenwerkingspartners 

MEE Noord West Holland en voetbalvereniging 

AZ. 

Waardering 

Hoe zorg je ervoor dat 'moeilijke' 

groepen bijstandsgerechtigden toch 

(vrijwillig) aan de slag gaan? Werkt 

boeten of belonen? Of is waardering 

het sleutelbegrip? 

19 

20 

Cultuurverandering 

De samenleving is aan het veranderen. 

De rol van de centrale overheid 

wordt minder groot. Burgers gaan 

meer voor elkaar betekenen. Voorzitter 

Gerrit van der Meer meent dat 

verzet op den duur niet succesvol is. 

Professional-cliënt 

24 

22 

Het is voor zowel de cliënt als de 

professional moeilijk om een balans 

te vinden tussen zelfregie en regie 

door de professional. De vragen 

die aan cliënten worden gesteld 

zijn vaak tegenstrijdig. Dr. Hans 

Bosselaar en collega's voerden een 

onderzoek uit voor Welder naar 

zelfregie. 

Ik ben Harrie 

Soms is een initiatief zo eenvoudig 

dat de vraag opdoemt: waarom is 

dit niet eerder gedaan: Een 'Harrie' 

begeleidt zijn directe collega's op de 

werkvloer. Het werkt!

INTRO 

Zelf 

Zelfredzaamheid, eigen verantwoordelijkheid, zelfre- 

gie, eigen kracht. Het zijn begrippen die we steeds 

vaker horen vallen. In de politiek zijn deze begrippen 

helemaal populair: niet de overheid, maar mensen 

moeten zelf hun problemen oplossen. Zij worden geacht 

zelfstandig en zelfwerkzaam te zijn. 

Is daar iets mis mee? 

Nee, helemaal niet. Zelfredzaam zijn is goed en prettig. 

Wanneer het lukt zelf je leven in te richten, voel je jezelf 

ook verantwoordelijk voor je eigen situatie. En daarmee 

voor anderen. 

Maar is er iemand te vinden die werkelijk alles zelf 

doet? 

Een directeur van een groot bedrijf zorgt er voor dat 

anderen hem assisteren: de managementassistent om 

zijn agenda te beheren, de financiële en HRM-afdelingen 

ondersteunen de directeur. Zo kan deze niet alleen tijd 

besparen, maar hij doet waar hij zelf goed in is en organiseert 

ondersteuning waar hij zelf minder sterk in is. 

Voor veel mensen in de 

sociale zekerheid – en ook 

in de zorg - is dat niet 

anders. Om zelf regie te 

kunnen voeren over hun 

leven hebben zij ook 

assistentie nodig. Die 

is niet wezenlijk anders 

dan bij de manager. Het 

enige verschil is dat 

mensen in de sociale 

zekerheid minder goed 

toe- en uitgerust zijn om 

zelf hun leven te organiseren. Zij hebben 

tijdelijk of structureel beperkingen die maken 

dat zij niet in staat zijn zelf weer regie te pakken. De 

instanties waar zij een beroep op doen, zijn er vaak niet 

op gericht mensen zoveel als mogelijk (weer) zelf de 

regie in handen te geven 

Het is erg gemakkelijk om ervan uit te gaan dat mensen 

zelfredzaam kunnen zijn. Redden zij zich niet, dan 

vallen zij in de armen van gemeenten en zorginstellingen. 

Die hebben op hun beurt te kampen met vele 

(bezuinigings)maatregelen en zijn zelf bezig met hun 

eigen problemen. Het laatste waar de aandacht op 

wordt gericht is op de versterking van de zelfredzaamheid 

of de langdurige ondersteuning om een persoon zo 

zelfstandig mogelijk te laten leven, onderwijs te volgen 

en te werken. 

3 

ZELF 2012 

Wie niet zelfredzaam is wordt afgeschilderd als bankzitter 

(in plaats van cliënt van de sociale zekerheid) of 

mogelijke fraudeur. Mensen die zich niet zelf weten te 

redden krijgen al snel het etiketje opgeplakt dat het 

hun eigen schuld is dat ze niet werken of mee kunnen 

doen in de samenleving. 

De LCR belicht in deze uitgave op verschillende manieren 

het belang van zelfredzaamheid, maar ook de noodzaak 

die zelfredzaamheid te ondersteunen, desnoods 

levenslang. 

Wie moet eigenlijk verantwoordelijkheid nemen om 

mensen de kans te geven zelfredzaam te zijn? Als de 

Staat dit goed zou doen, worden al die ‘niet’-zelfredzamen 

niet afhankelijk van gemeenten en instanties. 

Tijd voor een debat over de positie van cliënten in de 

sociale zekerheid en zorg. Want in het beleid is de positie 

van de client zelf onvoldoende gewaarborgd.

4 

Armoede Magazine 2010 

SAMENLEVING 

Tekst: Rietje Krijnen 

Foto: UvA Jeroen Oerlemans 

Niets mis met afhankelijk zijn 

Mensen zijn sociale wezens. Ze hebben elkaar nodig om te kunnen 

functioneren. Dat lijkt ineens raar te worden als iemand geen werk meer 

heeft. Dan moet iedereen zijn eigen boontjes kunnen doppen. Wie niet 

snel aan de slag komt of minder goed mee kan doen, heeft het allemaal 

aan zichzelf te wijten, zo luidt het politieke mantra. Socioloog Jan Willem 

Duyvendak zet de autonome mens, zoals die nu wordt gepropageerd, in 

historisch perspectief. "Als het eigenlijk niet draait om autonomie, maar om 

bezuinigen, dan moet dát worden gezegd!" 

Het begon allemaal in de jaren zestig. ‘Links’ zette een 

behoorlijke vaart achter het mondig maken van de 

mens. Iedereen moest autonoom kunnen zijn. "Gehandicapten 

konden niet langer weggestopt worden in 

instituten in bossen", zegt Jan Willem Duyvendak. "Ze 

moesten meedoen in de samenleving, ongeacht hun 

vermogen of ze daar wel of niet toe in staat waren. 

Vrouwen konden niet langer thuis blijven. Iedereen 

moest en moet voor zichzelf kunnen zorgen. Dat streven 

is op zich prima, als er niet in doorgeslagen wordt. Je 

ziet nu dat liberalen dit gedachtengoed hebben overgenomen, 

maar er een andere vertaling aan hebben gegeven. 

Je mag niet langer afhankelijk zijn van anderen. Dat 

is erg en problematisch." 

Vraagverlegenheid 

Onafhankelijkheid is het grootste goed geworden. 

Alleen dan deug je, is het credo. Terwijl er behoorlijk 

wat mensen zijn die dat niet kunnen vanwege allerlei 

redenen. "Het is al lang het geval dat mensen wordt 

verteld dat ze voor zichzelf moeten zorgen", zegt Duyvendak. 

"Daardoor durven ze vaak niet meer om hulp 

te vragen. Natuurlijk, er blijven altijd brutale mensen 

over. En er is ook altijd een groep die misbruik maakt 

van voorzieningen, maar dat deel is veel kleiner dan 

wordt gedacht. Het overgrote deel probeert het zelf uit 

te zoeken, maar slaagt daar steeds minder goed in. Er is 

een vraagverlegenheid ontstaan. Als je een ander alleen 

al om advies vraagt, moet je namelijk toegeven dat je 

iets niet weet en dat is moeilijk. Je moet het allemaal 

zelf weten, waardoor er een schroom ontstaat om anderen 

in te schakelen. Dat is allemaal het gevolg van het 

prediken van zelfredzaamheid. Dat is het hoogste ideaal 

geworden. Anderen nodig hebben, is sneu." 

Allemaal afhankelijk 

En het klopt niet, benadrukt hij. "We hebben allemaal 

en voortdurend anderen nodig in de samenleving. Het 

is een volstrekt onsociologisch beeld om iedereen het 

zelf uit te laten zoeken. Het is ook naïef om te denken 

dat mensen het wel alleen kunnen redden. Dat kan 

niemand. We zijn allemaal afhankelijk van belastinggeld 

om maar eens een voorbeeld te noemen. Iedereen doet 

voortdurend beroep op anderen, alleen wordt dat niet 

zo gezien. Als ik een belastingdeskundige inschakel, is 

dat normaal. Als iemand hulp inroept om aan een baan 

te komen of vraagt om zijn leven op orde te brengen, 

dan is dat afschrikwekkend. Die verschillende interpretatie 

van ‘afhankelijkheid’ is vreemd." 

‘Eigen kracht’ 

De terminologie vindt hij ook zo verschrikkelijk. Formuleringen 

als ‘mensen in hun eigen kracht zetten’ en 

‘regie over hun eigen leven geven’ zijn volledig geaccepteerd 

in de politiek, maar zijn goed beschouwd absurd. 

"Regie over je eigen leven voeren, geeft aan dat je 

buiten jezelf staat en dat je eigen leven losstaat van 

die regie. Iedereen voert regie over zijn eigen leven, 

ook als de uitkomst niet maatschappelijk geaccepteerd 

is. In eigen kracht zetten! Het meest bizarre voorbeeld 

hiervan hoorde ik over een onderzoek onder licht verstandelijk 

gehandicapte jongeren. Daaruit bleek dat hun 

ouders vaak ook licht verstandelijk gehandicapt zijn. Wat 

zei die politicus: ‘we moeten hen in hun eigen kracht 

zetten’. Waar heb je het dan over? Dan ben je zo verweven 

met terminologie en vind je het normaal om zoiets 

te zeggen. Die mensen doen het maximale binnen hun 

vermogen. Meer is er niet. Accepteer dat nu eens." 

Er is, zegt Duyvendak, soms wat nodig om mensen 

eigen verantwoordelijkheid te kunnen laten nemen. 

Dat moet worden geaccepteerd. "Als je zegt, in tijden 

van bezuinigingen, dat mensen nu eigen verantwoordelijkheid 

moeten nemen, dan zeg je ook dat ze dat de 

afgelopen jaren niet hebben gedaan. Dat is niet zo. Dat

is wel degelijk gebeurd. Punt is dat het niet iedereen 

gelukt is om bijvoorbeeld aan het werk te komen. Zij 

hebben dan dus niet hun eigen verantwoordelijkheid 

genomen? Zijn zij wel alleen verantwoordelijk? Je kunt 

ook zeggen dat de samenleving niet de verantwoordelijkheid 

heeft genomen om een baan aan te bieden die 

bij hen past. Of dat politiek en werkgevers zich te veel 

afzijdig hebben gehouden. Aan de ene kant worden 

mensen ‘schuldig’ verklaard omdat ze tekort schieten, 

aan de andere kant worden verplichtingen voor werkgevers 

om mensen aan de slag te helpen hoe langer hoe 

meer afgebouwd. Dat is eenzijdig beleid. Je moet wel 

banen hebben om aan de slag te kunnen. Ben je dan 

‘fout’ als er die er niet zijn? Wie is er dan schuldig? En 

wie is het slachtoffer? Juist de mensen die geen baan 

hebben. En die krijgen dan de schuld van alles. Dat is op 

zichzelf genomen erg vreemd." 

Weg wijzen 

Er is, zo stelt Duyvendak, maar weinig gesproken over 

de ‘verantwoordelijkheid’ van bedrijven die mensen 

de WAO in gestuurd hebben. Of de slechte begeleiding 

van laaggeschoolden die daardoor moeilijk aan het 

5 

We hebben allemaal en voortdurend anderen nodig in de samenleving 

ZELF 2012 

werk komen. Terwijl met wat hulp mensen wel degelijk 

mogelijkheden krijgen. "De inzet van professionals is 

verdacht geworden. Het punt is dat mensen zonder 

professionele begeleiding soms al 

snel doodlopen. Als jij niet weet welke Prof. Dr. Jan Willem Duyvendak is UvA- 

wegen je moet bewandelen en je zit hoogleraar Algemene Sociologie en 

in een omgeving die je de netwerken leider van programmagroep ‘Dynamics 

ook niet kan bieden, dan loop je al of Citizenship and Culture’. Hij is tevens 

gauw vast. Als daarentegen iemand voorzitter van de Nederlandse Sociologi- 

je wijst welke kant je op moet gaan, sche Vereniging. 

je laat zien dat je andere mogelijkhe- Duyvendak heeft vele publicaties over 

den hebt, dan gebeurt er veel meer. sociale verbanden op zijn naam staan 

Alleen zal dat op de juiste manier zoals 'De staat en de straat' en 'De 

moeten gebeuren. Er moet niet wor- mixfactor - integratie en segregatie in 

den gezegd: ga jij maar eens zakjes Nederland'. 

plakken. Die beweging moet je samen 

met mensen maken, anders wordt 

het niets en is er alleen maar verzet. 

Mensen die geen werk hebben of een beroep moeten 

doen op voorzieningen zitten niet anders in elkaar dan 

anderen! Iedereen wil waardering krijgen voor wat hij of 

zij doet."

Civil society bestaat, maar 

heeft nu een ander gezicht 

6 

ZELF 2012 

Als het gaat over ‘eigen regie’ in optima forma, dan komt al snel ‘civil 

society’ om de hoek kijken. Het begrip heeft de laatste jaren vooral 

opgeld gedaan binnen gemeenten. Wie propageert dat mensen meer 

zelf moeten doen, hoeft ook minder zorg of assistentie te regelen. 

Paul Dekker van het Sociaal en Cultureel Planbureau (en hoogleraar 

Civil society aan de Universiteit van Tilburg) geeft zijn bespiegeling op 

wat civil society zou kunnen betekenen. 

"Er bestaan vele definities van civil society. Eén ervan is 

– en die is momenteel populair en tamelijk liberaal - dat 

mensen in de samenleving vooral de eigen regie voeren 

en niet afhankelijk zijn van instanties. Dat betekent dus 

ook dat de overheidsbemoeienis minimaal is. Je kunt je 

afvragen of je dat wilt. Je kunt civil society ook opvatten 

als een samenleving waarin burgers zich juist bemoeien 

met het landsbestuur en publieke voorzieningen. Dat 

is historisch een minstens zo valide definitie als dat er 

helemaal geen politiek of overheid bij komt kijken. Er 

zijn omschrijvingen die het bedrijfsleven als deel van 

de civil society zien en andere omschrijvingen die het 

bedrijfsleven juist als bedreiging van de civil society 

zien. Voor sommige theoretici vormen familie- en 

vriendschapsbanden de kern van de civil society, voor 

anderen hebben ze er niets mee te maken. 

Van al deze omschrijvingen kun je niet zeggen: de ene 

is correct en de andere is het niet. Zelf ben ik geneigd 

de civil society te zien als iets van de publieke sfeer 

met een politieke oriëntatie, maar ja, ik ben dan ook 

politicoloog. 

Of je het nou betitelt als civil society of niet, er is bij 

beleidsmakers - en ook onder de bevolking - een wens 

om weer meer een zorgzame samenleving te worden

CIVIL SOCIETY 


Foto: Jeroen Poortvliet 

waarin mensen in eigen kring elkaar opvangen en 

verzorgen. 

Dat klinkt heel mooi en het is niet alleen een utopie 

want vroeger ging het ook meer op die manier. De 

wereld zag er toen echter anders uit omdat familieverbanden 

en buurten op een andere manier waren georganiseerd. 

Tegenwoordig werkt een groot deel van de 

mensen betaald buiten familie- en buurtverbanden. Dat 

geldt ook voor de traditionele zorgers: vrouwen. Betekent 

dit dan dat er niets terecht kan komen van ‘zorgen 

voor elkaar’. Of dat het een verdacht begrip moet zijn? 

Cynisch 

Het grappige is: niemand kan tegen die omschrijving 

zijn, want je wilt toch niet dat anderen aan hun lot 

worden overgelaten? Iedere burger zorgt op de een 

of andere manier wel voor een ander. Hetzelfde geldt 

voor mensen ‘in hun eigen kracht zetten’. Ook daar kan 

niemand tegen zijn. Natuurlijk moeten mensen vanuit 

hun eigen mogelijkheden zoveel als kan voor zichzelf 

zorgen. 

Het punt is dat de termen worden gebruikt om iets 

anders te bereiken. Dus worden ze voor politieke doeleinden 

gebruikt. Daar kun je heel cynisch van worden 

en je afzetten tegen die boodschap. Je kunt echter 

ook erkennen dat mensen voor bepaalde alledaagse 

steun en hulp wel heel erg afhankelijk van instanties 

zijn geworden. Of liever: ze zijn afhankelijk gemaakt. 

In die zin is het goed om mensen duidelijk te maken 

dat ze zich meer verantwoordelijk moeten voelen voor 

hun eigen leven en niet direct moeten kijken naar wat 

een overheid te bieden heeft. Het is daarom niet altijd 

negatief. 

Afhankelijkheid 

Een deel van de afhankelijkheid is vrij logisch omdat we 

nu eenmaal een samenleving hebben die erop ingericht 

is om vangnetten te bieden. Zoals mensen die een uitkering 

krijgen. Kijk je naar mensen die zich in cliëntenraden 

verenigen dan zou je kunnen stellen dat het een 

vreemde situatie is: je zit in een afhankelijke positie en 

probeert daarbinnen je kracht te laten gelden. Dat staat 

in principe haaks op het idee dat je als trotse burger je 

eigen leven inricht. Toch hoeft dat zeker niet het geval 

te zijn. Mensen organiseren zich voortdurend in afhankelijke 

posities. Onafhankelijkheid is namelijk een lastig 

begrip. Als je praat over ‘zuivere’ civil society betekent 

7 

ZELF 2012 

Het lijkt alsof mensen steeds 

egoïstischer zijn geworden. 

Maar dat blijkt helemaal niet 

waar te zijn. 

het ook dat je geen subsidie ontvangt, geen gebruik 

maakt van een gebouw dat de overheid betaald heeft, 

geen professionals inschakelt. Dan ben je helemaal 

onafhankelijk, maar met het risico dat die organisatievorm 

geen lang leven beschoren is. 

‘Ik wel’ 

Heel veel mensen nemen ergens hun verantwoordelijkheid 

voor, ook al wordt gedacht dat dat niet zo is. Ze 

zorgen ervoor dat de buurt netjes blijft, zijn er voor de 

kinderen bij hun sportverenigingen, organiseren zaken 

rondom hun werk. En door te roepen dat we meer ‘eigen 

verantwoordelijkheid’ voor onze naasten moeten nemen 

– verzorgen van onze ouders bijvoorbeeld – suggereert 

de overheid dat we dat niet doen. Mensen doen dat 

wél. Onderling veronderstellen ze dat ‘de ander’ minder 

doet dan zijzelf. 

Onbedoeld is dat ook een reactie op wat de overheid 

propageert. Die roept: jullie moeten meer doen. Als je 

van jezelf weet dat je al veel doet, denk je dus blijkbaar 

dat heel veel anderen hun handen niet uit de mouwen 

steken. En dan lijkt het alsof mensen steeds egoïstischer 

zijn geworden. Maar dat blijkt helemaal niet waar te 

zijn. Kijk maar naar de mensen om je heen: waarschijnlijk 

doen de meeste bekenden wel wat voor een ander. 

Van de rest weten we het niet en geloven we wel dat ze 

weinig en steeds minder doen. Dat pessimisme wordt 

gevoed door verontrustende mediaberichten en campagnes. 

Terwijl het veel beter zou zijn om aan te geven: 

er gebeurt al heel veel en op sommige vlakken zou er 

nòg meer mogelijk zijn. 

Je moet als overheid weten dat bepaalde groepen erg 

gefrustreerd zijn geraakt of geen traditie hebben van 

vrijwilligerswerk. Je kunt erover praten hoe je dat gaat 

aanpakken, maar je bereikt het tegendeel als je hen 

wegzet als mensen die geen verantwoordelijkheden 

nemen. 

Balans 

De overheid zal altijd een vinger in de pap hebben, 

want een deel van de verantwoordelijkheid hebben 

burgers bij die overheid neergelegd. Burgers zitten om 

allerlei redenen namelijk niet te wachten op heel veel 

eigen inbreng. Als de keuze wordt voorgelegd of ze voor 

de verbetering van de buurt een buurtbudget kunnen 

krijgen en de boel zelf kunnen uitzoeken, willen ze dat 

over het algemeen niet. Want er spelen sociale verban-

Ab Harrewijn-rede 2012 

Paul Dekker mocht tijdens het jubileumcongres van de 

Landelijke Cliëntenraad de Ab Harrewijn-rede uitspreken. 

Hij trok een vergelijking tussen cliëntenparticipatie 

en civil society. Een deel van zijn rede: "In definities 

van de civil society gaat het ofwel om een deel van 

de samenleving of om een goede samenleving, een 

beschaafde, civiele samenleving. In het eerste geval 

staan vrijwillige verbanden, verenigingen en lossere 

verbanden centraal. In ieder geval is het geen staat/ 

overheid en in de overgrote meerderheid van definities 

ook geen markt/bedrijfsleven of gezin/privésfeer. Als 

ideaal van de samenleving heeft de civil society verschillende 

betekenissen. Van oudsher is er de tegenstelling 

tot de dictatoriale en dominante staat: als ideaal 

van een samenleving die zichzelf reguleert en bestuurt 

door vrijwillige verbanden, door burgers die uit zijn op 

het ontdekken en ontwikkelen van hun gemeenschappelijke 

belangen, tolerant tegenover de diversiteit van 

opvattingen en belangen in hun midden (geweldloos, 

respectvol, ook terughoudend in de behartiging van 

het eigenbelang) en de overheid kritisch volgend en 

bereid om te protesteren. Kijken we naar de ontwikkeling 

van het ideaal in Nederland, dan zien we dat de 

afgelopen jaren dat dat laatste politieke element naar 

de achtergrond is verschoven. (...) Dan de cliëntenraden. 

Uitgangspunt is de afhankelijke positie van gebruikers, 

klanten, patiënten enzovoorts, van instellingen. Die 

positie wil je versterken. Het gaat om een betere behartiging 

van de specifieke belangen van die gebruikers, 

tegenover het management, eventueel ook tegenover 

de wetgever, andere regelgevers, financiers enzovoorts. 

8 

ZELF 2012 

den mee: een buurman die de hele dag thuis is, heeft 

allicht meer inbreng dan iemand die de hele dag werkt 

en weinig tijd kan besteden aan de buurt. Er moet een 

bepaalde balans worden gevonden en dus is het nodig 

om bijvoorbeeld een gemeentebestuur te hebben dat 

beslist. Mensen willen wél inspraak en willen ook best 

hun handen uit de mouwen steken, maar ze willen het 

liefst dat een democratisch orgaan op enige afstand een 

beslissing neemt, zodat er een balans blijft. 

Dan gaat het er niet over dat mensen geen eigen 

verantwoordelijkheid willen nemen, maar dat ze vinden 

dat ze belasting betalen en een gemeenteraad kiezen 

die hierover gaat. Die heeft verantwoordelijkheden te 

nemen, is de gedachte. 

Werkelijkheid 

Dat wil niet zeggen dat burgers daarmee al hun verantwoordelijkheden 

van zich afschuiven. Zo’n beeld hebben 

In het perspectief van de civil society zijn cliëntenraden 

grofweg ook een teken van verwording. 

(...) 

U begrijpt dat op deze wijze bezien de cliëntenraden 

geen onderdeel zijn van een ideale civil society. Ze 

organiseren afhankelijke cliënten in plaats van vrije 

burgers; behartigen slechts een bijzonder belang in 

plaats van gerichtheid op het algemeen belang, houden 

geen afstand tot de overheid, maar perfectioneren de 

afhankelijkheidsrelaties met de instituties van en rond 

de overheid.' 

(...) 

In de reëel bestaande civil society kunnen we ook 

veel positiever tegen de cliëntenraden aankijken. De 

behartiging van het specifieke belang van uitkeringsontvangers 

is waardevol voor die groep en ze is van hoger 

belang als bijdrage aan de balans van maatschappelijke 

krachten en van de responsiviteit en verantwoording 

van de betreffende uitvoeringsorganisaties. 

(...) 

Met het oog op de discussies die u gaat voeren over 

vernieuwing van de participatie besluit ik met twee 

punten: Probeer niet alle mogelijke behoeften en belangen 

die uw cliënten hebben als cliëntenbelangen 

te formuleren. Cliënt zijn is een kwetsbare positie, 

kwetsbaarder dan van de consument op de markt, die 

met een koopkrachtige vraag ook naar een concurrent 

kan stappen. De rol van cliënt is veel kleiner dan die van 

de burger." 

(Voor de complete rede, kijk bij Ab Harrewijnrede op 

www.landelijkeclientenraad.nl) 

Het leven van 

moderne mensen 

is veranderd en 

daardoor zijn 

accenten anders 

gaan liggen. 

we nu wel en dat is ons opgedrongen. De werkelijkheid 

ziet er anders uit. Jongeren nemen hun baan 

wél serieus. We leveren uit eigen beweging ook een 

bijdrage aan onderwerpen die verder van ons afstaan 

zoals het milieu en ontwikkelingslanden. En dat doen 

we niet alleen individueel, maar ook georganiseerd, als 

leerlingen van een school die aan een actie meedoen, 

of als eigenaren of werknemers van een winkel die iets 

doen voor de buurt. 

Accenten 

Wat wel zo is: het leven van moderne mensen is veranderd. 

De onderlinge verbanden zijn gewijzigd en dat 

zorgt er ook voor dat accenten anders zijn gaan liggen. 

Feit is dat mensen zich voor anderen in de samenleving 

inzetten, maar je moet wel accepteren dat dat op een 

andere manier gebeurt dan vijftig jaar geleden."

9 

ZELF 2012 

COLUMN 

Econoom Henk van Houtum is professor in 

de geopolitiek aan de Radboud universiteit 

en de Universiteit van Bergamo. 

Dikke ikke 

De diagnose is helder. De kwaal die de westerse wereld 

in een diepe crisis heeft doen belanden was een teveel 

aan graai- en hebzucht. We wilden het allemaal zelf 

doen, voor onszelf hebben en allemaal moest het nu. 

Meer, meer, meer. Zelfs al moesten we daarvoor risicovol 

lenen bij uitzuigers en woekeraars. Verblind voor de 

gevaren van onze verlangens naar het altijd meer. Het 

gevolg was een economie als een egonomie, waarin 

de competitie om het eigenbelang gepaard ging met 

een groeiend onderling wantrouwen, meer controles en 

procedures, en solidariteitsverschraling. We leden aan 

het syndroom van het dikke-ikke. Tot zover de diagnose. 

Nu het medicijn. Dan zou je als redelijk denkend mens 

verwachten dat de ideologie die voor de ineenstorting 

heeft gezorgd eens flink zou indikken. Dat we eindelijk 

eens durven afvallen van ons heilloze geloof. Van het 

meer, meer, naar een verstandig minder, minder, minder. 

Maar niets is minder waar. Ja, die politiek van het 

minder is er wel. Maar dan vooral om dezelfde failliete 

economische politiek van het meer te kunnen voortzetten. 

Want er wordt vooral bezuinigd op de bouwstenen 

van de solidaire samenhang, zoals gezondheidszorg, 

sociale zekerheid, kinderopvang, onderwijs, cultuur en 

ontwikkelingshulp. Ware aderlatingen. Tegelijkertijd met 

deze verdergaande druk op het sociale weefsel probeert 

men het consumentenvertrouwen - lees: het stimuleren 

van de inhaligheid – weer aan te jagen. Consumeren 

moet, want consumeren is goed voor de economie en 

de economie is goed voor ons allen, dus consumeren 

moet, desnoods op krediet. Want de overheid is geen 

geluksmachine. We moeten het zelf doen. En als je 

niet meedoet, is dat je eigen schuld. Het klinkt als de 

doorzichtige managersmantra ‘succes is een keuze‘ dat 

zo populair was in de zeepbeleconomie van de jaren 90 

die nu geklapt is. Waarin langs de kant staan iets is voor 

freeriders en losers. Maar alsof er niets is gebeurd wordt 

er doodleuk een nieuwe zeepbel gemaakt van hetzelfde 

sop. Het is een van de meest bizarre paradoxen van 

deze tijd. De ideologie die opzichtig heeft gefaald, die 

van de markt-overheid als beschermer van het najagen 

van het zelfbelang, doet aan crisismanagement door 

zichzelf nog verder terug te trekken en de verantwoordelijkheid 

van het eigen falen af te wentelen op de 

zwakste schouders. En dat onder het mom van solidariteit. 

Er lijkt niets geleerd. Hoogste tijd voor een dokter 

met een ander behandelplan. Uitzuigers en aderlatingen 

zijn niet meer van deze tijd.

Levenskunst is beseffen dat je 

afhankelijk bent van anderen 

Filosoof Joep Dohmen 

houdt zich sinds 

tien jaar bezig met 

levenskunst. ‘We zijn 

afhankelijk van elkaar 

en moeten daarmee 

leren omgaan. Dát is 

autonomie.’ 

10 

ZELF 2012 

Twee keer heeft Joep Dohmen de oscarwinnende film 

‘The Iron Lady’ gezien, over Margaret Thatcher, de 

eerste vrouwelijke premier van Groot-Brittannië. "De 

film roept ontroering op, omdat hij over een dementerende 

oude vrouw gaat die een zekere hulpeloosheid 

uitstraalt", zegt Dohmen. "Maar deze 'vrouw van staal' 

voerde een keiharde neoliberale politiek. Ze wilde 

alles wat te maken had met solidariteit en sociale 

ondersteuning kortwieken onder het motto: ik, dochter 

van een kruidenier, heb mezelf op eigen kracht opgewerkt. 

Als jij dat wilt, als je je maar genoeg inspant, 

kun jij ook alles bereiken." 

Tot zijn grote ergernis is dat precies het machobeeld 

over vrijheid dat onze cultuur domineert. Dohmen 

stelt daar een andere opvatting van 'positieve vrijheid' 

tegenover: we moeten leren met onze vrijheid om te 

gaan en ontdekken wat zelfsturing is, ‘een doener te 

zijn die zelf beslist en niet iemand over wie beslist 

LEVENSKUNST 

Tekst: Josephine Krikke 

Foto: Arnaud Mooij 

wordt’. Dan ontdekken we dat niemand het alleen redt 

en dat we allemaal hoe dan ook op anderen leunen. En 

dat zegt weer iets over de noodzaak om zelf iets voor 

anderen te willen betekenen. 

Zelfzorg 

In zijn bezorgdheid over de veronderstelde maakbaarheid 

van het individu vond Dohmen inspiratie bij de 

Franse filosoof Michel Foucault (1926 – 1984). Foucault 

bestudeerde de 'zorg voor het zelf' van denkers uit de 

Klassieke Oudheid zoals Socrates, Plato, Aristoteles en 

de stoïcijnen. Zelfzorg heeft volgens Dohmen twee kanten. 

De ene is het overleven. Hoe houd je het beheer 

over je leven? De andere gaat meer over de kwaliteit 

van leven. Hoe krijg je een zinvol leven? Die twee 

dimensies zijn de pijlers van de bestaansethiek. 

Zelfzorg is niet los te zien van anderen, stelt Dohmen. 

"Niemand kan frank en vrij ronddobberen door het

leven. Mensen zijn afhankelijk en kwetsbaar en levenskunst 

gaat over hoe je jezelf daartoe verhoudt. Daarom 

is het zoeken van steunpunten zo belangrijk. Het idee 

van absolute vrijheid dat vaak aan ons wordt voorgesteld, 

is megalomane onzin." 

Buitenkant 

Lange tijd bestudeerde Dohmen de 'binnenkant' van 

mensen: hun denken, willen en voelen. Hoe moet je 

je als individu opstellen in een wereld waarin je wel 

of geen geld hebt, of wel of geen macht, wel of geen 

erkenning krijgt? Tegenwoordig richt hij zich meer 

op de 'buitenkant': de invloeden van de omgeving 

op iemands leven. "Stel: iemand heeft een uitkering 

en fotografeert, doet vrijwilligerswerk of schrijft 

gedichten. Hij krijgt daar veel waardering voor van zijn 

vrienden. Dan heeft hij weinig in materiële zin, maar 

wel veel levenslust ontwikkeld omdat zijn sociale 

omgeving hem erkent." 

Intussen weet Dohmen ook wel dat veel mensen zich 

wel druk moeten maken omdat ze nauwelijks het hoofd 

boven water kunnen houden. Maar dan nog speelt 

volgens hem iets anders mee. "Ook dan blijft het punt 

hoe je iets goed doet. Je kunt ontslagen zijn maar toch 

proberen je kind goed op te voeden, in beweging te 

blijven. Dat vormt de zingevingskant van de levenskunst: 

open en aandachtig blijven. We moeten niet alles 

instrumenteel beschouwen: eten is niet alleen maar iets 

naar binnen werken, seks is wat anders dan porno, met 

iemand praten is niet alleen maar mededelen en goed 

luisteren. We moeten niet slechts gebruiken, maar ook 

genieten, juist ook van gewone dingen." 

Goed leven 

De Amerikaanse filosoof Martha Nussbaum vindt 

dat een leven pas kans van slagen heeft als eerst is 

voldaan aan elementaire voorwaarden, zoals gezondheidszorg, 

onderwijs, seksegelijkheid en een zekere 

hoeveelheid geld. Dohmen is het daarmee volkomen 

eens, maar zet er toch ook een vraagteken bij. "Zelfs 

als aan alle voorwaarden is voldaan, is het leven van 

iemand daarmee dan meteen goed? Ik denk het niet. 

Je ziet in het westen zoveel mensen die boven het 

minimum leven, aan al die voorwaarden van Nussbaum 

voldoen en toch geen 'goed leven' leiden. Omdat 

ze uitgeblust zijn, al jaren zonder plezier op dezelfde 

plek werken, of juist alleen maar op zichzelf gericht 

zijn. Ze zijn zelfredzaam maar ervaren weinig zin in het 

leven." 

Wat wil je met je leven en hoe leef je met anderen? 

Hij mist die grondhouding bij veel mensen, ook bij hen 

die het ogenschijnlijk heel goed hebben. "Aan de ene 

kant van het spectrum heb je mensen die verhongeren 

en helemaal geen keuze hebben. Aan de andere kant 

11 

ZELF 2012 

zijn er veel mensen die te dik zijn en een ongehoorde 

keuzevrijheid genieten." 

Vrijheidspraktijk 

Een ander woord voor levenskunst is ‘vrijheidspraktijk’: 

ons leven is van begin tot eind in beweging, op weg 

naar minder of meer vrijheid. Ons denken, voelen en 

waarderen speelt daarin mee. Dohmen: "Er zijn magere 

jaren waarin je helemaal vastzit, weinig geld hebt en 

weinig erkenning, maar dat kan ook weer veranderen." 

Zijn eigen leven zat jarenlang lang vast: een laag inkomen, 

hard werken, weinig erkenning. Dat veranderde 

op slag in 2007. Hij kreeg erkenning als filosoof, werd 

hoogleraar, zijn boeken werden een bestseller en hij 

kreeg een prachtige woning aangeboden. 

Al die jaren hielp de steun van anderen hem er doorheen. 

"In de tijd dat ik bijvoorbeeld 

een uitkering ontving 

maar intussen wel teksten 

Joep Dohmen (1949) is een van de meest 

schreef, knapte ik op wanneer ik gelezen hedendaagse filosofen in Nederland. 

met iemand contact had die iets Hij publiceerde onder andere de boeken ‘Tegen 

van me las en er wat over zei. de onverschilligheid. Pleidooi voor moderne 

Aandacht krijgen en aandacht levenskunst’ (2007), ‘Brief aan een middelmatige 

geven, het is allebei zo belang- man’ (2010) en samen met Maarten van Buuren 

rijk. Ik ben nu in mijn filosofi- ‘De prijs van de vrijheid’ (2011). In 2008 schreef 

sche ontwikkeling zeker verder, hij het essay voor de maand van de filosofie: 

maar in die tijd kon ik beter ‘Het leven als kunstwerk’. Dohmen is hoogleraar 

vechten. Vrijheid is altijd relatief. wijsgerige en praktijkgerichte ethiek aan 

Maar nu kan ik wel weer beter de Universiteit voor Humanistiek en tevens 

anderen op weg helpen. Vrijheid verbonden aan humanistisch centrum voor 

is ook altijd relationeel." 

onderwijs en opvoeding. 

WW 

Een goede kennis van Dohmen zit sinds twee jaar in de 

ww. "Hij heeft tientallen jaren in het onderwijs gewerkt 

en moet nu zijn hand ophouden want als vijftigplusser 

kan hij geen nieuwe baan vinden. Hij vindt dat de 

samenleving hem mishandelt. Een van de stomste 

dingen die ik nu tegen hem zou kunnen zeggen is dat 

hij aan levenskunst moet doen, te zeggen: je bent 

verantwoordelijk voor je leven en nu moet je jezelf zien 

te redden. Dat weet hij zelf ook wel, elke dag. Ik praat 

wel met hem over zijn rancune en raad hem met zijn 

partner in contact te blijven, bezig te blijven, zich niet 

op te sluiten met dvd’s in zijn werkkamer. Natuurlijk is 

het van belang dat hij zijn situatie onder ogen komt en 

niet vlucht in woede. Maar ontdekken wat hij nog graag 

zou willen doen en dat vormgeven, dat is voor hem de 

beste therapie." 

Dohmen wil in zijn werk een wegwijzer zijn. "Levenskunst 

betekent niet zo goed mogelijk onafhankelijk 

worden. Het betekent nagaan wat je werkelijk wilt en 

beseffen dat je daarbij voortdurend afhankelijk bent van 

anderen en zij van jou." 

We moeten niet slechts gebruiken, 

maar ook genieten, juist ook van gewone dingen.

Sjoukje Tel 

Altijd de wind mee 

‘Ik heb mijn 

arbeidsdeskundige 

moeten overtuigen 

van mijn plan.’ 

12 

ZELF 2012 

PRAKTIJK 

Sjoukje Tel (34) heeft een progressieve spierziekte 

en is oprichter van Sjors Groningen. Sjors biedt een 

bemiddelingsplatform aan studenten en assistentievragers. 

Het initiatief heeft ze helemaal zelf bedacht. "Ik 

zat in een traject met een jobcoach om aan de slag te 

gaan. Maar dat hele proces ging mij veel te langzaam. Ik 

heb nu nog een Wajong-uitkering, maar op termijn wil 

ik uit Sjors Groningen mijn eigen inkomen halen. Ik wil 

dit idee namelijk uitrollen in verschillende studentensteden. 

Gaat dat eenmaal goed lopen, dan heb ik 

uiteindelijk een leuke en goede baan!" 

Studenten 

Het idee voor Sjors is voortgekomen uit een interview 

dat Tel eens gegeven heeft over de manier waarop ze 

haar zorg heeft geregeld. "Daaruit kwam naar voren dat 

ik het allemaal prima voor elkaar had en dat ik dit ook 

aan andere mensen zou kunnen aanbieden. Ik woon 

zelfstandig en heb allerlei zorgverleners om me heen. 

Die werf ik voornamelijk onder studenten. Studenten 

zijn vaak op zoek naar dit soort baantjes. Daar kan ik 

hen dan aan helpen. Voor alle duidelijkheid: Sjors is er 

voor iedereen die wel een keer een beroep wil doen op 

handen spandiensten. Om te laten verven, boodschappen 

te laten halen, maar ook om de tuin bij te houden. 

Het zijn juist die klusjes die buiten het zorgaanbod vallen. 

Uit eigen ervaring weet ik hoe belangrijk het is dat 

je snel iemand kunt inhuren die werk voor je kan doen." 

Zelfstandig ondernemer 

Sjoukje is pas sinds een jaar zelfstandig ondernemer. 

Voordat het zover was, heeft ze wel op allerlei knoppen 

moeten drukken om haar plan door te voeren. "Ik heb 

mijn arbeidsdeskundige moeten overtuigen van mijn 

plan. Dat is mij eigenlijk wel meegevallen. Ik had een 

bedrijfsplan op papier gezet en dat was erg helder. De 

arbeidsdeskundige kon daar achter gaan staan." Van het 

UWV krijgt ze een vergoeding om iemand in te huren 

die kan helpen bij de uitvoering van bepaalde taken. 

Sjoukje Tel praat door haar spierziekte moeilijk en is 

voor buitenstaanders niet goed verstaanbaar, maar daar 

heeft ze een oplossing op gevonden. Ze heeft mensen 

in dienst die voor haar telefoneren of lange teksten 

typen, tolken bij klantbezoeken en intakegesprekken 

van studenten. 

Ondernemersfamilie 

Ze heeft eigenlijk zelf alles met de hulp van familie 

opgezet. "Ik kom uit een ondernemersfamilie. Vanuit 

die hoek ben ik goed geholpen. Daardoor is ook alles 

zo snel gegaan. Ik kan veel bedenken, maar ik heb toch 

andere mensen nodig. Dat heb ik zelf ook weer met 

studenten geregeld." 

Inmiddels is er vanuit verschillende hoeken erg enthousiast 

gereageerd op haar initiatief. "Er zijn al behoorlijk 

wat studenten bij Sjors ingeschreven. En ik heb ook 

vragen van klanten. Zelfs van grotere klanten waaraan 

Sjors meerdere studenten kan 'koppelen'."

PRAKTIJK 

Bas Gaander en Sylvia Verhulst 

Weinig vertrouwen 

in verbetering 

Sylvia Verhulst (39) heeft een lange geschiedenis 

met baantjes, opleidingen, re-integratieprojecten. De 

mavo heeft ze niet afgemaakt. Ze ging in de supermarkt 

werken. Ze trouwde jong, kreeg op haar 19e haar eerste 

kind en kwam thuis te zitten vanwege een depressie. 

Kind twee en drie volgden. "Mijn man scheidde van me 

omdat ik te dik werd en nooit wat deed. Ik moest weer 

gaan werken. Dat heb ik gedaan, maar ik hield het niet 

lang vol. Elke keer weer klachten: ik voelde me gewoon 

niet goed." 

Ze kreeg de kans om een administratieve opleiding 

te volgen. Dat deed ze, maar ook die maakte ze niet 

af. "Maar ik mocht toch een baantje op een kantoor 

gaan doen. Dat beviel me wel eventjes. Ik raakte toen 

toch weer depressief en moest het al na vijf maanden 

opgeven. Daarna heb ik het nog eens geprobeerd. Die 

werkgever was heel erg vervelend tegen me en daardoor 

raakte ik weer in de knoop met mezelf." 

Sylvia kreeg uiteindelijk begeleiding, maar daar schoot 

ze niet veel mee op. "Meer van hetzelfde. Ik kan wel 

weer ergens gaan werken, maar er is altijd wat waardoor 

ik het niet meer zie zitten. Dan krijg ik maandenlang 

weer pillen en kom ik het huis niet uit. Ik wil wel 

hoor, maar het lijkt wel alsof ze niet naar me luisteren. 

Alsof ik steeds baantjes krijg bij lullige werkgevers of zo. 

Misschien kan ik beter weer naar de supermarkt. Vind ik 

ook best. Of helpen bij het kinderdagverblijf hier om de 

hoek. Dat doe ik wel eens en daar word ik nou blij van. 

Maar ja, dat is geen betaald werk." 

13 

ZELF 2012 

Bas Gaander (47) is net weer werkeloos nadat hij 

een tijdje heeft gewerkt in de keuken van een strandtent. 

Hij is bezig met de ontwikkeling van een nieuw 

idee dat hem ‘veel geld’ moet opleveren. "Elk jaar heb 

ik zo’n idee. Het ene werk ik verder uit dan het andere, 

maar het leuke is wel dat ik zo toch contact hou met 

vrienden die werken." 

Bas heeft eigenlijk alles mee gehad. Hij is slim. Hij is 

succesvol geweest in sporten. Hij is creatief erg sterk. 

"Ik ben het typische voorbeeld van een multi-talent dat 

tenonder gaat aan te veel sterke punten", zegt hij zelf. 

"Inmiddels heb ik zes opleidingen gevolgd, maar ik heb 

geen enkele voltooid, omdat het mij dan te saai werd. 

Het vooruitzicht om dan te moeten gaan werken in dat 

vakgebied vond ik beknellend. Uiteindelijk had ik beter 

wel ergens een richting in kunnen kiezen." 

De loopbaan van Bas is zeer grillig. Hij heeft gewerkt bij 

een theatergezelschap, een reclamebureau, restaurants 

en bij tijdschriften. 

"Ik zie wel eens mensen op tv die laaggeschoold zijn en 

weinig kansen hebben op de arbeidsmarkt. Ik heb nog 

nooit begeleiding gekregen. Als ik heel eerlijk ben, zou 

het voor mij wel goed zijn. Omdat ik te veel kan, lukt 

het me niet om me op één ding te richten. Eigenlijk is 

dat wel wat ik wil. Ik zou graag ergens willen werken en 

me dan verder willen ontplooien. Maar het lukt me niet. 

Ik heb wel eens gevraagd of ik begeleiding kon krijgen, 

maar dat is afgewezen omdat ik het zelf allemaal wel 

kan." 

‘Ik heb zes 

opleidingen gevolgd, 

maar ik heb geen 

enkele voltooid.’

Gedrag verandert niet louter 

door financiële prikkels 

Hoe maken mensen keuzes? Is het onvermogen om een baan 

te vinden altijd een keuze? En wat is er voor nodig om mensen 

te stimuleren aan de slag te gaan? Het zijn vragen die in de 

politiek vaak leiden tot één gedachte: als we mensen financiële 

prikkels geven, komen ze wel in actie. Dr. Will Tiemeijer van de 

Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) zegt 

dat dit een iets te simpele gedachte is: "Goed onderzoek naar de 

drijfveren van mensen kan veel meer opleveren". 

14 

ZELF 2012 

Will Tiemeijer heeft een aantal publicaties op zijn naam 

staan over kiezen. ‘De menselijke beslisser’ en ‘Hoe 

mensen keuzes maken’ draaien om de psychologie van 

het beslissen, keuze en gedrag. Opmerkelijke bevindingen 

uit deze rapporten zijn dat sturen via financiële prikkels 

lang niet altijd zal werken. Mensen hebben vaak 

andere motieven om ergens voor te kiezen. Of ze kiezen 

niet, want dat is ook een keuze. 

"Als je strikt rationeel wilt kiezen, moet je veel informatie 

verzamelen. Mensen hebben daar simpelweg niet 

altijd tijd voor. En een deel van de mensen kan het niet, 

omdat daar speciale cognitieve vaardigheden voor nodig 

zijn. Daarnaast spelen andere motieven een rol. Mensen 

weten wel dat ze bij het afsluiten van bijvoorbeeld 

een verzekering moeten kijken naar de goedkoopste 

prijs voor de meest complete dekking, maar worden 

toch beïnvloed door de manier waarop de keuze tussen 

verzekeringen wordt aangeboden. De invloed van 

dingen die niet ter zake doen is veel groter dan mensen 

denken." 

Altijd keuze 

De politiek wil de burger doen geloven dat iedereen 

altijd een keuze heeft. Om bijvoorbeeld het eigen 

budget binnen de perken te houden. Om zelf regie over 

het leven te gaan voeren. Het gaat er in de politiek 

voortdurend om hoe je mensen zover krijgt dat ze eigen 

keuzes maken of wenselijk gedrag vertonen. Tiemeijer 

zegt dat dit een veel ingewikkelder proces is dan vaak 

wordt gedacht. 

"In het overheidsbeleid domineert sterk het idee dat 

mensen uitsluitend op financiële prikkels afgaan. Maar 

niet-financiële prikkels hebben vaak grote invloed, 

soms zelfs groter. De strekking van de boeken die ik 

heb geschreven is dat je er bij een beleidsopgave niet 

klakkeloos vanuit moet gaan dat mensen alleen maar 

denken aan geld. Ga eerst eens onderzoeken wat hun 

drijfveren zijn. Als je dat niet weet, weet je ook niet aan 

welke knoppen je moet draaien." 

Hij noemt een voorbeeld van het lerarentekort. Toen 

dat speelde werd direct gedacht: we bieden leraren een 

beter salaris en dan komen ze wel. "We zijn eerst eens 

gaan onderzoeken of dat werkelijk zo zou werken. En 

toen bleek dat jongeren die een beroep moeten kiezen 

helemaal niet primair afgaan op het salaris. Ze zijn veel 

meer geïnteresseerd in inhoudelijk aantrekkelijk werk, 

in bijvoorbeeld iets betekenen voor kinderen en mogelijkheden 

om zich te ontwikkelen. Het salaris alleen is 

niet voldoende om mensen te bewegen (weer) voor de 

klas te gaan staan. Het klinkt volstrekt vanzelfsprekend. 

Toch is het beleid vaak anders." 

Calculerend 

Hij trekt de lijn door naar mensen met een uitkering. "Ik 

zou wel eens willen weten waarom mensen lang in de 

bijstand zitten. Daar kunnen allerlei redenen achter zitten. 

Niet alleen geld, maar ook: geen passende banen, 

niet genoeg opleiding of niet genoeg begeleiding om 

de stap naar werk te maken. Door dan alleen maar 

mensen financieel te prikkelen, kan je het risico lopen 

het tegendeel te bereiken." 

Het beeld doemt op van uitkeringsgerechtigden die 

er nauwelijks beter van worden als ze gaan werken. 

Dat zou toch ook een financiële overweging genoemd 

kunnen worden? Tiemeijer: "Als je mensen heel erg als 

calculerende burgers gaat benaderen, gaan ze zich op 

een bepaald moment ook zo gedragen. En dat wil je 

dan weer juist niet. Neem het Mantelzorgcompliment. 

Mensen doen iets voor een ander uit idealisme of 

omdat ze daarvan een goed gevoel over zichzelf krijgen. 

Toen dat Mantelzorgcompliment er kwam, werd hun 

hulp anders gedefinieerd. Toen was mantelzorg niet 

langer een teken van idealisme en betrokkenheid, maar 

een ‘markttransactie’. Dan gaan mensen er anders naar 

kijken. En dus kwamen er opmerkingen dat het bedrag 

(250 euro) toch wel erg laag was, anderen waren boos 

dat ze niets kregen. Het is hetzelfde verhaal van een 

kind dat karweitjes voor zijn ouders doet. Eerst maait-ie 

gras of helpt-ie mee met de tafel afruimen omdat het

DRIJFVEREN 


Foto: Fotobureau Dijkstra 

zo hoort. Als ouders een kind gaan belonen voor die 

normale taken krijg je dat het kind op een gegeven 

moment alleen nog maar klusjes wil doen als er een 

bedrag tegenover staat." 

Pervers 

Wordt die grens eenmaal overschreden en heeft de 

overheid calculerende burgers gecreëerd dan is de weg 

terug – ze bewegen om iets uit vrije wil te doen – veel 

moeilijker, zo stelt hij. Het zou wel eens kunnen dat je 

door te zeer te sturen op financiële prikkels het tegendeel 

bereikt. 

"De overheid die denkt dat economische motieven de 

enige drijfveer is van mensen, is niet erg constructief 

bezig. Alle onderzoeken in de psychologie wijzen erop 

dat er meer nodig is. Als je begrijpt wat mensen drijft, 

kan je beleid veel beter afstemmen en met oplossingen 

komen die ook verantwoord zijn. Als je geen zicht 

hebt op die drijfveren, dan zul je er nooit achter komen 

waarom bepaald beleid gedoemd is te mislukken. In het 

beste geval heb je dan beleid gemaakt dat niet zo goed 

werkt. In het slechtste geval keert het beleid zich tegen 

je en zit je met de perverse effecten." 

Een bekend voorbeeld komt uit Israël waar ouders vaak 

te laat bij de crèche kwamen om hun kind op te halen. 

De crèche besloot een boete in te voeren: wie te laat 

kwam moest betalen. Daarmee werd het tegendeel 

bereikt. "Voordat die boete er kwam, voelden de ouders 

zich nog verplicht op tijd te komen en voelden ze zich 

schuldig als het niet lukte. Toen de boete werd ingevoerd, 

werd dat schuldgevoel afgekocht. Ze betaalden 

immers voor het te laat komen. Mensen haalden niet 

15 

ZELF 2012 

eerder hun kind op. Integendeel, Dr. Will Tiemeijer (1964) is gepromoveerd 

ze kwamen juist vaker te laat. En in de Nederlandse Taal- en Letterkunde 

terugkeren naar het oude beleid met als specialisatie 'Communicatie en 

bleek niet te werken. Mensen onderzoek'. Hij coördineert bij de Weten- 

zagen op tijd of te laat komen schappelijke Raad voor het Regeringsbeleid 

inmiddels als iets wat je financieel (WRR) het project 'Lessen van evaluaties'. 

kon regelen." 

Voorheen leidde hij het project 'Keuze, 

gedrag en beleid'. 

Alles tegen 

Tiemeijer heeft verschillende publicaties 

Het voorbeeld is op andere 

op zijn naam staan over kiezen, zoals 'De 

niveaus door te trekken in heel menselijke beslisser' en 'Hoe mensen keu- 

veel sectoren in de maatschappij: zes maken'. 

mensen moeten op een andere 

manier worden aangesproken. Tiemeijer noemt het idee 

dat voortijdige schoolverlaters beter uitgelegd zou moeten 

worden dat ze zonder diploma een minder goede 

baan zouden krijgen en dus minder geld zouden hebben. 

"Dat kan de overheid wel roepen, maar dat weten 

die leerlingen best. Het probleem zit elders. Het lukt 

die jongeren vaak niet de eindstreep te halen omdat 

ze kampen met allerlei moeilijkheden. Ik heb eens een 

meisje gesproken dat dolgraag kapster wilde worden. Ze 

had werkelijk alles tegen: problemen thuis, een moeilijk 

uiterlijk, weinig intelligentie en weinig sociale vermogens. 

Natuurlijk wilde zij een diploma, maar ze werd 

gehinderd door andere factoren. Als je die als overheid 

nu eens goed in beeld brengt, weet je veel beter hoe 

je beleid kunt afstemmen. Weinig mensen zijn in staat 

om altijd en zonder enige hulp de keuzes te maken die 

het meest ‘verstandig’ zijn. Dus je moet ook kijken naar 

andere prikkels die veel meer liggen op het vlak van de 

sociale motieven."

Meedoen levert al heel veel op 

16 

ZELF 2012 

PARTICIPATIE 


Het overgrote deel van de bevolking participeert in de 

samenleving. Alleen is het de vraag of sommige mensen 

voldoen aan de definitie van ‘eigen verantwoordelijkheid’ zoals 

overheden die hanteren. En of hun waarde voor de maatschappij 

puur gestoeld moet zijn op het verrichten van betaalde arbeid. 

Meedoen, een rol vervullen en gewaardeerd worden, blijkt heel 

wat op te leveren. 

Neem Gerard. Hij is 25 jaar en woont bij zijn moeder. 

Op school heeft hij moeite gehad om mee te komen. 

Vlak voordat hij naar het vmbo gaat, overlijdt zijn vader. 

Zijn schoolcarrière is verder een drama en hij besluit op 

zijn 16e te stoppen met school. Gerard hangt veel thuis 

rond of is op pad met wat vrienden. "Rare jongens", 

zegt zijn moeder. Volgens haar is Gerard heel gemakkelijk 

te beïnvloeden. "Hij heeft bij zijn geboorte een 

lichte hersenbeschadiging opgelopen. Ik denk dat het 

daardoor komt." 

Via de gemeente kan hij meedoen met een project 

om kinderboerderijen op te knappen. Gerard – altijd 

al gek geweest op beesten – is voor het eerst in jaren 

enthousiast. Hij gooit er zijn ziel en zaligheid in en bloeit 

helemaal op. Niet alleen tijdens de projecturen is hij 

actief voor kinderboerderijen, maar hij is ook vrijwilliger 

geworden bij het dierenasiel. Zijn dagen zijn gevuld met 

dieren. 

"Gerard is een heel andere jongen geworden", zegt zijn 

moeder. "Die vrienden ziet hij niet meer. Hij is vrolijk, 

eet weer goed, blowt niet meer en heeft zelfs een 

vriendin met wie hij wil gaan samenwonen. Vroeger 

hadden we keiharde confrontaties, nu niet meer. de 

maatschappelijk werkster is erg tevreden en komt 

steeds minder. Met zijn broer en zus – allebei allang het 

huis uit – heeft hij ook weer een goede band. Een vaste 

baan heeft hij nog niet, maar ook dat wil hij graag." 

Sport 

Zoals Gerard zijn er veel meer mensen die het niet lukt 

om op eigen kracht mee te doen. Ze hebben net dat 

zetje in de rug nodig om uit een bepaalde situatie te 

kunnen stappen. Dat is precies wat MEE Noord-West 

Holland met verschillende projecten probeert te doen 

rondom Alkmaar. Als ideale samenwerkingspartner 

is voetbalclub AZ bereid gevonden in het project te 

investeren. 

John van den Oord is projectleider bij MEE Noord-West 

Holland voor ‘Scoren met jongeren’ en ‘Supporters voor 

supporters': "Beide projecten zijn erop gericht om via 

de sport jongeren te activeren. Bij ‘Scoren met jongeren’ 

werken we samen met een tiental sportverenigingen 

(meeste voetbalclubs) in en om Alkmaar. Licht verstandelijk 

beperkte jongeren die anders moeilijk aan de 

bak komen, laten we bij deze clubs ervaring opdoen 

met allerlei werkzaamheden. Denk aan het onderhoud 

van het terrein, kantinewerkzaamheden. De jongeren 

die meedoen hebben affiniteit met voetbal en zien er 

wel iets in om daar te werken. Op die manier hebben 

zij lol in hun werk en leren ze tegelijkertijd hoe het is 

om te werken. Na verloop van tijd kunnen ze doorstromen 

naar regulier werk. Lukt dat niet, dan zie je dat ze 

toch bij de clubs blijven hangen om vrijwilligerswerk te 

doen." 

Wesley heeft hierdoor een tijd gewerkt bij een voetbalclub. 

In eerste instantie is het om werkervaring op 

te doen. Zijn taken zijn erg gevarieerd: materiaal op 

orde brengen, verfklusjes, lijnen op de velden in orde 

brengen, schoonmaken en de kantine bemannen. Het 

bevalt hem erg goed. Hij is blij met de ervaring en de 

club wordt geholpen. "Geen stress", zegt Wesley. "Als je 

stress hebt, heb je het zelf gedaan’" En daardoor kan hij 

goed functioneren. Inmiddels heeft hij een vaste baan 

gevonden, maar hij blijft verbonden aan de club. 

Kracht 

'Supporters voor supporters' draait ook om sport. AZ 

speelt hierin een sleutelrol. Leden van de Businessclub 

van AZ hebben zich aan het project verbonden. "Het 

AZ-stadion ligt tegen de wijk Overdie in Alkmaar aan", 

legt Van den Oord uit. "Deze wijk is ooit tot Vogelaarwijk

gemaakt. Er heerste veel jeugdwerkloosheid en de wijk 

kampte met allerlei problemen door overlast. Destijds is 

vanuit de gemeente met geld vanuit het Vogelaarwijkproject 

Supporters voor supporters gestart om jongeren 

aan de slag te helpen. Een echt groot succes is dat nooit 

geworden. MEE NW Holland heeft dit project overgenomen, 

maar dan gericht op jongeren met een licht 

verstandelijke beperking of moeilijk lerend. Dat paste 

mooi, omdat wij Scoren met jongeren al hadden. Wij 

weten wat er bij komt kijken om jongeren met een 

beperking te ondersteunen naar werk. Wie Overdie 

kent, weet dat daar een belangrijk deel van de harde 

kern van de supportersvereniging woont. De interesse 

voor AZ en voetbal is er dus. Wat is dan mooier om de 

kracht van AZ en voetbal in te zetten om deze jongeren 

te activeren?" 

Het gaat erom dat AZ faciliteiten biedt, zodat mensen in 

een uitkeringssituatie aan de slag kunnen. Deelnemers 

krijgen een introductie bij AZ en kunnen participeren in 

sportprojecten. Daarnaast gaan ze aan de slag bij een 

van de leden van de Businessclub van AZ. Vier maanden 

lang doen ze werkervaring op. 

"Die fase is al erg belangrijk", zegt Van den Oord. "Je 

moet je niet vergissen dat alleen al het proces om op te 

staan, naar het werk te gaan, je aan afspraken te houden 

en afbellen als je niet kunt, voor sommige jongeren 

met een licht verstandelijke beperking onbekend terrein 

is. Dat werkritme te pakken krijgen, het organiseren 

daarvan is een hele stap. Dan komen er stukje bij beetje 

andere taken bij. De een kan meer aan dan de ander. 

Uiteindelijk leert iedereen wat." 

Waardering 

Voor Van den Oord is sec het werk niet het belangrijkste 

deel van het project. De waardering die jongeren 

krijgen, is voor hem veel belangrijker. "Je ziet dat 

deelnemers opgenomen worden in de voetbalcultuur. 

Ze betekenen iets voor anderen. Veel jongeren waar wij 

17 

ZELF 2012 

De politiek schijnt er niet aan te willen 

dat sommige mensen hulp nodig hebben. 

mee werken hebben weinig zelfvertrouwen en gebrek 

aan sociale vaardigheden. Door aan dit project deel te 

nemen zie je dat het zelfvertrouwen groeit en dat ze 

zich veiliger voelen. Vanaf dat punt durven ze ook meer 

te ondernemen. Als je de projecten puur zou afrekenen 

op uitstroom naar werk dan ben je in mijn ogen te 

beperkt bezig. Jongeren die in staat zijn om de sleur in 

hun dagelijks leven te doorbreken, om ergens voor te 

leven, zijn al een paar treden op de participatieladder 

gestegen. Je praat bijvoorbeeld over jongeren met een 

verstandelijke beperking die niet meer bezig zijn met 

vandalisme of niet meer te veel drinken. Jongeren die 

beter over zichzelf denken en daardoor zelfvertrouwen 

krijgen." 

En hij vervolgt: "Er wordt eindeloos geschermd met 

termen als 'eigen verantwoordelijkheid' als het gaat om 

mensen die een uitkering ontvangen. De politiek schijnt 

er niet aan te willen dat sommige mensen hulp nodig 

hebben om die verantwoordelijkheid te kunnen nemen. 

Dat lijkt dan verdacht te zijn, maar wat is er mis mee als 

je er met een beetje hulp ook komt?" 

Levert veel op 

De jongeren waar Van den Oord mee te maken heeft, 

zijn kwetsbaar. Daar moet rekening mee gehouden 

worden. Als jongeren een baan vinden, is dat heel mooi. 

Dat is niet het enige waarmee ze kampen. "Ze zitten 

vaak in een situatie met huisvestingsproblemen, schulden, 

relaties die niet lopen. We praten over mensen die 

niet altijd het overzicht of inzicht hebben plus gemakkelijk 

beïnvloedbaar zijn. Dat zijn kenmerken die bij de 

beperking horen. Dat zal niet veranderen als je hen niet 

ondersteunt. Doe je dat wel, dan levert je het heel veel 

op. Niet meteen in harde euro’s, maar wel op heel veel 

andere vlakken. Die verdiensten zijn minder gemakkelijk 

te meten. Gelukkig komen er meer en meer instrumenten 

om de maatschappelijke waarde van participatie te 

bepalen. Dat is hard nodig!"

Toon Gerbrands, directeur voetbalclub AZ 

Supporters voor Supporters 

past naadloos in onze visie 

Voetballers en hun club zijn tegenwoordig met veel meer bezig dan alleen trainen en 

wedstrijden spelen. Ze zijn op veel meer vlakken betrokken bij de maatschappij. Bij de 

ene club wordt gemikt op chronisch zieke kinderen. En bij AZ wordt gekeken naar de rol 

van de club in de omgeving. In Alkmaar is bijvoorbeeld gekozen voor het vervullen van 

een voorbeeldfunctie. 

18 

ZELF 2012 

PARTICIPATIE 

Foto: Ivar Gloudemans 

AZ-directeur Toon Gerbrands: "We hebben intern een 

visie geformuleerd wat we doen op maatschappelijk 

vlak. Bij AZ willen we het stadion een soort buurthuisfunctie 

laten vervullen. We maken deel uit van die 

gemeenschap en moeten daar ook middenin willen 

staan." 

'Supporters voor Supporters' is een project dat naad- 

loos in deze visie past. Het richt zich op een deel van 

de bewoners van de naburige wijk Overdie. Kansarme 

jongeren krijgen met trainingen, begeleiding, toeleiding 

en nazorg de mogelijkheid om toch aan het werk te 

komen. AZ is samenwerkingspartner van MEE Noord- 

West Holland, die erbij betrokken is speciaal voor jongeren 

met een licht verstandelijke beperking. De rollen 

zijn helder: MEE staat naast de jongeren die meedoen, 

AZ biedt de faciliteiten en de naam. 

"AZ heeft een goede naam in deze omgeving. Als je met 

onze naam een project op een hoger plan kunt tillen of 

beter binnenkomt bij bedrijven, dan is dat mooi en is er 

weer wat bereikt. Maar we doen ook meer. Wij leveren 

soms de accommodatie voor bijeenkomsten. Ik heb bij 

instructiedagen wel eens een praatje gehouden." 

Zijn uitgangspunt is: iedereen deugt, alleen waarvoor? 

"Ik heb aan jongeren verteld die meededen aan een 

van de MEE-projecten, dat inzet belangrijk is. Voetballers 

die het leuk vinden om te voetballen maar hun best 

niet doen, bereiken ook niets. Je ziet dat zo’n voorbeeld 

aanspreekt." 

AZ loopt met alle maatschappelijke inspanningen niet 

zo te koop. "Sommige dingen doe je gewoon", zegt 

Gerbrands. "Daar moet je niet zoveel woorden aan vuil 

maken. We willen iedereen kansen gunnen. AZ straalt 

dat uit. We hebben een platte organisatie waarin iedereen 

gemakkelijk benaderbaar is. Iedereen is gewoon 

mens en hoeft zich niet meer of minder te voelen dan 

een ander. Zo zie ik die rol ook in de maatschappij. Ik 

vind het erg belangrijk dat onze voetballers dat ook 

uitdragen. Dat is nog nooit een probleem geweest. Als 

er ooit een voetballer opstaat die zou weigeren een 

bijdrage te leveren, dan zou ik me dat persoonlijk aantrekken. 

Zo iemand past niet bij de club. Maar tot nu toe 

heeft iedereen aan alles perfect meegewerkt!" 

Met dank aan MEE Nederland.

Thomas Kampen UvA over onderzoek bijstandsgerechtigden 

Waardering doet veel meer 

dan straffen en belonen 

Ze worden de ‘inactieven’ genoemd en zitten in het ‘granieten bestand’ van de bijstand. Marcel van 

Dam gaf hen de benaming de ‘onredendabelen’ mee. Kabinetten breken het hoofd over de vraag 

hoe deze groep zo klein mogelijk gemaakt kan worden. Thomas Kampen is aan de Universiteit van 

Amsterdam met collega-onderzoekers bezig om te bekijken hoe mensen ‘in hun eigen kracht’ gezet 

kunnen worden. Hij richt zich op het activeren van bijstandsgerechtigden via vrijwilligerswerk. 

In Amsterdam, Nijmegen, Zaanstad, Leeuwarden en 

Eindhoven worden al sinds 2004 mensen benaderd om 

hen via vrijwilligerswerk weer aan de slag te krijgen. 

Elke gemeente hanteert daarbij weer eigen methodes. 

Nijmegen bood mensen bijvoorbeeld een premie, maar 

dat is door de bezuinigingen onder druk komen te staan. 

Amsterdam werkt met het systeem van dwang met de 

mogelijkheid om te korten op de uitkering als iemand 

niet meewerkt. De vraag is: wat werkt er nu echt? 

Thomas Kampen: "Alles draait om de manier waarop de 

boodschap wordt gebracht. Er mag best een verplichting 

worden ingevoerd om aan de slag te gaan, vinden veel 

mensen, maar het gaat er maar om hoe de boodschap 

wordt gebracht. Wat is het doel? Draait het om mensen 

zelf? Die bejegening is belangrijk." 

Inmiddels is wel duidelijk geworden dat de invloed van 

het beleid minder groot is dan werd gedacht. Het draait 

bij het activeren van mensen die allang in de bijstand 

zitten vooral om de relatie tussen geactiveerde en activeerder. 

"Wij richten ons in Amsterdam op mannen van 

50 jaar en ouder. Bij die groep – maar eigenlijk bij alle 

doelgroepen in alle steden - zien we dat wederkerigheid 

belangrijk is. Mensen blijken best iets te willen 

doen, maar ze willen graag op waarde worden geschat. 

Zij moeten mee kunnen denken over wat ze kunnen en 

ze willen iets te kiezen hebben." 

Eigenlijk draait het allemaal om het ‘zien’ van mensen 

en niet het kijken naar ‘een’ bijstandsgerechtigde. 

Iemand die ergens wordt geplaatst, is minder van zins 

mee te werken in het traject dan iemand aan wie wordt 

gevraagd mee te denken over wat hij wil of kan. 

"Veel mensen weten zelf iet zo goed wat ze willen. Ze 

voelen zich klein gemaakt. In het onderzoek besteden 

we veel tijd aan mensen. We vragen bijvoorbeeld hoe 

het met hen is en beginnen het gesprek over hén. Je 

ziet dat mensen graag aandacht willen krijgen voor 

hun beperkingen en ze willen daarin serieus genomen 

worden. Beperkingen kunnen ook weer een aankno- 

19 

ZELF 2012 

PARTICIPATIE 


pingspunt vormen voor het ondernemen van een vrijwilligersactiviteit. 

Op die manier kan die persoon waarde 

hebben voor anderen." 

Respectvolle bejegening is de sleutel. Sociale diensten 

nemen eerder een rigide houding aan bij het activeren 

van bijstandsgerechtigden. Zij zijn gericht op een zo kort 

mogelijke weg naar betaald werk. Dat kan weerstand 

oproepen. 

"Het volledig activeren van deze groep mensen is 

moeilijk. Wat wel kan is hen de mogelijkheden geven 

om anderen te helpen. Als ze dat doen, worden hun 

eigen problemen in een ander daglicht geplaatst. Ze 

zitten niet in een afhankelijke positie, maar hélpen. Dat 

scheelt een boel."

Cultuurverandering 

is een uitdaging 

De samenleving is aan het veranderen. Politiek gezien is er een 

meerderheid om meer naar een maatschappij te groeien waar 

burgers meer voor elkaar (moeten) gaan betekenen en de rol van 

(centrale) overheid minder groot is. Waarom is deze ontwikkeling 

gaande? En is het nodig om je hiertegen te verzetten of is het 

beter je actief in te zetten om de verandering succesvol te laten 

zijn? Gerrit van der Meer, voorzitter van de Landelijke Cliëntenraad 

(LCR) ziet graag dat cliënten en cliëntenraden hier over nadenken. 

Gerrit van der Meer is 

sinds 1 januari 2011 

voorzitter van de Landelijke 

Cliëntenraad (LCR). 

Onder zijn voorzitterschap 

wordt duidelijker 

gestreefd naar 

een heldere rol voor 

cliëntenparticipatie in 

de toekomst. 

20 

ZELF 2012 

"Samenlevingen veranderen. Er is een beweging 

ingezet naar een participatiesamenleving. Duidelijk 

is dat in de politieke arena, van links tot rechts, 

een meerderheid nadenkt over aanpassing van de 

verzorgingsstaat. Er is een wens om weer meer een 

zorgzame samenleving te worden waarin mensen 

elkaar ondersteunen in hun bestaan, thuis of op het 

werk. Dit betekent niet dat alle uitkeringen worden 

afgeschaft of dat mensen met zorgvragen in de steek 

worden gelaten. Het is de bedoeling dat mensen meer 

meedoen in de maatschappij, dat burgers, buren, 

werkgevers, docenten meer verantwoordelijkheid 

nemen en dat mensen met beperkte mogelijkheden 

kunnen meedraaien in onze maatschappij. Vaak wordt 

TOEKOMST 

Foto: Jeroen Poortvliet 

dit aangeduid met ‘civil society’. Paul Dekker (SCP) 

geeft (op pagina 6) helder aan dat er geen blauwdruk 

of definitie is van dat begrip. We kunnen en moeten er 

dus zelf samen vorm aan geven. 

Goede redenen tot veranderingen 

Er zijn redenen om kritisch naar de verzorgingsstaat te 

kijken. Onze samenleving zet mensen in een uitkering 

of voorziening. Mensen hebben dan wel een uitkering 

of voorziening, maar staan tegelijkertijd aan de kant. 

Uit onderzoek (bijvoorbeeld onder mensen met ernstige 

psychiatrische problematiek) blijkt dat deze mensen 

graag mee willen doen en erbij willen horen. Hun wens 

om actief aan de samenleving deel te nemen - bij voorkeur 

in de vorm van betaald werk - is heel groot. 

Maar mensen die niet goed mee kunnen draaien, 

worden uitgesloten. Dat begint al op school, daardoor 

komen kinderen in het speciaal onderwijs. Uit onderzoek 

blijkt dat deze kinderen een achterstand oplopen 

op het gebied van maatschappelijke participatie, die ze 

bijna niet meer in kunnen halen. Het is belangrijk om 

uitsluiting om te vormen naar insluiting. Niet zozeer de 

overheden moeten dit doen. Die taak ligt juist ook bij 

burgers, scholen en bedrijven. Maatschappelijke organisaties 

en cliëntenorganisaties die opkomen voor de 

belangen van mensen die buitengesloten zijn, moeten 

insluiting bevorderen. Ook voor mensen voor wie de 

arbeidsmarkt (nu nog) onbereikbaar is. Bevorder hun 

maatschappelijke deelname, waardeer die bijdrage en 

zet ze niet neer als bankzitters. 

Individueel 

De afgelopen kabinetsperiode is het omvormen naar 

een ‘civil society’ op een andere manier vertaald en 

naar buiten gebracht: mensen moeten meer zelf de 

verantwoordelijkheid nemen. Mensen die kunnen meedoen, 

moeten daar zelf voor zorgen. Het mag geen geld 

kosten. Als het niet lukt dan is het eigen schuld. Althans, 

dat predikte het kabinet Rutte. 

Begrijp me goed: de LCR is sterk voor zelfsturing en het 

nemen van eigen verantwoordelijkheid. Alle burgers 

hebben recht om hun eigen leven vorm te geven. 

Maar dan wel ieder op zijn eigen manier. De een heeft 

daartoe meer mogelijkheden dan de ander, maar het 

uitgangspunt verandert daar niet mee. De discussie over

hervormingen schoot de afgelopen jaren ernstig tekort, 

omdat een belangrijk punt steeds werd overgeslagen. 

Mensen moeten de mogelijkheden krijgen om zélf vorm 

aan hun leven te geven. En: daar waar nodig moeten 

mensen ondersteund worden om hun verantwoordelijkheid 

te kunnen nemen. 

Decentralisatie 

De trend is nu dat cliënten via decentralisatie (WWNV 

en Wmo) worden ‘overgeleverd’ aan gemeenten. Bij 

gemeenten is nog weinig begrip voor het belang en 

de voordelen van zelfregie. Gemeenten denken nog 

zeer aanbodgericht. Ik wil – namens de LCR - de stelling 

verdedigen dat decentralisatie van de sociale zekerheid 

onlosmakelijk verbonden is met het faciliteren van 

verantwoordelijkheid aan burgers. Concreet betekent dit 

dat zij individueel in een meer gelijkwaardige positie 

komen ten opzichte van overheden en dienstverleners. 

Zij moeten mogelijkheden hebben om onafhankelijk 

advies in te winnen om hun verantwoordelijkheid goed 

in te vullen en natuurlijk moeten noodzakelijke voorzieningen 

gegarandeerd zijn. 

Dit soort zaken mogen niet afhankelijk zijn van de voorkeuren 

van gemeenten. Mensen moeten via wetgeving 

gefaciliteerd worden om vorm te kunnen geven aan hun 

verantwoordelijkheid. Dan kunnen mensen participeren. 

En als hun sociale omgeving daar een bijdrage aan kan 

leveren, mag die daar best op worden aangesproken. 

Maar daar zitten ook grenzen aan, zo afhankelijk mogen 

mensen daar niet van worden. 

Veel mensen hebben het natuurlijke netwerk niet en 

hun omgeving is ook niet altijd in staat om de juiste 

steun te geven. Deprofessionalisering van verzorgers en 

hulpverleners kan heel goed zijn, maar mensen aan hun 

21 

ZELF 2012 

lot overlaten lost problemen niet op. Het Harrie-voorbeeld 

(zie achterzijde) laat zien dat natuurlijke steun 

heel goed kan werken, maar wel goed moet worden 

georganiseerd. Niet vanuit de zorgvisie, maar participatiegericht 

op zowel de mensen als de omgeving waarin 

ze functioneren. 

Grenzen 

Het sterker maken – empowerment - van mensen is 

maar een deel van het verhaal en heeft zijn grenzen. De 

samenleving moet gericht zijn op participatie. Daar zit 

ook de grote twijfel: is onze samenleving daadwerkelijk 

bereid om meer mensen te laten meedoen? En is de 

plicht die mensen opgelegd krijgen wel te rijmen met 

de vrijblijvendheid van onze samenleving om meedoen 

mogelijk te maken? 

Niet alleen werkzoekenden moeten worden aangespoord 

om aan het werk te gaan, ook werkgevers 

moeten hun verantwoordelijkheid nemen. Zij hebben in 

die nieuwe samenleving een grote verantwoordelijkheid 

om ouderen en mensen met beperkingen in dienst te 

nemen. Daarbij moeten we ook aandacht besteden aan 

de collega’s op de werkvloer. Ook zij moeten worden 

aangesproken om mensen met een beperking en ouderen 

als hun collega te accepteren. Het is te gemakkelijk 

om alleen werkgevers aan te spreken. 

En er zijn gelukkig ook positieve voorbeelden te noemen. 

Daar moeten we op voortbouwen. Iedereen is op 

zoek naar waardering. Dat geldt voor werkzoekenden 

die terecht niet willen worden afgeschilderd als ‘luie 

bankzitters’ en voor werkgevers die niet willen worden 

betiteld als asociaal. Uiteindelijk is iedereen gebaat bij 

een samenleving waarin meer mensen op enigerlei 

wijze meedoen."

Onderzoek geeft inzicht in zelfregie 

Eigen verantwoordelijkheid: 

burger en professional 

moeten samen optrekken 

22 

ZELF 2012 

GEZONDHEID EN WERK 



Het is voor zowel de cliënt als de professional moeilijk om de juiste 

balans te vinden tussen zelfregie en de regie door de professional. 

Dat blijkt uit het onderzoek ‘Zelfregie gezondheid en werk: onder 

constructie’ dat dr. mr. Hans Bosselaar van bureau Meccano en de 

Vrije Universiteit voor Welder heeft uitgevoerd. 

Van de moderne mens wordt veel gevraagd en vaak is 

de vraagstelling tegenstrijdig. Neem een man die door 

ziekte niet (meer) kan werken. Aan de ene kant wordt 

van deze persoon verlangd dat hij meedenkt in zijn 

ziekte-proces. Hoe kan hij ervoor zorgen dat hij beter 

wordt en liefst ook: beter blijft. Of hoe kan hij het zo 

regelen dat zijn gezondheidsproblemen hem op bepaalde 

vlakken niet meer zo beheersen. Dat vraagt zelfinzicht en 

deels ook eigen regie. De man moet leren hoe de eigen 

beperkingen niet zijn levensbeperkingen worden. 

De man moet ook (weer) aan het werk. Zijn baas zit 

op hem te wachten. Collega’s zijn het zat om taken van 

hem over te nemen. De druk om terug te keren naar de 

werkplek wordt ook financieel opgevoerd. 

Deze twee ‘belangen’ van één en dezelfde persoon kunnen 

op gespannen voet komen te staan: de empowerment 

van de man die zorg nodig heeft, is een andere 

dan de empowerment van de man die weer aan het 

werk moet gaan. 

'Cliënten verwachten dat jij ze een bepaalde 

richting op wilt sturen. Zij verwachten te 

horen te krijgen wat ze moeten doen en 

willen in het algemeen ook aansluiten op 

jouw verwachtingen.' 

Gespannen 

In het rapport ‘Zelfregie gezondheid en werk: onder 

constructie’ stelt Hans Bosselaar samen met collegaonderzoekers 

Catrien Funke en Anneke Huson: "Het 

perspectief rond zelfregie en empowerment op het 

terrein van re-integratie is duidelijk minder ‘breed’ dan 

in de gezondheidszorg. Waar empowerment in de zorg 

met name de eigen regie over het leven betreft, is de 

richting van zelfregie en empowerment op het terrein 

van re-integratie nadrukkelijk bepaald: betaalde arbeid. 

Hoe het verkrijgen of behouden van betaalde arbeid 

zich verhoudt tot de regie over het leven is kennelijk 

van ondergeschikt belang. Empowerment bij reintegratie 

lijkt niet de ruimte te laten om vanwege een 

ziekte of handicap bijvoorbeeld tijdelijk of gedeeltelijk, 

af te zien van (het zoeken naar) betaald werk, of om te 

kiezen voor een traject richting vrijwilligerswerk als een 

traject richting betaald werk eveneens kansrijk is. En zo 

kan in de praktijk de zelfregie en empowerment in de 

gezondheidszorg op gespannen voet komen te staan 

met die op het terrein van re-integratie." 

Een huisarts: "Huisartsen ervaren geen 

financiële prikkel om empowerend te werken. 

Het systeem, met het verrichtingentarief, is 

niet ingericht op empowerende gesprekken 

voeren. 

Wel op het geven van prikken, ECG’s etc. Dus 

vanuit het systeem is er geen erkenning voor 

empowerende gesprekken." 

Sleutelbegrip 

Zelfregie moet het sleutelbegrip zijn, want als de cliënt 

meer zeggenschap heeft over het proces van re-integratie, 

dan is er een grotere kans op succes. 

De re-integratie kan dan effectiever worden genoemd. 

De onderzoekers schetsen echter drie grote risico’s die 

de omslag naar meer verantwoordelijkheid van de cliënt 

bij re-integratie kunnen belemmeren: 

- Botsende belangen: 

primaat van betaald werk versus de eigen regie bij 

de inrichting van het dagelijks leven. 

- Rigiditeit van de uitvoering: 

de cliënt wordt geacht geheel passend binnen de 

uitvoeringscultuur en -werkwijzen te operen. 

- Responsibiliserende uitvoering: 

zelfregie en empowerment worden ingezet als middel 

om te sturen op afstand.

23 

ZELF 2012 

"In ons werk heb je twee petten 

op. Die van uitkeringsverstrekker en 

re-integratieconsulent. Dat bijt elkaar, 

dagelijks. Het toepassen van het concept 

empowerment is lastig." 

Voorwaarden 

In de casestudie zijn vijf praktijken die werken vanuit het 

principe van (het bevorderen van) zelfregie en empowerment 

bestudeerd. Het onderzoek komt tot diverse 

voorwaarden om dit proces te ondersteunen. De voorwaarden 

variëren van concrete informatieverstrekking tot 

de ondersteuning van beide partijen om samen tot een 

optimale invulling van een re-integratieproces te komen. 

Dat dit voor professionals en de cliënt een moeizaam 

proces is, heeft veel te maken met het beeld dat de cliënt 

en de professional van zichzelf en van elkaar hebben. 

Een van de voorwaarden is de aandacht voor een goed 

gesprek. In de uitvoeringspraktijk is daar wel aandacht 

voor. De vraag is alleen of die aandacht de goede is. De 

belangen van de professional en de cliënt staan vaak 

haaks op elkaar. Ook de persoonlijke opvattingen van de 

professional spelen daarbij een rol. 

Een begeleider uit de woonvoorziening van 

de cliënt slaagde erin het gesprek op gang te 

houden. Zonder haar zou minder informatie 

van de cliënt op tafel zijn gekomen. Ze liet op 

goede momenten wat ballonnetjes op waar 

de cliënt op kon inhaken. 

Een andere voorwaarde is de ondersteuning van de client. 

Het is in de praktijk gebleken dat de ondersteuning 

van de cliënt voorafgaand aan en tijdens het gesprek 

van belang is. Is de ondersteuning goed geregeld dan 

kan de cliënt een sterkere rol hebben en een betere 

gesprekspartner zijn. 

'De beleidsstukken over empowerende 

werkwijze zijn mooi, in de praktijk is het wel 

lastig uit te voeren. De consulenten zijn nog 

gewend om heel sturend te werken. Dat is 

moeilijk te veranderen.' 

Ook de bescherming van de cliënt heeft aandacht 

nodig. Door te veel de eigen verantwoordelijkheid te 

benadrukken, bestaat het risico dat de cliënt verantwoordelijk 

wordt gemaakt voor het falen van een reintegratieproces. 

Strakke protocollen en goede klachtenprocedures 

zijn van belang. De cliënt moet ook over 

kunnen stappen naar een andere professional. 

Een vierde belangrijk punt is beleids- en onderhandelingsruimte. 

Het is niet altijd in het belang van de cliënt 

om werk te aanvaarden waardoor de uitkomst een 

succesvolle re-integratie is. Soms is maatschappelijke 

participatie belangrijker. Het meten van de maatschappelijke 

waarde zou in die zin deel moeten uitmaken van 

het wettelijk proces van re-integratie. 

Het onderzoek ‘Zelfregie 

gezondheid en werk: 

onder constructie’ is 

uitgevoerd voor Welder. 

Welder heeft sinds 1988 

een traditie op het toerusten 

en empoweren 

van mensen met een 

gezondheidsvraag via 

onafhankelijke informatie 

en advies met name 

via ICT-voorzieningen. 

Van 2008 tot 2011 heeft 

Welder samen met 

de NVAB het project 

‘Sterk naar werk. Ziek 

en mondig in de 1e 

lijn’ uitgevoerd. Onder 

andere op basis daarvan 

is het programma ‘Op 

eigen kracht werkt. Ziek 

en mondig in de zorg’ 

ontwikkeld.

Ik ben 

Van sommige mensen staat vast dat zij zonder begeleiding 

niet zelfstandig kunnen werken. Zij komen 

in aanmerking voor een jobcoach. Die is succesvoller 

als er ook begeleiding wordt gegeven vanuit het 

bedrijf. Niet ontzorgen, maar betrekken van de 

werkomgeving bij het proces leidt tot een hogere 

participatie. Harrie© als oplossing. 

Vilans en CNV Jongeren hebben Harrie© in het leven 

geroepen om interne begeleiding in bedrijven te stimuleren. 

Een Harrie© is een collega die kan dienen als 

leermeester, een werkgever die begeleiding biedt en 

dichtbij staat. Harrie© staat voor iemand die Hulpvaardig 

Alert Realistisch Rustig Instruerend en Eerlijk is. 

Harrie-t 

Het lijkt alsof een Harrie© altijd een man moet zijn, 

maar niets is minder waar. Het kan ook gaan om een 

Harrie©t, zo laten de organisaties weten. De persoon 

die graag deze rol wil vervullen, moet wel aan een aantal 

eisen voldoen. Het begeleiden en ondersteunen van 

een collega met een arbeidsbeperking gebeurt tijdens 

de dagelijkse werkzaamheden. Een Harrie© werkt op 

dezelfde afdeling. Het voordeel is dat die persoon altijd 

dichtbij is en een direct aanspreekpunt is. 

Kenmerken 

Een echte opleiding hoeft de begeleider niet te volgen. 

Het is vooral aan het bedrijf om ruimte en tijd te bieden 

zodat de begeleiding succesvol kan worden. Het vraagt 

wel enkele kenmerken om een goede Harrie© te 

kunnen worden: begrip en kennis van de beperking, 

24 

ZELF 2012 

het vermogen om geduldig processen uit te leggen en 

te begeleiden. In eerste instantie gaat het vooral om 

Wajongeren. 

Geen jobcoach 

Op het oog lijkt een Harrie© een gewone jobcoach, 

maar er zijn duidelijke verschillen. Een Harrie© ziet zijn 

collega met een arbeidsbeperking het meest en weet 

welke werkinhoud zijn collega heeft. De werkbegeleiding 

wordt dagelijks gegeven. In feite gaat het om een 

persoon die met meer geduld en ruimte iemand kan 

inwerken. Belangrijk is dat Harrie© ertoe bijdraagt dat 

de werknemer one-of-us wordt. 

Een jobcoach begeleidt het inpassingsproces en alle 

betrokkenen daarbij: De werknemer, Harrie©, de 

werkgever en de ouders/verzorgers. Harrie© krijgt dus 

ook ondersteuning omdat hij misschien niet gewend 

is deze werknemers te begeleiding. Is de inpassing 

duurzaam, dan kan de jobcoach zich terugtrekken. 

Begrip 

Zowel Vilans als CNV Jongeren zien dat Harrie© meer 

en meer een begrip wordt. Bedrijven die eenmaal op 

die manier hebben gewerkt, zijn sneller over de streep 

te trekken om nogmaals een Wajongere aan te nemen. 

Daarnaast is het een voorbeeld van ‘samen optrekken’ 

en zaken onderling oplossen. Weliswaar met een beetje 

hulp, maar als daardoor meer Wajongeren aan het werk 

zijn, is de investering al snel terugverdiend. In de zorg 

is ook interesse voor Harrie© om de (arbeidsmatige) 

dagbesteding meer participatiegericht te maken. 

"Als je als organisatie 

openstaat voor een 

Wajonger, is 70% van 

de succesformule al 

bereikt. De collega die 

bij ons een Wajonger 

begeleidt, is een sociaal 

supermens; ze zorgt 

voor sturing, controle 

en weet de Wajonger 

ook met zijn gedrag te 

confronteren."

Bekijk - Landelijke Cliëntenraad

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?